SKRIPSI TEMBANG LAN PARIKAN ING “SRANDHUL” SAHA PANGETRAPING METODHE SERVICE LEARNING ING PIWUCALAN SISWA SMA Dipunajengaken dhumateng IKIP PGRI Semarang kangge njangkepi salah satunggaling syarat kangge mungkasi Program Sarjana Pendidikan Bahasa lan Sastra Jawa SUMIYEM NPM 07430369 \ PROGRAM STUDI PENDIDIKAN BAHASA DAN SASTRA JAWA FAKULTAS PENDIDIKAN PENDIDIKAN BAHASA DAN SENI IKIP PGRI SEMARANG 2011
131
Embed
SKRIPSI - · PDF fileProgram Studi Pendidikan Bahasa dan Sastra Jawa. Fakultas ... xi kesenian ini berupa ... wajib jumbuh kaliyan kurikulum muatan lokal
This document is posted to help you gain knowledge. Please leave a comment to let me know what you think about it! Share it to your friends and learn new things together.
Transcript
SKRIPSI
TEMBANG LAN PARIKAN ING “SRANDHUL”
SAHA PANGETRAPING METODHE SERVICE LEARNING
ING PIWUCALAN SISWA SMA
Dipunajengaken dhumateng IKIP PGRI Semarangkangge njangkepi salah satunggaling syarat kangge mungkasi
Program Sarjana Pendidikan Bahasa lan Sastra Jawa
SUMIYEM
NPM 07430369
\
PROGRAM STUDI PENDIDIKAN BAHASA DAN SASTRA JAWA
FAKULTAS PENDIDIKAN PENDIDIKAN BAHASA DAN SENI
IKIP PGRI SEMARANG
2011
ii
TEMBANG LAN PARIKAN ING “SRANDHUL”
SAHA PANGETRAPING METODHE SERVICE LEARNING
ING PIWUCALAN SISWA SMA
SKRIPSI
Dipunajengaken dhumateng IKIP PGRI Semarang
kangge njangkepi salah satunggaling syarat kangge mungkasi
Program Sarjana Pendidikan Bahasa lan Sastra Jawa
SUMIYEM
NPM 07430369
PROGRAM STUDI PENDIDIKAN BAHASA DAN SASTRA JAWA
FAKULTAS PENDIDIKAN PENDIDIKAN BAHASA DAN SENI
IKIP PGRI SEMARANG
2011
iii
SKRIPSI
TEMBANG LAN PARIKAN ING “SRANDHUL”
SAHA PANGETRAPING METODHE SERVICE LEARNING
ING PIWUCALAN SISWA SMA
Ingkang dipunanggit lan dipunajengaken dening
Sumiyem
NPM 07430369
Sampun dipunsarujuki dening pambimbing
kangge dipunujekaken wonten ing ngajengipun Dewan Penguji.
Semarang, Juli 2011
Pambimbing I Pambimbing II
Dr. Bengat, M.Pd. Totok Yasmiran, S.S.NIP 084301217 NPP 097002243
lumantar tuturan. Ingkang kalebet folklor bukan lisan wujudipun
wonten kalih inggih punika wujud material lan wujud non material.
Ingkang wujud material tuladhanipun arsitektur, kerajinan rakyat,
pakaian tradhisional, dhaharan lan unjukan, perhiasan rakyat, obat-
obatan tradhisional. Wondene ingkang wujud non material
tuladhanipun gerak isyarat (gesture), mungelipun isyarat kangge
komunikasi rakyat, lan musik rakyat.
17
B. Kasusastraan
Kasusastraan (kasusastran) asalipun saking tembung lingga sastra
pikantuk ater-ater ka- lan panambang -an. Tembung “susastra” saking
tembung “sastra” kawuwuhan wanda su. Wondene su tegesipun becik,
luwih, endah. Tembung sastra kadhapuk saking basa Sansekerta inggih
punika “Çâs” ingkang tegesipun mulang, ngajar, ngukum. Wanda “tra”
ingkang tegesipun piranti. Saking andharan ing nginggil sastra saged
dipuntegesi minangka piranti (alat) kangge mulang. Tuladhanipun alat
kangge mulang inggih punika: buku, potelot, tulisan. Tembung susastra
tegesipun piranti mulang ingkang becik. Wondene kasusastraan
(kasusastran) tegesipun:
1. Piranti (alat) kangge mulangaken ilmu
2. Buah karya ingkang kasusun kanthi basa ingkang sae
Ingkang dipunkajengaken sastra ingkang becik inggih punika becik
basanipun, pangrakitipun, lan wosipun (Subalidinata, 1968: 7)
Wujudipun kasusastraan wonten kalih, inggih punika:
1. Kasusastraan lisan, ingkang wujudipun dongeng, syair, puisi,
paribasan, bebasan, isbat, mite, lan sapanunggalanipun.
2. Kasusastraan tulis, ingkang wujudipun novel, naskah, babad,
geguritan, syair, puisi, lan sapanunggalanipun ingkang sampun kaserat.
Miturut owah gingsiripun jaman, kasusastraan tulis saged
dipunperangaken dados kalih, inggih punika:
18
1. Gancaran (prosa)
Prosa inggih punika karya sastra ingkang kasusun kanthi
ngginakaken basa tutur limrah. Ukara-ukara ingkang kaginakaken
kados basa padintenan. Ingkang kalebet prosa inggih punika: dongeng,
babad, wiracarita, novel, essei, lan sandiwara.
2. Geguritan (puisi)
Kasusastraan ingkang cekak, aos, lan dipunolah kanthi basa
ingkang endah dipunsebat geguritan utawi puisi. Kaendahan puisi jawa
katingal saking tigang prekawis inggih punika: wilet, wirama, lan
purwakanthi. Wilet inggih punika enggak-enggoking swanten supados
ajeg, runtun lan nggadhahi teges ingkang inggil. Wirama inggih punika
dawa cendhakipun, lan endhek dhuwuripun tibaning swanten.
Wondene purwakanthi inggih punika dhong-dhinging swanten.
Purwakanthi wonten tigang werni, antawisipun: purwakanthi guru
swara, purwakanthi guru sastra, lan purwakanthi lumaksita. Ingkang
kalebet ing puisi ing antawisipun: kakawin, kidung, tembang, parikan,
wangsalan, lan geguritan.
C. Parikan
1. Pangertosan Parikan
Parikan minangka satunggaling karya sastra ingkang awujud puisi
Jawa. Dipuntingali saking folklor parikan kalebet folklor Jawa, inggih
punika folklor lisan ingkang mliginipun kalebet ing perangan puisi rakyat.
19
Dados parikan punika satunggaling karya sastra ingkang ugi kalebet ing
folklor Jawa. Miturut Sindhunata parikan nggadhahi prekawis ingkang
sami kaliyan pantun, ingkang mbentenaken inggih punika parikan
ngginakaken basa Jawi. Wondene pantun kalebet satunggaling puisi lama.
Saben tiyang ingkang nganggit pantun, asilipun boten nggadhahi benten
ingkang kathah.
Sacara etimologi, tembung parikan nggadhahi kalih (2)
kemungkinan. Kemungkinan ingkang sepisan, tenbung parikan asalipun
saking akar tembung rik lajeng owah dados parik utawa larik “baris”.
Adhedhasar etimologi kalawau parikan tegesipun wacana ingkang
wujudipun larik-larik utawi lelarikan “baris-baris” tembung lan ungel.
Kemungkinan ingkang kaping kalih, tembung parikan asalipun saking
tembung pari “padi” ing ragam basa krama dados pantun (Karsono, 2001:
72). Ing basa Melayu wonten rumpakan ingkang aranipun pantun.
