-
T. C. STANBUL NVERSTES
SOSYAL BLMLER ENSTTS TARH ANABLM DALI
DOKTORA TEZ
RUS KAYNAKLARINA GRE RUSYANIN BALKAN SYASET:
ORTODOKS BRL VE PANSLAVZM (1856-1878)
Hasan DEMROLU 2502020207
Tez Danman Prof. Dr. Abdlkadir DONUK
STANBUL 2009
-
II
-
III
Z Napolyonun 1812 Moskova seferi sonrasnda Rus fikir adamlar
arasnda
Batcln yannda mill bir dnce olutu. Bu fikir hareketi .
Kireyevskiy, A. Homyakov ve A. Aksakov gibi dnrlerin nclnde
milliyetilikten Slavclka doru yneldi. Slavclk, Yu. Samarin, A.
Koelyev ve K. Aksakov gibi siyasete yakn fikir adamlarnn giriimleri
ile geni halk kitlesine yayld. XIX. asrn nc eyreinde yapsal
geliimini tamamlayan Slavcln son temsilcilerini N. Danilevskiy, K.
Leontyev ve V. Solovyev oluturdu.
Krm Savanda Ortodoks ve Slavlardan bekledii destei gremeyen
Rusya, sava sonrasnda bu halklar kendi siyas izgisine ekebilmek iin
bir komite kurulmasn uygun grd. M. Gogodin, Samarin, K. Aksakov,
Homyakov, Koelyev gibi Slavc dnrler, S. Solovyev, F. Buslayev, P.
Leontyev ve A. Drausov gibi ilim adamlar, zengin bir asilzade A.
Bahmetyev nderliinde, II. Aleksandrn da katklar ile Ocak 1858
tarihinde Moskova Slav Yardm Komitesi kurdular.
Komite din, iktisad, asker ve eitim alannda her trl destei Slav
halklara resmi yahut gayri resmi yollardan ulatrmaya almtr. Balkan
corafyasndan setii kk yataki rencilere Rusyada eitim vererek
Rusyann bu blgede nfuzunu arttrmak isteyen komite, Cizvitlerin
Osmanl Avrupasndaki Ortodokslara ynelik asimile faaliyetlerini
gereke gstererek Balkan corafyasna Rusya hegomonyasn yaymaya gayret
etmitir.
almada, gneye inme siyaseti olarak da adlandrlan, Rusyann Osmanl
corafyasnda nfuz elde etme mcadelesi teferruatl bir ekilde dile
getirilmeye allmtr. Bu g mcadelesinin son halkasn oluturan Ortodoks
Birlii ve Slavclk siyaseti, balangcndan 1878e kadar gelime sreci
iinde incelenmitir. Ayrca Slavcln fikr olarak beslendii kaynaklar
ile siyas olarak yaplandrld kurumlar arasndaki ilikiler de
karlatrmal olarak verilmitir.
-
IV
ABSTRACT After Napoleon's 1812 expedition in Moscow, national
consciousness emerged
among Russian intellectuals together with the Westernism. This
ideology tended from nationalism to Pan-Slavism with the leadership
of thinkers such as Kireyevskiy, A. Khomyakov and A. Aksakov.
Pan-Slavism spread in the wider masses with the initiatives of the
thinkers who are closer to politics such as Yu. Samarin, A.
Koshelev and K. Aksakov. In the third quarter of 19th century, N.
Danilevski, K. Leontev and Vl. Solovev were the last
representatives of the Pan-Slavism which completed its structural
development.
In the Crimean War, Russia could not see the expected support of
the Orthodox and the Slaves. After the war, Russia established a
committee to take these people to their own political line. M.
Gogodin, Samarin, K. Aksakov, Khomyakov, of Pan-Slavism thinkers,
Koshelev, S. Solovev, F. Bushlaev, P. Leontev and A. Drashusov of
scientists established "Moscow Slavic Benevolent Committee in
January 1858 with the leadership of A. Bahmetev, who is a rich
nobleman, and the contribution of Alexander II.
The committee tried to provide religious, economic, military and
education support to the Slavic people in all kinds of formal or
informal ways. This committee, that wanted to increase Russia's
influence in this region by training the students selected from the
Balkan geography in Russia, made an effort to spread the Russian
hegemony in the Balkan region by putting forward the assimilation
activities against the Orthodox in the Ottoman Europe.
In this study, the struggle of Russia to influence in the
Ottoman geography, which is called as "the policy of expension to
the South, is expressed in detail. The Orthodox Union and the
Slavic-assertion that forms the final stage of this power struggle
is examined from the beginning to 1878. Moreover, the relationship
between the sources which feed the Slavism with the ideas and the
institutions where it is configured politically is given in
comparative way.
-
V
NSZ Adn Adriyatik Denizinden Trakyaya kadar uzanan sradalardan
alan, karadan
Trakya, Orta ve Dou Avrupa, denizden ise Ege Denizi, Adriyatik
ve Karadeniz tarafndan evrelenen Balkanlar jeo-politik ve
jeo-stratejik bir konuma sahiptir. lk alarda Avrupadan n Asyaya, n
Asyadan Avrupaya gerekletirilen glerde nemli rol stlenen blge,
sonraki dnemlerde ticar faaliyetlerin ve Avrupaya hkim olmann
anahtar konumunu kazanmtr. Makedonyal skender, ran zerine sefer
dzenlerken Balkan blgesini ana hat, Persler, Roma zerine akn
dzenlerken Balkanlar gei noktas olarak kullanmtr. Blgede Roma ve
Bizans imparatorluklar zamannda belli dnemlerde istikrar salansa
da, Kavimler G sonrasnda farkl rklarn blgeye yerlemesi sebebiyle
Ortaa boyunca istikrarszlk Balkanlarda kanlmaz bir hl almtr.
Blgedeki istikraszln ana sebebi, blgenin jeo-politik ve
jeo-stratejik bir konuma sahip olmas, farkl rk, din ve mezhepleri
barndrmasndan da kaynaklanmaktadr.
Gnmzde ok sayda Trk ve Mslman nfusu barndran Balkan Yarmadasna
Trkler, Osmanl Trklerinden nce gelmi, Balkan tarihini etkilemi,
ekil vermi ve onun bir paras olmulardr. Balkanlarda yaayan etnik
unsurlardan olan Slavlar, Roma mparatorluu snrlar dhilinde yok
olmaktan Trk gleri sayesinde kurtulmulardr. Bilhassa Hun mparatoru
Attilann aknlar Slavlar Roma etkisinden, dolaysyla Roma kltr
arasnda asimile olmaktan kurtarmtr. Blge Trkler iin, hem kuzeyden
hem gneyden asker ve g hareketlerinin gei gzergh olmutur. Bu
hareketlilik srasnda birok Trk topluluu da blgeye yerlemitir.
Bununla birlikte Trklerin kalc ve etkin bir ekilde Balkanlara
yerlemesi Osmanl Devleti ile mmkn olabilmitir. Osmanllarn Anadolu
ve Balkanlar kontrol etmesi, uzun zamandr kaybolan istikrarn
yeniden tesisini salamtr. Bylece Balkanlar, Anadoluya yerleen
Trkler iin her zaman nemini canl bir ekilde korumutur. Blge, Trkiye
asndan batdan gelmesi muhtemel saldrlar iin bir savunma alan
oluturduu gibi, Avrupa ile iliki kurmay salayan nemli bir kpr grevi
de yapmtr.
-
VI
Osmanl Devletinin uzun sre istikrar koruduu Balkanlarda, Osmanl
idaresinin zayflamaya balamas neticesinde Avrupal devletler ve
gelimekte olan Rusya, hkimiyet elde etmek iin mcadeleye girimitir.
Fransz htilalinin de etkisiyle her millet kendi mill devletini
kurmak iin mcadeleye girimi, blgede i ie yaayan karmak rk, din ve
mezhep mensuplarnn arasndaki mnasebetler, bu hkimiyet kavgasn
olduundan daha zor bir hle dntrmtr.
almamzda I. Petro ve II. Katerina zamannda gelitirilen
Rus-Ortodoks mnasebetleri neticesinde Ortodoks Birlii siyasetinin
nasl ekillendiini, Ortodoks Birlii siyasetinin Slav Birlii
siyasetine nasl dntn, bu dnmn ana merkezi Slav Yardm Komitesinin
faaliyetlerini ortaya koymaya altk.
Birinci blmde XVI. Asrdan Yunanistann bamszln kazanmasna kadar
geen srede Rusyann Osmanl corafyasnda yaayan Ortodoks halklarla
olan mnasebetlerini incelemeye altk. Rusya, I. Petro dnemine kadar
Ortodoks ve Slavlara olan ilgisini dile getirmesine ramen Osmanl
Devletinin gcn dikkate alarak fiili herhangi bir hareketete
bulunamamtr. I. Petro dneminde de bu durumu gz nnde bulunduran
Rusya, Balkanlardaki ufak apl isyan hareketlerinden yeterince
faydalanamamtr. Avrupada meydana gelen siyasi mcadelelerden
ypranmadan syrlan Rusya, II. Katerina zamannda Osmanl aleyhinde
Karadenizin kuzeyinde elde ettii baarlardan dolay Ortodoks ve
Slavlara desteini alenen gstermeye balamtr. 1812de Napolyonun
Moskova seferine ngilizlerin pasif desteine ramen baaryla kar koyan
Rusya, 1815 Viyana Konferansnn da rzgrn arkasna alarak
Balkanlardaki faaliyetlerini Osmanl Devleti aleyhine daha da
arttrmtr.
II. Katerina devrinden itibaren ne srd Yunan Plan ile
Ortodokslara bamszlk kazandracak yegne devlet olduunu gstermeye
gayret eden Rusya, Yunanllarn bamszlklarn kazanmasndan sonra
Balkanlarda daha gl bir nfuza sahip olacan dnmtr. Ancak
Yunanistann, Rusyaya nazaran ngiltereye yakn siyas argmanlar
gelitirmesi, Rus fikir adamlar nclnde devlet kademesinde Ortodoks
Birlii fikrinden Slav Birlii fikrine doru ynelmeye yol amtr.
-
VII
1828-1829 Osmanl-Rus Sava sonrasnda Rusyann Osmanl Devleti
aleyhindeki faaliyetlerine ilk nceleri mdahil olmayan Avrupal
devletler, Rusyann boazlara tek bana hkim olma isteini aka ortaya
koyduunda, ngiltere ve Fransa liderliinde baz kararlar almaya
ynelmilerdir. Rusyann bu tutumundan vazgememesi Krm Savanda Avrupal
devletlerin Osmanl Devleti yannda yer almasn, dolaysyla Rusyaya
Osmanl corafyasnda baz aleyhte yaptrmlar uygulanmasn beraberinde
getirmitir.
kinci Blmde ise Panislavizmin Rusyada ortaya kn ve Rus
siyasetine nasl etki ettiini Rus ariv belgeleri nda ortaya koymaya
altk. Panislavizm fikrinin Rusyadan nce ek ve Slovaklarda neet
ettii ve Lehlilerin de buna katk salad aikrdr. Hatta bu konuda
Slavclk zerine incelemelerde bulunan btn aratrmaclar fikir birlii
halindedir. almamzda konu btnln korumak iin Leh ve ek Slavcln
derinlemesine deil, Rusya ile ilgili ksmlarn incelemeyi, bal balna
bir tez konusu olan 1848 ve 1867 Slav Siyas Toplantlarndan da ksmen
bahsetmeyi uygun grdk.
XVII. asrn balarndan itibaren fikr manada dile getirilen Slav
halklarnn tek bir at altnda birletirilmesi dncesine Lehistan
Almanlarla (Prusya ve Avusturya-Macaristan) birlikte blerek tamamen
kar olduunu gsteren Rusya, Viyana Kongresi sonrasnda Avrupa siyas
arenasnda yeterince gl olduunu hissettiinde Slav Birlii fikrini
desteklemeye balamtr. Slavclk fikri 1840larda Batclk kadar etkili
olmasa da Kireyevskiy, Homyakov, Aksakov, Koelyev gibi fikir
adamlarnn, kardklar gazete ve dergilerde bu fikrin Rusya halknn
geneline yaylmas iin gayret gstermilerdir. lk nceleri fikir adamlar
arasnda kabul gren Slavclk akm, Avrupal Hristiyan Devletlerin
(ngiltere ve Fransa) bir Mslman Devleti (Osmanl Devleti) yannda yer
alarak Rusyaya kar sava iln etmesi neticesinde devlet yneticileri
arasnda da etkin olmaya balamtr. Krm Savandan sonra Slavc fikir
adamlarnn giriimleri neticesinde kurulan Slav Yardm Komitesi ise bu
fikrin arlk Rusyasnn genel siyaseti hline gelmesine vesile
olmutur.
-
VIII
nc blmde ise Slav Yardm Komitesinin kuruluunu ve Osmanl
corafyasnda yaayan Slavlara yapt yardmlar dile getirmeye gayret
ettik. lk nce sosyo-kltrel ve din yardmlar iin kurulduunu iln eden
komite, Avrupada deien devletleraras mnasebetler neticesinde asker
ynden de Balkan halklarna yardm etmekten geri kalmamtr. Almanlarn,
1866da Sadova Savanda Avusturya-Macaristan, 1870te de Sedan Savanda
Fransay malup etmesi zerine Avrupadaki karklklardan istifade eden
Rusya, Krm Savann sonularn tanmadn iln etmi, Balkanlardaki ayrlk
hareketlere alenen, Slav Yardm Komitesi aracl ile destek vermeye
balamtr. Alman tehlikesinin giderek cidd boyut kazanmasndan dolay
ngiltere, Rusyann bu siyasetine pasif bir ekilde destek
vermitir.
Rusya, Slav Yardm Komitesi vastasyla Balkan blgesinden Rusyaya
henz ilkokul anda renciler getirterek, getirilen rencilerin btn
masraflarn stlenmi, okullarn bitiren renciler ise memleketlerine
dndklerinde birer gnll Rus ajan olarak faaliyetlerde bulunmulardr.
