Slik funkar det!

DENNE BOKA TILHØYRER

SLIK FUNKAR DET

Eg liker å teikne kaninar. På sidene mine

er det til saman ni. Klarer du

å finne alle

Slik funkar det! HEIME OG RUNDT OMKRINGoriginaltittel: Så funkar det! HEMMA OCH RUNTOMKRING© tekst: Mats Wänblad© illustrasjonar: Björn Bergenholtz s. 62–81; Anders Nyberg s. 10–19, 30–37, 54–61 og personen vi følgjer gjennom boka; Kjell Thorsson s. 6–7, 20–29, 38–39, 82–91; Filippa Widlund s. 40–53Først trykt av Bonnier Carlsen Bokförlag, Stockholm Trykt på norsk med løyve frå Bonnier Rights, Stockholm© norsk utgåve: Det Norske Samlaget 2016omsetjing: Øystein Rosseformgiving och vignettbilete: Ninni Oljemarkproduksjonsansvarleg: Lotta Berglin sats: ord & form, Gudbrand Klæstadprosjektleiar og redaktør: Cecilia Bengtsson, BengtssonX2 (www.bengtssonx2.se)faktagranskar: Anders Lindeberg-Lindvet, Tekniska museetnorsk fagkonsulent: Håvard Tangenskrift: Indigo Antiqua Pro Texttrykkeri: LivoniaPrinted in Latviaisbn 978-82-521-9208-7

TEKST: MATS WÄNBLAD Frå svensk ved Øystein Rosse

KJELL THORSSON har illustrert Huset og kapitla om Straum og Det nye huset.

Ein gong i tida utdanna eg meg til teknisk teiknar, så å få jobbe med Slik funkar det! har funka fint! Dei vanskelegaste bileta å lage var nok dei med huset i ulike tidsaldrar. Der var det mange detaljar å halde styr på. Det artigaste biletet var det med alle lyspærene.

BJÖRN BERGENHOLTZ har illustrert kapittelet om Trafikk.

Det er eg som gøymer meg bak stolpen. Vanlegvis teiknar eg mest dyr og natur, helst korka kråker eller glade griser, men iblant teiknar eg bilar òg. Sjølv om det er litt vanskelegare. Eller andre spennande farkostar. Berre eg får kaffi, plar det funke.

MATS WÄNBLAD er forfattar.

Det er eg som har skrive alle tekstane i denne boka. Det blei cirka 38 000 ord til saman. Og eg er stolt over kvart einaste eit. Så bad dei meg om å teikne eitt einaste bilete, av meg sjølv. Det blei … ikkje bra. Derfor bad eg Jeanette Milde om å gjere det i staden.

ANDERS NYBERGhar illustrert kapitla om Vatn, Varme og Informasjon, og personen vi følgjer gjennom boka.

Ein ting eg har lært av å jobbe med denne boka, er at ein lærer veldig mykje om korleis ting verkar, når ein teiknar bilete av korleis ting verkar. Prøv sjølv! I tillegg til papir og penn er yndlingstinga mine elektrisk gitar og bandsag. Og ja, eg veit korleis dei verkar!

FILIPPA WIDLUND Har illustrert kapittelet om Mat.

Eg elskar mat! Ikkje berre å ete han. Men å kompostere mat, dyrke mat, tenkje på, lese om og lage mat. Så gjett om eg blei glad for å få teikne bilete til akkurat det kapittelet i boka! Bokashikompost (sjå side 50) var heilt nytt for meg, det måtte eg teste.

Filippa

AndersBjörn

Mats

Kjell

Denne boka er faktagranska av

Tekniska museet i Sverige. Den norske omsetjinga

er faktagranska av Norsk Teknisk Museum. www.tekniskmuseum.no

heime og rundt omkring

FOR ALLE NYSGJER

RIGE

TEKST: MATS WÄNBLAD Frå svensk ved Øystein Rosse Illustrasjonar av:

Björn Bergenholtz, Anders Nyberg, Kjell Thorsson & Filippa Widlund

Slik funkar det!

Samlaget Oslo 2016

El

Dette kunne vore ditt hus

Det har tak og vegger som vernar mot vêr og vind. Golv å gå på og møblar å sitje på eller leggje dukar på. Det er vel eigentleg alt ein treng, eller kva? Nei, slik er det sjølvsagt ikkje. Då kunne vi

jo like godt bu i ei hòle. Og det er det veldig få av oss som gjer. For at det livet vi lever i dag, skal

fungere, trengst det ei mengd ulike system. Både i og utanfor huset.