Salebeting pantun wonten perangan ingkang kawastanan sampiran, inggih
punika kapisan lan gatra kaping kalih.
Pangertosan parikan miturut Sosrokusumo (ing salebetipun Suripan
Sadi Hutomo, 1993: xxii) inggih punika:
“Parikan iku unen-unen saben sagatra utawa saukara, kecapewekasan, swarane sarta sigege padha. Nanging kang araning parikan ikusangareping ukarane mau ana pangarepe tembung. Tembung kang dadipangarep iku lumrahe araning kembang utawa araning rujakan, utawaliyane kang kecape ing mburi swarane sarta sigege bakal katurut ingswarane sarta sigeging kecap wekasaning gatra utawa wekasaning ukaramau”.
20
Parikan minangka satunggaling kasusastran ingkang kadhapuk
a. Ayo ayo padha amiwiti, seni Srandhul Marga Sejati, tinggalaneRama Kyai, aku kabeh kang nyinaoni, muga-muga kajurung parapangarsi, sokur bisa resepke ati.
b. Ayo ayo padha suka nguri-uri budaya kita, gawe seneng ning alamdonya, anom tuwa ben padha suka, senine ben bisa tumata, kabehmau mung sadrema, kanthi nyuwun Kang Maha Mulya.
Tembung yarobi yabismillah yarohman nedahaken bilih kesenian
punika wonten taksih ngemu agami Islam. Ngobong menyan
nedahaken bilih kesenian punika taksih ngemu kajawen, sinaosa
kajawen ingkang mlebet boten kathah ing kesenian punika. Tembang
punika minangka salam pambuka.
2. Lenggeran Nyurupake
Lenggeran inggih punika pambuka saderengipun lakon Srandhul
dipunwiwiti. Ing kesenian wayang utawi kesenian sanesipun lenggeran
asring dipunsebat uyon-uyon. Lenggeran ing kesenian Srandhul
dipunperang dados 3, inggih punika: “Nyurupake”, “Laler Wilis”, lan
“Rende-Rende”. Wujudipun lenggeran arupi jogedan limrah lan
40
dipuniringi tetembangan. Anggenipun mentasaken Lenggeran punika
boten kedah runtut, ananging saged dipunginakaken damel selingan.
Ing pementasan punika pambuka dipunwiwiti kanthi “Nyurupake”.
Tembung “nyurupake” asalipun saking tembung “surup” tegesipun
mlebu, tuduh. Dados nyurupake tegesipun nedahaken. Nedahaken
cariyos wiwit pambuka dumugi paripurna ingkang badhe kalampahan
ing samangke.
3. Badhut Mendhung
Badhut Mendhung nggambaraken tiyang ingkang sampun ngancik
dewasa. Badhut punika wiwit madosi jati dhirinipun, ngaji ing Bapa
Guru. Isi tetembunganipun asipat religi tegesipun gegayutan kaliyan
Hyang Widi. Wondene tembang-tembang ingkang dipunginakaken
inggih punika parikan ingkang nggambaraken dolananipun tiyang
nem-neman. Dipunwastani Badhut amargi Badhut minangka tiyang
ingkang dados lelucon ing kesenian punika. Rasukan ingkang
dipunagem dening badhut Mendhung sami kaliyan Badhut ingkang
sanes.
4. Lenggeran Laler Wilis
Laler Wilis inggih punika satunggaling laler ingkang warna ijem.
Lenggeran laler Wilis punika boten gadhah titikan ingkang mligi. Laler
Wilis kaliyan badhut ingkang sanes boten wonten bentenipun, rasukan
ingkang dipunagem sami. Lenggeran punika minangka satunggaling
perangan pambukaning pementasan. Ananging lenggeran punika
41
dipunginakaken kangge selingan antawisipun Badhut Mendhung lan
Badhut Mikat. Lenggeran punika arupi jogedan ingkang limrah kanthi
dipuniringi tembang. Tembangipun wonten ingkang arupi ura-ura
ingkang tanpa tuladha ananging nggadhahi pada. Kajawi saking punika
wonten ugi ingkang arupi parikan.
5. Badhut Mikat
Cariyos Badhut Mikat nggambaraken tiyang dewasa ingkang sampun
milai gandrung kaliyan wanita. Dipunwastani badhut Mikat amargi
Badhutipun pikantuk wangsit supados mikat peksi. Ing Srandhul
punika dipungambaraken mikat peksi ingkang warnanipun wonten 4,
inggih punika: peksi Kontul warnanipun pethak, peksi Wulung
warnanipun cemeng semu biru, peksi Podhang warnanipun kuning, lan
peksi Gagak ingkang warnanipun cemeng. Sadaya warna kalawau
nggambaraken susunan ingkang wonten ing badanipun manungsa.
6. Badhut Sunthi
Ing adhegan nyariosaken lelampahanipun gesang sasampunipun
pikantuk ngelmu saking bapa guru nalika ing Badhut Mendhung lan
Badhuut Mikat. Pramila, tembang lan parikan ingkang dipunginakaken
sami kaliyan ingkang wonten ing Badhut Mendhung lan Badhut Mikat.
Sandhangan ingkang dipunagem ugi sami kaliyan Badhut-badhut
saderengipun. Umumipun ing Badhut Sunthi punika nggadhahi sipat
seneng-seneng.
42
Adhedhasar katrangan ing nginggil anggenipun nganalisis dhata
dipunperang miturut babak pementasan, mliginipun babak ingkang wonten
tembang lan parikan. Dhata ingkang badhe dipunanalisis dipunpilah-pilah
ingkang mligi awujud tembang lan parikan. Dhata ingkang dipunanalisis
ing panaliten punika arupi tembang lan parikan. Ginanipun tembang ing
pementasan punika ndadosaken kawontenan supados gayeng. Parikan ing
kesenian Srandhul ginanipun kangge panglipur para pamirsa lan kangge
selingan nalika Badhut nembung dhumateng Paman Panjakipun.
Anggenipun nganalisis dipunrembag saking struktur luar lan struktur
batin. Struktur luar ngrembag babagan paugeran ingkang wonten ing
parikan lan tembang macapat. Paugeranipun parikan inggih punika guru
lagu, guru wilangan, guru gatra, lan tata serat. Kajawi saking punika ugi
dipunpadosi kasusastraan sanes ingkang mlebet ing salebetipun tembang
lan parikan. Tuladhanipun kasusastran ingkang sanes inggih punika
purwakanthi, saloka, tembung garba, lan sanes-sanesipun. Struktur batin
ngrembag babagan tema lan amanat ingkang kakandhut ing parikan.
Miturut asil wawancara kaliyan Bapak Mujo minangka pangarsa
paguyuban kesenian Srandhul “Marga Sejati” ing surya kaping 9 Mei 2011
ngandharaken bilih parikan-parikan ing kesenian Srandhul namung kangge
selingan antawisipun tetembungan ingkang dipuntembungaken dening
Badhut dhumateng Paman Panjak. Ananging kadangkala ngepasaken
kaliyan kawontenan ing sakiwa tengenipun.
43
Babak pementasan Srandhul ingkang mligi wonten tembang lan
parikanipun, inggih punika:
1. Pambuka
Ayo ayo padha amiwiti 10iSeni Srandhul Marga Sejati 9iTinggalane Rama Kyai 8iAku kabeh kang nyinaoni 9iMuga muga kajurung para pangarsi 12iSokur bisa ngresepke ati 9i
Ayo ayo padha suka suka 10aNguri-uri budaya kita 7aGawe seneng ning alam donya 9aAnom tuwa ben padha suka 9aSenine bisa tumata 8aKabeh mau mung sadrema 8aKanthi nyuwun kang maha Mulya 9a
Tembang pambuka wonten kalih pada, ananging cacahipun gatra saben
pada lan guru wilanganipun boten sami. Tembang punika namung
nengenaken guru lagu. Saking titikanipin tembang ing nginggil saged
dipunmangertosi tembang pambuka punika boten kalebet tembang
macapat. Isinipun tembang punika ajak-ajak marang dhumateng
sadaya tiyang supados nderek nguri-uri kabudayan Jawi ingkang
sampun wonten.