1875te Bosna-Hersekte Srplarn isyan karmasna destek veren Slav
Yardm Komitesi isyan sonrasnda Osmanl Devletinin mdahalesini Avrupa
sorunu hline getirme gayreti ierisinde olmu, Osmanl Devletinin Srp
ve Karadallarla yapt savaa Rus gnlllerinin sevk edilmesinde de
nemli roller stlenmitir. Sosyal, eitim, din ve asker alanlarda
Balkan corafyasna yardm ulatran komite, Rus devletinin siyas
alandaki faaliyetlerini destekleyerek, Rusyann Balkanlara daha
dzenli bir ekilde yaylmasn salamtr.
Doktora almalarm srasnda bana yol gsteren, yurt ii ve yurt d
aratrma gezilerimde gerekli izinlerin kmas iin destek veren Danman
Hocam Prof. Dr. Abdlkadir Donuka kranlarm sunarm.
2004-2005 tarihleri arasnda Kazan-Moskova-Peterburg, 2006da
Moskova-Peterburg, 2007de Londra-Edinburg ve son olarak 2009da
Moskova-Kazan-Kiev ariv ve ktphanelerinde alma masraflarnn
karlanlmasnda desteini benden esirgemeyen babam Halis Demiroluna
sonsuz teekkrlerimi sunarm. 2008de
Moskova-Kazan-Kiev-Novosibirsk-Peterburg ariv aratrmalarmda
verdikleri madd
-
IX
katklardan dolay TBTAK ve TKAya, ayrca tezin yazm aamasnda
fikirleri ile yol gsteren Do. Dr. Nesrin S. Karagr, Do. Dr. . V.
Zaytsev ve Yrd. Do. Dr. Ali Ahmetbeyoluna, youn ileri arasnda
tashihlerimi yapan Do. Dr. brahim Sezgin, Ar. Gr. Serdal Soyluer,
Ar. Gr mer Kul ve Rusyada bulunmadm zamanlarda kitap ve ariv
belgelerinin fotokopilerini temin eden Sayn Deniz Ylmaza ayr ayr
teekkr ederim.
Tezin yazlmasnda isimlerini burada yazamayacam kadar ok olan ilk
bata SAM Ktphnesi, Kazan Devlet niversitesi Eski Eserler Ktphnesi,
Moskova Lenin Devlet Ktphnesi, Moskova Tarih Ktaphnesi, Moskova
GARF, GRADA, RGVA ve AVPR Arivleri, arkyat Enstits Ariv ve
Ktphnesi, Peterburg limler Akedemisi Ktphnesi, Kazan Devlet Arivi,
Kiev ehir Devlet Arivi (KMDA), Kiev Parlmento Ktphnesi ve Babakanlk
Osmanl Arivi yneticisi ve alanlarna, Rusa el yazmalarn gnmz Rus
harflerine aktarlmasnda deerli mesailerini benim iin harcayan Sayn
Tatyana Naumova, Sayn rina Troknumenko, Sayn Ziliya Galfinova, Sayn
Venera Gatina ve Sayn Janna Aleninaya teekkrlerimi sunarm.
Hasan Demirolu
-
X
NDEKLER TEZ ONAY SAYFASI ......................... HATA! YER
ARET TANIMLANMAMI. Z
....................................................................................................................................III
ABSTRACT.....................................................................................................................IV
NSZ
.............................................................................................................................V
NDEKLER
.................................................................................................................X
KISALTMALAR
..........................................................................................................XIII
GR
.................................................................................................................................1
A- KAYNAK DEERLENDRMES
...........................................................................1
B. SLAV ADI VE LK YERLEM
SAHALARI..........................................................8
C. RUSLARIN ORTODOKSLUU KABUL
..........................................................10 D.
RUSLARIN III. ROMA OLMA
HAYAL..............................................................16
I. BLM RUSYANIN ORTODOKS BRL SYASET
A. XVII. ASIRDA BALKAN ORTODOKSLARININ ARLIK RUSYASI LE
MNASEBETLER
....................................................................................................19
1. I. Petronun Ortodoks Birlii
Siyaseti..................................................................23
2. I. Petro Sonras Rusyann Ortodoks Birlii
Siyaseti...........................................28 3. II.
Katerina Dnemi Rus-Ortodoks Mnsebetleri
..............................................31
a. Lehistan Ortodokslar
Meselesi........................................................................32
b. Osmanl Tebaas Ortodosk Halkn Rusya Tarafndan Himaye
Meselesi.........34 c. II. Katerina Dneminde Srp ve Karadallarn
Durumu .................................40 d. Yunan Tasars
.................................................................................................43
B. FRANSIZ HTLAL SONRASI RUS-ORTODOKS LKLER
........................45 1. Srp syannda Rusyann Balkan
Ortodokslar ile Mnasebetleri (1804-1813)..51 2. Yunan syannda
Rusyann Ortodoks Birlii
Siyaseti.......................................65
II. BLM RUSYADA SLAVCILIK AKIMININ ORTAYA IKII VE RUS
SYASETNE
ETKS A. SLAVCILIK FKRNN ORTAYA
IKII............................................................77
B. SLAVCILIK AKIMININ LK TEMSLCLER (ESK SLAVCILAR)
.................87
1. van Vasilevi
Kireyevskiy..................................................................................89
2. Aleksey Stepanovi Homyakov
...........................................................................92
3. Konstantin Sergeyevi Aksakov
..........................................................................94
C. KNC
SLAVCILAR..............................................................................................99
1. Aleksandr vanovi Koelyev
........................................................................100
-
XI
2. Yuriy Federovi Samarin
...............................................................................101
3. van Sergeyevi
Aksakov...............................................................................102
D. SON
SLAVCILAR................................................................................................106
1. Slavcln Havarisi Nikolay Yakovlevi Danilevskiy
..................................107 2. Konstantin Nikolayevi
Leontyev..................................................................118
3. Vladimir Sergeyevi Solovyev
......................................................................131
III. BLM RUSYANIN SLAVCILIK SYASET VE SLAV YARDIM KOMTES
A. SLAV BRL DERNENN KURULMASI
...................................................144 B. SLAV
YARDIM KOMTESNN KURULMASI
................................................146 C. KOMTENN
FAALYETLER
...........................................................................153
1. Sosyal
Yardmlar................................................................................................153
a. Gney Slavlarna Yardm Komitesinin Kurulmas
........................................153
a.1. Komitenin Amac
....................................................................................153
a.2. Komitenin Toplanmas
............................................................................154
a.2.1. Ba yeler
..................................................................................154
a.2.2. Asil yeler
.......................................................................................154
a.2.3. Fahri
yeler......................................................................................155
a.2.4. Yedek
yeler....................................................................................155
a.3. Komitenin Gelirleri
.................................................................................155
a.4. Komitenin Dahili Tekilatlanmas
..........................................................156 a.5.
Komite Heyetinin Grevleri
....................................................................157
a.6. Bakan ve Yardmcnn Grev ve Sorumluluklar
..................................158 a.7. Sekreter, Veznedar ve
Heyet yelerinin Grev ve Sorumluluklar ........159
2. Din Yardmlar
...................................................................................................160
a. Cizvitlerle Mcadele
......................................................................................161
b. Madd
Yardmlar............................................................................................164
3. Eitim Alanndaki
Yardmlar.............................................................................165
a. lk retim
.....................................................................................................166
a.1. rencilerin
Seimi.................................................................................167
b.Orta retim
...................................................................................................168
b.1. Tarih ve Corafya
...................................................................................169
b.1.1. rencilerin
vasflandrlmas..........................................................170
b.1.1.1.
Bykler....................................................................................171
a.1.1.2. Kkler
....................................................................................171
b.2. Matematik ve
Geometri...........................................................................171
b.2.1. rencilerin
Deerlendirilmesi........................................................173
b.3. Rusa
.......................................................................................................175
c. Yksek Okul ve niversite
............................................................................176
4. Asker
Yardmlar................................................................................................182
a.1875 Srp syannda Komitenin Yardmlar
....................................................183 b.1876
Osmanl-Srp-Karada Savanda Komitenin Yardmlar
....................184
-
XII
b.1. 22-28 Kasm (3-9 Aralk)
1876...............................................................189
b.2. 29 Kasm-7 Aralk 1876 (11-19
Aralk)..................................................191 b.3.
13-20 Aralk 1876 (25 Aralk 1876-1 Ocak
1877)..................................192 b.4. 20-26 Aralk 1876
(1-7 Ocak
1877)........................................................194
b.5. 26 Aralk 1876-3 Ocak 1877 (7-15 Ocak 1877)
.....................................196 b.6. 3-10 Ocak (15-22
Ocak)
1877.................................................................197
SONU
..........................................................................................................................199
BBLYOGRAFYA
.......................................................................................................206
EKLER...........................................................................................................................232
ZGEM
...................................................................................................................267
-
XIII
KISALTMALAR AEQ Aspect of the Eastern Question a.g.e. Ad geen
eser a.g.m. Ad geen makale a.g.t. Ad geen tez a. mlf. Ayn mellif ar
Arkas AVPR Arhiv Vneney politiki rossiyskoy imperii A Ankara
niversitesi bkz. Baknz BOA Babakanlk Osmanl Arivi BSE Bolaya
Sovetskaya Entsiklopediya CAB Records of the Cabinet Office CSS
California Slavic Studies . ast DA Diyanet slam Ansiklopedisi DTCFD
Dil ve Tarih Corafya Fakltesi Dergisi Ed. Editr GARF Gosudarstnenny
arhiv rossiyskoy federatsii Haz Hazrlayan A slam Ansiklopedisi SSSR
storiya Soyuz Sovetskih Sotsialistieskih Respublik stanbul
niversitesi V storieskiy vestnik K. Kniga KADET
Konstitutsionno-Demokratieskaya Partiya KMDA Kiivskiy miskiy
derjavniy arhiv KLE Kratkaya Literaturnaya Entsiklopediya KT
Kazanskiy Telgraf
-
XIV
LE Literaturnaya Entsiklopediya M Moskova MEB Milli Eitim Bakanl
MV Moskovskoye Vedemosti NV Novoye Vremya NY New York PSQ Political
Science Quartely RB Russkaya beseda RGADA Rossiyskiy gosudarstvenny
arhiv drevnih aktov RGVA Rossiyskiy gosudarstvenny voenno
istorieskiy arhiv RO Russkoye obozreniye RS Russkaya starina RW
Russian Review SA Slavyanskiy almanah SE Sovyetskaya Entsiklopediya
SOAS Bulletin of the School of the Oriental and African Studies SR
Slavic Review SRO Sbornik russkogo istorieskogo obestva SSEES
School of Slavonic and East European Studies SSCB Sovyet Sosyalist
Cumhuriyetler Birlii T Tom TDK Trk Dil Kurumu Terc tercme eden TTK
Trk Tarih Kurumu Vb. Ve benzeri Vol. Volume UCL University Collage
of London
-
1
GR
A- KAYNAK DEERLENDRMES arlk Rusyas, XIX. asrda balayan Trkoloji
Aratrmalar sayesinde hem
barndrd Trk nfus yaps hem de mcadele ettii Osmanl Trklerinin
hususiyetlerine vkf olup, Trkler arasndaki farkllklar ortaya karm,
arlk zamannda Slavc fikir adamlarnn almalar, arlk sonras dnemde
kurulan Slav Aratrmalar Enstits vastasyla dier Slav kavimleri ve
Ruslar arasndaki ortak zellikleri ortaya karacak bir siyaset
izlemitir. Rusyann bu siyasetine karlk, ne Osmanl dneminde ne de
Trkiye Cumhuriyeti kurulduktan sonra tam tekilatl bir ekilde Slav
Aratrmalar birimleri kurulmu, Slav halklarnn Rusyaya benzerlikleri
veya farkllklar tam olarak ortaya konulmutur. Kurulan birimler de
kat zerinde kalmtr. Bu nedenle 1876 ylnda isyan ederek yerli Mslman
halka, bilhassa da Trk nfusa etnik temizlik yapmaya alan isyanc
Srplara kar Osmanl Devleti asker tedbirler almaya kalktnda veya
1877-1878 Osmanl-Rus Savanda Rusyaya ajanlk yapan Bulgarlarn
cezalandrlmasnda Rusyada faaliyet gsteren Slav Yardm Komitesi
sayesinde bu durum Rus ve Avrupa kamuoyunda bir vahet gibi sunulmu,
zikredilen bu sava sonrasnda Trklerin akn akn Balkanlardan sklp
atld dnemde g srasnda etnik temizlie mruz kalan Trkler hakknda
sadece birka kitap ve dnemin baz gazetelerinden yaz kupurleri
kalmtr.
arlk Rusyasnda Slavclk zerine almalar Slav Yardm Komitesi
kurulana kadar, savalarn arefesinde veya sava sonras hkimiyet
mcadelesi srasnda kaleme alnmtr. nsz ksmnda da belirttiimiz gibi
Slavclk ilk olarak Rusyada ve Ruslar arasnda dile getirilmese de en
etkili bir ekilde Ruslar tarafndan siyas malzeme konusu edilmitir.
I. Petro ile balayan ve II. Katerina ile devam eden Batllama
srecinde Rusyaya birok Avrupal dnr davet edilmi, bu dnrlerin
bazlarnn Ruslarn etnik kkenini aratrma isteinden dolay da Slav
almalar balatlmtr. Fransz htilali sonrasnda Balkanlarda gelien
milliyetilik hareketlerine kaytsz kalmamak adna ilk olarak 1802de
yaynlanan Vestnik Yevrop dergisi ile bu blge hakknda
-
2
yaynlar yaplmtr. 1827de yaynlanan Slavyanin dergisi ise Sava
sonrasnda 1830da yayn hayatna son vermitir. Krm Sava arefesinde
Slavcl n planda tutan dergiler yaynlanmaya yeniden balanmtr.
Moskovskiy Sbornik bu ynde yayn hayatna balayan dergilerdendir.
