-
I. HYRJE
Rrjeta është një mekanizëm që i mundëson kompjuterëve të
shpërndarë dhe përdoruesve të tyre të komunikojnë dhe të
shfrytëzojnë resurset e përbashkëta. Përkundër përdorimit të tyre
të gjerë, rrjetat mbesin çështjet më misterioze të teknologjisë
informative.
����������
�����
������������
����������������������������������
����������������
��������������������
��������������������
���������������
���������������
��������������������������
��������������
����������������
�� �!���� �!��
Meqë standardet e rrjetave janë të vendosura nga disa organizata
të ndryshme për vendosjen e standardeve, ne gjithashtu do të
përbledhim edhe këto organizata të ndryshme standardesh, standardet
e tyre dhe çfarëdo ndërrelacioni në mes tyre. Një nga më të
rendësishmit është modeli shtatë nivelësh (Open System Interconnect
- OSI) Reference Model. Në këtë model, secili nivel përkrah
bashkësi të ndryshme funksionesh. Modeli gjithashtu shërben edhe si
mjet i mrekullueshëm për të kuptuarit e rrjetave duke i ndarë ato
në komponente të ndryshme funksionale.
-
I. HYRJE 2
1.1. Zhvillimi i rrjetave kompjuterike
Rrjetat historikisht ishin zgjidhje të lidhshmërisë së lartë që
ishin pjesë integrale e zgjidhjes kompjuterike me pronësi të
barabartë. Kompanitë që automatizonin të dhënat e tyre gjatë
funksioneve përpunuese ose llogaritare gjatë ditëve primitive para
paraqitjes së kompjuterëve personal duhej të aplikonin tek
prodhuesi përkatës për zgjidhje adekuate.
Konfiguracionet tipike përfshinin terminalet “e çkyçura” që
ishin të lidhura harduerikisht për njësitë kontrolluese. Paisjet
kontrolluese ofronin qasje të shumëfishtë tek paisjet komunikuese
që ofronin lidhje të kornizave kryesore. Këto paisje komunikuese
ishin të grumbulluara në “llogaritës fillim-mbarim” të pjesës së
kornizës kryesore. Llogaritësi i tillë, i lejonte shumë paisjeve
komunikuese të ndanin kanalet e veçanta për kornizën kryesore.
Ndryshimi në shpejtësi të të hyrave dhe daljeve dhe procesori i
kornizës kryesore, paraqiste zgjidhjen më efektive.
1.2. Kartela e rrjet�s
Kartela e rrjet�s (Network Interface Card – NIC) �sht� pllak� e
p�rb�r� prej qarqeve t� integruara q� mund�sojn� komunikimin n�
rrjet� prej dhe n� kompjuter. Ky tip i kartelave njihet edhe me
emrin LAN adapter, �sht� i vendosur n� pllak�n am� dhe sh�rben si
port p�r lidhje n� rrjet�.
Kartela e rrjet�s komunikon me rrjet�n n�p�rmjet lidhjes serike,
nd�rsa me kompjuterin komunikon n�p�rmjet lidhjes paralele. Çdo
kartel� e till� k�rkon nj� IRQ (interrupt request), adres�n
hyrje/dalje (input/output address) dhe softuerin p�rkat�s p�r t�
punuar me nj� sistem operativ (shembull me Windows). Kjo kartel�
mund t� disejnohet si kartel� e tipit Ethernet, kartel� Token Ring
apo si kartel� FDDI (fiber distributed data interface).
-
I. HYRJE 3
Kur t� b�het zgjedhja e kartel�s s� rrjet�s, duhet t� kemi
parasysh tre faktor� kyq:
• Tipi i rrjet�s (p.sh. Ethernet, Token Ring apo FDDI) • Lloji i
mediumit (p.sh. kabllo me tela t� p�rdredhur n� çifte, kabllo
koaksial, apo
kabllo me fije optike) • Tipi i magjistrales (p.sh. PCI tek
kompjuter�t m� t� ri apo ISA tek kompjuter�t m�
t� vjet�r)
NIC-u mund�son q� shum� konferencier� (hosts) t� lidhen n�
rrjet� dhe konsiderohet
si nj� nd�r komponentet kyqe n� krijimin e rrjetave n�
p�rgjith�si. Kur paraqitet nevoja q� t� instalojm� nj� kartel� t�
till� n� kompjuter, duhet shiquar disa nga mund�sit� t� cekura si
m� posht�:
• Instalimi i kartel�s s� till� n� nj� kompjuter i cili nuk ka
pasur m� her�t kartel� t� rrjet�s
• Nd�rrimi i kartel�s s� prishur apo pjes�risht t� d�mtuar •
Nd�rrimi i kartel�s me shpejt�si 10 Mbps n� kartel� me shpejt�si
10/100 Mbps • Nd�rrimi i performansave n� kartel� duke e p�rdorur
t� ashtuquajturen ur�z
(jumper). Jumper-i �sht� nj� ur� metalike i cili e mbyll qarkun
elektrik n� nj� pozit� t� caktuar duke i bashkuar zakonisht çifte
t� ndryshme t� pin�ve (k�mb�zave) q� gjinden n� kartel�
-
I. HYRJE 4
Kartelat e rrjet�s q� instalohen n� kompjuter�t e llojit Laptop,
lidhen me an� t� slloteve t� njohura si PCMCIA dhe zakonisht k�to
kartela kan� madh�si m� t� vog�l fizike se sa kartelat q� vendosen
n� kompjuter�t e llojit Desktop.
1.3. Konfigurimi i performansave t� kompjuterit p�r lidhje
n�
rrjet�
Pas instalimit fizik t� kartel�s s� rrjet�s, nevojitet edhe
instalimi softverik, q�llim i t� cilit �sht� q� kompjuteri t�
lidhet n� rrjet�. Pra, pasi q� t� jet� instaluar hardueri,
nevojitet q� t� instalohet dhe konfigurohet softueri. Var�sisht
prej sistemit operativ me t� cilin disponojm�, hapat esencial q�
duhet nd�rmarr� p�r nj� konfigurim, jan�:
• Zgjedhja e kartel�s p�r konfigurim softverik • Dh�nia e sakt�
e adresave TCP/IP • Zgjedhja e shfletuesit (browser) p�rkat�s
(shembull, Internet Explorer, Netscape
Commander, Mozzila, Opera etj.) • Plot�simi me t� dh�na tjera
relevante (n�se �sht� e nevojshme)
-
I. HYRJE 5
1.4. Softueri bazik i kompjuterit Në mënyrë që shfrytëzuesi i
kompjuterit të shoh gjithë atë që manipulohet me shenime në
kompjuter, patjetër se i nevojitet edhe softueri për shfletim. Si
rrjedhojë, në çdo kompjuter duhet që të jetë i instaluar edhe
shfletuesi (browser) që shërben për “shiqim fizik” të tërë asaj që
manipulohet me shenime apo programe të ndryshme. Kur bëhet fjalë te
rrjetat kompjuterike, shfletuesit më të shpeshtë që përdoren janë:
Internet Explorer, Netscape Commander, Mozilla, Opera etj. Me fjalë
tjera, shfletuesi i web-it (web browser) vepron sipas kërkesave të
shfrytëzuesit, duke kontaktuar me serverin e web-it (web server),
kërkimi i informatave, pranimi i informatave dhe paraqitja e tyre
në ekran. Shfletuesi është një softuer i cili e interpreton gjuhën
e HTML-së (Hypertext Markup Language), gjuhë e cila e dekodon
përmbajtjen e faqës së web-it (web page). HTML prezenton grafikë,
zëra dhe shenime tjera, të cilat shfletuesi i paraqet në ekran.
Shfletuesit të cilët më së shpeshti i përdorim janë Inernet
Explorer dhe Netscape Commander, të cilët i kanë disa ngjashmëri
si: prezentojnë fajlla të HTML-së, kryejnë shërbime të postës
elektronike (e-mail), transferojnë të dhëna si dhe kryejnë
funksione tjera, përderisa i kanë edhe disa dallime si: Netscape
Commander zënë më pak vend në diskun e fortë dhe nga shumica e
përdoruesve thuhet se është më i lehtë të përdoret se sa Internet
Explorer-i.
-
I. HYRJE 6
1.5. Gjerësia e brezit të transmetimit të paketave
(Bandwidth)
Gjatë transmetimit (udhëtimit) të paketave prej një vendi në
vendin tjetër, duhet pasur parasysh dy komponente që janë kyqe në
kuptimin e rrjetave kompjuterike, e ato janë: sa informata
(kapaciteti i paketave) mund të udhëtojnë prej një vendi në vendin
tjetër për një kohë të caktuar.
Gjerësia e brezit të transmetimit të paketave (ang. Bandwidth)
është matësi i kapacitetit të paketave (që matet me bit) në njësinë
e kohës (që matet me sekonda) që nevojitet për të udhëtuar ato
informata në rrugën e caktuar. Njësia e bandwidth-it është bit në
sekond (bps – bit per second). Koncepti i bandwidth-it është i
njejtë sikur për LAN ashtu edhe për WAN. Sa më i madh që të jetë
bandwidth-i, aq më shumë informata (paketa) do të mund të udhëtojnë
për kohë sa më të shkurtër.
Për të pasur më qartë konceptin e bandwidth-it, mund të marrim
një analogji nga jeta e përditshme duke marrur shembullin e
rrjetimit të ujësjellësit. Gypat e ujit i krahasojmë me mediumet
(në rastin tonë konkret, kablli UTP, STP etj.), gjerësinë e gypit e
krahasojmë me bandwidth-in e mediumit, ndërsa ujin e krahasojmë me
informata (paketa). Si shembull, sa më i gjërë të jetë gypi i ujit
(thënë më ndryshe, sa më i madh të jetë diametri i gypit), aq më
shumë sasi të ujit mund të qarkullojnë për një kohë të caktuar,
kurse tek rrjetat kompjuterike, sa më i madh të jetë bandwidth-i,
aq më shumë paketa (informata) mund të udhëtojnë për një kohë të
caktuar.
Sa i përket gjerësisë së brezit të transmetimit të paketave
(bandwidth), ajo vlen për tërë rrjetën, përderisa duhet të ceket
edhe shpejtësia momentale me të cilën disponojmë (ang.
throughput).
Meqë, varësisht prej mediumit që disponojmë, bandwidth-i
ndryshon, ku sigurisht se për kabllot me fije optike, bandwidth-i
është dukshëm më i madh se sa te mediumet tjera, shpejtësia
momentale (throughput) është gjithnjë më e vogël ose baraz me
bandwidth-in.
Faktorët që ndikojnë në përcaktimin e shpejtësisë momentale
(throughput) në krahasim me bandwidth-in janë: njësitë e rrjetës
interne, tipi i paketave që transmetohen, topologjia e ndërtuar e
rrjetës, numri i shfrytëzuesve të asaj rrjete etj. Sa më i madh që
të jetë numri i shfrytëzuesve në atë rrjetë, throughput-i ka gjasa
të jetë më i vogël në krahasim me bandwidth-in që disponon ajo
rrjetë. Si shembull mund të marrim nëse në një rrjetë kemi
bandwidth-in prej 64 Kbps dhe janë diku rreth 20 shfrytëzues,
atëherë nëse ndonjëri prej tyre dëshiron të shkarkojë (download)
ndonjë paketë të shenimeve nga Interneti, ato shenime pothuajse
asnjëherë nuk mund të shkarkohen me shpejtësi prej 64 Kbps, por
mundet me qenë me shpejtësi (përafërsisht) prej 9 Kbps, për arsye
se edhe shfrytëzuesit tjerë ndoshta në atë kohë janë duke shkarkuar
paketa të tjera dhe se edhe ata duhet të shfrytëzojnë bandwidth-in
e njejtë sikurse shfrytëzuesi i lartpërmendur.
-
I. HYRJE 7
Një analogji me këtë mundet me qenë nëse kthehemi te shembulli
me ujësjellësin. Në një qytet ku është i instaluar rrjeti i
ujësjellësit, çdo shtëpi e konsiderojmë si shfrytëzues të atij
rrjeti dhe përderisa gypi qendror i ujësjellësit (në rastin tonë
konkret bandwidth-i) ndoshta e ka diametrin prej 2 metrave, në
shtëpinë e caktuar (në rastin tonë, shfrytëzuesi përkatës),
diametrin e gypit të ujit ndoshta e ka vetëm 2 centimetra, sepse
pjesa tjetër e sasisë së ujit duhet të shpërndahet edhe te
shfrytëzuesit e tjerë të atij rrjeti.