Det er system som gir oss vatn, breiband og elektrisitet. System som gjer at vi kan kome oss

til jobb og skule og kanskje reise utanlands. System som sørgjer for at det er mat

i butikkane og pengar i banken. Og mange, mange andre.

VELKOMEN TIL BOKA

Dette huset vil du finne igjen fleire stader i boka. På sidene 38–39 kan du sjå korleis det såg ut før i tida, og på sidene 90–91 får du ein smugtitt på det same huset i framtida.

6

7

SUPERMARKNA

D

8

innehållINNHALDVATN

UTAN VATN KAN VI IKKJE LEVE. SÅ ENKELT ER DET. DET FØRSTE SPØRSMÅLET NÅR MENNESKE HAR VALT BUSTAD, HAR ALLTID VORE OM DET FINST VATN DER . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .10

Viss du er spesielt interessert i eit spesielt system – eller viss du vil finne det superspennande du las om tidlegare – kan du få litt hjelp her. Hugs at kvart kapittel er nokre sider langt.

infoKVA KAN NÆRING FOR HJERNEN VERE? KVA ER DET SOM GJØDSLAR TANKANE VÅRE? JO, INFORMASJON. SPØRSMÅLET ER KVAR ALL DENNE INFORMASJONEN KJEM FRÅ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54

DETTE TRUDDE FOLK OM FRAMTIDA I «SLIK VIRKER DET!» FRÅ 1971:

«Istedenfor å ha et TV-apparat, en telefon og en platespiller som mange har i dag, vil du kanskje ha ett enkelt apparat for alt sammen, et slags alt-mulig-apparat. Det kan kanskje også vise lysbilder, film og videobånd. I dag har vi bokhyller – menneskene i fremtiden vil kanskje også ha hyller

med TV-kassetter som kan settes inn i altmulig-appa-ratet. Det ville bli som lydbøker med filmbilder. Og da kommer det kanskje en ny bok som skal forklare hvordan alt det ser ut inni!»

Omsetjing: Ellen Huse Foucher

OM «SLIK FUNKAR DET» På 1970-talet blei det gitt ut ein serie faktabøker som heitte «Slik virker det!» (How things work) av Joe Kaufman. Dei blei omsette frå engelsk til mange språk og blei kjempepopulære. Mange vaksne i Noreg og Sverige i dag voks opp med dei. Men mykje har skjedd sidan den gongen, og no er det på tide å lære korleis det verkar i dag!

ORDET SYSTEM kjem frå eit gresk ord

som betyr omtrent «noko heilt som er samansett av fleire ulike delar».

Litt som denne boka, altså.

… DET FINE VÊRET

FORTSET UT VEKA …

YES!

9

trafikkDET ER IKKJE BERRE INFORMASJON, STRAUM, MAT, VARME OG VATN SOM SKAL TRANSPORTERAST FRÅ EIN STAD TIL EIN ANNAN. MENNESKE MÅ OGSÅ REISE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62

matKRINSLØP ER NOKO BRA, DET VEIT DEI FLESTE. MATEN HAR OGSÅ EIT KRINSLØP, FRÅ HAN BLIR PRODUSERT, TIL RESTANE BLIR TEKNE HAND OM . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40

VARMEI EIT KALDT KLIMA (SOM VÅRT) ER DET IKKJE NOK Å BYGGJE VEGGER, GOLV OG TAK FOR Å HALDE KULDA UTE. VI MÅ VARME OPP HUSA VÅRE ÒG . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30

STRAUMFOR AT DU SKAL ORKE Å LESE LEKSER, SPRINGE OG HOPPE, MÅ DU HA ENERGI. SLIK ER DET MED MASKINER OG APPARAT ÒG. MANGE AV DEI BLIR DRIVNE AV ELEKTRISK STRAUM . . . . . . . . 20

det nyehuset

EIT FURUFRØ BLIR EIT TRE BLIR EIT BORD BLIR EIN DEL AV EIT HEILT NYTT HUS SOM SKAL STÅ LANGT INN I FRAMTIDA . . . . . . . . . . . . . .82

registerSIST I BOKA KAN DU SØKJE PÅ ORD, SLIK AT DU FORT FINN SIDENE DER DU KAN LESE MEIR . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .92

NÅR DU SER DENNE PILA I BOKA, BETYR DET RETT OG SLETT AT DU SKAL LESE VIDARE. DET ER BERRE Å SETJE I GANG!