2. Lenggeran Nyurupake
Ing salebetipun lenggeran punika isinipun namung nembang kaliyan
njoged. Nembangipun kados makaten:
Sawise sumurup sing kalangane, widodariSumurup marang badhute
44
Sawise sumurup marang badhute, widodariSumurup marang suntine
Sawise sumurup marang jongose, widodariSumurup marang cinane
Sawise sumurup marang cinane, widodariSumurup marang burohe
Sawise sumurup marang burohe, widodariSumurup marang kajine
Sawise sumurup marang kajine, widodariSumurup marang putune
Sawise sumurup marang putune, widodariSumurup marang cepuke
Sawise sumurup marang sabete, widodariSumurup marang panjake
Sawise sumurup marang panjake, widodariSumurup marang sing ngendhang
Sawise sumurup marang sing ngendhang, widodariSumurup marang sing mbendhe
Sawise sumurup marang sing mbendhe, widodariSumurup marang sing ngangklung
Sawise sumurup marang sing nerbang, widodariSumurup marang sing ngegong
Sawise sumurup marang sing ngegong, widodariSumurup bali maring kayangane
“Sumurup” asalipun saking tembung “surup” ingkang tegesipun
mlebet. Tembang ing lenggeran punika wonten repetisinipun, inggih
punika tembung “sawise sumurup marang” lan tembung “sumurup
marang”. Pikajengipun widodadri punika ingkang sepisanan mlebet ing
kalanganipun, kaping kalih mlebet ing badhut, kaping tiga mlebet ing
45
badhut. Ingkang kaping sakawan mlebet ing Sunthi, kaping gangsal mlebet
ing jongosipun, kaping enem mlebet ing cinanipun. Sasampunipun mlebet
ing cinanipun lajeng mlebet ing kajinipun, kaping wolu mlebet ing
wayahipun. Kaping sanga mlebet ing cepukipun.
Anggenipun sumurup/mlebet dhumateng ingkang mbeksa
salajengipun mlebet ing niyaganipun. Ingkang sepisan mlebet ing
panjakipun, kaping kalih mlebet ingkang ngendhang, kaping tiga mlebet
ingkang mbendhe. Ingkang kaping sakawan mlebet dhateng ingkang
ngangklung, kaping gangsal mlebet dhateng ingkang nerbang, lan kaping
enem mlebet dhateng ingkang ngegong. Sadaya niyaganipun sampun
dipunsumurupi, lenggeran punika lajeng wangsul ing kayanganipun.
Nalika lenggeran “nyurupake” kadangkala wonten ingkang nyurupi.
Miturut katranganipun pangarsa nyurupi dipunsebabaken kesurupan
widodarinipun Srandhul. Pocapanipun ing lenggeran punika nyariosaken
runtutanipun cariyos ing kesenian Srandhul. Tembang ingkang
dipunginakaken saking wiwitan dumugi pungkasan titikanipun sami.
3. Badhut Mendhung
Badhut Mendhung minangka Badhut ingkang wiwitan. Cariyos
ingkang dipuncariyosaken dipunwiwiti saking Badhut punika. Tembang
lan parikan ingkang dipunginakaken ing Badhut Mendhung maneka warni
wujudipun. Tembang ingkang dipunginakaken ing Badhut Mendhung
inggih punika:
46
Ingsun miwiti amuji I 8i (t1)Kang murah ing donya mangke II 8eAnebut namaning sukma III 8aIngkang asih ing akherat IV 8eMila sun puji datan pegat V 9aAngganjar kawelas ayu VI 8uNgapura wong kang dosa VII 7a
Tembang punika kalebet tembang Asmarandanana, isinipun memuji
dhumateng gusti, kanthi nyebat namaning sukma, ingkang paring
kinasihan benjang ing akherat, pramila sampun dipuntebihi, ing samangke
badhe dipunganjar kawelasan kabecikan lan dipungapura dosanipun. Ing
gatra IV guru wilanganipun boten trep ing tembang cacahipun 9a ingkang
leres 7a. Pramila kedahipun dipunewahi “mila sun datan pegat”
dipunewahi dados “sun puji datan pegat”. Ing gatra VI guru wilanganipun
ugi boten sami kaliyan paugeran. Ing tembang cacahipun 7a ananging
ingkang leres cacahipun 8a, pramila gatra VI ugi dipunewahi ingkang
wiwitanipun “ngapura wong kang dosa” dados “angapura wong kang
dosa”. Babagan pangrakiting ukara wonten satunggal ukara ingkang
wancah inggih punika tembung “ingkang” dados “kang” lan satunggal
tembung ingkang ewah inggih punika “mengko” dados “mangke”.
Sakempune muji Hyang Widhi I 9i (t2)Amuji nabi Muhammad II 8aKelawan kulawargane III 8eSekabat sekawanipun IV 8uAbu bakar umar usman V 8aAli kaping sekawanipun VI 8uMiwah putra lawan garwa VII8a
dhumateng Gusti lajeng muji dhumateng nabi Muhammad lan
47
kulawarganipun, sakhabat-sakhabatipun ingkang wonten sekawan inggih
punika Abu Bakar, Umar, Usman, lan Ali. Dipuntingali saking cacahipun
gatra tembang punika kalebet tembang asmarandana ananging guru lagu
lan guru wilanganipun kathah ingkang boten trep kaliyan paugeran. Ing
gatra I cacahipun guru wilangan wonten 9i kedahipun 8i. Gatra IV guru
lagunipun kedahipun 8a ananging ing tembang 8u. Guru wilanganipun
gatra V ing tembang 8a kedahipun 7a. Gatra VI cacahipun guru wilangan
ing tembang 9u kedahipun 8u. pramila tembang (2) kedah dipunewahi
supados sami kaliyan paugeran. Ewahipun dados makaten:
Sampune muji Hyang Widhi 8iAmuji nabi Muhammad 8aKelawan kulawargane 8eSakhabatipun sekawan 8aBu bakar umar usman 7aAli ping sekawanipun 8uMiwah putra lawan garwa 8a
Parikan ingkang wonten ing babak Badhut Mendhung inggih
Parikan (4) nedahaken bilih rumiyin sampun nate kedadosan perang
ingkang dipunserang ngangge peluru. Menawi dipuntingali saking
dhapukanipun parikan punika kadadosan saking kalih gatra lan cacahipun
saben gatra sami. Gatra satunggal kadhapuk saking 4u + 4o lan gatra kalih
kadhapuk saking 3i + 5o. Ing parikan punika ugi wonten repetisi utawi
pengulangan kata, inggih punika tembung mendhung. Parikan punika
ngemu purwakanthi lumaksita. Tembung ayo punika ginanipun namung
kangge miwiti lan njangkepi tembung ing parikan. Panyeratan tembung
telethik ingkang leres inggih punika tlethik, anggenipun ngucapaken
[têlêţI’] amargi kangge ngepasaken kaliyan guru wilanganipun.
Salajengipun tembung telethik udane pelor nyariosaken bilih kesenian
Srandhul punika sampun wonten wiwit jaman perang. Saking tembung-
tembung kalawau saged dipunpendhet dudutan bilih kesenian Srandhul
sampun wonten wiwit jaman perang ingkang pentasipun ing wanci dalu.