-
II. MODELET E STUDIMIT TË RRJETËS 8
II. MODELET E STUDIMIT TË RRJETËS
2.1. Modeli OSI
Në fund të viteve të 80-ta dhe në fillim të viteve të 90-ta
kishte një rritje të theksuar të numrit dhe madhësisë së
përgjithshme të rrjetës. Megjithatë, shumica e rrjetave të
mëparshme ishin të ndërtuara duke shfrytëzuar implementimin e
harduer-it dhe softuer-it. Kjo rezultoi që shumë rrjeta të ishin
jokompatibile mes veti dhe kështu që komunikimi në mes të rrjetave
ishte shumë i vështirë. Për të zgjidhur këtë problem, Organizata
Ndërkombëtare për Standarde (ISO) hulumtoi disa skema të rrjetave.
ISO erdhi në përfundim që kishte nevojë të krijohet një model i
rrjetës që do t’i ndihmonte konstruktuesve të rrjetës të
implemetojnë rrjeta që mund të komunikojnë dhe funksionojnë së
bashku. Si rezultat në vitin 1984 u publikua Modeli Referues
OSI.
2.2. Modeli referues OSI
Modeli referues OSI është modeli kryesor për komunikimet e
rrjetave. Edhepse ka modele të tjera, sot shumica e ofruesve të
rrjetave, i ndërlidhin prodhimet e tyre me modelin referues OSI,
veçanërisht kur ata dëshirojnë t’i mësojnë përdoruesit në
përdorimin e prodhimeve të tyre. Ata e konsiderojnë atë si mjetin
më të mirë për t’i mësuar njerëzit në lidhje me dërgimin dhe
pranimin e të dhënave në rrjetë.
Modeli referues OSI i lejon përdoruesve të vizualizojnë
funksionet e rrjetës që zhvillohen në secilin nivel. Më e
rëndësishme është që Modeli referues OSI është kornizë që mund të
përdoret për të kuptuar se si informacionet udhëtojnë nëpër rrjetë.
Modeli referues OSI gjithashtu mund të përdoret për të vizualizuar
se si informacioni ose pakot e të dhënave udhëtojnë nga programet
aplikative sic janë tabelat dhe dokumentet nëpër mediumin e rrjetës
(kabllo etj.). Pastaj zhvendoset në programet tjera aplikative që
janë të vendosura në kompjuter apo në rrjetë tjetër edhe nëse
dërguesi dhe pranuesi kanë lloje të ndryshme të mediave të
rrjetave.
Modeli referues OSI, ka shtatë nivele dhe secili prej tyre
ilustron funksione të pjesëshme të rrjetës. Kjo ndarje e
funksioneve quhet nivelizim. Ndarja e rrejtës në shtatë nivele
ofron përparësitë vijuese:
• E ndan komunikimin e rrjetave në pjesë më të vogla për ta bërë
më të lehtë për ta kuptuar.
• I standardizon komponentet e rrjetës për të lejuar zhvillimin
dhe përkrahjen e ofruesve të shumëfishtë.
• Mundëson lloje të ndryshme të harduer-it dhe softuer-it të
rrjetave për komunikim mes tyre.
-
II. MODELET E STUDIMIT TË RRJETËS 9
• Parandalon ndryshimet në njërin nivelizues nga efektet e
tjerëve kështu që ata të mund të zhvillohen më shpejtë.
• I ndan rrjetat komunikuese në pjesë të vogla për ta bërë
procesin e të mësuarit më lehtë për t’u kuptuar.
Procesi i qarkullimit të informacioneve në mes të kompjuterëve
është i ndarë në shtatë shkallë të vogla dhe më të menaxhueshme në
modelin referues OSI. Secili nga shtatë problemet e vogla
përfaqësohet nga niveli i tij në model. Shtatë nivelet e modelit
referues OSI janë:
Niveli 7: Niveli i aplikimit (Aplication layer) Niveli 6: Niveli
i prezentimit (Presentation layer) Niveli 5: Niveli i sesionit
(Session layer) Niveli 4: Niveli i transportit (Transport layer)
Niveli 3: Niveli i rrjetës (Network layer) Niveli 2: Niveli i
lidhjes së shënimeve (Data link layer) Niveli 1: Niveli fizik
(Physical layer)
Niveli 7: Niveli i aplikimit (Aplication layer)
Niveli i aplikimit është niveli më i afërt i OSI për
përdoruesit. Ai i ofron aplikacioneve të përdoruesve shërbime të
rrjetave. Dallohet nga nivelet tjera në atë se nuk i ofron shërbime
asnjë niveli tjetër të OSI por vetëm aplikacioneve jashtë modelit
OSI. Shembuj të aplikacioneve të tilla janë programet tabelare,
programet për përgatitje dokumentesh si dhe terminalet e programeve
bankare. Niveli i aplikimit themelon “mundësinë e komunikimit të
menduar në mes të partnerëve”, sinkronizon dhe themelon marrëveshje
për përmirësim gabimesh dhe kontrollë të integritetit të të
dhënave. Nëse dëshironi të mbani mend nivelin 7 me disa fjalë
mendoni për kërkuesit (browser).
-
II. MODELET E STUDIMIT TË RRJETËS 10
Niveli 6: Niveli i prezentimit (Presentation layer)
Niveli i prezentimit siguron që informacionet që i dërgon niveli
i aplikimit të një sistemi janë të lexueshme nga niveli i aplikimit
të një sistemi tjetër. Nëse është e nevojshme, niveli i prezentimit
përkthen në mes të formateve të shumëfishta të të dhënave duke
përdorur një format të zakonshëm. Nëse dëshironi të mbani mend
nivelin 6 mendoni për formatin e përbashkët të të dhënave.
Niveli 5: Niveli i sesionit (Session layer)
Siç tregon emërtimi, niveli i sesionit, themelon, menaxhon dhe
përfundon sesionet në mes të dy konferencierëve apo nyjeve (hosts)
që komunikojnë. Niveli i sesionit ofron shërbimet e tij nivelit të
prezentimit. Ai gjithashtu sinkronizon dialogun në mes të dy
niveleve të prezentimit të dy konferencierëve dhe menaxhon
shkëmbimin e të dhënave mes tyre. Veç sesionit të rregullimit,
niveli i sesionit ofron masa për transferim efikas të të dhënave,
klasë të shërbimeve dhe “raportim qortues”, nivelit të prezentimit.
Nëse dëshironi të mbani mend nivelin 5 me disa fjalë mendoni për
dialogun dhe bisedimet.
Niveli 4: Niveli i transportit (Transport layer)
Niveli i transportit segmenton të dhënat nga sistemet e
dërguesit dhe i rigrumbullon të dhënat në burimin e të dhënave në
sistemin e pranuesit. Kufiri ndërmjet nivelit të transportit dhe
nivelit të sesionit mund të mendohet si kufi ndërmjet protokoleve
të aplikimit dhe protokoleve të rrjedhjes së të dhënave. Gjersa
niveli i aplikimit, prezentimit dhe i sesionit kanë të bëjnë me
çështje aplikative, katër nivelet e ulëta kanë të bëjnë me çështjen
e transportimit të të dhënave.
Niveli i transportit synon të ofrojë shërbime të transportit që
të mbrojë nivelet e sipërme nga detalet e implementimit të
transportit. Thënë në mënyrë më specifike, çështjet si ajo se sa
është i besueshëm transporti në mes të dy konferencierëve është
shqetësim i nivelit të transportit. Gjatë ofrimit të shërbimeve,
niveli i transportit themelon, mirëmban dhe përfundon në mënyrë të
mirëfilltë qarqet virtuale. Gjatë ofrimit të shërbimeve të
besueshme përdoret detektimi i gabimeve të transportit dhe riparimi
i kontrollës së rrjedhjes së informacioneve. Nëse dëshironi të
mbani në mend me pak fjalë Nivelin 4 mendoni për kualitetin e
shërbimit dhe seriozitetin.
Niveli 3: Niveli i Rrjetës (Network layer)
Niveli i rrjetës është nivel kompleks që ofron lidhshmëri dhe
selektim të rrugës në mes të dy sistemeve të konferencierëve
(nyjeve) që mund të jenë të vendosur në rrjeta të ndara
gjeografikisht. Nëse dëshironi të mbani në mend nivelin 3 me pak
fjalë mendoni për selektimin e rrugës, rrugëtimin (routing) dhe
adresimin logjik.
-
II. MODELET E STUDIMIT TË RRJETËS 11
Niveli 2: Niveli i lidhjes së shenimeve (Data Link)
Niveli data link ofron transit të sigurtë të të dhënave përgjatë
lidhjes fizike. Duke kryer këtë funksion, niveli data link ka të
bëjë me adresimin fizik (e kundërta e atij logjik), topologjinë e
rrjetës, qasjen e rrjetës, lajmërimin e gabimit, dërgimi i caktuar
i kornizave, dhe kontrollën e rrjedhjes së informatave. Nëse
dëshironi të përkujtoni Nivelin 2 me pak fjalë, mendoni për
kornizat dhe kontrollën “media access control”.
Niveli 1: Niveli fizik (Physical layer)
Niveli fizik definon specifikacionet elektrike, mekanike,
procedurale dhe funksionale për aktivizimin, mirëmbajtjen dhe
deaktivizimin e lidhjes fizike në mes të sistemeve të fundme. Këto
karakteristika si niveli i tensionit, ndryshimet e tensionit,
shkallët e të dhënave fizike, maksimumi i distancës së
transmetimit, konektorët fizik dhe të tjerë dhe atributet e
ngjashme definohen nga specifikacionet e nivelit fizik. Nëse
dëshironi të mbani mend nivelin 1, përkujtoni sinjalet dhe
mediat.
2.3. Mbështjellja e shenimeve me të dhëna plotësuese
(Enkapsulimi - Encapsulation)
Të gjitha komunikimet në rrjetë e kanë origjinën në burim dhe
dërgohen në destinacion. Informata e dërguar në rrjetë referohet si
e dhënë ose si pako e të dhënave. Nëse një kompjuter (host A)
dëshiron të dërgoj të dhëna kompjuterit tjetër (host B), së pari të
dhënat duhet të paketohen me anë të procesit që quhet
enkapsulim.
-
II. MODELET E STUDIMIT TË RRJETËS 12
Enkapsulimi mbështjellë shenimet (paketat e shenimeve) me
informacionet e domosdoshme para se të kalojnë në rrjetë. Kështu që
gjersa pakot e të dhënave lëvizin poshtë niveleve të modelit OSI,
atij i bashkangjiten header - ët, dhe informacione të tjera.
Për të parë se si zhvillohet enkapsulimi, le të shqyrtojmë
shembullin se si të dhënat udhëtojnë nëpër nivele siç tregohet në
figurën e mëposhtme. Pasi të dhënat të jenë dërguar nga burimi, siç
përshkruhet në figurë, ato udhëtojnë përmes nivelit të aplikimit në
nivelet e tjera. Siç mund të shihet, paketimi dhe rrjedhja e të
dhënave të shkëmbyera shkon përmes ndryshimeve gjersa nivelet
kryejnë shërbimet e tyre për përdoruesit. Siç ilustrohet në figurë,
rrjeta duhet të kryej pesë hapat vijues për enkapsulim të të
dhënave:
1. Ndërtimi i të dhënave -
Kur përdoruesi e dërgon një e-mail, karakteret alfanumerike
konvertohen në të dhëna që mund të udhëtojnë përgjatë ndër-rrjetës
(internetwork).
2. Paketimi i të dhënave për transportin fillim-mbarim
(end-to-end) -
Të dhënat paketohen për transportin ndër-rrjetor (internetwork).
Duke përdorur segmente, funksioni i transportit siguron që
konferencierët (hosts) në të dy anët e sistemit të e-mail-it të
mund të komunikojnë sigurtë.
3. Shtimi i IP adresës së rrjetës në header -
Të dhënat vendosen në pako ose datagram që përmban header-i i
rrjetës me adresë logjike të burimit dhe destinacionit. Këto adresa
i ndihmojnë paisjeve të rrjetës të dërgojnë pakot nëpër rrjetë
sipas rrugës së zgjedhur.
