Skipulag skólamálanna

SKIPULAG SKIPULAG SKÓLAMÁLANSKÓLAMÁLAN

NANA

Þorvaldur Gylfason10. apríl 2008

Tvö mál á dagskráTvö mál á dagskrá1)1) Áhrif menntunar á hagsæld Áhrif menntunar á hagsæld

o Er menntun sá aflvaki hagvaxtar um heiminn, sem af er látið?

o Svarið er: Já, svo virðist vera

2)2) Skipulag skólamála Skipulag skólamála o Úr því að menntun eykur hagsæld til langs

tíma litið, hvað þarf til að tryggja, að menntun sé ekki látin sitja á hakanum?

o Svarið er: Meira fé, betra skipulag

Byrjum í SingapúrByrjum í SingapúrLee Kwan Yew, forsætisráðherra Singapúrs Lee Kwan Yew, forsætisráðherra Singapúrs

1959-91 segir í sjálfsævisögu sinni:1959-91 segir í sjálfsævisögu sinni:„Ég trúði því þá, að auður þjóðar færi einkum eftir

landsvæði og náttúruauði, hvort heldur um væri að ræða ræktanlegt land … eða verðmæta málma, eða olíu eða jarðgas. Það var ekki fyrr en ég hafði gegnt embættinu í nokkur ár, að ég gerði mér grein fyrir því, að … það, sem skiptir sköpum, er fólkið sjálft, gerð þess og geta, menntun þess og þjálfun.”

Áhrif menntunar á hagsæld

Helztu þættir Helztu þættir þjóðarauðsþjóðarauðs

Eðlisauður Eðlisauður o Framleiðslutæki, sbr. Karl Marx og þá

Náttúruauður Náttúruauður o Land, olía, málmar, fiskur í sjó o.s.frv.

MannauðurMannauðuro Menntun, starfsþjálfun, heilbrigði

FélagsauðurFélagsauðuro Innviðir, t.d. lýðræði, eignarréttur o.fl.

EðlisauðurEðlisauður(% af þjóðarauði)

NáttúruauðurNáttúruauður(% af þjóðarauði)

MannauðurMannauður(% af þjóðarauði)

HátekjulöndHátekjulönd 2525 55 7070

LágtekjulöndLágtekjulönd 2121 1919 6060

Félagsauðinn er ókleift að meta til fjár

Helztu þættir Helztu þættir þjóðarauðsþjóðarauðs

Mannauður, Mannauður, menntun og menntun og hagvöxturhagvöxtur

Menntun og heilbrigði skipta sköpum fyrir Menntun og heilbrigði skipta sköpum fyrir lífskjör almennings um allan heim lífskjör almennings um allan heim

Skiptir menntun einnig máli fyrir vöxt og Skiptir menntun einnig máli fyrir vöxt og viðgang efnahagslífsins? viðgang efnahagslífsins?

o Mannauður örvar hagvöxto Menntun og heilbrigði efla mannauðinn

og þá um leið hagvöxt til langs tíma litiðo Lífskjör almennings ráðast af hagvexti á

fyrri tíð – og engu öðru skv. skilgreiningu

Menntun er Menntun er

fjárfestingfjárfesting

Menntun er Menntun er fjárfestingfjárfesting

Vísbendingar um afrakstur menntunar Vísbendingar um afrakstur menntunar o Hvert viðbótarár í skóla hækkar laun um