Tema parikan ingkang dipunpendhet ing wiwitan inggih punika swasana
nalika kesenian Srandhul pentas.
50
Sasampunipun nembang ing nginggil dipunlajengaken nembung
malih dhumateng Paman Panjak. Tembungipun kados makaten:
Kagem para bapak ibu I 8u (t3)Sadaya kang kula puji II 8iPuji kula tanpa upama III 9aRawuh jengandika sami IV 8iSedaya paringana nugraha V 10aDhateng kang Maha Mulya VI 7aSarta kadang seni sedaya VII 9aKang samiya amargsudi VIII 8iKula suwun samiya sugeng sakondhuripun IX 14u
Tembang (3) menawi dipuntingali saking cacahipun gatra kalebet
tembang Sinom. Ananging menawi dipuntingali saking guru lagu lan guru
wilangan tembang punika taksih dereng jumbuh kaliyan paugeran.
Ingkang sampun jumbuh namung gatra kalih kaliyan gatra sekawan. Isi
tembang punika memuji dhumateng pamirsa ingkang nderek ningali
pementasan kesenian Srandhul punika. Babagan pangrakiting ukara
wonten kalih tembung ingkang wancah inggih punika tembung “ingkang”
dados “kang”. Amargi dereng trep kaliyan paugeran, pramila tembang
punika kedah dipunewahi supados trep kaliyan paugeran. Ewahipun dados
makaten:
Kagem para ibu bapak I 8aSadaya kang kula puji II 8iPuji kula tanpa pama III 8aRawuh jengandika sami IV 8iSamya nugraha paring V 7iDhateng ingkang Maha Agung VI 8uSarta kadang sadaya VII 7aKang samiya amarsudi VIII 8iKula suwun samya sugenging sasama IX 12a
Tembang salajengipun inggih punika:
51
Lamun sakanca kirang tata I 9a (t4)Nyuwun gunging pangaksama II 8aPara punden sarta remaja III 9aKula suwun pangandika IV 8aSarta satunggaling paweling V 9iMugi dadosa pepeling VI 8iKawula tansah cumadhong VII 8oSarta jejimating budhaya VIII 9aSeni Srandhul Marga Sejati kang kula tresnani IX 15i
Isi tembang punika nyuwunaken pangapura kagem kirangipun
sakanca dhumateng sadaya pamirsa, amargi taksih merlokaken pitedah
babagan budaya. Menawi dipuntingali saking cacahipun gatra tembang
punika cacahipun gatra wonten sanga, saengga kalebet tembang Sinom.
Ananging menawi dipuntingali saking guru lagu lan guru wilangan sadaya
guru gatra lan guru wilanganipun boten jumbuh kaliyan paugeran ingkang
wonten. Tembang punika taksih trep kaliyan paugeranipun tembang
Sinom. Tembang punika kedah dipunewahi supados trep kaliyan paugeran.
Ewahipun dados makaten:
Lamun sakanca tan tata I 8aNyuwun gunging pangaksami II 8iPara punden lan remaja III 8aPangandika kula tampi IV 8iSatunggaling paweling V 7iDadosa pepelingipun VI 8uKula tansah gegadhang VII 7aSrana jejimating seni VIII 8iSrandhul Marga Sejati kang kula tresna IX 12a
Sasampunipun nembang ing nginggil, Badhut Mendhung
nglajengaken nembung dhumateng Paman Panjak. Tembangipun kados
makaten:
53
Yen aku kudu ngerti I 7i (t5)Iki ilmu kang sampurna II 8aAna gunung arsa muka III 8aTuturing guru kang tak tampa IV 9aAna kayu gung susuhing angin V 10iKumaraning jagad VI 6aBebasan adoh tanpa wangenan VII 10aYen cedhak tanpa senggolan VIII 8aTak pikir bingung jebul kuwi mung sanepane IX 9e
Tembang (5) menawi dipuntingali saking cacahipun gatra wonten 9,
saengga tembang punika kalebet tembang sinom. Ananging tembang
punika kirang trep guru lagu lan guru wilanganipun. Miturut pangrakiting
ukara tembang punika wonten tembung wancahipun inggih punika
tembung “ingkang” dados “kang”. Isinipun ngandharaken bilih tiyang
punika kedah nggadhahi ilmu ingkang sampurna kanthi dipungambaraken
kayu gung susuhing angin. Tembang punika kirang trep kaliyan paugeran
pramila kedah dipunewahi. Ewahipun dados makaten:
Aweh ilmu kang sampurna I 8a (t5)Iki aku kudu ngerti II 8iAna gunung arsa muka III 8aTuturing guru tak tampi IV 8iKayu gung susuh angin V 7iKumaraning jagadipun VI 8uAdoh tanpa wangenan VII 7aCedhak tanpa disenggoli VIII 8iTak pikir bingung jebul kuwi sanepa IX 12a
Tembang salajengipun, inggih punika:
Lamun wis dadi pisepuh I 8u (t6)Aja tingkah sapenake II 8eSokur bisa ngetrepake III 8eMarang sekabehane IV 7eBisa kena nggo tuladha V 8aMulang wuruk lawan tutur VI 8uDhasar wasis tetembunge VII 8eSarwa penak dirasake VIII 8e
54
Jeneng sepuh ora marga uwis putih rambute IX 14e
Tembang kaping enem punika isinipun ngandharaken bilih tiyang
ingkang sampun pisepuh boten pikantuk tumindak ingkang sapenake.
Kedahipun saged dados patuladhan dhumateng putra wayahipun. Tembang
punika menawi dipuntingali saking cacahipun gatra kalebet tembang
sinom. Menawi dipuntingali saking cacahipun guru lagu lan guru wilangan
tembang punika boten trep kaliyan paugeranipun tembang sinom.
Dipuntingali saking pangrakiting ukara tembang punika wonten tembung
wancahipun, inggih punika tembung “uwis’ dados “wis”, lan tembung
kanggo” dados “nggo”. Tembang punika tebih sanget kaliyan
paugeranipun. Pramila tembang punika kedah dipunewahi. Ewahipun
saged dados makaten:
Lamun wis dadi pituwa I 8aAja tingkang karep ati II8iSokur bisa ngetrapna III8aMarang sadaya puniki IV 8iBisa kena tuladhani V 7iMulang wuruk lawan tutur VI 8uDhasar wasis tinembung VII 8iSarwa penak dirasani VIII 7aJeneng sepuh ora marga putih rikma IX 12a
Menawi sampun pikantuk pinten-pinten wewarah, salajengipun
dipunselingi nembang malih ingkang suraosipun benten. Ing adegan
punika nggambaraken damelanipun tiyang nem-neman ingkang nembe adu
kewan. Tembangipun kados mekaten:
Ayo surak, surak iyo 8o (p7)Surake, wong adu jago 8o
55
Ing parikan (7) kadadosan saking kalih gatra ingkang cacahipun
wanda lan guru lagunipun sami. Gatra satunggal kadhapuk saking 4a + 4o,
wondene gatra kalih kadhapuk saking 3é + 5o. Parikan punika ngemu
purwakanthi lumaksita, inggih punika ing ukara satunggal tembungipun
ayo surak, surak iyo
Ayo surak, surak iyan 8a (p8)Surake, wong adu jaran 8a
Parikan (8) titikanipun meh sami kaliyan parikan (7) ananging
ingkang benten tibaning swanten ing pungkasanipun gatra. Ing parikan (8)
kadhapuk saking kalih gatra. Gatra satunggal kadhapuk saking 4a + 4a lan
gatra kalih kadhapuk saking 3é + 5a. Dipuntingali saking tembung ing
pambuka parikan punika ngemu purwakanthi lumaksita.