Krm Sava sonras 1858de Slav Yardm Komitesinin kurulmas ile
Slavclk almalar tek elde toplanmtr. Ariv almalarmz srasnda Moskova,
Peterburg, Kazan, Kiev, Novgorod, Rostov, Odessa, gibi arlk
Rusyasnn nemli niversitelerinin, almalarn Slav Yardm Komitesi ile
paralel yrttn tespit ettik. Zikrettiimiz bu niversitelerin baz dil,
tarih ve corafya blm bakanlar raporlar hlinde almalarn Komite
Heyetine sunmulardr. 1877-1878 Osmanl- Rus Savandan sonra bu
almalar daha da kapsaml bir hale getirilmitir. Rusyada, I. Dnya
Harbi ncesinde bir nev byk savaa hazrlk olarak adlandrlan Balkan
Harplerinde Balkanlarla alakal Slavlar hakknda nemli almalar
yaplmtr. Sava sonrasnda arlk Rusyasnn yklarak yerine Sovyet
Sosyalist Cumhuriyetler Birlii (SSCB)nin kurulmasndan sonra Rusyada
milliyet zerine deil, sosyalizm zerine bir siyaset izlenilmesinden
tr Slavclk almalar sekteye uramtr. II. Dnya Sava arefisinde ve Souk
Sava dneminde Rusyada, eskisi kadar olmasa da Slavclk hakknda
eserler kaleme alnmtr. arlk Rusyas ve SSCB dneminde Slavclk zerine
yaplan almalarn, Rus ktphne ve arivlerinde bulabildiimiz kadarn
Bibliyografyada verdiimiz iin burada zikretmeyi uygun grmedik.
SSCBnin aratrma yapacak batl akademisyenlere gerekli ortam
salayamamasndan tr dnemin artlar gz nne alndnda Trkiyede Slavclk
zerine aratrma yaplmamasnn normal karlanmas gerektiini, yaplan
almalarn da eletirilmesinin yersiz olduu dnmekteyiz. Bununla
birlikte Slavclk zerine Trkiyede ilk cidd almay Akdes Nimet Kurat
yapmtr. 1942de yazd Panslavizm adl makalesi ilk olarak r dergisinde
yaynlanm, daha sonra ayn alma 1953de geniletilerek yine ayn isimle
Ankara niversitesi Dil ve Tarih Corafya Fakltesi Dergisinin XI.
cildinde yeniden neredilmitir. Slavclk zerine ikinci cidd alma ise
Agh Oktay Gner tarafndan Franszcadan Trkeye tercme
-
3
edilen Hans Kohnun kaleme ald Le panslavisme: son histoire et
son ideologie (Panislavizm ve Rus Milliyetilii) adl eserdir. Her
iki eser de genel ereveleri ile beraber Slavcla giri mahiyetinde
almalardr.
SSCB zamannda Slavclk zerine Batda sadece Ukraynal ya da Rus
kkenli Amerikal Slav aratrmaclarn bir ksmnda yeteri kadar bilgiler
grebilmekteyiz. Bunlardan birisi de Michael Boro Petrovichtir.
Petrovi, 1956da kaleme ald The Emergence of Russian Panslavism
1856-1870 Rus Slavclnn tarihi kkenlerine inerek dnem itibariyle
souk sava ierisinde bulunan ABD ve Rusya arasndaki Balkan
mcadelesine k tutmaya gayret etmektedir. Bu kitaba cevaben 1960 S.
A. Nikitin tarafndan kaleme alnan Slavyanskiye Komitet v Rossii v
1858-1876 godah adl eserde ise, Petroviin eserinde Slav Yardm
Komitesi ile ilgili verdii bilgilerin hatl olduundan bahsedilmekte,
batllarn her zaman olduu gibi bu dnem hakknda da gerekleri arptt
iddia edilmektedir. Bu eserlerin haricinde SSCB dneminde genel
itibariyle Slav Yardm Komitesini konu alan almalar bulunmamaktadr.
Ancak hem batl aratrmaclar hem de Rus aratrmaclar Slavclk ile
ilgili kaleme aldklar eserlerde Slav Yardm Komitesinden az da olsa
bir bilgi sunmaktadrlar. te yandan arlk Rusyas zamannda Slav Yardm
Komitesi hakknda kaleme alnan almalarn tamamnn burada
zikredilmesinin lzumuna gerek duymadmzdan, tamamna yakn Slav Yardm
Komitesinin kendi yaynlar olan bu almalar Bibliyografyada
verilmitir.
almamz srasnda Rus arivleri arasnda en fazla faydalandmz
(Gosudarstvenny arhiv rossiyskoy federatsii-Rusya Federasyonu
Devlet Arivi) GARFdr. Arivin alma gn ve saatlerinin fazla olmas,
alma ortamnn msaitlii, izin almann kolay olmas sebebiyle en rahat
bu arivde almalarmz yrtebildik. Arivde Moskova Slav Yardm
Komitesine ait ayr bir dosya bulunmaktadr. Komitenin Peterburg
ubesi ile alakal dosyas yoktur. General N. P. gnatyeve ait dosyann
iinde Peterburg Slav Yardm Komitesi ile ilgili belgeler
bulunmaktadr. GARF 505 numaral dosya tamiratta olduu iin ierisinde
konumuzla alakal muazzam bilgiler iermesine ramen faydalanlamamtr.
Dosya 1889-1904
-
4
tarihleri arasnda Balkan Yarmadasndaki Rus gizli servisinin
raporlarn ihtiva etmektedir. Dosyada toplam 150 belge
bulunmaktadr.
lk dnem Osmanl-Rus mnasebetleri ile alakal ariv ise (Rosiyskiy
gosudarstvenny arhiv drevnih aktov-Rusya Devlet Eski Materyaller
Arivi) RGADAdr.Burada almamzla alakal az da olsa belge bulabildik.
Dier bir ariv ise (Arhiv Vneney politiki rossiyskoy imperii-Rus
Dileri Bakanl Arivi)AVPRdir. Arivde Osmanl-Rus ilikileri ile alakal
pek ok belge mevcuttur. Ancak arivden yeterince yararlanma frsat
olmamtr. Bunun sebebi 2008 ylnda Rusya aratrma gezimize kmadan bir
ay nce arive izin iin bavurmamza ramen, alma izninin yurda dndkten
sonra Ekim 2008de verilmesidir. 2009 ylnda bir haftalk alma
sresinde ise arivin alma artlarndan dolay ok az saydaki belgeler
incelenmitir. alma yaplan bir baka Rus arivi ise (Rossiyskiy
gosudarstvenny voenno istorieskiy arhiv-Rus Sava ve Tarih Arivi)
RGVAdr. Arivde Osmanl-Rus savalar ile alakal belgeler bulunmaktadr.
Bu arivde almann zorluuna ramen tez ile akalal belgeler temin
edilerek inceleme frsat bulunulabilmitir.
almamzla alakal en nemli ariv olan Peterburg Tarih Arivinde zel
izinle sadece bir gn alma imkan bulabildik. 2005 ylnda Peterburg
alma gezimiz srasnda, arivin alma tarihleri 15 Eyllde balamasna
ramen youn isteimiz sonrasnda Ariv Mdrnn zel izni ile sadece bir i
gn arivde almamza izin verildi. Belgelerin tanmasndan dolay arivde
sadece katologlar taranmtr. Yetkililer, ilk nce 2007 Eyllde, daha
sonra ise 2008 ubatta arivi aratrmaclara aacan iln etmelerine ramen
bu gereklememitir. Bununla birlikte 2008 Moskova-Peterburg-Kazan
aratrma gezimiz srasnda bu arivden faydalanma imkan olmamtr. Ariv,
ubat 2009da aratrmaclarn hizmetine almtr.
Rus kaynaklarndan yola karak almamz ortaya koyduumuzdan dolay
doal olarak Osmanl kaynaklarndan sadece karlatrma nispetinde
faydalanmaya altk. Daha nce aklanm meseleleri de detay isteyen
okurlar iin kaynak kitap belirterek dipnotta vermeyi uygun
grdk.
-
5
Rus kaynaklar ve aratrma eserleri XVIII. asrdan itibaren Osmanl
Devletini Trkiye, Osmanl Devleti ve Rusya arasnda yaplan savalar
ise Rus-Trk Sava eklinde tesmiye etmelerine ramen, bu almada farkl
terminolojilerle karlalm olsak da konunun btnl asndan ortak bir
terminoloji oluturma gerekli idi. Bu sebeple dnem itibariyle
kullanlan devlet adlarn esas aldmz iin, Trkiye yerine Osmanl
Devleti, Rus-Trk Sava yerine ise Osmanl-Rus Sava terimlerini
kullanmay daha uygun grdk.
Ayrca Rus kaynaklardan bazlarn deiik basklarndan takip etmek
zorunda kaldk. Mesela:
1. N. Ya. Danilevskiyin Rossiya i Yevropa (Rusya ve Avrupa) adl
eserinden ilk nce Zarya dergisindeki yaz dizisini takip ederek
faydalanmaya altk. 2005 ylnda Peterburg aratrma gezimiz srasnda ilk
basksnn fotokopisini ok ypranm olduu gerekesiyle alamadk.
Peterburgda kaldmz sre zarfnda kitaptan azami derecede istifade
ettik. 2008deki Moskova aratrma gezimiz srasnda 1888 tarihli ikinci
basksndan aratrma frsatmz oldu. Ayn yl Kazan aratrma gezimiz
srasnda kitabn 1889 tarihli nc ve 1895 tarihli drdnc basksn
fotoraflayarak oaltma imkanmz oldu. Bu nedenle almamzda kitabn
deiik basklarndan faydalandmz ksmlar bulunmaktadr. Dipnotta Rossiya
i Yevropa1, Rossiya i Yevropa2, Rossiya i Yevropa3, Rossiya i
Yevropa4 eklinde verilmitir.
2. . V. Kireyevskiyin hatrtlarn ihtiva eden Polnoye sobranie
soinenii adl eseri, Lenin Devlet Ktphanesinde A. Koelyevin 1861de
hazrlayp yaynlad iki ciltlik ilk basksndan, Tarih Ktphanesinde ise
M. O. Gerenzonun hazrlayp 1911 senesinde yaynlad yine iki ciltlik
ikinci basksndan takip etmek zorunda kaldk. Dipnotta Polnoye
sobraniye soinenii1 ve Polnoye sobraniye soinenii2 eklinde
verilmitir.
3. V. S. Solovyevin, Natsionalny vopros v Rossii adl eserinden
2008 Moskova aratrma gezimiz srasnda 1884 tarihli basksndan
faydalandk, 2009 gezimiz srasnda ise 2007 yl basksndan yararlanma
imkanmz
-
6
oldu. Dipnotta Natsionalny vopros v Rossii1 ve Natsionalny
vopros v Rossii2 eklinde verilmitir.
4. T. Yuzefoviin 1869da Peterburgda neredilen Dogovor Rossii s
vostokom politieskie i torgove adl eserini 2005-2006 yllarnda
Moskova ve Kazan ktphanelerinde inceleme frsatmz oldu. 2008 ylnda
Moskova aratrma gezimiz srasnda ise kitabn Moskova 2005 tpk basksn
satn alma imkanmz oldu. Bu sebeple kitabn her iki basksndan da
faydalandk. Dipnotta Dogovor Rossii s vostokom1 ve Dogovor Rossii s
vostokom2 eklinde verilmitir.
5. Mark Mazowerin 2005de New Yorkta neredilen Salonica City of
Ghosts Christians, Muslism and Jews, adl kitabndan faydalandktan
sonra, eserin evirisi Selanik Hayaletler ehri: Hristiyanlar
Mslmanlar ve Yahudiler (1430-1950) Gl aal Gven tarafndan tercme
edilerek 2007 ylnda stanbulda yaynlanmtr. Biz kitabnda sadece
orjinalinden faydalandk.
Baz Rusa kitaplarn Trke evirilerini orjinallerinden
faydalandktan sonra fark ettiimiz, bazlarnn ise almamza devam
ederken yaynlanmas ile bu kitaplarn hem Trke evirilerinden hem de
orjinallerinden faydalandk.
1. Sergey Goryanovun I. Petro dneminden 1877-1878 Osmanl-Rus
savana kadar Rus-Osmanl mcadelelerini kaleme ald Peterburg 1907
Bosfor i Dardanell (stanbul ve anakkale Boaz) adl eserinden 2005
Peterburg aratrma gezimiz srasnda faydalanma imkn bulduk. 2006da
Dr. Ali Ahmetbeyolu ve Dr. shak Keskin tarafndan Franszca nshasndan
Osmanl Trkesine tercme edilen Devlet-i Osmaniye-Rusya Siyaseti adl
eser gnmz Trkesine kazandrlarak Rus Ariv Belgelerine Gre Boazlar ve
ark Meselesi adyla yaynlanmtr. Bu sebeple bu eserin de hem
orjinalinden hem de Trke evirisinden yararlanlmtr.
2. Yu. A. Petrosyann 1971 ylnda kaleme ald Mladoturetskoye
dvijeniye (Jn-Trk Hareketi) adl eserini 2005 Kazan aratrma gezimiz
srasnda bir
-
7
sahaftan satn alma imknmz oldu. Kitabn almamzla alakal ksmn bir
blmn Kazanda tercme ettik. stanbula dndkten sonra kitabn Mazlum
Beyhan ve Aye Hachasanolu tarafndan 1974te tercme edilerek Sovyet
Gzyle Jntrkler adyla yaynlandn fark ettik. Bu nedenle kitabn hem
Trke evirisinden hem de orjinalinden faydalandk.
Bat lisanlarndaki kaynaklarn nemli bir ksmn ve ngiliz Ariv
malzemelerini 2007 ylnda ngiltereye kendi imkanlarmz ile yapm
olduumuz aratrma gezisi sayesinde elde ettik. ngiliz arivlerinin
alma biiminin mkemmele yakn olmasndan dolay bir hafta gibi ksa bir
srede gereken malzemeleri temin ettik. Ayrca University Collage of
London School of Slavonic and East European Studies (UCL SSEES)
ktphanesinde ngilizcenin yan sra Rusyada dahi bulunamayan baz Rusa
kitaplara ulatk. Bu kitaplarn tamamn da kaynakada verdiimizden
dolay, yine Rus ve Trk kaynak kitaplarnda yaptmz gibi burada
zikretmeyi uygun grmedik.