6% og landsframleiðslu um 4%, þar eð laun eru 2/3 af landsframleiðslu

o Launamunur háskólamanna og annarra í BNA tvöfaldaðist á 20 árum

%% 19781978 19981998

KarlarKarlar 6666 118118

KonurKonur 5555 9898Tæknibyltingin

Skýr Skýr skilaboðskilaboð

„Engin sóun hamlar vexti þjóðarauðs meira Engin sóun hamlar vexti þjóðarauðs meira en sú vanræksla, sem leyfir snillingi, sem svo en sú vanræksla, sem leyfir snillingi, sem svo vill til um, að eignaðist fátæka foreldra, að vill til um, að eignaðist fátæka foreldra, að eyða starfskrafti sínum í láglaunastrit. Engin eyða starfskrafti sínum í láglaunastrit. Engin breyting myndi glæða vöxt landsauðsins breyting myndi glæða vöxt landsauðsins meira en búsumbætur í skólum, og þá meira en búsumbætur í skólum, og þá einkum í framhaldsskólum, að því tilskildu, að einkum í framhaldsskólum, að því tilskildu, að umbótunum fylgdi víðtækt námsstyrkjakerfi, umbótunum fylgdi víðtækt námsstyrkjakerfi, sem gerir snjöllum syni erfiðismanns kleift að sem gerir snjöllum syni erfiðismanns kleift að rísa úr einum skóla í annan hærri, unz hann rísa úr einum skóla í annan hærri, unz hann hefur öðlazt hina beztu bókmenntun og hefur öðlazt hina beztu bókmenntun og starfsmenntun, sem völ er á.” starfsmenntun, sem völ er á.”

ALFRED ALFRED MARSHALLMARSHALL

(1920)(1920)

Óður Marshalls Óður Marshalls til menntunartil menntunar

MisvöxturMisvöxtur

ÁrÁr

Land

sfra

mle

iðsl

a á

man

nLa

ndsf

ram

leið

sla

á m

ann Land B: 2% á áriLand B: 2% á ári

Land A: 0,4% á áriLand A: 0,4% á ári

o HagkvæmniHagkvæmnio HagskipulagHagskipulago HagstjórnHagstjórn Nær þrefaldur Nær þrefaldur

lífskjaramunur eftir lífskjaramunur eftir 60 ár60 ár

00 6060

Kína og Kína og Evrópa:Evrópa:

1:1 árið 14001:1 árið 1400

1:20 árið 19891:20 árið 1989

1:4 árið 20061:4 árið 2006

Misvöxtur: Nærtækt Misvöxtur: Nærtækt dæmidæmi

ÁrÁr

Land

sfra

mle

iðsl

a á

man

nLa

ndsf

ram

leið

sla

á m

ann

Danmörk: 1,9% á áriDanmörk: 1,9% á ári

Ísland: 2,6% á áriÍsland: 2,6% á ári

Tvöfaldur munur Tvöfaldur munur um 1900um 1900

19001900 20082008

Jafnfætis núJafnfætis nú

Helztu uppsprettur Helztu uppsprettur góðra lífskjaragóðra lífskjara

Vaxa fátæk lönd hraðar en rík?Vaxa fátæk lönd hraðar en rík?

Helztu uppsprettur Helztu uppsprettur góðra lífskjaragóðra lífskjara

Auðlindagnægð hneigist Auðlindagnægð hneigist

víða til að draga niður víða til að draga niður

lífskjör og slæva lífskjör og slæva

fjárfestingu og menntunfjárfestingu og menntun

Hagvöxtur og Hagvöxtur og fjárfesting 1960-2000fjárfesting 1960-2000

Góð lífskjör og Góð lífskjör og

mikil fjárfesting mikil fjárfesting

haldast í hendurhaldast í hendur

Fyrirvari um magn og gæðiFyrirvari um magn og gæði

Fjárfesting (% af VLF)

Hag

vöxt

ur á

man

n (%

)

r = 0,42

164 lönd r = r = raðfylgniraðfylgni

Hagvöxtur og menntun Hagvöxtur og menntun 1960-20001960-2000

Góð lífskjör og Góð lífskjör og

mikil og góð mikil og góð menntun haldast menntun haldast

í hendurí hendurFramhaldsskólasókn (% af árgangi)

Hag

vöxt

ur á

man

n (%

)

r = 0,50

131 land Aukning Aukning framhaldsskólasóknar framhaldsskólasóknar um 25% af árgangi um 25% af árgangi helzt í hendur við helzt í hendur við aukningu hagvaxtar á aukningu hagvaxtar á mann um 1% á árimann um 1% á ári

Hagvöxtur og heilbrigði Hagvöxtur og heilbrigði 1960-20001960-2000

Góð lífskjör og góð Góð lífskjör og góð

lýðheilsa og langlífi lýðheilsa og langlífi

haldast í hendurhaldast í hendur

Meðalævi Kínverja Meðalævi Kínverja hefur lengzt um 9 hefur lengzt um 9 mánuði á ári frá mánuði á ári frá 1960 og Indverja um 1960 og Indverja um 4-5 mánuði á ári4-5 mánuði á ári

Meðalævi 1960 (ár)