Ayo surak surak engkrik 8i (p9)Surake wong adu jangkrik 8i
Semanten ugi parikan (9) kadhapuk saking kalih gatra. Gatra
satunggal kadhapuk saking 4a + 4i. Gatra kalih kadhapuk saking 3é + 5i.
titikanipun parikan (9) sami kaliyan parikan (7) lan (8), pramila saged
(7), (8), lan (9) nggambaraken kawontenan ingkang rame amargi wonten
adu kewan. Ing parikan punika ugi wonten repetisi-nipun inggih punika
tembung surak.
Sasampunipun nembang surak-surak badhut lajeng nembung malih
dhumateng paman panjak. Isinipun nyariosaken pedamelanipun Badhut
dolan-dolan. Tembangipun kados makaten:
56
Lontang lanting ora kanggo gawe I 10e (t7)Bebed lurik momohan klambine II 10eGandhol tambalan nyengkelang keris III 10iPruthul rega rong nggobang IV 7aOra lali adol bagus V 8uMenyang pasar ngenyang jaran VI 8aKeliru sisik rontokan VII 8a
Isi saking tembang punika nyariosaken tiyang ingkang adol bagus
ananging kanthi sandhangan ingkang awon. Tiyang punika nggadhahi
pepinginginan ingkang ageng ananging boten kangungan punapa-punapa.
Menawi dipuntingali skaing cacahipun gatra, tembang punika wonten 7
gatra saengga tembang punika kalebet tembang Asmarandana. Ananging
menawi dipun tingali saking guru lagu lan guru wilangan, tembang punika
kirang njangkepi kaliyan paugeran ingkang wonten. Miturut pangrakiting
ukara tembang punika nggadhahi baliswara, inggih punika ukara
“nyengkelang keris” sejatosipun “keris nyengkelang”, lan ukara “ sisik
rontokan” sejatosipun “rontokan sisik”. Amargi guru lagu lan guru
wilanganipun dereng jumbuh kaliyan paugeran tembang Asmarandana,
pramila tembang punika saged dipunewahi. Ewahipun dados makaten:
Ra nggo gawe lontang lanting I 8iBebed lurik klambi momohan II 9aGandhol tambalan nyengkelang keris III 10iPruthul regane rong nggobang IV 8aRa lali adol rupa V 7aMenyang pasar ngenyang jaran VI 8aKeliru sisik rontokan VII 8a
Tembang salajengipun inggih punika:
Kentang kentang awak mami I 8i (t8)Dudu kentang beborongan II 8a
57
Jare kentang sandongane III 8eSikentang kulak bakul semarang IV 10aKenthang jaga aturan V 8aAturane sang prabu VI 7uDhahare sang prabu rara VII 8a
Tembang wolu isinipun ngemu cangkriman. Kentang punika
nggambaraken tiyang jaler ingkang tumut juraganipun lan patuh
dhumateng dhawuhipun juragan. Dipuntingali saking cacahipun gatra
tembang punika kalebet tembang Asmarandana. Ananging menawi
dipuntingali saking guru lagu lan guru wilanganipun tembang punika
kirang jumbuh kaliyan paugeran tembang Asmarandana ingkang wonten.
Supados tembang punika saged jumbuh kaliyan paugeran, tembang punika
saged dipunewahi kanthi boten ngewahi maknanipun. Ewahipun tembang
saged dados makaten:
Kentang kentang awak mami I 8iDudu kentang beborongan II 8aJare kentang sadongane III 8iSikentang bakul semarang IV 8aKentang jaga aturan V 7aAturane sang prabunya VI 8aDhahare sang prabu rara VII 8a
Sasampunipun nembung dhumateng paman panjak, Badhut
Mendhung lajeng nembang malih. Tembangipun kados makaten:
Wayah mendhung, malah meme jarit 10i (p11)Tuku kalung, ora duwe dhuwit 10i
Parikan (12), (13), (14), lan (15) temanipun namung seneng-seneng,
saengga sipatipun nggodha lan guyon. Pramila parikan punika nggadhahi
suraos kangge nglipur para pamirsa supados boten bosen.
Sasampunipun nembang ing nginggil badhut Mendhung nembung
malih dhumateng paman panjakipun. Nembungipun kados makaten:
Le macak langkung jlegedhag I 8a (t10)Iket modhang mori meslim II 8iRasukan bludru besekab III 8aRangkepane mejan putih IV 8iSabuk renda telung nyari V 8iCundhuk kembang bentukipun VI 8u
59
Nyengkelang keris rangka VII 10aLadrangan ukirane unggal semi VIII 8iMung nyampinge palang rusak cara sala IX 12a
Tembang sadasa punika nyariosaken macakipun tiyang ingkang
katon gagah, rasukanipun bregas sarwa endah. Miturut cacahipun gatra
ingkang wonten sanga tembang punika kalebet tembang Sinom. Ananging
miturut guru lagu lan guru wilangan tembang punika dereng jumbuh
kaliyan paugeranipun tembang sinom. Miturut pangrakiting ukara wonten
tembung ingkang dipunulur, inggih punika tembung “beskab” dados
“besekab”. Wonten ugi tembung ingkang dipunwalik utawi baliswara
inggih punika tembung “cundhuk kembang bentukipun” sejatosipun
“bentukipun cundhuk kembang”. Kajawi saking punika wonten tembung
ingkang wancah inggih punika tembung “namung” dados “mung”.
Supados sami jumbuh kaliyan paugeranipun tembang sinom, tembang
punika saged dipunewahi dados makaten:
Le macak langkung jlegedhag I 8aIket modhang mori meslim II 8iRasukan bludru besekab III 8aRangkepane mejan putih IV 8iSabuk renda tlung nyari V 7iCundhuk kembang bentukipun VI 8uNyengkelang keris rangka VII 7aLadrangan ukirane unggal semi VIII 8iMung nyampinge palang rusak cara sala IX 12a
Sasampunipun nembung dhumateng paman panjak kanthi jangkep
Badhut Mendhung lajeng nembang malih kangge sangu wangsul.
Tembangipun kados makaten:
Godhong gandhul, dicampur teri 9i (p12)Mbengi nyrandhul, nanggon mbakyu Yemi 10i
60
Parikan (12) menawi dipuntingali saking cacahipun wanda,
antawisipun sampiran lan isi boten sami. Gatra sepisan wonten 9 wanda
ingkang kadhapuk saking 4u + 5i. Gatra kalih (gatra isi) cacahipun wanda
wonten 10 ingkang kadhapuk saking 4u + 6i. Purwakanthi ingkang mlebet
ing parikan kasebat inggih punika purwakanthi guru swara. Salah
satunggalipun gatra kedah wonten ingkang dipunewahi, supados cacahipun
gatra sami. Ewahipun parikan dados makaten;
Godhong gandhul, dicampuri teri 10i (p12)Mbengi nyrandhul, nanggon mbakyu Yemi 10i
Parikan (13) menawi dipuntingali saking cacahipun wanda sami
kaliyan parikan (12). Gatra sepisan wonten 9 wanda lan gatra kalih
cacahipun wonten 10. Ananging parikan (13) gatra satunggal kadhapuk
saking 4o + 5e, Wondene gatra kalih kadhapuk saking 5o + 5e.
kawruh dhumateng paman panjak. Ingkang isinipun ngandharaken
babagan gamelan ingkang wonten ing kesenian punika. Dipunlajengakken
larasan ingkang kaping kalih. Larasanipun kados makaten:
Do elinga aja kesenengen olehe nggotaElinga marang kang Maha KuasaKareben urip sampurna
Larasan sampun rampung lajeng nembang rerepan ingkang maksut
isinipun ngaturi salam pambuka para pamirsa. Rerepanipun kados
makaten:
Pamiyarsa kakung putri I 8i (t12)Ingkang sampun rawuh ing pagelaran II 11aMenika atur sugeng ucap kula III 10aMarga Sejati tansah memuji IV10iMugi antuk nugrah ing Gusti V 9iSumangga kula aturi nikmati VI 11iKirang langkung nyuwun pangaksami VII 10iIngkang awon datan kula jarak VIII 10aIngkang sae mugi tansah jinangkah IX 11aAmrih sae salaminya X 8a
Tembang punika isinipun minangka salam kangge pamirsa.