-
8
B. SLAV ADI VE LK YERLEM SAHALARI Slav kelimesinin ne manaya
geldii ve nereden tredii aratrmaclar tarafndan
gnmze kadar tam olarak saptanamamtr. Baz aratrmaclar bu ismin
Rusa -tannm-n-nam kelimesinden, dier aratrmaclar ise -rivayet
kelimesinden trediini dile getirmilerdir. Bu iki grten geree en
yakn olarak ikincisi kabul grmektedir. nk Slavlar yakn komular
Almanlar, ll manasna gelen -nemoy kelimesinden dolay --Nemts diye
adlandrmlardr1. Fazla kabul grmeyen dier bir gre gre ise Slav ad
-bataklk kelimesinden tremitir2. Slavlarn Venet ve Antlarn devam
bir halk olduu kabul gren dier bir grtr3. Jordanesin dile getirdii
bu gr gnmzde baz aratrmaclar Etrrsk yazsndan yola karak ispatlamaya
gayret etmitir4.
Baz aratrmaclar ise Slavlarn, dolaysyla Ruslarn tarihini M. .
3.000.5, M. . 4.000.6, hatta M. . 5.000. 7 yllara kadar dayandrmtr.
Fakat yaplan bu tespitler herhangi bir yazl metne dayandrlmadndan
ve tahmini olduundan dolay ilmi evreler tarafndan kabul grmemitir.
Slavlardan ilk bahseden Jordanestir. Jordanes, 388 ylnda Slavlarn
Ant ve Bulgarlar ile olan mnasebetlerinden bahsederken Slav adn
zikretmitir8. Rus Kroniklerinde ise Slav ad ilk defa Nestorda
gemektedir. Nestor, kroniinde Slav halkndan bahsederken Slav lisan
ile Rus lisannn ayn olduunu ifade etmitir9.
1 Mariya Gimbutas, Slavyane sn peruna, Moskova 2007, s. 68-69. 2
Ayn eser, s. 70. 3 Markov Jordanesin 551 ylnda bu gr dile
getirdiini belirtmitir. A. V. Gudz-Markov, ndoevropeyts Evrazii i
Slavyane, Moskova 2004, s. 389-390.
4 Pavel Tulajev, Venedi:predki slavyan, Moskova 2000, s. 1. 5
Aleksandr Dsov, Zvezd drevnih slavyan, Moskova 2008, s. 9-10. 6
Yuriy Petuhov, Rus Evrazii, Moskova 2008, s. 30-31. 7 V. M.
Gobarev, Predstoriya Rusi, Moskova 1994, T. I, s. 29-37. 8 Jordanes
, Monumenta Germaniae Historica, Berlin 1882, s. 52. 9 Vladimir
Clementis, Panslavism Past and Present, London 1943, s 21.
-
9
Slavlarn Avrupaya gelmeden nce Vistl ve dil nehirleri arasnda
yaad bilinmektedir. Slavlar, tahminen M. . II. asrda Karpatlara
doru g hareketlerine maruz kalmlardr10.
Slavlar yaadklar corafyaya gre Bat, Gney ve Dou olmak zere ksma
ayrlmtr. Bat Slavlar; ek, Moravyal, Slovak ve Lehlilerdir. Gney
Slavlar; Sloven, Makedon, Srp ve Hrvatlardr. Dou Slavlar ise Rus,
Ukrain ve Beyaz Ruslardr11. Slavlar kendi aralarnda deiik
kabilelere ayrlyordu: Polyanlar (Lehliler), Dveryanlar, Dregoviler.
Severyanlar (Kuzeyliler), Radimi ve Vyatiler12.
Btn tarihiler ve aratrmaclar tarafndan kabullenilen gre gre Kiev
Rusyas ncesinde Hazarn batsnda yaayan Slav kavimleri, Bizans ve
Hazarlarn arasnda nfuz sahasna blnm bir ekilde siyas hayatlarn
devam ettiriyordu. Solovyeve gre, Kiev Rusyas ncesinde Slavlar Tuna
ve Dinyeper nehirleri arasndaki corafyada yaamaktayd. Slavlar,
dmanlar tarafndan nce Dou ve Kuzeye, akabinde ise Peenek ve
Bulgarlar tarafndan geldikleri topraklara, Tuna ile Dinyeper
arasndaki corafyaya srlmlerdi13. Avarlar ise yaptklar aknlarla
Slavlarn Orta Avrupaya kadar g etmelerine vesile oldu14. Peenek
aknlar sadece Slavlar birbirinden ayrmakla kalmam. Hazar Devletinin
Slavlar zerindeki siyas etkisini azaltarak, Slavlarn Bizans ve
Vareklerin (Normanlarn) siyas nfuz sahasna girmesine neden
olmutur15. Kiev Rus Knezliinin ilk kurucusu Rurik ve maiyeti Slav
olmayan Vareg-Normanlardandr. Ancak ynetimi elinde bulunduran bu
halk zamanla Slav halk kitlelerinin iinde eriyerek Ruslamlardr.
Karamzin bu slalenin nesil sonra Ruslatn dile getirmitir16.
10 A. Burovskiy, Ariyskaya Rus, Moskova 2008, s. 101. 11
Aleksandr Dsov, Arii. Slavyane. Rus, Moskova 2008, s. 39. Dsov,
Bulgarlar da Gney Slavlar
arasnda gstermektedir. Ancak dnem itibariyle Bulgarlarn Slav
olmadklar, Ortodoksluu kabul ettikten sonra Slavlarn arasnda
Slavlatklar tarihi bir gerektir. Bkz. V. A. Abaza, storiya Rossii,
Peterburg 1886, s. 7.
12 S. F. Platonov, Kurs Russkoy istorii, Moskova 2006, s. 49. 13
S. M. Solovyev, storiya Rossii s drevneyih vremen, Moskova 2007, s.
14-15. 14 Ali Read, Tarihi Kadim: Romallar, Bizansllar, slavlar,
Trkler, ranllar, stanbul 1331, s. 423. 15 The Slavs and the East,
haz. Mikhail Tikhomirov, Babadjcan Gafurov, Paris 1965, s. 10-11.
16 Nikolay Karamzin, storiya Gosudarstva Rossiyskogo, Moskova 2008,
s. 38-42.
-
10
C. RUSLARIN ORTODOKSLUU KABUL Ruslar, Ortodoks Hristiyanl kabul
etmeden nce Dou Roma (Bizans) ile 2
asra yakn mcadele etmilerdir17. Bu mcadele srasnda belirli
artlara gre Trk Devleti Hazarlardan destek almtr. 941 ylnda Kiev
Knezi gor, Hazarlarn da desteini alarak balatt mehur stanbul
seferinden yenilgi ile ayrlnca Kiev Rusyas g kaybna uramtr. 944
ylnda gorun lm sonras taht, tek varis kk yataki Svyatoslava kalmt.
Svyatoslavn annesi Olga (893-969) devlet idaresini ele alarak,
eskisi gibi Bizans ile mcadele etmek yerine, ittifak yapmay daha
uygun grmtr18. Bunun sonucunda da Olga, 955 veya 957 senesinde
stanbula resmi ziyaretlerde bulunmutur.
Olgann stanbul ziyareti ya da ziyaretleri hakknda kaynak ve
aratrma eserlerinde farkl ekilde malumat bulunmaktadr. Aratrmaclarn
bir ksm 957 senesini doru olarak kabul ederken19, baz kaynaklar ve
aratrmaclar ise Olgann stanbulu ziyaret yln 955 olarak vermitir.
Levenko, bu anlamazlklar dile getirerek Rus el yazmalarnn 955 yln
yazmalarna ramen, Polonskiyin bir makalesine atfta bulunarak bu
tarihin 955, 956 ya da 957 yl olabileceini belirtmitir20. Solovyev
de, yazmalarn 955 yln belirtmesine ramen, 957 ylnn daha doru
olduunu ne srmtr21. Karamzin, Olgann stanbul ziyaretini yl olarak
belirtmemi, ancak stanbulda 9 Eyllden 18 Ekime kadar kaldn ifade
etmitir22. Vernadskiy ise Olgann stanbulu ilk ziyareti olan 955
ylnda Ortodoksluu kabul ettiini, 957 ylnda ise ikinci ziyareti
Hristiyan olarak gerekletirdiini dile getirmitir23. L. N. Gumilev
ise Olgann doum tarihine dikkat ekerek, eer ilk ziyaretin 955 ylnda
gerekletiini 17 9. ve 10. asrlarda Rus- Bizans mcadelesi hakknda
bkz. A. N. Saharov, Diplomatiya drevney Rusi,
Moskova 1980, 357 s; F. Uspenskiy, Russ i Vzantia v X veke,
Odessa 1888. 18 imalden Malumat Yahut Muhtasar Rus Tarihi, Terc.
smail Hakk, s. 18. 19 Akdes Nimet Kurat, Rusya Tarihi Balangtan
1917ye Kadar, Ankara 1993, s. 23; Michael T.
Florinsky, Russia a History and an Interpretation, NY 1967, Vol.
I, s. 18-19; M. V. Levenko, Oerki po istorii Russko-Vizantiyskih
otnoeniy, Moskova 1956, s. 222; Serhii Plokhy, The Origins of the
Slavic Nations, Cambridge 2006, s. 13.
20 M. V. Levenko, Oerki po storii..., Moskova 1956, s. 222.
Dipnot No 2. 21 Solovyev, storiya Rossii, s. 28. 22 Karamzin,
storiya Gosudarstva Rossiyskogo, s. 68-70. 23 G. V. Vernadskiy,
Kievskaya Rus, Tver-Moskova 2004, s. 49.
-
11
varsayarsak Olgann 62 yanda olacan, dier yandan Bizans mparatoru
Konstantinin Olgaya evlenme teklif ettii gereini de dnrsek 1955
ylnn ok ge olduunu, bu gezinin en az 10 sene nce gereklemi
olabileceini ifade etmitir24.
Saharov ise bu iki ziyaretten ilkinin siyas, ikincisinin ise din
amal olduunu belirtmitir. lk ziyaretinde Bizans ile siyas ilikileri
dzeltme ynnde nemli kazanmlar elde eden Olgann, ikinci gezisinde
Ortodoksluu kabul ettiini dile getirmitir25. Saharova gre, Olga ilk
ziyaretinde Konstantinin evlenme teklifini geri evirmek iin
Ortodoksluu kabul etmiyormu gibi davranmtr. stanbul seyahati sonras
Olgann Ortodoksluu kabul ettiini dile getiren Saharov, Nestor
kroniinde de belirtildii gibi Olgann stanbul ziyareti srasna
mparator Konstantinin Olgann gzellii karsnda duygularna hakim
olamayarak Kiev Knyazasna evlenme teklifinde bulunduunu, Olgann ise
atalarnn dinni neden gstererek, Pagan birisinin bunu kabul
edemeyeceini ifade ettiini ne srmtr26. Saharova gre, Olga, ikinci
kez geldii stanbulda vaftiz olduktan sonra kendisi ile evlenme
teflifini tekrarlayan mparatora, vaftiz srasnda kendisini kz olarak
ardn, Hristyanln bir baba ile kzn evlenmesine msaade etmeyeceini ne
srerek teklifi ikinci kere reddetmitir. E. F. Tugay, Olgann
stanbula gelmeden Kievde vaftiz edildiini belirtse de bunun
doruluunu ne sren Rus kayna yoktur27. Bu ziyaretler sonucunda
Hristiyanl kabul eden Olga, Rus tarihinin ekillenmesinde en nemli
olay gerekletirmi olmutur28.
24 Gumilev, L. N., Ot Rusi k Rossii, Moskova 2007, s. 48. 25
Saharov, Diplomatiya drevney Rusi, s. 280-281. 26 Ayn eser, s. 281.
27 E. F. Tugay, Rusya Tarihi, stanbul 1948, s. 90-91. 28 Olgann
stanbul ziyareti ya da ziyaretleri ve Hirstiyanl kabulu hakknda
karlatrlmal tafsilatl
bilgi iin baknz. Bkz. Birsel Kksipahiolu, IX-X. Yzyllarda
Bizans-Rus likileri ve Kiev Prensesi Olgann Hirstiyanl Kabulne Dair
Baz Grler, Kafkas Dosyas, stanbul 2006, s. 1-10.
-
12
til-Bulgarlarnn srarlarna ramen Mslmanl kabul etmeyen29
Vladimir, 988 senesinde Ortodoksluu devlet din olarak kabul ederek,
Rusyann siyas manada dier devletlere nazaran pagan olarak kalmasna
son vermitir. Vladimirin Hristiyanl kabul kaynaklarda farkl ekilde
zikredilmitir. Baz tarihiler 988i, bazlar ise 989u, Hristiyanln
kabul edildii tarih olarak gstermitir. Avrupal baz yazarlar bu yl
989 olarak vermitir30. Ancak Rus kaynaklarn ounluu 988 yln esas
kabul ettiinden dolay, 988in geree daha yatkn olduu sylenilebilir.
Hristiyanl kabul ylndan baka, Hristiyanl nerede kabul ettii de
tartmalara sebep olmutur. Rus tarihiler genel itibariyle Hersonda
(Kherson: eski Latince Korsun) kabul ettiini (vaftiz edildiini)
ifade etmilerdir31. Baz aratrmaclar ise Kievde vaftiz edildiini ne
srmtr32.
Ortodoksluu kabul ettikten sonra siyas ve kltrel ynden daha gl
olacan dnen Ruslar, bunun ilk mkafatn Bizans ile beraber ittifak
yaparak Peeneklerin de yardmyla Hazarlarn ortadan kaldrlmas srasnda
almlard33. Ortodoks Hristiyanln kabul eden Rusya, sadece din ynden
deil, devlet idaresi ve tekilatlanma ynnden de nemli kazanmlar elde
etmitir. Katoliklie nazaran 29 Ruslarn Ortodoksluu kabulunden nce,
til-Bulgar Trk Devletinin slamiyeti kabul etmesinin
akabinde slam dinini anlatmak iin giden heyetin ba katibi olan
ve ayn zamanda tarihi kiilii bulunan bn-i Fadlann seyahatnamesinden
slam halifesinin direktifleri dorultusunda Ruslarn slam dinine
davet edildiini bilmekteyiz. Bkz. Ahmed b. Fadlan b. Abbas bn
Fadlan, bn Fazlan Seyahatnamesi, terc. Ramazan een, stanbul 1995,
320 s. Gumilev, Knez Vladimirin neden Ortodoksluu benimsedii
konusunda u tespitleri yapmaktadr. Birincisi Kuran-Kerim Ruslarn
anlayaca bir lisanda yazlmamt. Ayrca slam dininde hem domuz etinin
yenilmesi yasaklanm, hem de ikinin haram olmas Vladimir tarafndan
ho karlanmamt. Vladimir, Ruslarn gzel ikilere dknlne engel
olamayacan belirtmitir. Yine Gumileve gre Vladimir, Alman Katolik
misyonerlerini ise, atalarmzn reddettii bir dini kabul edemeyiz
diye geri evirmitir. Bunun sonucunda Vladimir, hem siyas hem de
sosyal nedenlerden dolay kendilerine en yakn olarak grdkleri ve
annesi Olgann daha nce kabul ettii Ortodoksluu 988 senesinde devlet
dini olarak tanmtr. Bkz. Gumilev, L. N., Rusi..., s. 68-69.