Hag

vöxt

ur á

man

n (%

)

156 lönd r = 0,54

Hagvöxtur og heilbrigði Hagvöxtur og heilbrigði 1960-2000, aftur1960-2000, aftur

Góð lífskjör og góð Góð lífskjör og góð

lýðheilsa og langlífi lýðheilsa og langlífi

haldast í hendurhaldast í hendur

Aðföng (útgjöld) og Aðföng (útgjöld) og afurðir (árangur) í afurðir (árangur) í heilbrigðisgeiranum heilbrigðisgeiranum fylgjast aðfylgjast að

r = 0,40

Hag

vöxt

ur á

man

n (%

)

Heilbrigðisútgjöld (% af VLF)

162 lönd

Hagvöxtur og menntun Hagvöxtur og menntun 1960-2000, aftur1960-2000, aftur

Góð lífskjör og Góð lífskjör og

mikil og góð mikil og góð menntun haldast í menntun haldast í

hendurhendur

Aðföng (útgjöld) og Aðföng (útgjöld) og afurðir (árangur) í afurðir (árangur) í skólakerfinu fylgjast skólakerfinu fylgjast að, en ekki fast: að, en ekki fast: Veikt sambandVeikt samband

r = 0,17

Hag

vöxt

ur á

man

n (%

)

160 lönd

Útgjöld til menntamála (% af VLF)

Hagvöxtur og frjósemi Hagvöxtur og frjósemi 1960-20001960-2000

Einföld leið til Einföld leið til að útvega að útvega börnum meiri börnum meiri og betri og betri menntun:menntun:Eignast færri Eignast færri börn! – og börn! – og auka með því auka með því móti móti „gæði” gæði” hvers og eins!hvers og eins!

Fjöldi fæddra barna á hverja konu

Hag

vöxt

ur á

man

n (%

)

r = -0,54

163 lönd

Hagvöxtur og frjósemi Hagvöxtur og frjósemi 1960-20001960-2000

Fátæk löndFátæk löndStuttar ævir í stórum fjölskyldum

Rík löndRík löndLangar ævir í litlum fjölskyldum

Skoðum máliðFjöldi fæddra barna á hverja konu

Hag

vöxt

ur á

man

n (%

)

r = -0,54

163 lönd

Menntun og Menntun og náttúrugnægð náttúrugnægð 1960-20001960-2000

FrumframleiðslFrumframleiðsl

a víkur smám a víkur smám

saman fyrir saman fyrir

menntunmenntunFram

hald

sskó

lasó

kn (%

af á

rgan

gi)

Frumframleiðsla (% af VFL)

Aukning frumframleiðslu Aukning frumframleiðslu um 1% af VLF helzt í um 1% af VLF helzt í hendur við minni hendur við minni framhaldsskólasókn sem framhaldsskólasókn sem nemur um 1% af árganginemur um 1% af árgangi

131 land r = -0,63

Lýðræði og menntun Lýðræði og menntun 1960-20001960-2000

Skólasókn örvar Skólasókn örvar

lýðræði og lýðræði og öfugt, og hvort öfugt, og hvort

tveggja eflir tveggja eflir hagvöxthagvöxt

125 lönd r = 0,59

Framhaldsskólasókn (% af árgangi)

Lýðr

æði

Mannauður og Mannauður og félagsauður félagsauður fylgjast aðfylgjast að

Mannauður og Mannauður og félagsauður fylgjast félagsauður fylgjast aðað

Hagvöxtur

Lýðræði

Hagvöxtur

Menntun

Lýðræði

Menntun

+ =

Menntun eflir lýðræði, og lýðræði eflir hagvöxt, Menntun eflir lýðræði, og lýðræði eflir hagvöxt,

svo að menntun og hagvöxtur fylgjast aðsvo að menntun og hagvöxtur fylgjast að

Hagvöxtur

Menntun

Hagvöxtur

Lýðræði

Menntun

Lýðræði

+ =

Lýðræði glæðir menntun, og menntun örvar hagvöxt, Lýðræði glæðir menntun, og menntun örvar hagvöxt,

svo að lýðræði og hagvöxtur haldast í hendursvo að lýðræði og hagvöxtur haldast í hendur