4. Shtimi i header-it të shtresës së lidhjeve të shenimeve -
Çdo paisje në rrjetë duhet të vendos pakon në një kornizë.
Korniza mundëson lidhje tek paisja tjetër e lidhur drejtëpërdrejtë
në rrjetë. Secila paisje në rrugën e
-
II. MODELET E STUDIMIT TË RRJETËS 13
zgjedhur të rrjetës kërkon vendosjen në kornizë (framing) në
mënyrë që të lidhet me paisjen tjetër.
5. Konvertimi në bit për transmetim -
Korniza duhet të konvertohet në formë të 1-ve dhe 0-ve (bit) për
transmetim në medium (kryesisht si medium përdoret teli). Funksioni
i orës (A clocking function) i mundëson paisjeve të dallojnë këto
bite gjersa ata udhëtojnë nëpër medium. Mediumi në ndër-rrjetën
(internetwork) fizike mund të ndryshojë përgjatë rrugës së
përdorur. Për shembull, porosia e e-mail-it mund të ketë origjinën
në LAN, kalon në boshtin e “campus-it”, dhe të dal jashtë lidhjes
(linkut) në WAN gjersa të arrijë destinacionin e saj në ndonjë
rrjetë të largët WAN.
2.4. Modeli TCP/IP
Departamenti i Mbrojtjes (D.M) i SH.B.A krijoi modelin referues
TCP/IP për shkak se dëshironte një rrjetë që mund të mbijetojë në
çfarëdo kushte, përfshirë edhe luftën nukleare. Për të ilustruar
këtë, paramendoni botën në luftë, e kryqëzuar me lloje të ndryshme
të lidhjeve përfshirë telat, mikrovalët, kabllot me fije optike dhe
lidhjet satelitore. Pastaj imagjinoni se ndër-rrjeta (internetwork)
(e cila në këtë rast ka mundur të jetë e shkatërruar nga lufta)
duhet të dërgoni informacione të dhëna (në formë të pakove), pa
marrë parasysh kushtet e ndonjë nyje të veçantë të rrjetës.
Departamenti i mbrojtjes dëshironte që pakot e tij të shkojnë në
çdo kohë, në çfarëdo kushte, nga secili vend në tjetrin. Ishte një
problem shumë i vështirë dizajnimi që solli në krjimin e modelit
TCP/IP, dhe i cili që atëherë është bërë standard sipas të cilit
është zgjeruar interneti.
Gjersa lexoni për nivelet e modelit TCP/IP, mbani në mend,
synimi origjinal i Internetit, ju ndihmon të kuptoni pse gjërat
janë ashtu si janë. Modeli TCP/IP ka katër nivele: nivelin e
aplikimit, nivelin e transportit, nivelin e Internetit dhe nivelin
e qasjes në rrjetë. Është me rëndësi të theksohet se disa nga
nivelet e modelit TCP/IP kanë të njëjtat
-
II. MODELET E STUDIMIT TË RRJETËS 14
emërtime si edhe nivelet e modelit OSI. Nuk duhet ngatërruar
nivelet e këtyre dy modeleve, për shkak se niveli i aplikimit ka
funksione të ndryshme në secilin nga dy modelet e
sipërpërmendura.
Niveli 4: Niveli i aplikimit (Aplication layer)
Dizajnerët e TCP/IP kuptuan që protokolet e niveleve të larta
duhet të përfshijnë detale për nivelin e aplikimit dhe të
prezentimit. Ata e krijuan një nivel të aplikimit që merret me
protokolet e niveleve të larta, çështjet e përfaqësimit, dekodimin
dhe kontrollën e dialogut. TCP/IP kombinon të gjitha çështjet që
kanë të bëjnë me aplikimin në një nivel dhe sigurojnë që këto të
dhëna të jenë të paketuara si duhet për në nivelin tjetër.
Niveli 3: Niveli i transportit (Transport layer)
Niveli i transportit merret me cilësinë e shërbimeve të
sigurisë, kontrollës së rrjedhjeve dhe korrektimit të gabimit. Një
nga protokolet e tij, protokoli për kontrollë të transmetimit
(transmission control protocol-TCP), ofron mundësi të shkëlqyeshme
dhe fleksibile për të krijuar komunikim të besueshëm, rrjedhje të
mirë informatash dhe gabime të vogla në rrjetë. TCP është protokol
me lidhje të orientuar dhe dialogon mes burimit dhe destinacionit
gjersa paketon informatat e nivelit të aplikimit në njësi të
quajtura segmente. Lidhja e orientuar nuk nënkupton që ekziston
qarku në mes të kompjuterëve komunikues (që do të ishte qark
“switching”). Tek niveli 4 kjo nënkuptohet si: segmentet udhëtojnë
para dhe pas në mes të dy konferencierëve (hosts) për të bërë të
ditur se ekziston lidhja logjike për një periudhë të caktuar. Kjo
njihet si “packet switching”.
Niveli 2: Niveli i Internetit (Internet layer)
Qëllimi i nivelit të Internetit është të dërgojë pakot nga
burimi në ndër-rrjetë (internetwork) dhe të bëjë ato të arrijnë në
destinacion pavarësisht nga rruga dhe rrjeta që ata zgjedhin.
Protokoli specifik që udhëheq me këtë nivel quhet Protokoli i
Internetit
-
II. MODELET E STUDIMIT TË RRJETËS 15
(Internet protocol -IP). Përcaktimi i rrugës më të mirë dhe
“packet switching” bëhet në këtë nivel. Mendoni për këtë në aspekt
të sistemit postar. Kur ju e dërgoni një letër, ju nuk dini se si
ajo arrin atje (ka mundësi të ndryshme), por ju ju intereson që
letra të arrijë.
Niveli 1: Niveli i qasjes në rrjetë (Network access layer)
Emërtimi i këtij niveli është shumë i gjerë dhe disi konfuz.
Gjithashtu njihet edhe si niveli konferencier në rrjetë
(host-to-network). Është niveli që merret me të gjitha çështjet që
i kërkon një IP adresë për të bërë lidhjen fizike. Përfshinë
detalet e teknologjisë së LAN dhe WAN, dhe të gjitha detalet në
nivelin fizik OSI dhe atë të lidhjes së shenimeve (data link).
2.5. Grafi i protokolit TCP/IP
Diagrami i treguar në figurë quhet grafi i protokolit. Ai
ilustron disa nga protokolet e përbashkëta që janë specifikuar nga
modeli referues TCP/IP. Në nivelin e aplikimit, ju do të vëreni
detyra të ndryshme që ju mund të mos i njihni, por që çdo përdorues
i Internetit i përdorë çdo ditë. Këto aplikime mund të përfshijnë
me sa vijon:
-
II. MODELET E STUDIMIT TË RRJETËS 16
• FTP - File Transfer Protocol • HTTP - Hypertext Transfer
Protocol • SMTP - Simple Mail Transfer protocol • DNS - Domain Name
System • TFTP - Trivial File Transfer Protocol
Modeli TCP/IP thekson maksimumin e fleksibilitetit në nivelin e
aplikimit për ata që përgatisin softuerin. Niveli i transportit
përfshin dy protokole: protokolin për kontrollë të transmisionit
((transmission control protocol (TCP)) dhe protokolin e datagramit
të përdoruesit (user datagram protocol (UDP)). Niveli më i ulët,
niveli i qasjes në rrjetë i referohet teknologjisë së pjesëshme të
LAN dhe WAN që është përdorur.
Në modelin TCP/IP, pa marrë parasysh se cili aplikacion kërkon
shërbime të rrjetës dhe pa marrë parasysh se cili protokol është
përdorur, ekziston vetëm një protokol i rrjetës – protokoli i
Internetit ose IP. Ky është një vendim i paramenduar i dizajnit. IP
shërben si një protokol universal që lejon cilindo kompjuter, nga
cilido vend të komunikojë në çdo kohë.
2.6. Krahasimi i modelit OSI dhe modelit TCP/IP
Nëse krahasojmë modelin OSI dhe modelin TCP/IP, vërejmë se ata
kanë ngjashmëri dhe dallime.
-
II. MODELET E STUDIMIT TË RRJETËS 17
Ngjashmëritë:
• Që të dy posedojnë nivele • Që të dy posedojnë nivele të
aplikimit ndonëse ato kryejnë shërbime të ndryshme • Që të dy
posedojnë nivele transporti të krahasueshëm dhe nivele të rrjetës •
Profesionistët e rrjetave duhet që t’i dijnë që të dyja
Dallimet:
• TCP/IP kombinon nivelin e sesionit dhe të prezentimit në
nivelin e aplikimit • TCP/IP duket më i thjeshtë sepse ka më pak
nivele por kjo është vetëm ide e
gabuar. Niveli OSI, me nivelet e tij më shumë në numër dhe më
pak komplekse është më i thjeshtë për t’u zhvilluar dhe për të
zgjidhur probleme.
Protokolet TCP/IP janë standarde rreth të cilave është zhvilluar
Interneti, kështu që modeli TCP/IP fiton më shumë kredibilitet për
shkak të protokoleve të tij. Për dallim, rrjetat tipike nuk janë të
ndërtuara në bazë të protokoleve të OSI modelit edhe pse OSI modeli
është shfrytëzuar si udhërrëfyes.
-
III. TOPOLOGJITË E RRJETAVE DHE LAN 18
III. TOPOLOGJITË E RRJETAVE DHE LAN
3.1. Topologjia e mësimit
Topologjia definon strukturën e rrjetës. Këto janë dy pjesë të
definimit të topologjisë: topologjia fizike që paraqet nivelin e
tanishëm të telit (media), dhe topologjia logjike, që definon
rrjedhjen e të dhënave nëpër rrjetë. Topologjitë fizike që më së
shpeshti përdoren janë Magjistralja, Rrethi apo Unaza , Ylli, Ylli
i zgjeruar, Hierarkalja, dhe e Përzier. Këto janë dhënë në figurën
e më poshtme.
• Topologjia magjistrale (bus), nyjet e veçanta i lidh për një
bosht. Të gjithë konferencierët (hosts) në të lidhen në mënyrë të
drejtëpërdrejtë.
-
III. TOPOLOGJITË E RRJETAVE DHE LAN 19
• Topologjia e rrethit (e unazës) e lidh njërin host tek tjetri
dhe të fundit tek i pari. Kjo krijon një unazë fizike të
kabllosë.
• Topoligjia e yllit lidh të gjithë nyjet në një pikë qendrore.
Kjo pikë zakonisht është një hub ose switch.
• Topologjia e yllit të zgjeruar lidh yjet individuale së bashku
duke i lidhur hub-ët/switch-ët. Kjo e zgjatë gjatësinë dhe
madhësinë e rrjetës.
• Topologjia hierarkale është e krijuar ngjashëm si ajo e yllit
të zgjeruar. Në vend se të lidhen së bashku hub-ët/switch-ët,
sistemi është i lidhur me kompjuter. Kompjuteri kontrollon trafikun
në topologji.
• Topologjia e përzier përdoret kur nuk ka absolutisht
ndërprerje në komunikime. Sistemet kontrolluese të termocentraleve
nukleare janë një shembull i këtij lloji të topologjisë. Me anë të
kësaj topologjie, secili konferencierë (host) është i lidhur me të
gjithë të tjerët. Kjo gjithashtu reflekton dizajnin e Internetit,
që ka shumë rrugë për secilin nga lokacionet.
-
III. TOPOLOGJITË E RRJETAVE DHE LAN 20
Topologjia logjike e rrjetës është se si konferencierët (host)
komunikojnë nëpër medium. Dy llojet më të shpeshta të topologjisë
logjike janë “broadcast and token passing”. Topolgjia logjike
gjithashtu definon rrugët që informacioni i kalon nëpër rrjetë. Për
shembull, të gjithë format e Ethernet-it përdorin magjistralen
logjike (logical bus), edhe kur rrjeta është fizikisht e lidhur me
tela në formë të yllit ose yllit të zgjeruar. Rrjetat Token Ring
përdorin unazën logjike, për shkak se informacionet rrjedhin nga
një host tek tjetri në mënyrë të papërcaktuar, por në shumicën e
rasteve ato përdorin topologjinë e yllit fizik (physical star).