30 W. H. Parker, An Historical Geography of Russia, London 1968,
s 52-53. 31 T. S. Eremina, Russkiy Pravoslavny Hram, Moskova 2004,
s. 9-10. 32 Tugay, K. Porfirogenetosa dayandrarak Olgann stanbul
seyahati srasnda vaftiz edilmediini ileri
srm, Jacobun Olga ve Vladimir Devirleri Tarihi adl vesikay
kaynak gstererek Olgann 954 ylnda henz 15 yandayken Kievde vaftiz
edildiini ifade etmitir. Olgann ya hakknda Rus Kaynaklarnda deiik
bilgiler mevcuttur. Bkz. Tugay, Rusya Tarihi, s. 90.
33 C. A. Pletneva, Hazari, Moskova 1986, 72-73. Artamonov ise bu
duruma aklk getirerek, Hazarlarn sadece Ruslarn ve Peeneklerin
basks ile deil, ayn zamanda Hazarlarn iinde bulunan Yahudilerin de
d dmanlara verdii destek sonucu ykldklarn iddia etmitir. Bkz. M. .
Artamonov, Rusadan terc. Ahsen Batur, Hazar Tarihi, stanbul 2004,
sayfa 587-588 s.
-
13
Ortodoksluu benimsedikleri iin Ruslar, bariz bir ekilde kendi
benliklerini de devlet idaresinde barndrabilmilerdir34.
Rusya, Hristiyanl kabul ettii dnemlerde corafi yaknlndan dolay
Bizans ile siyas mnasebetlerini en st dzeyde tutuyordu. Yaroslav
dneminde (1019-1054) bu masebetler dinin de tesiri ile en st
seviyeye kmt35. Vladimir Monomah ise (1113-1125) Bizans mparatoru
Aleksey Kommanenden Sezarlk (ar) nvann alp, ta giymiti36.
Din ynden Bizansa bal kalan Ruslar, zamanla bunun siyas olarak
da kendilerine yansyacann farkna vard. Bunun zerine Ruslar, Kiev
metropolitliinin stanbul Patrikliinden bamsz hareket etmesi iin
gayret gsterdiler. Bu abalar Yaroslav Mudriy dneminde fiiliyata
geirildi. Mudriy, din adam Aziz larionu Kiev Metropoliti olarak
atayarak, din ynden stanbula bal kalmadklarn resmen ilan etti37.
Bylece Kiev Knezliinde Prens, Vee38 ve Boyarlar haricinde imtiyazl
yeni bir snf daha meydana geldi. Kilise, Moskova Knezlii kurulana
kadar siyas gcn ekim merkezinde kald. Mool aknlar ncesinde siyas
ynden Avrupa ve Asyada iki g, Katolikler ve Mslmanlar bulunmaktayd.
Katolikler, Mslmanlarn Batya ilerleyiine kar 11. asrn sonlarnda
balatm olduklar seferlerden drdncsn hedef deitirerek Ortodokslarn
zerine yneltmilerdir39. Katolikler, 1204 sonras Ortodokslar da
kendilerine hedef olarak grmekteydi. Bu dnemde Rusyann siyas olmasa
da din ynden yardmna Moallar yetimitir. Moollar balattklar Bat
seferleri sonucunda Bizans Katoliklerin din, Mslmanlarn ise siyas
basksndan
34 Leontyev bu duruma aklk getirmitir. Bkz. II. Blm Son
Slavclar, Konstantin Leontyev. 35 Vasiliy Osipovi Klyuevskiy,
Russkaya istoriya polniy kurs lektsiy, Moskova 2004, s. 47-48. 36
Ayn eser, 52-56. 37 Rus Ortodoks kilisesinin kuruluundan itibaren
piskopos seimi, prens ya da halk meclisi tarafndan
yaplmaktayd. lk dnemlerde stanbuldan atanan metropolitlere Rus
kilise cemaati kar karak, kendileri haricinde kilisede sz sahibi
olacak bir g istemediklerini akca ortaya koyuyorlard. Bkz. Sevin
Aslanova, Kutsal Sinodtan Rus Ortodoks Kilisesine, stanbul 2006, s.
37-38.
38 Halk meclisi. 39 Katolik Hal Avrupa Ordusunun Ortodoks Bizans
zerine yapt sefer hakknda daha fazla detayl
bilgi iin bkz. Steven Runciman, Hal Seferleri Tarihi, terc.
Fikret Iltan, Ankara 1987, C. III, s. 95-116; In Demirkent, Niketas
Khoniatesin Historias (1195-1206) stanbulun Hallar Tarafndan Zapt
ve Yamalanmas, ed. Fahameddin Baar, stanbul 2004, 289 s.
-
14
kurtarmtr. Dolaysyla Katolik Avrupa, Mool aknlarndan dolay
Ortodoksluu kendi siyas hakimiyeti altna alamamtr40.
Moollarn kiliseye ayrcalk vermesine ramen, siyas anlamazlklardan
etkilenmemesi imkanszd. Siyas olaylarn kiliseyi ypratmas ve son
olarak 1299 ylnda Altn Ordann Kiev akn sonras bir ok din yapnn
zarar grmesi nedeniyle Kiev metropoliti Maksim, sadece naibini
Kievde brakp 1300 senesinde btn rahiplerini alarak Vladimire gitti.
Bylece Kiev Metropolitliinin merkezi Vadimir ehrine tand. Maksimin
1305te vefatnn akabinde kimin halef olaca konusundaki tartmalar
stanbul Patrii ve Bizans mparatoru sonulandrd41. 1308 ylnda Volin
Knezi Lvovi sayesinde Metropolit olan Peter, siyaslerin istei
dorultusunda hareket etmemesi sebebiyle, onlarn hedefi haline
geldi42. Siyasilerin nclndeki halk mahkemesini kazanan Peter, elini
daha da glendirdi. 1312de Altn Orda Han Toktamn lm ve yerine zbek
Hann gemesi ile Rus kilisesinin de gelecei ekillendi. zbek Hann
Petere koruma Yarl vermesinin akabinde artk Metropolit tamamen zgr
hareket etme kabileyetini kendinde grd43. Moskova Knezliinin
kendisini davet etmesine mteakip Kilisenin ancak Meryem Ana ikonu
ile beraber Moskovaya gelebileceini ifade etmekle gelecee k
tuttu44. Kilisenin nerede kalaca konusu zamanla dier Knezlikler
arasnda g mcadelesine sahne olsa da sonuta 1395 ylnda Meryem Ana
konunun Moskovaya getirilmesi ile kilise metropolitlii Vladimirden
Moskovaya tand45.
Kilisenin tanmas ile Moskova, Kiev ve Novgoroda gre daha merkezi
bir ekle brnmeye balad. Timurun aknlar sonrasnda gcn kaybeden Altn
Orda
40 George Vernandsky, Moollar ve Ruslar, ngilizceden terc, Eref
Bengi zbilen, stanbul 2007, s. 12-
19. 41 T. Barsov, Konstantinopolskiy patriarh i ego vlast nad
Russkoyu Tserkoviyu, Peterburg 1878, s.
117. 42 David Mackenzie-Michael W. Curran, A History of Russia,
The Soviet Union, and Beyond,
California 1993, s. 127-128. 43 lyas Kamalov, Altn Orda ve
Rusya, stanbul 2009, s. 92-93. 44 Nicolas Zernov, The Russians and
Their Church, London 1964, s.32-35. 45 Klyuevskiy, Russkaya
storiya..., s. 167-168. Hugh Seton-Watson Kilisesinin 1326 ylnda
Kievden
Moskovaya tandn ne srmektedir. Bkz. Hugh Seton-Watson, The
Russian Empire 1801-1917, Oxford 1967, s 29-30.
-
15
Devleti XVI. asrn ikinci eyreinde hanla blnnce Moskova, eski
dnemlere nazaran Hanlklar karsnda daha rahat hareket etme imkn
buldu. Altn Ordann hakimiyetinden kurtulmasna ramen Moskova
Knezlii, paral hanlk dneminde dahi hanlklardan en Kuzeyde kurulan
Kazan Hanlnn hakimiyetini kabul etmek zorunda kald46. 1448de
Ortodoks kilisesinin bamszln ilan etmesi ve akabinde Osmanl
Devletinin stanbulu fethi sonras47 Bizansn din bakmdan Osmanl
Devletinin hakimiyeti altna girmesi ile Moskova Metropolitlii daha
da rahat hareket etme ansn buldu48. 1459da ise Kiev
Metropolitliinin stanbul Fenere balandn aklamas ile Rus kilisesi
karar alarak Kiev ve Moskova metropolitliklerinin ayrldn kabul
etti49. Rus Ortodoks Kilisesinin, Kiev ve Moskova olarak ikiye
ayrlmas sonucunda Moskovann g kaybedecei ngrlse de, tam aksine
Moskova din ynden belirgin ekilde ykselmeye balad. Osmanl
Devletinin gneydeki Krm Hanln 1475de hakimiyeti altna almas ile
daha da rahatlayan Moskova Knezlii, 22 yanda babas Kr Vasiliyin
(II.) yerine tahta geen ve Rus tarihinde ilk defa btn Ruslarn ar50
nvann kullanan van III. nderliinde Altn Orda boyunduruunu krmas ile
siyas manada da kendisini kantlama abasna girdi51.
46 Altn Orda-Kazan Hanl-Rus ilikileri iin bkz. storiya o
Kazanskom Tsartve neizvestnago
soinitelya XVI stoletya po dvum starinnm spiskam, Peterburg
1791; Mustafa Kafal, Altn Orda Hanlnn Kurulu ve Ykseli Devirleri,
stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi, stanbul 1976; A. Yu.
Yakubovskiy, Altn Ordu ve k, terc. Hasan Eren, Ankara 1992; George
Vernadsky, Moollar ve Ruslar; Sobrane Puteestvy k Tataram i Drugim
voztonm Narodam, v XIII, XIV i XV Stoletyah, Peterburg 1825; Bulat
Hamidullin, Narod Kazanskogo Hanstva, Kazan 2002; M. Hudyakov,
Oerki po istorii Kazanskogo Hanstva, Moskova 1991; Rzaeddin
Fahreddin, Han Zolotoy Ord, Kazan 1996; Charles J. Halperin, Russia
and the Golden Horde: the Mongol mpact on Medieval Russian History,
London 1987;
47 Bizansn Trklerle mnasebetleri hakknda detayl bilgi iin bkz.
Ahmet Refik Altnay, Bizans Karsnda Trkler: (699-857/1299-1453),
haz. Fahameddin Baar, stanbul 2005.
48Golubinskiy bu sreci kapsaml bir ekilde ele alarak Rus
Kilisesinin kesin bamszln stanbulun Osmanllar tarafndan
fethedilmesinden sonra olduunu ifade etmitir. Bkz. Evgeniy
Evsignevi Golubinskiy, storiya Russkoy Tserkvi, Moskova 1900, s.
1-14.
49 Makariy Bulgakov, storiya Russkoy Tserkvi, Peterburg 1882, T.
VI, s. 39-40. 50 Rus Knezliklerinde ilk defa ar nvannn Vladimir
Monomah tarafndan kullanlmaya balandn ve
bu nvann Bizans mparatoru tarafndan verildiini daha nce ifade
etmitik. Bkz. Giri. Dipnot 36. Knezler, Altn Orda hakimiyeti
dneminde Trke nvanlar da kullanmlardr. Trke nvanlar hakknda detayl
bilgi iin bkz. Abdlkadir Donuk, Eski Trk Devletlerinde dar-Asker
nvan ve Teirmler, stanbul 1988, 109 s.
51 A. S. Orlov, storiya Rossii, Moskova-Leningrad 1938, s.
72
-
16
D. RUSLARIN III. ROMA OLMA HAYAL 1467 ylnda Moskova Knezi III.
vann kars Mariya lnce Knezlik, III. van
kendisine layk birisi ile evlendirmek istedi52. Bu haber Papann
kulana kadar gitti. O srada Papann yannda III. vana layk ok nemli
bir gelin aday bulunmakta idi. Bu gelin aday son Bizans imparatoru
XIII. Konstantinin kardei Mora despotu Thomasn kz Zoya (Sofya)
idi53. ubat 1469da Rus Knezine Zoya ile evlenme teklifi yapld54.
Papann buradaki amac hem Trklere kar koyacak yeni bir g oluturmak,
hem de Ortodoks Ruslarn Katoliklie scak bakmalarn salamakt55.
Karlkl mektuplamalardan sonra Moskova Knezi evlenmeye rza
gsterdi56. 12 Kasm 1472 tarihinde Zoya maiyetiyle beraber Moskovaya
geldi57. Sofyann Moskovaya gelmesi ile beraber Bizans kltr, Moskova
Knezliinin ynetimini etkilemeye balad58. Zoyann maiyetinde gelen
mimar ve ustalar, Ruslarn klasik ahaptan yaptklar saraylarn yerine,
stanbul ve Romada yaplan ta rmeli saray ve devlet binalar inaa
ettiler59. Bizansn Moskovaya etkisi sadece d grn olarak yansmyor, i
siyas tekilatlanmalarda da yeniliklere gidiliyordu. Zoya ncesinde
Moskova Knezlii sadece Knez nvann kullanabiliyordu. Taht varisi ise
Saray Vassal olabiliyordu60. Zoya ile evlenmesinden
52 Solovyev ve Karamzine gre, III. vann ilk ei Mariya Tver Byk
Knezi Borisin kzyd. Bkz.