Mannauður og Mannauður og félagsauður fylgjast félagsauður fylgjast aðað

Önnur túlkunÖnnur túlkun

Aðföng og afurðirAðföng og afurðirMenntun skiptir sköpum fyrir lífskjör Menntun skiptir sköpum fyrir lífskjör

almennings um allan heim almennings um allan heim o Opinber útgjöld til menntamála 2006

námu um 8,3%8,3% af landsframleiðslu, eða 106106 þkr. á fjölskyldu á mánuði

Brýnt að greina aðföng frá afurðum Brýnt að greina aðföng frá afurðum o Útgjöld eru aðföng til menntamálao Afurðin er menntunin sjálfo Afurðin skiptir höfuðmáli, ekki aðföngin

Skipulag skólamálaSkipulag skólamála

Útgjöld til menntamálaÚtgjöld til menntamálaÚtgjöld eru ótryggur mælikvarði á árangur, Útgjöld eru ótryggur mælikvarði á árangur,

því að þau nýtast misvelþví að þau nýtast misvelÍsland: myndarleg útgjaldaaukning, en samt Ísland: myndarleg útgjaldaaukning, en samt

fjárskortur, einkum í háskólum fjárskortur, einkum í háskólum o Miðstýring, áætlunarbúskapur

Útgjöldin myndu nýtast betur, ef kostir Útgjöldin myndu nýtast betur, ef kostir markaðsbúskapar fengju að njóta sín markaðsbúskapar fengju að njóta sín

o Meiri einkarekstur, meiri fjölbreytni, fjölbreyttari fjáröflun

Sama gildir um Sama gildir um

heilbrigðismálheilbrigðismál

Útgjöld til menntamála Útgjöld til menntamála 2000-2004 (% af VLF)2000-2004 (% af VLF)

0

1

2

3

4

5

6

7

8

Danmörk Finnland Ísland Noregur Svíþjóð

2000 2004

Aldurssamsetning mannfjöldans þýðir, að útgjöld á Íslandi eru ofmetin

Útgjöld til háskólamála Útgjöld til háskólamála 2000-2004 (% af VLF)2000-2004 (% af VLF)

0

0,5

1

1,5

2

Danmörk Finnland Ísland Noregur Svíþjóð

2000 2004

Árslaun kennara í dollurum á Árslaun kennara í dollurum á kaupmáttarvirði (2005)kaupmáttarvirði (2005)

Einkeypi lækkar launEinkeypi lækkar launSamkeppni hækkar launSamkeppni hækkar laun

Árslaun kennara sem hlutfall Árslaun kennara sem hlutfall af landsframleiðslu á mann af landsframleiðslu á mann

(2005)(2005)

Einkeypi lækkar launEinkeypi lækkar launSamkeppni hækkar launSamkeppni hækkar laun

Hvar stöndum við?Hvar stöndum við?Útgjöld til menntamála voru löngum mun Útgjöld til menntamála voru löngum mun

minni hér en í nálægum löndumminni hér en í nálægum löndumo Munurinn nam 2%-3% af VLFo Slagsíðan er horfin á heildina litið• Meira einkaframtak hér en annars staðar

o Háskólarnir sitja þó enn eftiro Kennaralaun eru enn sem jafnan fyrr of lágo Aldurssamsetning þjóðarinnar skiptir málio Gamlar syndir draga dilk á eftir sér

Hlutfall mannaflans með Hlutfall mannaflans með grunn-skólapróf eða minna grunn-skólapróf eða minna 2005 (%)2005 (%)

0

5

10

15

20

25

30

35

40

Svíþjóð Danmörk Finnland Noregur ESB Ísland

Menntun tekur tímaMenntun tekur tíma

Hlutfall mannaflans með Hlutfall mannaflans með háskólapróf 2005 (%)háskólapróf 2005 (%)