UTAN VATN KAN VI IKKJE LEVE. SÅ ENKELT ER DET.

DET FØRSTE SPØRSMÅLET NÅR MENNESKE HAR VALT

SEG BUSTAD, HAR ALLTID VORE OM DET FINST VATN DER.

FOR OSS FØLEST DET SJØLVSAGT Å HA REINT OG FRISKT

VATN HEIME. VATN VI KAN DRIKKE OG BADE I, UTAN

SKIT OG FORUREINING. DET VERKAR SÅ ENKELT,

MEN VATNET KAN HA reist LANGT – OG LENGE

– FØR DU KAN TAPPE EIT GLAS RETT FRÅ KRANA.

VATNET SIN VEG HEIM TIL DEG

VASSVERKETVassverket sender vatn ut i jamn fart, men vi bruker det ikkje i same jamne takta. Av og til går det med kjempe­mykje vatn, som om morgonen når mange vil dusje samtidig. Og iblant blir det nesten ikkje brukt noko vatn, som om natta. Det er derfor vi har vasstårn og høgde­basseng.

KVAR HENTAR VI VATNET?Grunnvatn er regnvatn og vatn frå innsjøar og bekker som har sive ned i berggrunnen. På vegen har det passert jord og grus som har filtrert og reinsa vatnet.

Når vi borar ein brønn, er det grunn­vatn vi leiter etter. Grunnvatnet er enklast å bruke til drikkevatn, sidan det er så reint.

Det tek i gjennomsnitt 300 år før det grunnvatnet vi bruker, blir bytt ut. Så det skitne vatnet vi heller ut i jord og vatn i dag, påverkar menneske fleire hundre år.

Viss det ikkje er nok grunnvatn i nærleiken, må vi ta vatn frå innsjøar og bruke det til drikkevatn. Det vatnet blir kalla overflatevatn. Det inneheld meir skrot og skit enn grunnvatnet og må derfor reinsast på vassverket.

Før dette vatnet kan sendast ut i leid ningane, heller vi oppi litt klor. Det blir kalla desinfisering og gjer at ingen nye bakteriar kan begynne å vekse. Klor blir også brukt til å halde symjebasseng frie for bakteriar. Det er klor som gjer at det alltid luktar på ein spesiell måte i symjehallar.

1

Vatn

DRIKKE- VATN

kallar vi alt vatn vi bruker heime, sjølv om vi dusjar

i det eller trekkjer ned i do med det.

2

10

VASSTÅRNI eit vasstårn blir det lagra enorme mengder vatn. Frå vassverket blir vatnet pumpa opp i tårnet, og derfrå renn det av seg sjølv til alle som treng det. Det er derfor vasstårn som oftast blir plasserte på ei høgd. Viss det ikkje finst noka høgd å byggje tårnet på, eller om husa er altfor høge, må ein bruke pumper. I Noreg er det liten bruk av vasstårn. Her er det meir vanleg med høgdebasseng.

PUMPE TRENGST IKKJESOM DU SER på vasstårnet på det store biletet, ligg vassoverflata høgare oppe enn husa. Det gjer at ein ikkje treng å pumpe opp vatnet. Høyrest det rart ut? Gjer dette eksperimentet, så forstår du kvifor det er slik.

Ta ein gjennomsiktig plastslange og hald han som ein U. Fyll litt vatn i slangen. Same kor mykje du lyftar og senkar endane på slangen, kjem vassflata heile tida til å vere på nøyaktig same nivå på begge sidene.

VARMTVATNDet hadde ikkje vore så triveleg å bade og dusje i kaldtvatn. Derfor vil vi ha varmt vatn i huset. Men korleis blir vatnet varmt?

Hus med leilegheiter kan vere tilknytte fjernvarmenettet. Det betyr at dei får varmen sin frå eit fjernvarmeanlegg (korleis sjølve huset og leilegheitene blir varma opp, kan du lese om på s. 30).

Varmen kjem i form av varmt vatn som blir ført i røyrleidningar til huset. Der varmar vatnet frå fjernvarmenettet opp det kalde drikkevatnet i spesielle varme­

vekslarar, før drikkevatnet blir sendt til dei ulike leilegheitene. Det varmtvatnet ein får ut av krana eller dusjen, er altså ikkje varmtvatnet frå fjernvarmeanlegget.