Solovyev, storiya Rossii..., s. 170-171, Karamzin, storiya
Gosudarstva..., s. 521. Klyuevskiy ise III. vann ilk einin Tver Byk
Knezi Borisin kz kardei Mariya olduunu ne srmtr. Bkz. V. O.
Klyuevskiy, Russkaya storiya, Moskova 2008, s. 183-184. Ancak
Klyuevskiy Mariyadan bahsederken Mariya Borisovna diye hitap ettii
iin kanaatimizce Klyuevskiy sehven kzkardei olarak yazmaktadr. nk
Tver Byk Knezinin ad Boris idi. Knezin, Boris adnda bir kardei de
yoktu. Bu nedenle Mariya Borisovna, Knezin kz kardei degil ancak kz
olabilir.
53 Boris Mouravieff Zoyann son Bizans mparatoru Konstantinin kz
olduunu dile getirmektedir. Bkz. Boris Mouravieff, Deli Petronun
Vasiyetnamesi, stanbul 1966, s 18-19. Ancak Rus, Trk ve dier
kaynaklar incelendiinde bu ifadenin doru olmad rahatlkla
anlalabilir. Karlatrma iin bkz. Karamzin, storiya Gosudarstva
Rossiyskogo, s. 538-539; Klyuevskiy, Russkaya storiya, s. 183-185;
Solovyev, storiya Rossii..., s. 171-172.
54 Klyuevskiy, Russkaya storiya, s. 182-183. 55 Platonov,
Russkoy storii..., s. 137. 56 Karamzin, storiya Gosudarstva..., s.
539. 57 Solovyev, storiya Rossii..., s. 171. 58 M. Dyakonova, Vlast
moskovskih gosudarey oerki iz istorii politieskih idei Drevney Rusi
do
kontsa XVI veka, Peterburg 1889, s. 62-66. 59 Kurat, Rusya
Tarihi..., s. 123-124. 60 Saray Vassal: Altn Orda Devletinin
bakenti Saray ehri olduu iin Yarlk verilecek olan Rus
prenslerine bu nvan veriliyordu.
-
17
sonra ise III. van, Knez nvan yerine daha nce Vladimir Monomahn
da kulland ar nvann kullanmaya balad61.
Evlilik sonrasnda Zoya, III. vana nasl bir Kral olmas gerektii
zerinde telkinlerde bulunmaya balad. Klyuevskiye gre, III. van Zoya
sayesinde Tatar egemenliinden kurtulabildi. Daha nceleri ikili
siyaseti fazla beceremeyen Ruslar, Bizans prensesi ve maiyetindeki
devlet adamlarnn telkinleri sonucunda nce Tatarlar (Altn Ordu,
Kazan, Kasm ve Sibir) birbirleriyle mcadele ettirmi, akabinde ise
1480 ylnda devleti, Tatarlara vergi vermez hale getirmiti62. Rusya
bamsz bir devlet statsne kavuunca Knez III. van, n Roma olduunu aka
ifade etme cesaretini kendinde bularak tm Ortodokslarn destekisi
olduunu ilan etti63.
Solovyev, Karamzin ve Klyuevskiyin Zoya hakknda ittifak halinde
dile getirdikleri dier bir husus ise ok kurnaz olduudur.
Tarihilerin Zoyay kurnaz olarak dile getirmelerinin nedeni ise III.
vann tahtn varisi olarak nce ilk einden olan olu Dmitriyi
gstermesine ramen, daha sonra Zoyann telkinleri sonrasnda Zoyann
1479da dnyaya getirdii Vasiliyi varis olarak ilan etmesidir64.
Akdes N. Kurata gre, III. vann bu ekilde davranmas Rusyann devlet
olma emaresidir65.
Slavcln temelinde de bu fikir kendini gsterecektir. Leontyeve
gre Rusya, ne kendisinin nceden dile getirdii gibi gen bir kuak ne
Danilevskiyin ifade etmeye alt gibi kendine zg kltr olan bir
toplum, ne de Slavc metafizikilerin ifade etmeye alt gibi bir
halktr. Ona gre Rusya, Bizans mparatorluundan ald tarihi g ile
Avrupaya kar koymaya alan, Bizansn devam olan bir Ortodoks
devlettir66.
Rus fikir adamlar Bizansn devam olduklarn dile getirirken ortaya
koyduklar sadece kendi tarihlerinden deil, Avrupal tarihilerin
notlarndan da destek aramakta idiler. Onlara gre, XVI. asrn ikinci
yarsndan itibaren Rusya Osmanl Devleti snrlar ierisindeki Ortodoks
ve Slavlarn hamisi olduunun farknda idi ancak bunu
61 Karamzin, storiya Gosudarstva..., s. 542; Klyuevskiy,
Russkaya storiya, s. 184. 62 Klyuevskiy, Russkaya storiya, s. 184.
63 Kurat, Rusya Tarihi..., s. 124. 64 Solovyev, storiya Rossii, s.
172; Karamzin, storiya Gosudarstva..., s. 541. 65 Kurat, Rusya
Tarihi..., s. 124-125. 66 Konstantin Leontyev, Vostok, Rossiya i
Slavyanstvo, Moskova 2007, s. 130-131.
-
18
gerekletirecek gc yoktu. 1576 ylnda Soransa Venedik stanbul
Bykelisi kendi senatosuna verdii raporda; Moskovann Osmanl
Sultannda saknca uyandrdn, Bulgaristan, Srbistan, Bosna, Moravya67
ve Yunanllarn Fener Kilisesine bal olmakla birlikte Byk Moskova
Knezine sempati beslediklerini, Ortodoks ve Slav tebaann
kendilerini Trk hkimiyetinden kurtaracak Moskovadan her trl madd ve
manev yardm beklediini ifade etmitir68.
67 Moravya: ek ve Slovaklarn yaad blge. 68 A. N. tiglitsa,
Rossiya i Slavyanstvo, Peterburg 1907, s. 7.
-
19
I. BLM
RUSYANIN ORTODOKS BRL SYASET
A. XVII. ASIRDA BALKAN ORTODOKSLARININ ARLIK RUSYASI LE
MNASEBETLER
Rus arl, XVII. asrda her ne kadar dnemin en gl devleti olan
Osmanl Devletinin tabiiyetindeki Ortodoks halklarla siyas, sosyal
ve kltrel ilikilerini st dzeye karamasa da, hem devlet siyaseti
olarak hem de kendisine yakn hissettii iin Ortodoks halklarn
ounlukla yaad Balkan corafyasyla alenen ilgileniyordu1. Asrn
balarnda hem i siyasette hem de d siyasette tam bir fetret dnemi
yaayan Rus Devleti, Balkan Hristiyanlar ile fazla alakadar olamad.
Ruslar tarafndan Smutnoye Vremya (Kargaa Dnemi) olarak adlandrlan
1603-1613 yllar arasndanki 10 yllk dnem, aslnda ilk belirtilerini
IV. vann lm sonras gstermiti. Altnordu dneminde Moskovaya gelerek
sonradan Ortodoksluu kabul eden Tatar ailelerinden birine mensup
olan Boris F. Godunov, IV. vann yaknnda olmakla kalmam, kz rinay
arn byk olu Fedor ile evlendirerek ar ailesini kendisine kan ba ile
balad2. IV. vann lm sonrasnda Fedor ar olarak seilince kz rinann
telkinleri sonucu damadn istedii gibi ynlendiren Godunov, vann dier
einden olan olu Dmitrinin ldrlmesi ile sulanmasna ramen, halk
nezdindeki itibar sayesinde bu olaydan kurtulmasn bildi3. Fedorun
zayf yaps nedeniyle devlet ileriyle fazla ilgilenememesi sonras
Godunov, devlet ynetimindeki etkisini giderek arttrd4. 1598 ylnda
Fedorun varis brakmadan lmesi ve tahta kendisinden sonra karsn
halef gstermesi, kars rinann da bu grevi kabul etmeyerek kendisini
dine vermesi sonras
1 Naumov, E. P., K istorii svyazey Rossii s Yujnoslavyanskimi
narodami v pervoy polovine XVII v.,
Svyazi Rossii s narodami Balkanskogo Poluostrova pervaya
polovina XVII v., Moskova 1990, s. 98. 2 D. lovayskiy, Smutnoye
vremya Moskovskago Gosudarstva, Moskova 1894, s. 35-36. 3 Nikolay
Karamzin, storiya Gosudarstva Rossiyskogo, Moskova 2008, s.
1016-1018. 4 S. F. Platonov, Oerki po istorii Smuti v Moskovskom
Gosudarstve XVI-XVII vv, Peterburg 1899, s.
227-230.
-
20
Moskovada taht mcadelesi ba gsterdi5. Tamamna yakn Godunov
taraftarlar olan halk meclisi ar olarak Boris Fedorovi Godunovu
seti. lk bata bu grevi kabul etmeyen ve kendisine yaktrmayan
Godunov, srarlara dayanamayarak grevi kabul ettiini ilan etti6.
Godunov dnemi, Moskova arl iin iktisad ynden tam bir ykm dnemi
olarak geti. 1600-1603 yllarndaki byk alk sonras halk kendi
ocuklarn dahi yeme durumuna dt7. Devletin bu duruma engel olamamas,
Godunovu gzden drmeye yetti. Ayrca 1603 ylnda Lehistanda ba gsteren
ve kendisini IV. van ldrlen olu Dmitri olarak lanse eden Dzmece
Dmitri ayaklanmas dalgalanarak 1605 ylnda Moskovaya kadar yayld8.
1605de Godunovun lmesi sonras arlk mcadelesi daha da karmak bir hal
ald. Sahte Dmitrinin Lehlilerle beraber Moskovaya gelip ar
seilmesinin akabinde olaylar devam etti. Ksa zamanda kendilerine
Dmitri olarak tantlan ahsn, davranlarndan tr Dmitri olmad anlayan
halk ve askerler ayaklanma kard. mcadeleler sonras 1606 ylnda
Dmitri ve taraftarlar ldrld9. Tahta 1610 ylna kadar Vasiliy .
uyskiy geti. Ancak karklklar yine devam etti10. Rusya bu dnemde
Kuzeyde ve Batda nemli toprak kayplar verdi. 1610 senesinde Vasiliy
uyskiyin tahtan indirilmesi sonucunda ise karklklar iinden klmaz
bir duruma gelmiti. Moskova bu dnemde II. ve III. Dzmece Dmitri
vakalar ile kar karya kald11. Lehistan ve sve, Moskova tahtna kendi
taraftarlarn geirmek iin mcadeleye balad. Bu mcadeleler Moskova
Rusyasnn Kuzey ve Batda daha fazla toprak kaybetmesini nledi12.
Nihayetinde 1611 ylnda Moskovay igal eden Lehleleri etin mcadeleler
sonras bakentten uzaklatran Ruslar (Eyll 1612), halk meclisinin
toplanmas (Zemskiy Sobor) ve ar
5 Abaza, storiya Rossii, Peterburg 1886, s. 102-103. 6 S. M.
Solovyev, storiya Rossii s drevneyih vremen, Moskova 2007, s.
279-280; lovayskiy,
Smutnoye vremya..., 241 s; 7 Solovyev, storiya Rossii...,
Moskova 2007, s. 280-281; S. F. Platonov, Oerki po istorii..., s.
233-235. 8 Abaza, a.g.e., s. 128-129. 9 N. . Kostomarov, Russkaya
istoriya v jizneopisaniyah ee glavneyih deyateley, Moskova
2009,
s.423-424. 10 Karamzin, storiya Gosudarstva Rossiyskogo, s.
1019-1020. 11 lovayskiy, Smutnoye Vremya..., s. 63-70. 12 Abaza,
a.g.e., s. 129-136.
-
21
seiminin yaplmasna uygun bir ortam oluturmaya muvaffak oldu13. 7
ubat 1613 tarihinde de Mihail Fedorovi Romanov ar olarak seildi.
Bylece 10 yllk Kargaa dnemi sona erdi14.
1613 senesinde Romanov ailesinin ynetime gelmesi sonucu siyas
ekimeler bitirilerek, d siyasete daha fazla nem verilmeye baland.
Rus ar Mihail Romanov (1613-1645), bu ynde Osmanl Devletine
gnderdii ve I. Ahmede isteklerini sunacak elisine zellikle Balkan
Hristiyanlarnn durumu ile ilgili hususlarn belirtilmesi ynnde
telkinde bulundu15. Dnem itibariyle Ruslar sadece kendilerinin
deil, Balkan halklarnn da byk bir kymdan kurtulduklarn
dnmekteydi16. P. Mansurov17 ve S. Samsonovun18 almalar bu hususta
nemli yer tutar. Mansurov, Osmanl Vezirine sunduu arn mektubunda
Ortodokslarn durumu ile ilgili iyiletirme ricasnda bulundu19. Her
iki eli de bakentte grtkleri Ortodoks halkn ileri gelenlerine,
Rusyann Balkan halklar ile ilgili dncelerini ve Rus arnn Yunan
patriklerine gerektiinde para yardm yapacan aka ifade etmitir.
Rusya, Osmanl Devletinin tepkisini nlemek iin de Balkan halklar ile
sadece din ynden ilgilendiini, siyas bir amacnn olmadn ileri
srmtr20.
Rusyann Yunan patriklerine para yardm yapmas ve Kudsteki
Ortodokslar iin Osmanl Devletinden ricada bulunmas ngiltere,
Avusturya-Macaristan ve Hollandann Osmanl Devletine Rusya ile daha
az siyas mnasebetlerde bulunmas ve Ortodokslara verilen haklarn
geri alnmas ynnde telkinlerde bulunmalarna ramen,
13 S. F. Platonov, Moskovskoe pravitelstvo, Peterburg 1906, s.
5-8. 14 S. F. Platonov, Oerki po storii..., s. 271. 15 RGADA,
512/yl 1613/1. 16 Rus arl, 1603-1613 yllar arasndaki kargaa dnemi
sadece Ruslar iin deil, ayn zamanda btn
Hiristiyan Ortodoks halklar iin soykrm ile kar karya kalnan bir
dnem olarak grmtr. arlk, Kafirlerin (Osmanl Devleti ve Katolik
Avrupa) egemenliindeki Hristiyan Ortodokslarn zgrle kavumas iin
elinden gelen gayreti gsterdiini ifade etmitir. Bkz. RGADA, 89/yl
1615/4, s. 116.