Cacahipun gatra wonten sadasa, pramila miturut cacahipun gatrra tembang
punika kalebet tembang Dhandhanggula. Miturut pangrakiting ukara
tembang punika wonten tembung ingkang dipunungkret inggih punika
tembung “pikantuk” dados tembung “antuk” lan tembung “nugraha” dados
tembung “nugrah”. Kajawi saking punika ugi wonten tembung ingkang
dipunwalik utawi baliswara inggih punika “menika atur sugeng ucap kula”
ingkang leres “menika ucap kula ngaturi sugeng”. Ananging guru lagu lan
guru wilanganipun boten jumbuh kaliyan paugeranipun tembang
69
dhandhanggula. Supados tembang punika jumbuh kaliyan paugeran,
pramila tembang punika dipunewahi. Ewahipun saged dados makaten:
Pamiyarsa kakung miwah putri I 10iKang sampun rawuh ing pagelaran II 10aUcap sugeng ngaturake III 8eMarga Sejati nyuwun IV 7uMugi antuk nugrah ing Gusti V 9iKula aturi mirsa VI 7aPangaksami nyuwun VII 6uAwon datan kula jarak VIII 8aKang sae mugi tansah jinangkah sami IX 12iMrih sae salaminya X 7a
Dipunlajengken tembang ing ngandhap punika:
Matur nuwun dhateng bapak ibu I 10u (t13)Ingkang sampun kersa rawuh II 8uMugi rahayu ingkang samiya pinanggih III 13iSadaya kadang seni IV 7iSaged bombong raosing ati V 9iSumangga kita sami VI 7iAmpun kendhat genta memuji VII 9iSumrambah kadang seni VIII 7iMugi kajurung para pangarsi IX 10iSeni Srandhul amrih lestari X 9i
Isi saking tembang punika taksih paring salam dhumateng para
pamirsa. Miturut cacahipun gatra tembang punika kalebet tembang
Dhandhanggula. Ananging kados ing tembang (12) guru lagu lan guru
wilanganipun tembang punika dereng jumbuh kaliyan paugeranipun
tembang dhandhanggula. Sasampunipun nembang rerepan, Badhut punika
lajeng nembang ingkang arupi parikan ancasipun para pamirsa boten bosen
anggenipun nyemak. Parikan ingkang wonten ing babak Badhut Mikat,
inggih punika:
Kembang, alang alang 6a (p25)Putihe, kaya deluwang 8a
70
Menawi dipuntingali saking pandhapukaning gatra, parikan (25)
kadhapuk saking 6 wanda lan 8 wanda. Gatra satunggal cacahipun 6
wanda ingkang kadhapuk saking 2a + 4a. Gatra kalih cacahipun 8 wanda
kadhapuk saking 3é + 5a. Parikan (25) ngemu purwakanthi guru swara.
Suraosipun saking parikan punika minangka guyonipun Badhut.
Cacahipun guru wilangan gatra satunggal kaliyan gatra kalih boten sami,
pramila salah satunggalipun gatra dipunewahi supados sami. Ewahipun
parikan dados mekaten:
Ana kembang, alang alang 8a (p25)Putihe, kaya deluwang 8a
Sasampunipun nembang parikan punika lajeng Badhutipun nyuwun
ngretos bilih piyambakipun tilaran wujud genter, kurungan, samanuke.
Adhutipun meragakaken mikat ngantos pikantuk sekawan lajeng dipakani
ngange lagu rerepan Dhandhanggula. Tembangipun kados makaten:
Lawan ngasu pikulan banyu I 9u (t14)Sarta amek geni wis dedamaran II 11aAna kodhok ngemul lenge III 8eRangka manjing duwung IV 6uLawan prahu ngemut jladri V 8iKuda ngerap ing pandengan VI 8aTigan bisa kluruk VII 6uSapa bisa nitik tapak VIII 8aIng kontul nglayang kakang mbarep adhimu ragil IX 14iPancuran tanpa tlaga X 7a
Miturut cacahipun gatra ingkang wonten sadasa, tembang rerepan
punika kalebet tembang dhandhanggula. Miturut cacahipun guru lagu lan
guru wilangan tembang punika boten jumbuh kaliyan paugeranipun
tembang dhandhanggula. Ukaranipun ing tembang punika menawi
71
dipunraosaken boten nalar. Isinipun tembang ing nginggil ngemu isbat.
Isbat inggih punika saemper kaliyan saloka ananging isinipun ngelmu
kasampurnan. “Ngangsu pikulan banyu” tegesipun tiyang ingkang maguru
utawi ngudi kawruh kedah sampun nggadhahi pawitan kawruh ingkang
badhe dipunsinaoni. “Amek geni wis dedamaran” tegesipun tegesipun
sami kaliyan ngangsu pikulan banyu. “Kodhok ngemul lenge” tegesipun
jiwa sageda ngereh marang badanipun. “Sapa bisa nitik tapak” tegesipun
sinten ingkang saged mangertosi marang keplasipun sukma ingkang
sumimpen ing raga. Amargi guru lagu lan guru wilanganipun dereng
jumbuh pramila tembang punika saged dipunewahi dados makaten:
Kalawan ngasu pikulan warih I 9u (t14)Amek geni uwis dedamaran II 11aAna kodhok ngemul lenge III 8eRangka manjing ing duwung IV 6uKelawan prahu ngemut jladri V 8iKuda ngerap pandengan VI 8aTigan bisa kluruk VII 6uSapa bisa nitik tapak VIII 8aKontul nglayang kakang mbarep adhi ragil IX 14iPancuran tanpa tlaga X 7a
Tembang salajengipun inggih punika:
Ngawruhana dosane kang aweh urip I 12i (t15)Iku lamun seda kaperlaya II 10aWong mati nyang endi parane III 9eSinepakna peksi mabur IV 8uMlesat saking kurunganipun V 9uAwasta nggenira luru pencokan VI 11aAja sampe kliru pencokane VII 10eSapa bisa duduh kawruh VIII 8uSanak mami kadang mami IX 8iMbesuk bali nyang sudan kamulyan X 10a
72
Tembang (15) punika kalebet tembang Dhandhanggula, ananging
guru lagu lan guru wilanganipun boten trep kaliyan paugeran. Ing tembang
punika wonten tembung ingkang wancah inggih punika tembung
“menyang” dados “nyang”. Supados tembangipun trep kaliyan paugeran
tembang punika saged dipunewahi dados makaten:
Ngawruha dosa kang aweh urip I 10i (t15)Iku lamun seda kaperlaya II 10aWong mati nyang ndi parane III 8eSinepak peksi mabur IV 7uMlesat saking kurungan niki V 9iWasta luru pencokan VI 7aAja sampe kliru VII 6uBisa duduh kawruhira VIII 8aPencokane sanak mami kadang mami IX 12iMbesuk bali kamulyan X 7a
Sasampunipun nembang ing nginggil lajeng dipunselingi tembang