Når varmen er blitt brukt, blir det avkjølte vatnet sendt tilbake til fjernvarme­anlegget for å bli varma på nytt. Det er eit heilt lukka system, så dette vatnet ser vi aldri.

I einebustader og hytter, og mange leilegheiter òg, har folk i staden ein eigen varmtvasstank som varmar opp vatnet.

REINSEANLEGGETI reinseanlegget blir det brukte vatnet reinsa før det blir sleppt ut i naturen.

5

EIN VIKTIG DEL AV VASS-SYSTEMET FINST SJØLVSAGT HEIME I HUSET. PÅ NESTE OPPSLAG SER DU KORLEIS DET SYSTEMET FUNGERER.

EKSPERIMENT

3

4

11

12

vatn

VATNET SIN VEG I HUSET

Dei blå og raude delane på biletet (det raude er varmtvatnet) inneheld reint vatn som enno ikkje er blitt brukt.

Dei brune røyra er avløpet, det vatnet som er brukt og no er på veg ut av huset.

På dette oppslaget kan du lese meir om nokre av dei delane av vass-systemet som er faste og innebygde i alle hus heilt frå starten.

I Noreg bruker vi cirka 200 liter vatn per person i døgnet,

litt meir enn det som får plass i eit vanleg badekar.

Det er mykje vatn som vass­systemet i huset skal ta seg av.

Slik verkar det.

KranerKraner kan sjå forskjellige ut, men alle har same funksjon – å stoppe vatnet til du opnar krana. Vatnet pressar nemleg på heile tida. Det som set stopp, er ein ventil som blir tetta med ein pakning av gummi eller plast.

Dei kranene som har både kaldt og varmt vatn, blir kalla blandebatteri, nettopp fordi det er ved hjelp av dei du blandar til passe varmt vatn. Om ein har blandebatteri, er det to røyr fram til krana, eit til varmt og eit til kaldt vatn, og to ventilar.

VASSLÅSPå alle røyr som er på veg ut av huset, sit det ein vasslås, for eksempel under vask og oppvaskbenk. Det er ei smart oppfinning.

I vasslåsen er det heile tida litt vatn som hindrar luft (og lukt) frå avløpet i å bli spreidd i huset. Vatnet blir bytt ut ved bruk.

Denne typen kran ser ein nok oftast i gamle hus og hytter der det berre er kaldtvatn.

13

SLUKPå badet og i andre våtrom er det som regel sluk. Det er der vatnet som har hamna på golvet, skal renne ut. Heile golvet hallar ned mot sluket. Det blir kalla fall. På den måten blir ikkje noko vatn liggjande (sjølv om ein merkeleg nok seier at det er ståande) att på golvet. Prøv å leggje ei lita kule eller noko anna som rullar, på golvet, så får du sjå.

DODoen består av sjølve toalettstolen, med ein vasslås som fører til avløpet, og ein vasstank vi kallar sisterne. Sisterna er ikkje alltid synleg. Iblant blir ho montert inne i veggen.

Når ein dreg i spyleknotten (eller trykkjer på han, det varierer), blir ein ventil i botnen av sisterna opna. Vatnet fossar ned i skåla og skyl bort alt som ligg der.

BOBLING I SYSTEMET NÅR VATNET HAR VORE skrudd av lenge, hender det at det er mykje luft i systemet. Det har danna seg bobler som hindrar vatnet i å ta seg fram. Då må ein «lufte» røyrsystemet, det vil seie å opne kranene og la lufta suse og bruse ut til vatnet renn fritt att.

PÅFYLLINGS­ VENTIL

SISTERNE

FLOTTØR

VENTIL

DOSKÅL

VASSLÅS

I sluket er det også ein vasslås.

SLIK FUNKAR DET

Men eigentleg blir innhaldet i skåla soge ut, for når spylevatnet

fossar ut, blir det danna eit undertrykk i avløpet bak vasslåsen. Det blir som eit sug. Utan det ville det meste bli att i skåla.

Så blir ventilen lukka, og nytt vatn fyller opp sisterna frå leidningen (blå på det store biletet). Ein flottør flyt på vassflata, og når vassnivået er høgt nok, lukkar flottøren påfyllingsventilen.

FRES!