Topologjia Broadcast thjeshtë nënkupton se secili konferencierë
(host) dërgon të dhënat e tij tek të gjithë koferencierët (hosts)
në mediumin e rrjetës. Nuk ka rregullë që stacionet e zbatojnë për
të përdorur rrjetën, vlen i pari që vjen i pari shërbehet. Kjo
është mënyra e funksionimit të Ethernet-it.
Lloji i dytë është token passing. Token-passing kontrollon
qasjen në rrjetë duke lënë shenja elektronike në varg për secilin
konferencierë (host). Kur host pranon këtë shenjë, kjo nënkupton se
host mund të dërgojë të dhëna në rrjetë. Nëse konferencieri (host)
nuk ka për të dërguar të dhëna, ai e kalon këtë shenjë tek
konferencieri (host) tjetër dhe procesi vazhdon të përsëritet.
3.2. Topologjitë e rrjetës
Fjala topologji mund të mendohet si “studim i lokacionit".
Topologjia është shkencë e matematikës, ku pasqyrimi i nyjeve
(pikave) dhe lidhjeve (drejtëzave) shpesh përmban modele
(patterns). Seksioni në vijim sqaron lloje të ndryshme të
topologjive të përdorura në rrjeta nga perspektiva matematike. Këtu
tregohet se si topologjia fizike përshkruan planin për tela dhe
paisje fizike.
-
III. TOPOLOGJITË E RRJETAVE DHE LAN 21
Përfundimisht, topologjia logjike do të përdoret për të mësuar
si rrjedh informacioni nëpër rrjetë për të përcaktuar se kur mund
të ngjajnë përplasjet (ndeshjet).
Rrjeta mund të ketë një lloj të topologjisë fizike, dhe
tërësisht lloj tjetër të topologjisë logjike. Për shembull,
Ethernet 10BASE-T përdor topologjinë fizike të tipit ylli i
zgjeruar, por vepron duke përdorur topologjinë logjike të tipit
magjistrale (bus). Token Ring përdor yllin fizik (physical star)
dhe unazën logjike (logical ring). FDDI përdorin unazën logjike dhe
fizike.
3.2.1. Rrjeta topologjike Linear bus
-Aspekti matematik
Topologjia magjistrale ka të gjitha nyjet të lidhura
drejtëpërdrejtë në një lidhje dhe nuk ka lidhje tjera në mes të
nyjeve.
-
III. TOPOLOGJITË E RRJETAVE DHE LAN 22
-Aspekti fizik
Secili host është i lidhur me një tel të përbashkët. Në këtë
topologji, paisjet kryesore janë ato që lejojnë që host t’i
bashkangjitet ose të lidhet në një medium të vetëm që shfrytëzohet
bashkarisht. Një përparësi e kësaj topologjie është se të gjitha
nyjet (hosts) janë të lidhura me njëra tjetrën, dhe kështu mund të
komunikojnë drejtëpërdrejtë. Një mangësi e kësaj topologjie është
që ndërprerja në kabllo, ndërprenë nyjet nga njëra tjetra.
-Aspekti logjik
Topolgjia magjistrale (bus) mundëson secilës paisje të rrjetës
të shoh të gjitha sinjalet nga të gjitha paisjet tjera. Kjo mund të
jetë një përparësi nëse dëshirojmë që të gjitha informacionet të
shkojnë në secilën paisje. Megjithatë, mund të jetë mangësi për
shkak se problemet e trafikut dhe përplasjet janë të
përbashkëta.
3.2.2. Rrjeta topologjike unazore
-Aspekti matematik
Topologjia unazore (ring) është një unazë e vetme e mbyllur që
përbëhet nga nyjet dhe lidhjet, me secilën nyje të lidhur vetëm dy
nyje (adjacent).
-Aspekti fizik
Topologjia tregon të gjitha paisjet të lidhura drejtëpërdrejtë
me njëri tjetrin në atë që quhet zinxhiri margaritar. Në zinxhirin
margaritar rezultati i një paisje është i lidhur me hyrjen e
tjetrit. Kjo është e ngjashme me mënyrën në të cilën miu në PC
Apple lidhet në tastierë dhe pastaj në PC.
-Aspekti logjik
Në mënyrë që informacioni të rrjedh, secili stacion duhet të
kaloj informacione tek stacionet e tyre më të afërta
(adjacent).
-
III. TOPOLOGJITË E RRJETAVE DHE LAN 23
3.2.3. Rrjeta topologjike duale unazore
-Aspekti matematik
Topologjia duale unazore përbëhet nga dy unaza koncentrike, ku
secila prej tyre është e lidhur me unazën fiqnje. Dy unazat nuk
janë të lidhura.
-Aspekti fizik
Topologjia duale unazore është e ngjashme me topologjinë unazore
me përjashtim se atje ekiston unaza dytësore redundante që lidh të
njëjtat paisje. Me fjalë të tjera, në mënyrë që të sigurojë siguri
dhe fleksibilitet në rrjetë, secila paisje e rrjetës është pjesë e
dy topologjive unazore të pavarura.
-Aspekti logjik
Topologjia duale unazore vepron si dy unaza të pavarura, nga të
cilat vetëm njëra përdoret gjatë një intervali kohor.
3.2.4. Rrjeta topologjike e yllit
-Aspekti matematik
Topologjia e yllit ka nyje qendrore me të gjitha lidhjet në
nyjet tjera që dalin nga ajo dhe nuk përcjell lidhjet tjera.
-
III. TOPOLOGJITË E RRJETAVE DHE LAN 24
-Aspekti fizik
Topologjia yll ka nyjen qendrore me të gjitha lidhjet që dalin
nga ajo. Përparësi primare e saj është që lejon të gjitha nyjet
tjera të komunikojnë në mënyrë të përshtatshme mes vete. Mangësia e
saj kryesore është se nëse dështon nyja qendrore, e tërë rrjeta
çkyqet. Varësisht nga paisja e rrjetës e përdorur në rrjetën yll,
ndeshjet mund të paraqesin problem.
-Aspekti logjik
Rrjedha e informacioneve shkon nëpër një paisje. Kjo mund të
jetë e dëshirueshme për siguri ose për arsye të qasjeve të
kufizuara, por do të jetë shumë i prekshëm ndaj problemeve në nyjen
qendrore të yllit.
3.2.5. Rrjeta topologjike e yllit të zgjeruar
-Aspekti matematik
Topologjia e yllit të zgjeruar përsërit topologjinë yll, përveç
që secila nyje që lidhet me nyjen qendrore është gjithashtu edhe
qendër e një ylli tjetër.
-Aspekti fizik
Topologjia e yllit të zgjeruar si bërthamë e ka topologjinë yll,
ku secila nga fundet e nyjeve të topologjisë veprojnë si qendra të
topologjive të tyre yll. Përparësi e kësaj është që mban rrugë më
të shkurtër të kabllimit, dhe kufizon numrin e paisjeve që kanë
nevojë të ndërlidhen me ndonjë nga nyjet qendrore.
-Aspekti logjik
Topologjia e yllit të zgjeruar është shumë hierarkike, dhe
inkurajohet që informacionet të mbesin lokale. Ky është pikërisht
si strukturimi i tanishëm i sistemit telefonik.
-
III. TOPOLOGJITË E RRJETAVE DHE LAN 25
3.2.6. Rrjeta topologjike në formë druri (hierarkale)
-Aspekti matematik
Topologjia në formë druri (apo hierarkale) është e ngjashme me
topologjinë e yllit të zgjeruar. Dallimi kryesor është që kjo nuk
përdorë nyje qendrore. Në vend të tyre, ajo përdor nyjet e trungut
prej nga dërgon degët në nyjet tjera. Ekzistojnë dy lloje të
topologjisë dru, druri binar (secila nyje ndahet në dy lidhje) dhe
boshtin e drurit (boshti i trungut ka nyjet e degëve me lidhje që
lëshohen prej saj).
-Aspekti fizik
Trungu është një tel që ka disa nivele të degëve.
-Aspekti logjik
Rrjedhja e informacioneve është hierarkale.
3.2.7. Rrjeta topologjike komplete (mesh)
-Aspekti matematik
Në topologjinë komplete (mesh), secila nyje është e lidhur
drejtëprdrejtë me secilën nyje tjetër.
-
III. TOPOLOGJITË E RRJETAVE DHE LAN 26
-Aspekti fizik
Kjo lidhje ka përparësi dhe mangësi të veçanta. Një përparsi
është se çdo nyje është fizikisht e lidhur me nyjen tjetër. Nëse
ndonjë lidhje dështon së funksionuari, informacionet mund të
rrjedhin përmes nyjeve të tjera për të arritur në cakun e tyre. Një
përparësi e kësaj topologjie është se ky lloj i i topologjisë lejon
që informatat të rrjedhin përgjatë shumë drejtimeve në rrugën e
tyre në rrjetë. Mangësi primare fizike është që për më shumë nyje
sasia e mediave për lidhje tejngarkohet.
-Aspekti logjik
Sjellja e topologjisë komplete varet në masë të madhe nga
paisjet e përdorura.
3.2.8. Rrjeta Topologjike celulare
-Aspekti matematik
Topologjia celulare përbëhet nga zonat heksagonale ose
gjashtëkëndëshe, ku secila prej tyre ka në qendër nyje
individuale.
-Aspekti fizik
Topologjia celulare paraqet zonë gjeografike që është e ndarë në
regjione për qëllime të teknologjisë pa tela. Kjo është një
teknologji që nga dita në ditë po bëhet më e rëndësishme. Në
topologjinë celulare më nuk ka lidhje fizike, vetëm valë
elektromagnetike. Ndonjëherë nyjet pranuese zhvendosen (për
shembull, automobili me celular), dhe ndonjëherë lëvizin nyjet që
dërgojnë informacione (për shembull lidhjet satelitore).Përparësi e
qartë e topologjisë celulare (pa tela) është se nuk ka media të
prekshme përveç atmosferës së tokës ose vakuumit të hapësirës
ndërplanetare (dhe satelitëve). Mangësitë janë se sinjalet janë
prezente kudo në mobil.
-Aspekti logjik
Teknologjitë celulare komunikojnë mes vete drejtëpërdrejtë
(përmes kufizimeve në distancë)
-
III. TOPOLOGJITË E RRJETAVE DHE LAN 27
3.3. Teknologjia e rrjetës
Ethernet - Një nga teknologjitë kryesore të LAN, udhëheq numrin
më të madh të LAN-ëve.
Token Ring - nga IBM, përcolli Ethernet-in dhe tani është në
përdorim të gjerë nga një numër i gjerë i rrjetave të IBM-it.
FDDI - gjithashtu duke përdorur “tokens”, tash është një LAN i
njohur.
Ne do të përqëndrohemi në standardet Ethernet IEEE 802.3
LAN.
�10Base-2 (thin Ethernet) – lejon segmente të rrjetës të
kabllove koaksiale deri në 185 m të gjatë
�10Base-5 (thick Ethernet) - lejon segmente të rrjetës të
kabllove koaksiale deri në 500 m të gjatë
�10Base-T - lejon korniza të Ethernet-it në tela me çifte të
dredhura
Standardet 10Base-5 and 10Base-2 ofrojnë shërbime për disa
stacione të segmenteve të LAN. Stacionet janë të bashkangjitura me
segmentet me anë të kabllit që starton nga attachment unit
interface (AUI) në stacionin e një transiveri (shënderruesi, ang.
transceiver) që është drejtëpërdrejtë i lidhur me kabllin koaksial
të Ethernet-it.
Etherneti dhe data link 802, përgatisin të dhëna për transportin
përgjatë lidhjes fizike që bashkon dy paisje. Për shembul, tri
paisje mund të lidhen drejtëpërdrejtë me njëra tjetrën përgjatë
Ethernet LAN.
Qëllimi i këtij indikatori është të tregojë pjesët “dëgjuese”
dhe transmetuese të CSMA/CD. Konferencieri ndëgjon për “qetësi” në
LAN (CS, Carrier Sense). Secili konferencier (Every host) në LAN
është i lirë të transmetojë kur dëgjon “silence” (MA, Multiple
Access - qasja e shumëfishtë).
Një nyje e trnasmetimit udhëton në tërë rrjetën dhe pranohet si
dhe ekzaminohet nga çdo nyje.