0

5

10

15

20

25

30

35

ESB Svíþjóð Ísland Noregur Danmörk Finnland

Á réttri leiðÁ réttri leið

Tvíþættur vandiTvíþættur vandi1.1. FjárskorturFjárskortur

o Lág laun, verkföll kennara

2.2. Nýting fjárNýting fjáro Miðstýring, áætlunarbúskapuro Útgjöldin myndu nýtast betur, fengju kostir

markaðsbúskapar að njóta sín o Meiri einkarekstur, meiri fjölbreytni,

fjölbreyttari fjáröflun, meira svigrúm• Dæmi: Launakerfi Háskóla Íslands

TónlistarskólarnirTónlistarskólarnirLöng reynsla af tónlistarskólumLöng reynsla af tónlistarskólum

o Ýmis rekstrarform• Ríkisskólar• Sjálfseignarstofnanir• Einkaskólar

o Tvenns konar tekjuöflun• Framlög úr almannasjóðum• Einkaframlög, þ.m.t. skólagjöld

o Hliðstæða í heilbrigðiskerfinu• Tannlækningar

HáskólarnirHáskólarnirHáskólar eru komnir inn á sömu brautHáskólar eru komnir inn á sömu braut

o Brennandi spurning á Bretlandi og víðar

Ýmis rekstrarformÝmis rekstrarformo Ríkisskólar (HÍ, KHÍ, HA)o Sjálfseignarstofnanir (Bifröst)o Einkaskólar (HR)

Tvenns konar tekjuöflunTvenns konar tekjuöfluno Framlög úr almannasjóðumo Einkaframlög, þ.m.t. skólagjöld

FramhaldsskólarnirFramhaldsskólarnirGeta þeir farið sömu leið?Geta þeir farið sömu leið?

o Hvar á að draga mörkin?• Milli framhaldsskóla og háskóla?• Milli grunnskóla og framhaldsskóla?• Hvergi?

o Lágmarkskrafa• Almannavaldið þarf að tryggja kennslu til að

fullnægja skólaskyldu• Samt er hægt að leyfa og líða fjölbreytni á

öllum skólastigum

Valfrelsi og Valfrelsi og fjölbreytnifjölbreytni

Hvernig skilar kennsla mestum árangri?Hvernig skilar kennsla mestum árangri?o Þegar einn og sami kennari kennir sama

bekk í sömu stofu með gamla laginu?o Þegar sérhæfðir kennarar fara stofu úr

stofu úr einum bekk í annan?o Þegar bekkirnir flytja sig stofu úr stofu frá

einum sérhæfðum kennara til annars? o Þegar margir kennarar kenna mörgum

bekkjum samtímis í stóru rými?

Valfrelsi og Valfrelsi og fjölbreytnifjölbreytni

Hví skyldu yfirvöld reyna að steypa alla Hví skyldu yfirvöld reyna að steypa alla kennslu í sama mót?kennslu í sama mót?

Hví ekki leyfa skólunum að keppa Hví ekki leyfa skólunum að keppa innbyrðis? innbyrðis?

o Þá geta foreldrar og nemendur valið á milli skóla m.a. eftir kennslufyrirkomulagi og ekki bara eftir búsetu eins og nú

Hví skyldu valddreifing og valfrelsi reynast Hví skyldu valddreifing og valfrelsi reynast síður í skólamálum en á öðrum síður í skólamálum en á öðrum sviðum?sviðum?

o Myndi valfrelsi bitna á jöfnuði?

Myndu skólagjöld Myndu skólagjöld koma niður á koma niður á menntun?menntun?Sé menntun of lítil, getur ástæðan veriðSé menntun of lítil, getur ástæðan verið

o Of lítið framboð af hálfu skólannao Of lítil eftirspurn af hálfu heimilannaSé ástæðan of lítið framboð, geta skólagjöld

aukið framboðið• T.d. með því að borga kennurum betur

Sé ástæðan of lítil eftirspurn, t.d. vegna fátæktar foreldra, geta skólagjöld dregið úr eftirspurn• Almannatryggingar þurfa að fylla skarðið

Menntun borgar sigMenntun borgar sig

EndirEndirMenntun eykur mannauð Menntun eykur mannauð og þá um leið hagvöxtog þá um leið hagvöxt

Hagur einstaklinga og þjóða ræðst að miklu leyti Hagur einstaklinga og þjóða ræðst að miklu leyti af mannauði og félagsauði, ekki náttúruauðiaf mannauði og félagsauði, ekki náttúruauði

Afskipti almannavaldsins mega ekki standa í vegi Afskipti almannavaldsins mega ekki standa í vegi fyrir markaðsbúskap í menntamálumfyrir markaðsbúskap í menntamálum

Þessar glærur er hægt að skoða á vefsetri mínu: www.hi.is/~gylfason