rerepan malih kangge sangu wangsul. Tembangipun kados makaten:
Aja ngina senadjan mung sepele I 11e (16)Tumrap rupa kurang cahya II 8aTanpa aji bebasane III 8eDhasar mung priksa gebyare IV 8eDurung ngerti sabenere V 8ePirengna nganggo rasa VI 7aSing bener lan sing cetha VII 7aMarga sejati mawa makna VIII 9aSarta maksud kang utama IX 8aSewu tan ana sadasa X 8a
Tembang ing nginggil minangkang kangge sangu wangsul ing
kayangan. Isinipun nyariosaken kawontenan Srandhul. Miturut cacahipun
gatra tembang punika kalebet tembang Dhandhanggula. Menawi
dipuntingali saking guru lagu lan guru wilanganipun tembang punika
boten trep kaliyan tembang dhandhanggula. Ing tembang punika wonten
satunggal baliswara anggenipun ndapuk ukara inggih punika ukara “tanpa
77
aji bebsasane” sejatosipun “bebasane tanpa aji”. Tembang punika supados
jumbuh kaliyan paugeran, pramila saged dipunewahi dados makaten:
Aja ngina senadjan mung gampil I 10iTumrap rupa lawan kurang cahya II 10aTanpa aji bebasane III 8eMung priksa gebyaripun IV 7uSabenere durung ngerteni V 9iPirengna nganggo rasa VI 7aBener cethanipun VII 6uMarga sejati amakna VIII 8aSarta maksut kang sejati lan utami IX 12iSewu tan ana dasa X 7a
Tembang salajengipun inggih punika:
Aja dumeh lamun wis kebandhan I 10aNing elinga utawa rumangsa II 10aKabeh mau saka ngendi asale III 11eSebab ana paribasan IV 8aGampang ilang kaya kokote V 9eIlinga marang dedana VI 8aAja medhit saupama VII 8aKarben dadi dalan kang amba VIII 9aDadi tata carane manungsa IX 10aKarben urip sampurna X 7a
Kados tembang ing nginggil tembang punika kirang trep kaliyan
paugeranipun tembang Dhandhanggula. Isi saking tembang punika
ngemutaken supados boten dados tiyang medhit amargi bandha namung
titipanipun Gusti. Menawi dipunewahi supados jumbuh kaliyan paugeran,
ewahipun dados makaten:
Aja dumeh lamun wis sumugih I 10iNing elinga utawa rumangsa II 10aKabeh saka ngendi asale III 8eAna bebasan iku IV 7uGampang ilang kaya kokoti V 9iIlinga mrang dedana VI 7aAja medhit tuhu VII 6uKarben dadi dalan amba VII 8a
78
Dadi tata carane manungsa mukti IX 12iKarben urip sampurna X 7a
Sasampunipun nembang lajeng dipunselingi malih mawi tembang
Saking katrangan analisis parikan ing Badhut Mikat, nedahaken
bilih parikan ingkang dipunginakaken ing Badhut Mikat taksih kathah
ingkang boten jumbuh kaliyan paugeranipun. Kathahipun parikan-parikan
punika namung ngutamakaken tibaning swanten ing pungkasanipun gatra.
79
6. Badhut Sunthi
Ing panaliten punika, Badhut Sunthi inggih punika babak
pementasan ingkang pungkasan. Ananging Badhut Sunthi minangka
pangetrapanipun Badhut mendhung lan Badhut Sunthi. Sadaya ngelmu
ingkang sampun dipunpikantuki nalika maguru ing Badhut Mendhung Lan
Badhut Mikat sadayanipun dipunginakaken ing Badhut Sunthi. Tembang
lan parikan ingkang dipunginakaken ing badhut Sunthi sami kaliyan
tembang ingkang dipunginakaken ing Badhut Mendhung lan Badhut
Mikat. Ing babak punika Badhut Sunthi langkung kathah gineman limrah
kaliyan Paman Panjak tinimbang nembangipun. Tembang ingkang
dipunginakaken ing Badhut Sunthi inggih punika:
Ngawruhana dosane kang aweh urip I 12i (t15)Iku lamun seda kaperlaya II 10aWong mati nyang endi parane III 9eSinepakna peksi mabur IV 8uMlesat saking kurunganipun V 9uAwasta nggenira luru pencokan VI 11aAja sampe kliru pencokane VII 10eSapa bisa duduh kawruh VIII 8uSanak mami kadang mami IX 8iMbesuk bali nyang sudan kamulyan X 10a
Ingkang dereng sami kaliyan ing nginggil inggih punika:
Mundur saking permainan I 8a (t16)Sarta ngayem ayemi pikir II 9iWedang bubuk sinaringan III 8aPacitane rolas ajang IV8aKang raka pinarak kursi V 8iDimas ayo ngerek perkutut VI 9uLambehane cithing cithing VII 8iCundhuk jungkat ngore rikma VIII 8aSowan kang rama IX 5aNgebon roti lawan mertega X 9a
80
Katranganipun tembang (15) sami kaliyan ing Badhut Mendhung.
Tembang punika kathah sanget kirangipun pramila boten saged
dipunewahi. Saking guru lagu lan guru wilangannipun tebih sanget kaliyan
paugeran. Tembang ingkang sanes sami kaliyan tembang ingkang wonten
Mangunsuwito, S.A. 2009. Kamus Lengkap Bahasa Jawa. Bandung: CV.Yrama Widya.
Mulyana (edt.). 2008. Pembelajaran Bahasa dan Sastra Daerah DalamKerangka Budaya. Yogyakarta: Tiara Wacana.
Nurhayati, Rika. 2010. Tembang Wonten Saklebeting Tradisi SrandhulMinangka Sarana Dakwah ing Kecamatan Bulu, KabupatenTemanggung. Skripsi Sarjana Fakultas Pendidikan Bahasa dan Sastra.IKIP PGRI Semarang.
Padmosoekatjo, S. 1982. Memetri Basa Jawi Jilid III. Surabaya: CV. CitraJaya.
Pusat Bahasa. 2001. Sastra Jawa Suatu Tinjauan Umum. Jakarta: BalaiPustaka.
Puspitasari, Anik. 2010. Parikan lan Purwakanthi Sajroning TembangCampursari Anggitanipun Manthous. Skripsi Sarjana FakultasPendidikan Bahasa dan Sastra. IKIP PGRI Semarang.
Saputra, Karsono H. 2001. Puisi Jawa: Struktur dan Estetika. Jakarta:Wedatama Widyasastra.
Tarigan, Henry Guntur. 1993. Strategi Pengajaran dan Pembelajaran Bahasa.Bandung: Angkasa.
Uno, Hamzah B. 2008. Modhel Pembelajaran Menciptakan Proses BelajarMengajar Yang Kreatif dan Efektif. Jakarta: Bumi Aksara.
Wikipedia. 2011. Macapat (online). http://id.wikipedia.org/wiki/macapat.Dipununduh 13 juni 2011.
Zatna, Nyoman Kutha. 2004. Teori, Metode, dan Teknik Penelitian Sastra.Yogyakarta: Pustaka Pelajar.