Kur stacioni dëshiron të transmetoj sinjalin, ai kontrollon
rrjetën për të përcaktuar nëse ndonjë stacion tjetër është duke
transmetuar. Nëse rrjeta nuk është duke u përdorur, stacioni
vazhdon me transmetimin.
Gjatë dërgimit të sinjalit, stacioni monitoron rrjetën për të
siguruar se asnjë stacion tjetër nuk është duke tranmetuar në atë
kohë.
-
III. TOPOLOGJITË E RRJETAVE DHE LAN 28
Nëse dy stacione transmetojnë në të njëjtën kohë, nëse kjo duhet
të ndodh, ata do të shkaktojnë një përplasje (collision). Të gjitha
stacionet i ndërpresin dërgimin e kornizave për një periudhë kohe
të caktuar në mënyrë të rastit.
3.4. Rrjetat lokale (Local area network - LAN)
Një zgjidhje e hershme e këtyre problemeve ishte krjimi i
rrjetave lokale (LANs). LAN-et mund të lidhnin të gjitha stacionet
punuese, periferike, terminalet, dhe pajisjet tjera në kuadër të
një ndërtese. Kjo u mundësoi që bizneset duke përdorur teknologjinë
kompjuterike të përdorin së bashku në mënyrë efikase dokumentet dhe
printerët.
LAN-et përbëheshin nga kompjuterët, kartelat e rrjetës (network
interface cards), mediat e rrjetës (networking media), paisjet për
kontrollë të trafikut në rrjetë, dhe paisjet periferike (peripheral
devices). LAN-et bënë të mundshme për bizneset që përdorin
teknologji kompjuterike për të përdorur bashkarisht dhe në mënyrë
efikase gjërat si printerët dhe fajllat dhe bënë të mundshme
komunikimet si e-mail-i. LAN-i lidh së bashku të dhënat,
komunikimet, llogaritjet dhe serverët e shenimeve.
LAN-et janë të dizajnuar për të kryer punët vijuese:
• Operojnë brenda kufinjëve të caktuar gjeografik • Lejojnë
shumë përdoruesve t’i qasen mediave me gjerësi të lartë të
bandwidth-it • Ofrojnë lidhje me orarë të plotë për shërbimet
lokale
3.5. Paisjet e LAN në një topologji
Paisjet që lidhen drejtëpërdrejtë në segmentin e rrjetës u
referohemi si konferencierë (hosts). Këta konferencierë apo nyje
(hosts) përfshijnë kompjuterët, që të dy klientët dhe serverët,
printerët, skenerët dhe shumë paisje të tjera. Këto paisje i
ofrojnë përdoruesve lidhje në rrjetë. Përdoruesitë mund të
shfrytëzojnë bashkarisht, krijojnë dhe marrin informacione. Paisjet
e konferencierit (host) mund të ekzistojnë edhe pa rrjetë.
Megjithatë, mundësitë e konferencierit (hosts) pa rrjetë janë në
masë të gjërë të kufizuara.
Paisjet e konferencierit (host) nuk janë pjesë e asnjërit nga
nivelet e përmendura. Ata kanë lidhje fizike në rrjetë me anë të
karteles së rrjetës (network interface card NIC). Nivelet e tjera
të OSI kryhen në softuer jashtë konferencierëve (host). Kjo
nënkupton se ata operojnë në të gjitha 7 nivelet e modelit OSI. Ky
proces i lejon konferencierit (host) të dërgojë e-mail-a, të shtypë
raporte, skenon figura ose t’i qaset bazës së të dhënave. Një PC
mund të konsiderohet si rrjetë e vogël. Ai lidh magjistralen dhe
sllotet për zgjerim (expansion slots) me CPU, RAM, dhe ROM.
-
III. TOPOLOGJITË E RRJETAVE DHE LAN 29
Simbolet për konferencierë (hosts) nuk janë standarde në
komunitetin e rrjetave. Megjithatë ata janë mjaft të qartë.
Kompjuterët në LAN kryejnë funksione elementare. Kjo është që
përdoruesve t’u ofrojnë mundësi pothuajse të pafundme. Përpunimi i
dokumenteve, prezentimi, tabelat dhe programeve të bazave të
shënimeve mund të startohen. Kjo mundësohet me anë të softuerit
modern, mikroelektronikës dhe një sasie të vogël të hollash. Ato
gjithashtu mundëson të startohet me web shfletuesin. Shfletuesi
mundëson qasje të shpejtë tek informacionet nëpërmes World Wide
Web. Mund të dërgohen e-mail, editimi në grafikë, ruajtja e
informacioneve në baza të të dhënave, lojëra të ndryshme dhe
komunikimi me të tjerët në botë. Lista e aplikacioneve po shtohet
nga dita në ditë.
Simbolet për media ndryshojnë. Për shembull: simboli i
Ethernetit është kryesisht vijë e drejtë me vijat normale që
projektohen nga ajo; simboli i rrjetës token-ring është rreth ku
janë të bashkangjitur nyjet; dhe për FDDI, simboli është dy rrethe
koncentrike të bashkangjitura për paisje.
Funksioni elementar i mediave është të kryejnë rrjedhjen e
informacioneve në formë të bitëve dhe bajtëve nëpër LAN. Ekzistojnë
rrjeta kompjuterike me lloje të ndryshme të mediave. Secila media
ka përparësitë dhe mangësitë. Ajo çka paraqet përparësi për një
media (çmimi i kabllit të kategorisë së 5) mund të jetë mangësi për
tjetrën (çmimi i kabllit fiber-optik). Ekzistojnë disa faktorë për
të matur përparësitë e mediave të ndryshme:
• Gjatësia e kabllos • Çmimi • Lehtësia e instalimit
Kabllot koaksiale, kabllot fibër optik, e madje edhe hapësira e
lirë mund të bartë sinjale të rrjetës.
3.5.1. Repiterët (repetears)
Si u cek më lart tek pjesa e medias së rrjetës, ka shumë lloje
të mediave dhe secila prej tyre ka përparësitë dhe mangësitë e
veta. Një nga mangësitë e atyre të tipit kabllovik që ne përdorim
është gjatësia e kabllosë (CAT 5 UTP). Maksimumi i gjatësisë së
kabllosë UTP në rrjetë është 100 metra. Nëse dëshirojmë ta
zgjerojmë rrjetën tonë përtej këtij kufiri, rrjetës sonë duhet t’ia
shtojmë një paisje. Kjo pajisje quhet repiter (repeater).
Termi repeater vjen nga ditët e hershme të komunikimit vizuel
kur njeriu i gjendur në një kodër dhe që përsërit sinjalin që sapo
e kishte marrë nga personi i cili gjendet në kodrën në të majtë të
tij dhe që këtë sinjal duhet t’ia komunikojë personit që gjendet në
kodrën e cila është në anën e djathtë. Gjithashtu ky term vjen nga
telegrafi, telefoni, mikrovalët dhe komunikimi optik ku të gjitha
prej tyre përdrorin repiterë për të forcuar sinjalet e tyre në
distanca të largëta.
-
III. TOPOLOGJITË E RRJETAVE DHE LAN 30
Qëllimi i një repiteri është të gjenerojë sinjalet e rrjetës në
nivel të bitëve dhe të lejoj atyre të udhëtojnë në distanca të
largëta në media. Kjo gjithashtu njihet edhe si Rregulla 5-4-3, kur
zgjerohen segmentet e LAN. Kjo rregullë thotë se mund të lidhen
pesë segmente të rrjetës end-to-end duke përdorur katër repiterë
por vetëm tri segmente mund të kenë host (komjuter) në të.
Termi repiter tradicionalisht nënkuptonte një port të vetëm "në"
dhe një port të vetëm "jashtë" paisjes. Pothuaj të gjithë repiterët
në rrjetë sot paraqesin paisje shumëportëshe, të njohura si hub.
Repiterët klasifikohen si paisje të Nivelit 1 në modelin OSI, sepse
ata veprojnë vetëm në nivel të bitëve dhe nuk interesohen për
informacione të tjera.
-
III. TOPOLOGJITË E RRJETAVE DHE LAN 31
3.5.2. Hub-ët
Qëllimi i një hub-i është të rigjenerojë sinjalet e rrjetës. Kjo
kryhet në nivel të bitëve për një numër të madh të nyjeve (hosts)
(për shembull, 4, 8, 16 ose madje 24) duke përdorur procesin e
njohur si koncentrim. Vërejmë se definimi i hub-it është i ngjashëm
me atë të repiterit, dhe kjo është arsyeja pse hub njihet edhe si
repiter shumëportësh.
Në fakt, një hub nuk është asgjë më shumë se sa repiter me dy e
më shumë porta. Dy arsye për përdorimin e hub-ve janë: krijimi i
pikës qendrore lidhëse për mediat me tel dhe rritja e sigurisë së
rrjetës. Besueshmëria (siguria) e rrjetës rritet duke i lejuar
ndonjërit nga kabllot të bie (dështojë) pa penguar rrjetën në
tërësi. Kjo dalon nga topologjia magjistrale (bus) kur dështimi i
një kabllo do të pengojë tërë rrjetën. Hub-ët konsiderohen paisje
të Nivelit 1 sepse ata gjenerojnë sinjalet dhe i transmetojnë në të
gjitha portet (komunikimet e rrjetës) përveç për portën ku është
pranuar sinjali.
Ekzistojnë klasifikime të ndryshme për hub-ët në rrjetë.
Klasifikimi i parë është hub aktiv dhe pasiv. Shumica e hub-vë
modern janë aktiv; ata pranojnë energji nga
-
III. TOPOLOGJITË E RRJETAVE DHE LAN 32
furnizuesi për të rigjeneruar sinjalet e rrjetës. Disa hub-a
quhen paisje pasive për shkak se ata thjeshtë ndajnë sinjalin për
përdorues të shumtë, p.sh. duke përdorur "Y" cord në CD player për
të përdorur më shumë se një bashkësi (set) të ndëgjueseve. Hub-ët
pasivë nuk rigjenerojnë bitët kështu që ata nuk e zgjerojnë
gjatësinë e kabllosë. Ata thjeshtë lejojnë një ose më shumë nyje të
lidhen në të njëjtin segment kabllovik.
Një klasifikim tjetër i hub-ve është intelegjent ose dumb.
Hub-ët intelegjentë kanë porte konzolle (console), që nënkupton që
ato mund të programohen për të menaxhuar trafikun. Hub-ët Dumb,
thjeshtë marrin sinjalin hyrës të rrjetës dhe e përsëritin atë në
secilën portë pa aftësi të kryerjes së ndonjë menaxhimi.
Roli i hub-it në rrjetën Token Ring kryhet nga Njësia për Qasje
të Medias (Media Access Unit - MAU). Fizikisht ai i ngjan një
hub-i, por teknologjia token-ring është shumë e ndryshme. Në FDDI,
MAU quhet koncentrator. MAU-t janë gjithashtu paisje të nivelit
1.
3.5.3. Urat (Bridges)
Ura (Bridge) është paisje e nivelit 2 e dizajnuar për të lidhur
dy segmente të LAN-it. Qëllimi i bridge është të filtrojë trafikun
në LAN, të mbaj trafikun lokal, pastaj të lejojë lidhshmëri me
pjesët tjera (segmentet) e LAN për trafikun që është drejtuar atje.
Shtrohet pyetja se si ura (bridge) din se cili trafik është lokal e
cili nuk është. Përgjigja është e njëjtë me atë të shërbimeve
postare kur pyeten se cila letër është lokale. Ai shiqon në adresat
lokale. Çdo paisje e rrjetës ka adresë unike MAC në NIC, bridge
mbajnë shënimet “e gjurmëve” ku MAC adresat janë në njërën anë të
bridge si dhe marrin vendime në bazë të listës së MAC adresës.
-
III. TOPOLOGJITË E RRJETAVE DHE LAN 33
Pamja e urave (bridges) ndryshon varësisht nga lloji. Edhepse
ruterët (routers) dhe switch-ët kanë marrë shumicën e funksioneve
të urës (bridge), ato edhe më mbesin të rëndësishme në shumë
rrjeta. Për të kuptuar “switching” dhe “routing” së pari duhet të
kuptojmë “bridging”.