17 Pavel Mansurov (l. 1633): Tatar Ailesi Mansur kz Eliftayn
soyundan gelen Mansurovlar Tatar-Rus azilzade ailelerindendir. Petr
Mansurov 1615 senesinde stanbula eli olarak gelmitir.
18 Semen Samsonov: Moskovada Papaz yardmcl grevinde iken 1611
ylnda Boyar . M. Saltkovun takdiri sonucu Novgoroda atand. Burada
baz grevlerde bulunduktan sonra 1615 ylnda stanbula eli olarak
geldi. Burada 2.5 yl grev yapt.
19 Mektup Trke evirisi yaplarak iki metin eklinde Vezir-i Azama
sunulmutur. RGADA, 89/yl 1615/4, s. 81 ve 218.
20 RGADA, 89/yl 1615/4, s. 117.
-
22
Osmanl Devletinin verdii izin ile Rusya yardmlarn devam
ettirmitir21. Bylece stanbuldaki Patrik artk kendisine sadece
Katolik Avrupadan deil, Ortodoks Rusyadan da yardm gelebileceini
anlamtr22.
1620 ve 1630 yllar arasndaki bu deiim ksa zamanda kendisini
gsterdi. stanbul Patriklii mensuplar artk sorunlar olduunda
bavuracaklar yeni bir merciin farkna varmaya balad23.Ancak bu
giriimlere ramen Rusyann ikili mektuplamalarda kulland Btn
Ortodokslarn Koruyucusu cmlesini Rum Patriklii kabul
etmemekteydi24. Rus ve Rum patriklikleri arasndaki bu ekimelere son
vermek ve aradaki ikilemi ortadan kaldrmak iin reformlarn bir
getirisi olarak Moskovada Din Akademisi kuruldu. Bylece XVI. asrn
ikinci eyreinde Rus-Ortodoks ilikileri yeni bir dneme
giriyordu25.
1630lu yllardan sonra Rusya, din ynden Balkan corafyas ile
alakal gelimeleri yakndan takip etmeye balad. Rus arl ve Balkan
Ortodokslar arasndaki ikili ilikiler daha da nemli hale geldi26.
Osmanl Devleti, Karadenizin yukarsnda gelien baz olaylarda Ruslarn
parma olduunu dnmesine ramen Rusya ve Ortodoks halklar arasndaki bu
yaknlamay fazla dikkate almamaktayd27. Osmanl Devleti bu dnemlerde
Rusyaya gnderdii elileri dahi Rum aznlklardan semekteydi28. Gelien
olaylar neticesinde Dou Hristiyanlar29 arasnda Rusyaya kar 21 B. N.
Florya, K istorii ustanovleniya politieskih pravitelstvom i vsim
Greeskim Duhovenstvom,
Svyazi Rossii s narodami Balkanskogo Poluostrova pervaya
polovina XVII v., Moskova 1990, s. 11. 22 B. N. Florya, K istorii
ustanovleniya politieskih..., Svyazi Rossii s narodami..., s. 11.
23 Florya, K istorii ustanovleniya politieskih...., Svyazi Rossii s
narodami..., s. 11-12. 24 Sobraniye gosudarstvennih gramot i
dogovorov, Moskova 1819, T. III, No:34, s. 57-59. 25 A. . Pogov,
Kulturne svyazi Rossii s Balkanskimi Stranami v pervoy polovine
XVII v., Svyazi
Rossii s narodami..., s. 114-137. 26 . Snegarov, Kulturni i
politieski vrzki mejdu Blgariya i Rusiya prez XVI-XVII v, Sofya
1953, s.
48-49. 27 Moskova Byk Knezi Mihail Romanovun ar nvann tanmas iin
Osmanl Devletine bir heyet
gnderdii dikkate alnrsa , Osmanllarn Rusyay dnem itibariyle
blgede etkin bir g olarak kabul etmedii rahatlkla sylenilebilir.
Bkz. Nicolae Jorga, Osmanl mparatorluu Tarihi, terc. Nilfer Epeli,
terc. Kontrol Kemal Beydilli, C. IV, s. 28-30.
28 1637-1642 yllar arasnda Don Kazaklarnn Azak kalesine saldrlar
neticesinde Osmanl Devleti eli olarak nce Kantakuzen ailesinden
olan Rum asll Anton Spetasiaray (Konstantinov), gnderilen bu elinin
Kazaklar tarafndan ldrlmesinin akabinde ise yine Rum asll bir eliyi
Prostasiyi grevlendirmitir. Bkz. B. N. Florya, Rossiya i
stambulskie Greki v godi borbi za Azov 1637-1642, Slavyane i ih
sosedi, Moskova 1992, IV, s 111-122, RGADA, 89/yl 1641/1, s.
113.)
29 Bu tabir, Katolikler tarafndan Bizans dahil btn Balkan
Ortodoks halklar iin kullanlyordu.
-
23
sempati giderek artmakta, hatta bazen Rusyay galeyana getirmek
iin mektuplar dahi kaleme alnmaktayd. Kuds patriklerinden Dosife
Rus arna yazd bir mektupta, Tatarlarn yardm ile Gney Ukraynaya
hakim olan Osmanl Devletine Ruslarn tepki gstermemesine anlam
veremediini yazmaktayd30.
Nicolae Jorgaya gre Trk diplomat yetitirmeyen Osmanl Devleti,
ecnebi asll diplomatlar ilk zamanlar denetim altnda tutsa da,
devletin g kaybetmeye balad XVIII. asrdan itibaren Bizans ruhunun
bir tezahr olarak bu diplomatlar yabanc devlet diplomatlar kadar
Osmanl Devletine zarar vermilerdir31.
Btn bu gelimelere ramen I. Petro dnemine kadar Rusyann, Ortodoks
Birlii dncesini sesli bir ekilde ifade edemedii grlebilir. I.
Petro, bu dnceyi ilk defa sadece fikir deil, fiili olarak da dndn
hissettirmitir.
1. I. Petronun Ortodoks Birlii Siyaseti I. Petro dneminde
Rusya-Osmanl ilikileri daha ok Karadenizin Kuzeyinde
gerekleen siyas gelimeler zerinedir. Ancak 17. asrn ikinci
yarsnda Osmanl Devletinde mal ynden baz aksaklklarn grlmesi ve bu
aksaklklarn Balkan corafyasna yansmas sonucunda Balkan halklar
arasnda baz honutsuzluklar grlmtr. Bu honutsuzluklar hibir zaman
ciddi bir isyana dnmemi olsa dahi, Rusya ve Avusturya-Macaristan
Devletleri ufak apl isyanlar kendi menfaatleri 30 Patrik zetle;
Osmanlya hara veren bir avu Tatarn, Osmanl hakimiyetinde olmakla
vndn,
Trk soyundan gelen ve Mslman olan Tatarlarn bu hareketinin
normal karlanmas gerektiini dile getirmi, dier yandan Ruslarn,
Osmanl tabiiyetindeki Ortodokslar iin daha fazla gayret gstermesi
gerektiini ifade etmitir. Bkz. N. N. Molanov, Diplomatiya Petra
Velikogo, Moskova1991, s. 58.
31 Jorgaya gre, ortaya kan her frsat deerlendirip, kurnazca
yalan syleyip ve en bariz gerei bile inkar ederek srekli tehdit
altnda bulunan Osmanl Devletinin btnln koruma grevi Rumlara kalmt.
Rumlar Latinlerin hkm srme hrslarndan ve dini hogrszlklerinden,
fazla harcamadan ok kazanmak isteyen Frenklerin cimriliinden, Dou
Akdeniz limanlarn gitgide daha fazla hakimiyet altna almaya alarak,
eski Rum ticarethanelerini iflasa srkleyen ticari rekabetten uzun
zamanlardan beri bkmlard. Trklerin dier Hristiyanlara nazaran daha
tehlikeli olduunu dnen Rumlar hereye ramen siyas adan Dou Roma
mparatorluunu tekrar canlandrma idealinden vazgememilerdi. Yabanc
hkmdarlardan yardm dilemek yerine kiliseyi, Romen Prensliklerini ve
Osmanl imparatorluunun d siyasetini yava yava ellerine geirerek,
yeni Bizans mparatorluunu kimseye fark ettirmeden iten canlandrmaya
karar vermilerdi. Bkz. Nicolae Jorga, Osmanl mparatorluu..., C. IV,
s. 239-240. Ancak Jorga biraz da Ulah olmann vermi olduu bir dnce
ile fikirlerini dile getirmitir. Her ne kadar Osmanl Devletinde
grev yapan baz devlet adamlarnn ikili bir siyaset takip ettii
tartlsa da, yaplan baz yanllklar ihanetle sulamak nyargdan te hem
Osmanl Devletine, hem de grev yapan devlet adamlarna hakszlktr.
-
24
dorultusunda kullanmlardr. Dnem itibariyle de zellikle Rum din
adamlarndan ve Srplardan I. Petroya gelen yardm arlar nemli bir yer
tutmaktadr32. Dier ynden Avusturyann Osmanl Devleti ile yapt uzun
mcadelelerde Osmanl topraklarn terkederek Avusturya topraklarna
snan Srplar, sava sonras Avusturya Devletinin, Osmanllarn dahi
hibir zaman yapmadklar, din deitirme basks ile kar karya kalnca,
bir umut olarak Rusyaya ynelip Rus ar I. Petrodan madd ve manev
yardm talebinde bulundular33. Ortodoks Srplar, hem Katolik Avrupa
hem de Mslman Osmanl Devleti arasnda skp kalma korkusunu Ortodoks
Rusyaya hissettirerek, her ikisinin de hakimiyetini istemediklerini
aka ifade etmek istiyorlard34.
Osmanl Devleti, mal aksaklklar gidermek ve Avrupada kendisine
kar oluturulan ittifaka kar 1683 ylnda II. Viyana seferine kt35.
Viyana kuatmasnn baarszlkla sonulanmasndan sonra 168536 ve 168637
tarihlerinde Bat ve Dou Avrupada Osmanl Devletine kar Mukaddes
Birlik oluturuldu. Rusya bu birliin Dou ksmnda yer alyordu38.
Viyana Kuatmasdan sonra Orta Avrupada artk sadece Osmanl Devleti
deil, Habsburg Hanedannn da belli lde temsil gc kabul edildi.
Bylece Rusya, Balkanlardaki Ortodoks halklar ile arasnda sadece
Osmanl Devletini deil, Avusturya Devletini de hesaba katmak zorunda
kald39. Dier ynden kuatmann baarszlkla sonulanmasndan sonra
Avusturyann, Osmanl Devleti aleyhinde daha rahat hareket etme imkan
bulmas Balkan Ortodokslarn daha ok endielendirdi. 32 Molanov,
Diplomatiya Petra Velikogo, s. 60 vd 33 Srp din adamlar Avusturya
tarafndan kendilerine yaplan din deitirme basklarn ve Osmanl
Devletinin vergilerle kendilerini bask altnda tuttuklarn eitli
dnemlerde Rusyaya ikayet ediyordu. bkz. N. F. Kapterev, Harakter
otnoeniy Rossii k pravoslavnomu vostoku XVI i XVII stoletiyah,
Sergiev Posad 1914, s. 369-370.
34 O. V. Orlik, Rossiya v mejdunarodnh otnoeniyah 1815-1829 ot
venskogo kongressa do adrianopolskogo mira, Moskova 1998, s.
69-70.
35 Osmanl Devletinin II. Viyana Kuatmas hakknda daha fazla bilgi
iin bkz. Ahmet Aa, Viyana Kuatmas Gnl, stanbul 1970, 196 s.
36 Avrupal Devletlerin (Avusturya-Macaristan, Papalk ve Venedik)
oluturduu Bat Birlii. Bkz. smail Hakk Uzunarl, Osmanl Tarihi, C.
III, I. Ksm, Ankara 1988, s 460-482.
37 1686 ylnda Lehistan ve Rusya arasnda hem sve hem de Osmanl
Devletine kar Ebedi Bar Antlamas imzaland. Bar antlamas 1724
tarihine kadar geerliliini korumutur. Bkz. Frantiek Dvornik,
Slavyane v evropeyskoy istorii i tsivilizatsii, Moskova 2001, s.
633.
38 S. F. Orekova-N. Yu. Ulenko, Rossiya i Turtsiya: problema i
formirovaniya granits, Moskova 2006, s 29.
39 Yu. E. vonin, Politika Gabsburgov v Yugo-Vostonoy Evrope v
XVI-XVIII vekah, Slavyane i ih Sosedi, say 9, Moskova 1999, s.
153-154.
-
25
Mslman Osmanl Devletinden daha ok Katolik Cizvitlerden ekinen
Balkan Ortodokslar, bu ynde Rusyadan yardm talep ettiler40. Rus ar
I. Petro da Avrupal devletlere, Osmanl Devletine kar birlik
oluturulduu bir dnemde Katolik Cizvitlerin Ortodoks halklara bask
yapmamas iin arda bulundu41. I. Petro, Balkan Hristiyanlarnn
kendisini krkrtmasna ramen Osmanl Devletine tek bana saldrmaya
cesaret edemedi42. Bunun en nemli sebebi I. Petronun dnem
itibariyle Rus Devletini henz denizcilikte yeterince donanml
grmemesidir.
I. Petro Balkan Hristiyanlarnn tavsiyesi dorultusunda deil,
kendi fikirleri dorultusunda Osmanl Devletine Kuzey Karadenizden
saldrma planlar yapmaya balad. I. Petro kuzeyden Trkiyeye
saldrrken, Balkanlarda Ortodoks halklarn Osmanlya kar isyan etmesi
iin faaliyetlerde bulundu43. stanbuldaki baz yabanc devlet adamlar,
Rus elisi P. A. Tolstoy44 ve Osmanl Devletindeki Rus ajanlarnn,
40 Srplar, 1698 ylnda Rus arna yazdklar bir mektupta u ekilde
seslenmekteydiler: Byk
Kralmz bizi, Katoliklere, Trklere ve Yahudilere oranla bizlere
(Ortodokslara) daha kt davranan Cizvitlerin zulmunden kurtarsn.