94
Kartu Dhata Tembang
No. Tembang Arane
tembang
Guru
gatra
Guru lagu&
guru wlngn
T. wancah Ewahipun
swara
Baliswara Isinipun
tembang
1. Ayo ayo padha amiwitiSeni Srandhul Marga SejatiTinggalane Rama KyaiAku kabeh kang nyinaoniMuga muga kajurung parapangarsiSukur bisa ngresepke ati
- 6 10i, 9i, 8i, 9i,
12i, 9i
- Pangarsa=
pangarsi
- Pambuka lan
ngajak miwiti
main
2. Ayo ayo padha suka sukaNguri-uri budaya kitaGawe seneng ning alamdonyaAnom tuwa ben padha sukaSenine bisa tumataKabeh mau mung sadremaKanthi nyuwun kang MahaMulya
- 7 10a, 7a, 9a,
9a, 8a, 8a, 9a
Ingkang=
kang
- - Ngajak suka-
suka kanthi
nguri-uri
budaya Jawa
3. Sawise sumurup ningkalangane, widodariSumurup marang badhute
- 2 - - - - sumurup
4. Sawise sumurup marangbadhute, widodari
- 2 - - - - sumurup
95
Sumurup marang sunthine
5. Sawise sumurup marangjongose, widodariSumurup marang cinane
- 2 - - - - Sumurup
6. Sawise sumurup marangcinane, widodariSumurup marang burohe
- 2 - - - - Sumurup
7. Sawise sumurup marangburohe, widodariSumurup marang kajine
- 2 - - - - Sumurup
8. Sawise sumurup marangkajine, widodariSumurup marang putune
- 2 - - - - Sumurup
9. Sawise sumurup marangputune, widodariSumurup marang cepuke
- 2 - - - - Sumurup
10. Sawise sumurup marangsabete, widodariSumurup marang panjake
- 2 - - - - Sumurup
11. Sawise sumurup marangpanjake, widodariSumurup marang singngendhang
- 2 - - - - Sumurup
96
12. Sawise sumurup marangsing ngendhang, widodariSumurup marang singmbendhe
- 2 - - - - Sumurup
13. Sawise sumurup marangsing mbendhe, widodariSumurup marang singngangklung
- 2 - - - - Sumurup
14. Sawise sumurup marangsing nerbang, widodariSumurup marang singngegong
- 2 - - - - Sumurup
15 Sawise sumurup marangsing ngegong, widodariSumurup bali maringkayangan
- 2 - - - - Sumurup
16. Ingsun miwiti amujiKang murah ing donyamangkeAnebut namaning sukmaIngkang asih ing akheratMila sun puji datan pegatAngganjar kawelas ayuNgapura wong kang dosa
Asmaran-dana
7 8i, 8e, 8a, 8e,
9a, 8u, 7a
kang=
Ingkang
- - MemujidhumatengGusti
17. Sakempune muji HyangWidhi
Asmaran-dana
7 9i, 8a, 8e, 8u,8a, 8u, 8a
Lawan=kalawan
Sakempune=sasampune
1. Sokabatsekawanipun=
Memujidhumateng
97
Amuji nabi MuhammadKelawan kulawarganeSokabat sekawanipunAbu bakar umar usmanAli kaping sekawanipunMiwah putra lawan garwa
sokabatipunsekawan2. Ali kapingsekawanipun=kapingsekawanipunali
Nabi lankulawarganesartasokabatipun
18. Kagem para bapak ibuSadaya kang kula pujiPuji kula tanpa upamaRawuh jengandika samiSedaya paringana nugrahaDhateng kang Maha MulyaSarta kadang seni sedayaKang samiya amarsudiKula suwun samiya sugengsakondhuripun
20. Yen aku kudu ngertiIki ilmu kang sampurnaAna gunung arsa mukaTuturing guru kang taktampaAna kayu gung susuhinganginKumaraning jagadBebasan adoh tanpawangenanYen cedhak tanpasenggolanTak pikir bingung jebulkuwi mung sanepane
Sinom 9 7i, 8a, 8a, 9a,
10i, 6a, 10a,
8a, 9e
Kang=
ingkang
- - Ngaji marang
bapa guru
21. Lamun wis dadi pisepuhAja tingkah sapenakeSukur bisa ngetrepakeMarang sekabehaneBisa kena nggo tuladhaMulang wuruk lawan tuturDhasar wasis tetembungeSarwa penak dirasakeJeneng sepuh ora margauwis putih rambute
Sinom 9 8u, 8e, 8e, 7e,
8a, 8u, 8e, 8e,
14e
Nggo=
kanggo
- - Pitutur
dhumateng
tiyang sepuh
supados boten
tingkang
sakepenake
22. Lontang lanting ora kanggogawe
Asmaran-dana
7 10e, 10e, 10i,7a, 8u, 8a, 8a
Momohanklambine=
Nyariosakentiyang ingkang
99
Bebed lurik momohanklambineGandhol tambalannyengkelang kerisPruthul rega rong nggobangOra lali adol bagusMenyang pasar ngenyangjaranKeliru sisik rontokan
klambinemomohan
damelanipunnamungkluyuran botennyambut damel
23. Kentang kentang awakmamiDudu kentang beboronganJare kentang sandonganeSikentang kulak bakulsemarangKenthang jaga aturanAturane sang prabuDhahare sang prabu rara
Asmaran-
dana
7 8i, 8a, 8e,
10a, 8a, 7u,
8a
- - - Kentang
nggambaraken
tiyang jaler
ingkang ngabdi
dhumateng
bendaranipun
24. Le macak langkungjlegedhagIket modhang mori meslimRasukan bludru besekabRangkepane mejan putihSabuk renda telung nyariCundhuk kembangbentukipunNyengkelang keris rangka
27. Lawan ngasu pikulanbanyuSarta amek geni wisdedamaranAna kodhok ngemul lengeRangka manjing duwungLawan prahu ngemut jladriKuda ngerap ing pandenganTigan bisa klurukSapa bisa nitik tapakIng kontul nglayang kakangmbarep adhimu ragilPancuran tanpa tlaga
Dandhang-
gula
10 9u, 11a, 8e,
6u, 8i, 8a, 6u,
8a, 14i, 7a
Lawan=
kalawan
- - Nggambaraken
bilih ilmu
punika
dumunungipun
wonten ing
badanipun
piyambak.
28. Ngawruhana dosane kangaweh uripIku lamun seda kaperlayaWong mati nyang endiparane
Dandhang-
gula
10 12i, 10a, 9e,
8u, 9u, 11a,
10e, 8u, 8i,
10a
Kang=
ingkang
Nyang=
- - Isinipun pitutur
bilih tiyang
mati kados
peksi mabur,
102
Sinepakna peksi maburMlesat sakingkurunganipunAwasta nggenira lurupencokanAja sampe kliru pencokaneSapa bisa duduh kawruhSanak mami kadang mamiMbesuk bali nyang sudankamulyan
menyang pramila
dosanipuun
kedah enggal
nyuwun
pangapunten
dhumateng
Gusti
29. Aja ngina senadjan mungsepeleTumrap rupa kurang cahyaTanpa aji bebasaneDhasar mung priksagebyareDurung ngerti sabenerePirengna nganggo rasaSing bener lan sing cethaMarga sejati mawa maknaSarta maksud kang utamaSewu tan ana sadasa
Sinom 9 11e, 8a, 8e,
8e, 7a, 7a, 9a,
8a, 8a,
Mung=
namung
- Tanpa aji
bebasane=
bebasane
tanpa aji
Boten pareng
ngira marang
sapada-pada,
sanadjan elek
ing rupa
ananging
dereng ngertos
ing lebetipun
30. Aja dumeh lamun wiskebandhanNing elinga utawarumangsaKabeh mau saka ngendi
10a, 10a, 11e,
8a, 9e, 8a, 8a,
9a, 10a, 7a
Ning=
nanging
Kang =
- - Menawi
sampun sugih
boten
kaparengaken
103
asaleSebab ana paribasanGampang ilang kaya kokoteIlinga marang dedanaAja medhit saupamaKarben dadi dalan kangambaDadi tata carane manungsaKarben urip sampurna