Tradicionalisht, termi bridge i referohet paisjes që ka vetëm dy
porta. Megjithatë, do të shohim që urat (bridges) iu referohen tre
ose më shumë porteve. Ajo çka në të vërtetë e definon bridge është
niveli i 2, filtrimi i kornizave dhe se si arrihet “përfundimi
aktual”. Pikërisht siç është parë në rastin e kombinimit të
repiterit/hub-it, është edhe një paisje që përdoret për lidhje të
shumëfishta të urave (bridge).
3.5.4. Switch-ët
Switch-i si edhe ura, është paisje e nivelit 2. Në fakt switch
quhet ura shumëportëshe, pikërisht si hub-i që quhet repiter
shumëportësh. Dallimi në mes të hub-it dhe switch-it është që
switch-ët marrin vendime bazuar në MAC adresat dhe hub-ët nuk
marrin vendime. Për shkak të vendimeve që marrin switch-ët, ato e
bëjnë LAN shumë më efikas. Ato e bëjnë duke "transferuar" të dhënat
vetëm jashtë portës në të cilën është lidhur konferencieri (nyja)
adekuat. Për dallim, hub-i do të dërgojë të dhëna jashtë të gjithë
porteve të tij ashtu që të gjitha nyjet të shohin dhe përpunojnë
(pranojnë dhe refuzojnë) të gjitha të dhënat.Në shiqim të pare,
switch-ët shpesh përngjajnë me hub-ët. Që të dy, hub-ët dhe
switch-ët kanë shumë porte të ndërlidhjes, meqë pjesë të
funksioneve të tyre bazohen në koncentrimin e lidhshmërisë (të
lejuarit e shumë paisjeve të lidhen me një portë të rrjetës).
Dallimi në mes të hub-it dhe switch-it është në atë se çka ndodh në
brendi të paisjes.
Qëllimi i switch-it është të koncentrojë lidhshmërinë, gjatë
bërjes së të dhënave për transmetim më efikas. Tani, për switch-in
mendojmë si diçka që është në gjendje të kombinojë lidhshmërinë e
hub-it me rregullimin e trafikut të një ure në secilin port. Ai i
lidh kornizat nga portet hyrëse (interfaces) për tek ato dalëse,
gjersa secilit port i ofron bandwidth të plotë (shpejtësia e
transmetimit të të dhënave në mediumin e rrjetës).
-
III. TOPOLOGJITË E RRJETAVE DHE LAN 34
3.5.5. Ruterët (Routers)
Router-ët operojnë në nivelin e rrjetës së modelit të OSI,
përndryshe të njohur si niveli 3. Duke punuar në nivelin 3,
router-i mund të marrë vendime bazuar në adresat e rrjetës që është
e kundërta me nivelin induvidual 2 të MAC adresave. Router-ët mund
gjithashtu të lidhin teknologji të ndryshme të nivelit 2, si
Ethernet, Token-ring dhe FDDI. Për shkak të aftësisë së tyre për të
rrugëtuar (route) pakot bazuar në informacionet e nivelit 3,
router-ët janë bërë boshti i Internetit duke startuar IP
protokolet.
Qëllimi i router-it është të vëzhgojë adresat e pakove hyrëse të
nivelit 3, të zgjedh rrugën më të mirë për to në rrjetë dhe pastaj
ti ndajë për në portën e mirëfilltë dalëse. Router-ët janë paisjet
më të rëndësishme në rrjeta të mëdha që rregullojnë trafikun. Ato
mundësojnë virtualisht çdo lloj kompjuteri të komunikojë me
kompjuterët në pjesët e tjera të botës. Duke kryer këto funksione
elementare, router-ët munden gjithashtu të ekzekutojnë edhe shumë
detyra.
Router-i në vete përmban dy qëllime primare. Këto dy qëllime
janë selektimi i rrugës dhe rrugëtimi (switching) i pakove me
rrugët më të mira. Router-i mund të ketë shumë lloje të portave
hyrëse.
-
III. TOPOLOGJITË E RRJETAVE DHE LAN 35
Figura tregon portin serik që është lidhje e WAN. Kjo figurë
gjithashtu tregon portin lidhës të konzolës, që ofron lidhje të
drejtëpërdrejtë të router për konfigurim.
Figura tregon një lloj tjetër të portit të ndërmjetësuesit
(interface). Tipi i treguar është porti i Ethernet, dhe paraqet
lidhje LAN. Ky router i veçantë ka të dy konektorët 10BASE-T dhe
AUI për lidhje të Ethernet.
3.5.6. Retë (Clouds)
Simboli cloud sugjeron një rrjetë tjetër, mbase tërë Internetin.
Na përkujton që ekziston një rrugë për t’u lidhur me rrjetën
globale (Internetin), por nuk furnizon të gjitha detalet e asaj
lidhje ose asaj rrjete.
-
III. TOPOLOGJITË E RRJETAVE DHE LAN 36
Cloud kanë shumë karakteristika fizike. Për të kuptuar më mirë
këtë nocion, mund të mendojmë për të gjitha paisjet që lidhin
kompjuterin tonë me disa kompjuterë në distancë të largët, mbase në
ndonjë kontinent tjetër. Nuk ekziston mundësia për të sqaruar të
gjitha proceset dhe paisjet që do të kyçeshin në krjimin e kësaj
lidhje.
Qëllimi i clouds, është të prezentojë një grup të madh të
detaleve që nuk janë të lidhura me situatën, ose përshkrim në
çfarëdo kohe. Është me rëndësi të përkujtohet se në këtë pikë, jemi
të interesuar vetëm në atë se si lidhet LAN me WAN më të mëdhenjë
dhe me Internetin (WAN përfundimtar), kështu që çdo kompjuter mund
të komunikon me kompjuter tjetër në çdo kohë dhe në çdo vend. Për
shkak se cloud nuk është në realitet paisje e vetme, por një
grumbull paisjesh që operojnë në të gjitha nivelet e modelit OSI,
klasifikohet si pajisje e Nivelit 1-7.
-
IV. MEDIUMET 37
IV. MEDIUMET
4.1. Mediumet, Konekcionet dhe Përplasjet
Në bazë të Modelit OSI, rrjetat kompjuterike në aspektin fizik,
duhet të ndërtohen në një formë solide, të cilën formë zakonisht e
quajmë shtresa 1 ose shtresa fizike. Kjo shtresë definon të gjitha
specifikacionet mekanike, elektrike, procedurale dhe funksionale
për aktivizim, mirëmbajtje dhe deaktivizim në mes të dy sistemeve
(ang. end systems). Të gjitha mediumet bëjnë pjesë në shtresën
fizike ndër të cilat me disa prej tyre edhe jemi të familjarizuar,
siç është rasti me kabllot UTP (Unshielded Twisted Pair) dhe STP
(Shielded Twisted Pair), pastaj po në këtë shtresë hyjnë edhe
mediumet tjera siç janë kabllot koaksial dhe kabllot me fije optike
(fiber-optic).
4.1.1. Kablli STP (Shielded Twisted Pair).-
Kablli STP kombinon teknikat e mbulesës dhe çiftëzimit të
telave. �shtë kabëll i përbërë prej 8 telave të cilët dallohen në
mes veti për nga ngjyra e mbështjellësit të vet. Prej 8 telave sa
gjinden brenda këtij kablli, janë të çiftëzuar në 4 grupe nga 2
tela. Specifikë e këtij kablli është se përbëhet prej 4 telave me 4
ngjyra të ndryshme, që janë pothuajse standarde e ato janë ngjyra e
portokallët, e gjelbërt, e kaltërt dhe ngjyra kafe, përderisa telat
të cilët çiftëzohen me këta 4 telat “primarë”, mbështjellësit e
tyre i kanë ngjyrat gjysëm portokallët, gjysëm gjelbërt, gjysëm
kaltërt dhe gjysëm kafe përkatësisht. Çdo çift i telave është i
mbështjellur me folie metalike. Të katër çiftet e telave janë
përsëri të mbështjellur me një folie metalike të përbashkët. Kablli
STP zvogëlon zhurmën elektrike, interferncat elektromagnetike dhe
interferencat radiofonike.
Gjatësia maksimale e transmetimit të paketave të shenimeve me
anën e këtij mediumi është 100 metra, ndërsa gjerësia e brezit të
transmetimit është 10 – 100 Mbps
-
IV. MEDIUMET 38
4.1.2. Kablli UTP (Unshielded Twisted Pair).-
Kablli UTP është i ngjashëm me kabllin STP me disa dallime të
vogla, pasi që ky lloj mediumi është më i lehtë për t’u terminuar
(instaluar) pasi që në këtë kabëll ekziston vetëm një mbulesë dhe
atë në pjesën e jashtme të të 4 çifteve të telave (shih figurën).
Edhe ky kabëll ka gjatësinë e transmetimit deri në 100 metra ndërsa
brezin e transmetimit 10 – 100 Mbps.
Konektori i cili duhet terminuar në këtë medium quhet konektori
RJ-45. Duhet pasur kujdes gjatë terminimit sepse nëse e thejmë
kabllon nën kënd më të madh se 90 shkallë, mund që të jetë
mosfunksional.
4.1.3. Kablli koaksial
Për dallim nga mediumet që u ceken më lart, kablli koaksial
përbëhet prej një përçuesi të bakrit në mes, i cili është në formë
të një cilindri të hollë dhe i cili pastaj është i mbuluar me një
izolues plastik, e më pas përbëhet prej mbështjellësit të
gërshetuar të bakrit i cili përdoret si përçuesi i dytë brenda
këtij mediumi, dhe se të gjitha këto janë të izoluara me
mbështjellësin e jashtëm.
-
IV. MEDIUMET 39
Për ndërtim të rrjetave kompjuterike lokale, nuk është më i
përdorshëm se sa kablli UTP, sidomos jo në këto 10 vitet e fundit,
pasi që kartelat e rrjetës me të cilat lidhet ky kabëll nuk kanë
shpejtësi të transmetimit të paketave më të madhe se 10 Mbps. Një
përparësi e këtij mediumi është se gjatësia e këtij kablli mund të
shkojë deri në 500 metra, gjë që e bën të përdorshëm kur kemi të
bëjmë me lidhje të nyjeve që janë në distanca më të mëdha.
Konektori i cili duhet terminuar në këtë medium quhet konektori
BNC.
4.1.4. Kablli me fije optike
Mediumi i cili është pothuajse më i përsosuri është pa dyshim
kablli fiber-optik. Karakterisitkë e tij është se në vend të
përçuesve të bakrit, përbëhet prej përçuesve të qelqit të cilin e
bën shumë më efikas si në shpejtësi të transmetimit të paketave
ashtu edhe në mundësinë e transmetimit të paketave në distanca
shumë më të mëdha se sa mediumet tjera. Gjatësia e transmetimit
shkon deri në 2000 metra tek kabllot e tipit multimode dhe deri në
3000 metra tek kabllot e tipit singlemode. �shtë i preferueshëm që
të përdoret kur kemi të bëjmë lidhjen e nyjeve në distanca të
mëdha, ndërsa bën që të përdoret edhe për lidhje të nyjeve në
distanca të vogla megjithëse në treg kushton shumë më shtrenjtë se
sa mediumet tjera. Gjatë terminimit të këtij kablli duhet pasur
kujdes sepse është shumë i ndieshëm dhe se një thyerje e këtij
kablli nën një kënd më të madh se sa duhet, mund të shkaktojë që të
jetë mosfunskional.
4.1.5. Valët elektromagnetike
Sinjalet radiofonike (Wireless Signals) janë valët
elektromagnetike. Edhe valët elektromagnetike konsiderohen një lloj
mediumi i cili bën të mundur transmetimin e të dhënave nëpërmjet
vakuumit të hapësirës së jashtme dhe ajrit. Meqë, për këtë lloj
mediumi nuk nevojitet kurrëfarë mediumi fizik, atë e bën shumë të
përshtatshëm dhe të gjithanshëm në komunikim në distanca të mëdha.
Shpejtësia e transmetimit në këto lloj mediume krahasohet me
shpejtësinë e dritës, përderisa edhe gjerësia e brezit të
transmetimit të të dhënave mundet me qenë më e madhe se sa te
mediumet tjera. Ekzistojnë lloje të ndryshme të valëve të tilla të
cilat dallohen në mes veti në bazë të frekuencës që posedojnë.