Dier topluluklarla yaplan savalar bir gn bitebilir ama Cizvitlerin
sava hi bitmez. Bkz. Ustrayalov, N. G., storiya Tsartvovaniya Petra
I, III, s. 470-471; B. H. Sumner, Byk Petro ve Osmanl mparatorluu,
terc. Eref Bengi zbilen, stanbul 1993, s 28-30.
41 I. Petro 1697-1698 yllar arasnda yazd mektuplarda zetle
Osmanllarla yaplan savalarda Avrupallarn birbirlerine yardm etmesi
gerektiini belirtmi, Osmanllarn basks altnda yaayan Ortodokslarn,
din inanlarndan tr Katolik Cizvitler tarafndan taciz edildiini,
Cizvitlerin bu tacizlerine son vermelerini ifade etmitir. Bkz Pisma
i bumagi imperatora Petra Velikago, Peterburg 1887, T. I, s. 194
vd...
42 Eflak ve Bodan Beylikleri, I. Petroya gnderdikleri eliler
vastasyla Rusyann Osmanl Devletine kar ilan edecei herhangi bir
savata btn Srplarn, Bulgarlarn ve Beyliklerin Ruslarla birlikte
hareket edeceini kesin bir ekilde dile getirmilerdir. Bkz.
Ustrayalov, N. G., storiya Tsartvovaniya...,, III, s. 477-479.
43 N. D., Gosudarstva i narod balkanskago poluostrova h proedee,
nastoyaee i budiee bolgarskaya krivda, Moskova 1890, s. 1.
44 Petr Andreyevi Tolstoy (1645-1729): 1681e kadar deiik devlet
kademelerinde bulunan Tolstoy, I. Petronun ar olmas ile devlet
kademesinde ilerlemeye balad. 1896-1897 yllar arasnda Azak Denizi
civarna gnderilerek burada denizcilik alannda almalarda bulundu.
Daha sonra iki iki yl talyada kalarak denizcilik alanndaki
bilgilerini gelitirmeye alt. 1701de Rusyann stanbul Konsolosu
olarak atand. 1701-1714 yllar arasnda bu grevde kalan Tolstoy,
1711-1714 seneleri arasnda iki kere Yedikule Zindanlarna
hapsedildi. Grevde kald sre ierisinde Osmanl tebaa denizcilerle
ikili ilikilerini gelitirerek onlarn Rusya iin gemicilik
faaliyetlerinde bulunmalarn salad. 1715-1719 yllar arasnda ise
Hollanda, ngiltere ve Prusya siyas ileri ile ilgilendi. 1729da
vefat eden Tolstoy I. Petro ve I. Katerina dneminin ileri gelen alt
devlet yesinden biri olarak gsterilmektedir. Tolstoyun Trkiyede
kald dnem kaleme ald Opisanie ernogo morya, Egeyskogo Arhipelaga i
Osmanskogo Flota (Karadeniz, Ege Adalar ve Osmanl Donanmas) adl
kitap denizcilik alannda Rus tarihi asndan byk neme haizdir. Bkz.
P. A. Tolstoy, Opisaniye ernogo Morya, Egeyskogo Arhipelaga i
Osmanskogo Flota, haz. . V. Zaytsev-S. F. Orekova, Moskova 2006, s.
6-57.
-
26
Rus ordularna destek iin Osmanl tebaasndaki Ortodokslar Osmanl
Devlet aleyhinde ayaklanmalara tevik ettiklerini devaml surette
Osmanl Devletine rapor ediyorlard. I. Petro, 1708 ylnda ticari
yollarla kendi resminin de olduu istavrozlar Balkan topraklarnda
yaayan Ortodoks halka datlmak zere gnderdi45.
Osmanl Devleti, Rusyann aleyhte yapt faaliyetlere ramen Rusyaya
sava amak yerine, lke snrlar dahilindeki Ortodokslarn yaad
blgelerin muhafzlarna birer ferman gndererek, eitli nedenlerle
Osmanl topraklarna giren Ruslarn faaliyetlerini dikkatle takip
edilmesini salk veriyordu46. I. Petro, Rus Devletinin Osmanl
Devletinden talep ettii Rus Ortodokslarn kutsal topraklara serbest
bir ekilde hac yapmas isteine47, iki art daha eklemiti. Bu
artlardan ilki Ortodokslarn din hrriyetinin garanti altna alnmas,48
ikincisi ise mukaddes topraklardaki Katolik-Ortodoks atmasndan
dolay Katoliklere verilen imtiyazlarn Ortodoks Rumlara da verilmesi
gerektii hususu idi49. kinci isteinde fazla baarl olamayacan
anlayan I. Petro, Ortodokslara din hrriyetinin garanti edilmesi ve
bununla beraber Ortodoks halklardan alnan vergilerin hafifletilmesi
hususundaki isteklerini devaml dile getirdi. Aslnda Ruslara
mukaddes yerlere hac yapma hakk I. Petrodan nce, 1683 ylnda 45
Pisma i Bumagi..., Peterburg 1887, T. 1, s. 10 vd... 46 stanbuldan
Selanik muhafz Hasan Paaya gnderilen fermanda, 5-6 Rusun Sofyaya
gelerek
ellerinde Moskova ar tarafndan kendilerine verilen istavrozlarla
Aynaroz kilisesine gitmek istediklerini belirttiklerini, bu
kiilerin almalarna dikkat edilmesi gerektii dile getirilmitir.
Ayrca zi Valisi ve Bender (Bodan) Muhafz Yusuf Paaya da ayn ynde
ferman gnderilmitir. Bkz. smail Hakk Uzunarl, Osmanl Tarihi, C. IV/
I, Ankara 1982, s 77-79.
47 Prut Savandaki ar yenilgi sonras Ruslar bu imtiyaz kaybetti.
Ancak 1720 senesinde stanbul sefiri Dakov ikinci stanbul Antlamas
ile bu hakk tekrar geri ald ve bu hak zerinde daha sonra tartma
yaplmad.
48 XVI. ve XVII. asrlarda Rusyaya gelen Rum haclara yeteri kadar
sadaka veriliyor, buna karn onlardan yaadklar topraklarla alakal
bilgiler verilmesi talep ediliyordu. Bylece din amal gezilere siyas
bir ama ykleyen Rusya, I. Petro zamannda bu desteini daha da
arttrmaya balad. Ancak bu gnderilen din adamlar ilk balarda Ruslar
tarafndan kabul edilse de, I. Petro zamannda bunlara Osmanl casusu
gz ile baklmaya baland. Hatta I. Petro son dnemlerinde bir fermanla
Rum ziyaretilerin gelilerine kstlamalar getirdi. Bkz. N. F.
Kapterev, Harakter otnoeniy Rossii..., 400 vd.
49 Franszlarn destekledii Latinler (Katolikler) ile Rumlarn
nclndeki Ortodokslar Kudsn Osmanl Devleti tarafndan fethinden sonra
mukaddes emanetler ve onlarn bakm meselesinde ncelik almak iin
mcadeleye girimilerdi XVII. asrn sonlarna doru Fransz
diplomasisinin baars ile bu ncelik Latinlere (Katoliklere) verildi.
Rusya 1699 Karlofa Antlamas ile bu konuda giriimlerini arttrmak
istese de baarl olamad. Akabindeki giriimleri ise nce Prut hezimeti
ile yavalasa da, sava sonras I. Petronun siyas meseleleri din
meselelerden nde grmesi nedeniyle bu konu zerinde daha fazla ura
verilmedi. Bkz. B. H. Sumner, Byk Petro..., s 28-30.
-
27
imzalanan Bahesaray Antlamas ile verilmiti. 1700 ylnda yaplan
stanbul Antlamasnda I. Petro bunu daha kesin bir ekilde kabul
ettirmeye alsa da, uygulamada baarl olduu sylenemez. Bu konuyla
ilgili olarak Padiah ve ar arasnda yazmalar vuku bulmutur50.
I. Petronun bir dier amac ise, Karadenizin Kuzeyi ve Kafkaslarda
genileme siyaseti sresince Balkanlarda Osmanlya kar caydrc g
oluturmakt. Karadenizin Kuzeyinde Don Kazaklarn bu ynde kullananan
Rusya, Balkanlarda da Srp ve Karadallar kullanmaya alyordu51.
Nihayet kendisinde Osmanl Devletine saldracak gc gren I. Petro
1711de Prut seferine kt. Asker alanda tam bir hezimet ile kar karya
kalan Rusya, diplomasi alannda I. Petronun komutanlarndan eremetov
ve afirovun da telkinleri sayesinde mzakerelerde bu durumu hafif
yaralarla atlatt52. Prut yenilgisi sonras I. Petro, her ne kadar
Balkan Hristiyanlar ile olan ban kesmese de, fiili olarak lmne
kadar Osmanl Devletine kar bir
50 III. Ahmed 1703te tahta ktktan sonra I. Petroya gnderdii
mektupta, 1700 ylnda yaplan antlama
ile Kudste bulunan Ortodokslarla ilgili artlarn yerine
getirilecei garanti etmektedir. Bkz. RGADA, 24/2/75.
51 1711 ylnda Prut Sava ilan edilince Rusyada bulunan Srp Albay
Mihaylo Miloradovi tarafndan I. Petroya ait bir ferman Srp ve
Karadallara gnderildi. Fermanda zetle, Hristiyanln yeni gzdesi
Ortodoksluun en gl devleti Rusyaya sava ilan eden Osmanl Devletine
kar Srp ve Karadallarn isyan etmeleri isteniliyordu. Bylece Rusyann
nclndeki Ortodokslarn, asrlardr hakim unsur olan Trklerin
hkmranlndan kurtulabilecekleri belirtiliyordu. Bkz. A. N. tiglitsa,
Rossiya i Slavyanstvo, Peterburg 1907, s. 7-8.
52 Edebiyat dnyasnda I. Petronun ei I. Katerina ve Baltac Mehmed
Paa arasnda bir grme olduu ileri srlmesi ve bu grmeden kendi hayal
dnyalarnn da yardmyla baz karmlar yaplmas mmkndr. Rus kaynaklar
incelediinde grmenin nasl ve ne ekilde getiini daha iyi
anlayabiliriz. Rus kaynaklarnda, grmenin afirov ve Baltac Mehmed
Paa arasnda getiini, afirovun heyetinin de be kiiden oluturulduu
yazlmaktadr. Ayrca Rus kaynaklar, Trk ve Alman kaynaklardan alnt
yaparak Devlet Giray araclyla Baltac Mehmed Paann yardmclarndan
Osman Aaya 200 bin adet altn verildiini ifade etmilerdir. Solovyev,
I. Katerinann kocasna sadece Osmanl Devletinin ileri gelenlerine
rvet verilmesi grn belirttiini, bunun da zaten dier generaller
dolaysyla gerekletirildiini kaydetmitir. Bkz. S. M. Solovyev,
storiya Rossii s drevneyih vremen, Moskova 2007, s. 556-590. Buna
ramen herhangi bir tarihi kaynaa atf yaplmadan halen dahi bu
grmenin I. Katerina ve Baltac Mehmed Paa arasnda yapldn ileri sren
bilim adamlar mevcuttur. Hatta Edward de Driault bu konuda daha da
ileri giderek, I. Katerinann sadece Baltac Mehmet Paay deil, sve
Kraln da bu ekilde yola getirdiini ileri srmektedir. Bkz. Edward de
Driault, ark Meselesi Bidayet-i Zuhurundan Zamanmza Kadar, stanbul
1328/1912, s. 71-72. Baltac Mehmed Paaya hakarete varan yaktrmalar
yapanlara smail Hami Danmend Baltacnn Prut Zaferi adl risalesinde
cevap vererek gerekleri dile getirmektedir. Bkz. smail Ham
Danimend, Baltacnn Prut Zaferi, stanbul 1955, 15 s.
-
28
harekette bulunamad53. I. Petro, sve, Lehistan ve Osmanl
mparatorluunun snrlar ile Akdenizden Kuzey Buz Denizine kadar olan
alan kapsayan Dou savunmasn krarak Batya almak ve buradaki
Ortodokslarn da yardm ile byk bir Rusya hayalini kuruyordu54.
Kendisi bu idealini gerekletiremese de halefleri bu ynde nemli
admlar atacaktr55.
2. I. Petro Sonras Rusyann Ortodoks Birlii Siyaseti Prut Sava
sonras I. Petronun aktif bir ekilde yrtmek istedii Balkan
siyaseti ve Ortodoks halklar ile ikili ilikileri sekteye urad.
1718 Pasarofa Antlamas ile Rusya, Avusturya Devletinden de destek
alarak Osmanlya kar daha cesur hareket etmeye balad. Dier taraftan
Rusya, Osmanl snrlarnda bulunan ehirlerde ve olas savunma
blgelerinde yeni alaylar oluturuyor, stratejik olarak grd yerlere
savunma hatt meydana getiriyordu56.
Osmanl Devleti, Fransa ile mttfik halde kalarak Rusya ve
Avusturyaya kar yaplan savalarda en az hasar ile ayrld. Fransaya,
Osmanl Devletine verdii destekten dolay Avrupallar tarafndan Dounun
Engeli lakab taklmt57. Rusya ve Avusturya Trkiyeye kar birlik
oluturmasna ramen Avusturya, kendi ierisinde barndrd Slav ve
Ortodoks halklardan dolay Rusya ile olan siyas ilikilerinde
temkinli davranma zorunluluu hissediyordu. 1725-26 yllarnda Fransa
ile arasndaki geleneksel dmanln hat safhaya ulamasnn akabinde,
Fransaya kar ngiltere ve
53 Klyuevskiy, I. Petronun yenilgiden kendisine ders kardn ne
srmektedir. Yazara gre, I. Petro
kuzeyde yeterince gl bir duruma gelmeden ve gneyde rann desteini
almadan Osmanl Devletine kar gelmenin imkansz olduunu farkederek
devlet siyasetini bu temeller zerine kurmaya alt. Bkz. V. O.
Klyuevskiy, Russkaya istoriya, Moskva 2008, s. 574.
54 Boris Mouravieff, Deli Petronun Vasiyetnamesi, ev, Refik
zdek, stanbul 1966, s. 20-31. 55 Vostony vopros