Përderisa valët me frekuencë më të dobët, kanë gjatësi më të madhe
të transmetimit, valët me frekuencë më të lartë, kanë gjatësi më të
vogël të transmetimit.
-
IV. MEDIUMET 40
4.2. Specifikacionet e kabllit dhe terminimet
Me zhvillimin e teknologjisë, në vitet e 80-ta, shumë prodhues
në mbarë botën filluan prodhime të ndryshme të mediumeve për të
plotësuar nevojat e shfrytëzuesve. Me atë rast edhe janë krijuar
laramani prodhimesh të cilat nuk kanë qenë kompatibile në mes
prodhuesve të ndryshëm dhe me këtë edhe mosfunksionalitet në mes të
nyjeve të cilat kanë përdorur paisje nga prodhues të ndryshëm. Për
këtë qëllim Organizata Ndërkombëtare për Standardizim (ISO) ka
caktuar disa standarde, të cilat standarde është dashur t’ju
përmbahen të gjithë ata që mirreshin dhe që mirren me prodhime të
tilla. Standardet për mediume të rrjetave janë zhvilluar dhe
përcaktuar nga disa grupe, të cilat janë:
IEEE - Institute of Electrical and Electronics Engineers UL -
Underwriters Laboratories EIA - Electronic Industries Alliance TIA
- Telecommunications Industry Association
Dy organizatat e fundit më vonë kanë caktuar listën e
standardeve të cilat njihen si
standardet TIA/EIA. Instituti IEEE ka caktuar kërkesat për
kabllim në specifikacionet 802.3 dhe 802.5 për sistemet Ethernet
dhe Token Ring. Standardet për sistemin FDDI janë caktuar nga ANSI
dhe ISO/IEC. Organizatat e lartpërmendura gjithashtu kanë caktuar
specifikacionet e kabllimit të cilat kanë të bëjnë kryesisht me
standardet e sigurisë, si dhe kanë paraparë se mediumet STP dhe UTP
munden me qenë shumë të përshtatshme për ndërtimin e rrjetave
lokale kompjuterike. Nga të gjitha organizatat e përmendura më
lart, TIA/EIA ka pasur ndikimin më të madh në përcaktimin e
standardeve për mediumet e rrjetave. Standardet TIA/EIA-568-A dhe
TIA/EIA-569-A, kanë qenë dhe janë më të përshtatshmet për krijimin
e një hapësire të madhe për prodhime të ndryshme nga prodhues të
ndryshëm, pasi që kërkesat e tyre nuk janë të kufizuara në madhësi
apo gjëra të imta të prodhimeve, gjë që prodhuesve u bënë të mundur
që të jenë shumë fleksibil dhe ekspanzonues. Standardet TIA/EIA
ndahen në 5 kategori dhe atë CAT 1, CAT 2, CAT 3, CAT 4 dhe CAT 5,
ndër të cilat kategoria e pestë (CAT 5) përdoret më së shumti dhe
nga e cila kategori do të bazohemi edhe ne për terminim të
kabllove.
-
IV. MEDIUMET 41
4.3. Specifikimi i kabllit dhe terminimi
Meqë do të bazohemi në rrjeta kompjuterike lokale, do të
shiqojmë terminimin hap pas hapi të një kablli UTP sipas kategorisë
CAT 5
-
IV. MEDIUMET 42
Pas terminimit dhe testimit të kabllit të tillë, mund të
realizohet lidhja në mes të dy konferncierëve (host-ve) nëpërmjët
HUB-it ose SWITCH-it, me ç’rast do të realizohet edhe rrjeta e parë
lokale e thjeshtë. Në mungesë të një shpërndarësi të tillë, mund të
terminohet edhe kablli i ashtuquajtur crossover cable i cili bënë
të mundur lidhjen e dy kompjuterëve në mes veti pa ndonjë paisje
ndihmëse (përjashtimisht posedimit të kartelave të rrjetës). Se si
bëhet terminimi i kabllove të tilla, do të shohim më vonë, ndërsa
tash do të përqëndrohemi në standardet e përcaktuara nga TIA/EIA.
Në figurat e prezentuara më lart, shihet qartë se pas zhveshjes së
kabllit, pason ç’dredhja e telave e
-
IV. MEDIUMET 43
pastaj organizimi i telave sipas ngjyrave. Sipas standardeve,
ekzistojnë dy kategori të organizimit të ngjyrave brenda kategorisë
CAT5 dhe atë kategoria T568B ose Cat B dhe kategoria T568A ose Cat
A. Rradhitja e ngjyrave sipas Cat B, është si më poshtë (duke i
përdorur disa shkurtesa për ngjyrat, të cilat janë të dhëna me
sqarime: Cat B ose T568B 1 2 3 4 5 6 7 8 GjP P GjG K GjK G GjKf Kf
P – Portokall GjP – Gjysëmportokall K – Kaltërt GjK – Gjysëmkaltërt
G – Gjelbërt GjG – Gjysëmgjelbërt Kf – Kaft GjKf – Gjysëmkaft
Numrat që figurojnë mbi shkurtesa të ngjyrave vetëm se tregojnë se
cila ngjyrë duhet të radhitet nga ana e majtë duke shkuar nga ana e
djathtë. Pas organizimit (vendosjes së telave) të tillë, që të
gjithë vendosen në konektorin RJ-45, ashtu që këmbëza e konektorit
vendoset në pozitë te poshtë. Në të njejtën mënyrë veprohet edhe në
anën tjetër të kabllit dhe vetëm atëherë mund të themi se kemi
terminuar një kabllo UTP sipas Cat B. Terminimin e kabllit mund t’a
kryejmë edhe sipas Cat A. Radhitja e ngjyrave sipas Cat A duket
kështu: Cat A ose T568A 1 2 3 4 5 6 7 8 GjG G GjP K GjK P GjKf Kf
Sa i përket kabllit crossover, terminimi i tij kryhet në atë mënyrë
që në njëren anë të kabllit, radhitjen e telave e bëjmë sipas
kategorisë B, ndërsa në anën tjetër sipas kategorisë A. Pas
terminimit, vjen testimi i kabllit. Për të pasur më lehtë testimin
dhe vlerësimin e këtij lloj kablli, mund të shërbehemi edhe me
grafikonin në vazhdim:
-
IV. MEDIUMET 44
Cat B ose T568B 1 2 3 4 5 6 7 8 GjP P GjG K GjK G GjKf Kf GjG G
GjP K GjK P GjKf Kf 1 2 3 4 5 6 7 8 Cat A ose T568A ose sipas
figurës në vazhdim
4.4. Komponentet dhe njësitë e Nivelit 1 Ndër teknologjitë më të
përhapura të LAN-it janë: Ethernet, Token Ring dhe
FDDI, përderisa ne do të përqëdrohemi në teknologjinë Ethernet
10 BASE-T. Siç dihet, LAN-i operon në zona të kufizuara gjeografike
dhe gjithashtu shquhet
për qasje të shumë shfrytëzuesve dhe shpejtësi të mëdha operimi.
Për këtë shkak teknologjia Ethernet është dizajnuar në mënyrë që në
rrjetat kompjuterike të tipit të dhomave apo ndërtesave të kujdeset
për bartje të shenimeve dhe kryerje te funksioneve të tjera.
-
IV. MEDIUMET 45
Teknologjia Ethernet 10BASE-T kryesisht bazohet në kornizat e
mediumeve të telave të çiftëzuar të dredhur. Për teknologjinë e
tillë fokusohemi në komponentet pasive siç janë kabllot,
konektorët, prizat, modulet dhe koleksionet e moduleve (patch
panels), dhe në komponentet active siç janë repiterët
(përsëritësit), hub-ët dhe transmetuesit (transceivers) apo
koduesit e sinjaleve.
Sa i përket komponenteve pasive (komponente që nuk nevojitet
furnizim me
rrymë elektrike), terminimi standard 10BASE-T është konektori
RJ-45 që është përmendur më herët tek specifikimi i kabllit dhe
terminimi. Konektori i tillë është i ngjashëm me konektorët që
shërbejnë për lidhje telefonike që njihet si konektori RJ-11, me
dallimin se në konektorin RJ-11 vendosen 4 përçues brenda një
kablli, kurse tek konektori RJ-45 vendosen 8 përçues, aq përçues sa
ka edhe kablli UTP ose STP. Konektori përmban 8 spirale të holla
metalike në maje të tij të cilat krijojnë kontakt me të tetë
përçuesit e kabllit (pas terminimit).
Kablli standard 10BASE-T është kablli me 8 përçues i kategorisë
5 (CAT 5), me
të cilin bashkëvepron konektori RJ-45. Një komponentë tjetër
pasive është edhe moduli RJ-45. Emërtohet si Moduli RJ-45 për shkak
se lidhet me konektorin RJ-45 në mënyrë që të krijohen kontaktet e
përçuesve prej një komponente në komponentën tjetër.
Modulet e tilla janë të vendosura edhe në kartelat e rrjetës
Moduli RJ-45 nga dy kënde të ndryshme
-
IV. MEDIUMET 46
Përçuesit e mediumit në fjalë janë në kontakt me kartelën
nëpërmjet modulit nga ana e kartelës dhe konektorit nga ana e
mediumit (në rastin specifik nga ana e kabllit UTP). Sikurse tek
konektorët edhe modulet në brendi përbëhen prej 8 spiraleve të
holla metalike, ku pas vendosjes së kabllit (së bashku me
konektorin) në modul, spiralet metalike të konektorit krijojnë
kontakt me spiralet metalike të modulit, dhe në këtë mënyrë bëhet
edhe lidhja “elektrike” në mes të dy nyjeve në rrjetë.
Si shembull mund të marrim kur dy kompjuterë lidhen mes veti
nëpërmjet një
kablli UTP ose STP (të tipit crossover) , e dimë se që të dy
duhet të posedojnë kartela të rrjetës dhe pasi që kartelat e tilla
e kanë nga një modul të tillë, si dhe nga ana tjetër kablli UTP në
të dy anët duhet të jetë i terminuar me konektorë RJ-45, krijohet
lidhja e kompjuterëve nëpërmjet kontakteve të tilla elektrike.
Prizat janë vende të posaqme ku vendosen modulet (përjashtimisht
prej kartelës së
rrjetës). Për t’i mbajtur në mend më lehtë prizat e moduleve,
mund t’i kujtojmë prizat e rrymës elektrike që gjenden çdokund ku
është i instaluar rrjeti elektrik dhe që çdo kush ju qaset atyre
kur i nevojitet rryma elektrike.
Koleksioni i moduleve (patch panels) është një pllakë (zakonisht
metalike) në të
cilën vendosen module të shumta.
Zakonisht koleksionet e tilla vijnë me nga 12, 24 apo 48 vende
për vendosjen e moduleve të cilat nevojiten për lidhje të
segmenteve të ndryshme të një apo disa LAN-ve.
Sikurse koleksioni i moduleve ashtu edhe prizat e lartpërmendura
përdoren gjatë
ndërtimit të LAN-ve.Të gjitha këto paisje pasive i takojnë
nivelit të parë të OSI modelit. Në grupin e komponenteve aktive,
përveq përsëritësve (repeaters) dhe hub-ve që
kemi folur më herët, bën pjesë koduesi i sinjaleve
(transceiver). Transceiver-i ndryshe është edhe si transmetues edhe
si pranues i sinjaleve për shkak se sinjalin e konverton nga një
formë në formën tjetër.
-
IV. MEDIUMET 47
Siç shihet nga figura, në mungesë të kartelës së rrjetës në
kompjuterin të cilin dëshirojmë të lidhim në rrjetë, mund të
shfrytëzojmë portet tjera të cilat disponon kompjuteri (si p.sh.
portet serike), ndërsa që transceiver-i konverton sinjalin në fromë
të përshtatshme dhe që kompjuteri të pasurohet edhe me një port
tjetër siç është porti për konektorin RJ-45. Në kohët e sotme
transceiver-ët e tillë prodhohen edhe në forma të tjera si p.sh. në
njërën anë përdoren portet USB (të cilët janë shumë prezent dhe
efikas) dhe në anën tjetër portet RJ-45. Edhe komponentet aktive i
takojnë nivelit të parë të OSI modelit.
Të gjitha komponentet si aktive ashtu edhe ato pasive kanë të
bëjnë vetëm me
bitë, dhe nuk mund të pranojnë informata ose adresa logjike,
prandaj edhe themi se këto komponente kryejnë vetëm punë fizike,
rrjedhimisht i takojnë nivelit të parë që njihet si niveli
fizik.
4.5. Përplasjet dhe shkatërrimet e shenimeve
Para se të tregojmë se si ndodhin përplasjet dhe shkatërrimet e
pjesërishme ose të tërsishme të shenimeve gjatë trasmetimit të tyre
në rrjeta kompjuterike, të përqëndrohemi fillimisht në disa lloje
të lidhjeve të nyjeve në rrejta kompjuterike.
Ekzistojnë lidhje direkte dhe indirekte të nyjeve në rrjeta. Tek
lidhjet direkte, host-ët shfrytëzojnë resurse të përbashkëta të
nivelit të parë.
Lidhja e tillë direkte njihet me emrin si hapësira e mediumit të
përbashkët, ku siç shihet në figurë çdo kompjuterë është i lidhur
për një medium qoftë ai kabëll UTP, koaksial apo kabëll me fije
optike. Lidhja tjetër me emrin hapësira e zgjeruar e mediumit të
përbashkët, është një tip i veçantë i lidhjes së
sipërpërmendur.
Lidhja e tillë është e ngjashme me lidhjen e parë me dallimin që
është shfrytëzuar edhe një komponentë tjetër e nivelit të parë (siç
është repiteri), për të zgjeruar rrjetën për më shumë shfrytëzues
në distanca më të mëdha se sa mund të përballojnë mediumet
-
IV. MEDIUMET 48
përkatëse, shembull tek kabllot UTP nëse kemi një rrjetë ku
nyjet janë të larguara në mes veti në gjatësi më të madhe se 100
metra. Lidhja me emrin hapësira pikë për pikë, është lidhja kur
vetëm dy kompjuterë janë të lidhur në mes veti.
Një lidhje e tillë mund të krijohet kur lidhen dy kompjuterë
nëpërmjet kabllit crossover ose nëpërmjet lidhjeve telefonike.
Sa i përket lidhjeve indirekte, dallojmë dy tipe: tipin e
transferimit qarkorë dhe tipin e transferimit të paketave.
Transferimi qarkorë është rrjetë me lidhje indirekte në të cilat
qarqet elektrike mundësojnë komunikimin.
Tipi i transferimit të paketave, është një lidhje në mes të
kompjuterëve që komunikojnë, ku kompjuteri burimor dërgon porosi në
formë të paketave tek kompjuteri destinues.
Çdo paketë përmban informata për rrugëtimin deri te kompjuteri
destinues. Ky lloj i rrjetimeve ka përparësi në atë që shumë
shfrytëzues mund të përdorin reusrse të përbashkëta porse edhe ka
mangësi në atë që mund të ndodhin konflikte gjatë transferimit të
paketave nga një vend në vendin tjetër. Udhëtimi i paketave të
shenimeve nëpër mediume realizohet në formë të bitëve. Përplasja e
shenimeve ndodh kur dy bitë të paketave të ndryshme tentojnë të
udhëtojnë në të njejtën kohë nëpër të njejtin medium. Tek rrjetat e
vogla kompjuterike, mundësia e përplasjes së shenimeve është më e
vogël për shkak të kërkesave më të vogla për transferim të bitëve
(me fjalë tjera të paketave të shenimeve, për shkak se paketat
përbëhen prej vargut të bitëve) duke pasur parasysh edhe numrin e
vogël të shfrytëzuesve, por situata nuk qëndron njejtë tek rrejtat
e mëdha kur me miliarda bitë udhëtojnë brenda një sekonde.
-
IV. MEDIUMET 49
Përplasjet më së shumti ndodhin kur trafiku është i tejngarkuar
në rrjetë. Nëse kemi të bëjmë me rrjetë ku shfrytëzohet mediumi i
përbashkët (sikur te lidhja direkte, tipi i parë), pra kur të
gjitha paketat udhëtojnë nëpër të njejtin medium, mundësia e
përplasjes së shenimeve është shumë e madhe, sepse dy bitë të dy
paketave të ndryshme nuk mund të kalojnë në të njejtën kohë.
Ngjashëm është edhe tek rasti i rrjetave të ndërtuara sipas
topologjisë së yllit apo yllit të zgjeruar, ku segmentet e kësaj
rrjete janë të lidhura me njësi (paisje) jofiltruese siç janë
repiterët apo hub-ët. Topologjia Ethernet mundëson që vetëm një
paketë e shenimeve (mundet me qenë edhe me varg të madh të bitëve)
të udhëtojë nëpër një medium për një kohë të caktuar, dhe nëse kemi
të bëjmë me rrjetë që nyjet janë të lidhura për një medium dhe në
të njejtën kohë edhe ndonjë kompjuterë tjetër tenton të transferoj
paketa në atë kohë nëpër të njejtin medium, atëherë ndodh përplasja
e shenimeve me dëme të theksuara. Hapësira e rrjetës ku paketat e
shenimeve e kanë origjinën dhe vendi ku ndodhin përplasjet quhet
zona e përplasjeve (collision domain). Një kabëll (medium) mundet
me qenë i lidhur me një kabëll tjetër nëpërmjet koleksionit të
moduleve, repiterit apo hub-it dhe se të gjitha këto komponente
bëjnë pjesë në zonën e përplasjeve. Kur ndodhin përplasjet e
paketave, ato shkatërrohen bit për bit. Meqë përplasjet ndikojnë në
zvogëlimin e performansave efikase të rrjetave, duhet pasur
parasysh fillimisht nëse kemi të bëjmë me rrjeta të tipit “medium i
përbashkët” ku secila nyje shfrytëzon të njejtin medium, LAN-i i
tillë mundësisht duhet të ndahet në segmente më të vogla të
lidhjeve, ku ato segmente do të mund të lidheshin me paisje të
cilat bëjnë pastrimin e trafikut. Kur themi për pastrimin e
trafikut, nënkuptohet vendosja e ndonjë ure apo switch-i në mes të
segmenteve, për shkak se repiterët dhe hub-ët nuk bëjnë pastrimin e
trafikut. Meqë hub-i bënë pjesë në nivelin e parë, çdo paketë e
shenimeve që vjen deri tek hub-i, ai atë paketë të shenimeve e
shpërndan në tërë portet rrespektivisht në të gjitha nyjet që janë
të lidhura për të, përderisa switch-i, paketën e tillë do t’a
transferonte vetëm në atë nyje për të cilën është e destinuar ajo
paketë me ç’rast do të kursente pjesën tjetër të mediumit pa e
ngarkuar pa nevojë, sepse switch-i bazohet edhe në adresat logjike,
gjë të cilën hub-i nuk mundet t’a bënë. Në rastin kur rrjetën e
zgjerojmë me paisje të cilat bëjnë pastrimin e trafikut, si ura apo
switch-i, atëherë përveç që kemi bërë ndarjen e rrjetës në
segmente, kemi bërë të mundur
Tek rrjetat e tipit “medium i përbashkët”, nëse bëjmë ndarjen e
saj në segmente duke shfrytëzuar repiterët ose hub-ët (si në
figurë), nuk kemi arritur që të zgjidhim problemin e zvogëlimit të
zonës së përplasjeve, përkundrazi zona e përplasjeve mbetet e
njejtë ose bëhet zgjerimi i saj (në rastin kur shtohen edhe më
shumë kompjuterë në kuadër të asaj rrjete)
-
IV. MEDIUMET 50
që edhe zonën e përplasjeve të ndajmë në aq pjesë sa ka edhe
segmente (shih figurën në vazhdim). Performansat më të mira të
rrjetave janë ato kur rrjetat arrijmë t’i ndajmë në sa më shumë
segmente të përcjellura me paisje për filtrim të trafikut.
-
V. IP ADRESIMI 51
V. IP ADRESIMI
5.1. Shtresa e rrjetës dhe IP adresat
Në kuadër të OSI modelit, si shtresë e tretë është e njohur si
shtresa e rrjetës e cila ka për detyrë të kontrollon rrjedhën në
trafikun e shenimeve. Për dallim nga shtresa e dytë, këtu kryhet
adresimi logjik me qëllim të caktimit të rrugës (path
determination) së pakos nga burimi për në destinacion. Si paisje që
bënë pjesë në shtresën e tretë është ruteri (router). Nga ruteri
caktohet edhe shtegu i lëvizjes së paketave. Caktimi i shtegut
është process që e shfrytëzon ruteri për zgjedhjen e nyjes së
ardhshme që do të lëvizë pakoja e shenimeve për në destinacion duke
u bazuar në bandwidth-in e lidhjes, nyjen, IP adresën etj.
5.2. IP adresat dhe klasët e IP adresës
Çdo IP adresë është e përbërë prej 32 bitëve. IP adresa është e
prezentuar si katër oktete të ndara me pike ndërmjet veti. Për
shfrytëzim më të lehtë nga ana e shfrytëzuesit, IP adresat në
literaturë, por edhe në makinat llogaritëse i shenojmë me anë të
numrave decimal, në kuptimin që ato funksionojnë si adresa me 32
bit, por që janë të prezentuara me 4 numra decimal të ndara me
pika, dhe atë me numrat prej 0 deri në numrin 255 (sepse numri
binar prej 8 bitëve vlerën më të madhe në numër decimal mund të
merr numrin 255, pra 000000002 = 0 dhe numri i fundit
111111112=255) ose si në figurën në vazhdim.
-
V. IP ADRESIMI 52
IP adresa përbëhet prej dy komponenteve kryesore: fusha e
rrjetës (Network ID) dhe fusha e shfrytëzuesit të rrjetës (Host
ID).
Fusha e rrjetës (Network ID) identifikon rrjetën së cilës i
është shoqëruar ajo paisje dhe parametrat e saj janë të caktuar
prej INIC (Internet Network Information Center), përdeisa fusha e
shfrytëzuesit të rrjetës (Host ID) caktohet nga administratori i
rrjetës dhe identifikon paisjen e caktuar në atë rrjetë.
IP adresat ndahen në tri klasë varësisht prej numrit të bitëve
të rezervuar për pjesën (fushën) e rrjetit (Network ID) dhe për
fushën e shfrytëzuesit të rrjetës (Host ID). Klasët e IP adresës
janë:
• Klasa A, • Klasa B dhe • Klasa C
Klasa A përfshinë vetëm oktetin e parë (8 bitët e parë) të IP
adresës nga fusha e rrjetit
dhe tri oktetet tjera i mbeten për shfrytëzim nga ana e Host
ID-së. Karakteristikë e IP adresave të kësaj klase është se biti i
parë është gjithmonë 0. Rangu i adresave të mundshme është prej
1.0.0.0 deri në 127.0.0.0 (duhet pasur parasysh se këta numra janë
të shprehur si numra decimal). Pra, numri i adresave të mundshme
nga kjo klasë është 16,777,214.
Klasa B përfshinë dy oktetet e para (16 bitët e parë) të IP
adresës nga fusha e rrjetit dhe dy oktetet tjera i mbeten për
shfrytëzim nga ana e Host ID-së. Karakteristikë e IP adresave të
kësaj klase është se dy bitët e parë janë gjithmonë 102 . Rangu i
adresave të
-
V. IP ADRESIMI 53
mundshme është prej 128.0.0.0 deri në 191.255.0.0 (duhet pasur
parasysh se këta numra janë të shprehur si numra decimal). Pra,
numri i adresave të mundshme nga kjo klasë është 65,534.
Klasa C përfshinë tri oktetet e para (24 bitët e parë) të IP
adresës nga fusha e rrjetit
dhe vetëm një oktet i mbetet për shfrytëzim nga ana e Host
ID-së. Karakteristikë e IP adresave të kësaj klase është se tre
bitët e parë janë gjithmonë 1102 . Rangu i adresave të mundshme
është prej 192.0.0.0 deri në 223.255.255.0 (duhet pasur parasysh se
këta numra janë të shprehur si numra decimal). Pra, numri i
adresave të mundshme nga kjo klasë është 254.
-
V. IP ADRESIMI 54
Secila prej këtyre klasëve kanë edhe nga dy adresa
karakteristike: adresën e rrjetit (network address) dhe adresën e
emitmit (broadcast address). Adresa e rrjetit siguron mënyrë të
përshta