100 SORUDA JN TRKLER ve TTHAT ve TERAKKSNA AKNGerek Yaynevi - stanbul - Birinci Bask: Mart 1980www.iskenderiyekutuphanesi.com
NDEKLERGR Soru Soru Soru Soru Soru Osmanl toplum yaps hakknda neler sylenebilir? 19. yzyln sonlarnda ynetenler snfnn durumu neydi? 19. yzyln sonunda dnya ne durumdayd? Bu dnemde Osmanl Devletinin genel durumu neydi? Jn Trk deyimi nesil ortaya kt? BRNC BLM 1889-1908 Dnemi A. Olaylar Ve Gelimeler Soru 6 Soru 7 Soru 8 Soru 9 Soru 10 Soru 11 Soru 12 Soru 13 Soru 14 Soru 15 Soru 18 Soru 17 Soru 18 Soru 19 Soru 20 Soru 21 Soru 22 Soru 23 Soru 24 Soru 25 Soru 26 Soru 27 Soru 28 B. Genel Soru 29 Soru 30 ttihat ve Terakki hareketi nasl dodu? Hrriyetilerin 1889'dan 1895'e dein faaliyetleri nasl zetlenebilir? Ermeni sorunundaki belli bal gelimeler nelerdi ve bunlar T'yi nasl etkiledi? Bu dnemde T'nin yaps zerine neler biliyoruz? 1896 darbe giriimi, bir de Abdlhamit'in 1897 Harbiye 'harekt' nasl olmutur? Ahmet Rza Bey kimdir? Mizanc Murat kimdir, neler yapmtr? Jn Trklerle Abdlhamit arasnda yaplan mtareke nedir, nasl sonular dourmutur? 1899 yl Jn Trk tarihinde neden bir dnm noktas olmutur? Damat Mahmut Paa kimdir, Jn Trk hareketine ne gibi katklar olmutur? 1902 Birinci Jn Trk Kongresi nasl zetlenebilir? Sabahattincillerin Mir Recep Paa tasars nedir? Sabahattin Beyin bellibal dnce ve faaliyetleri nelerdir? Makedonya sorunu nedr ve Jn Trk faaliyeti zerinde nasl etkileri olmutur? Rus-Japon savann etkileri neler olmutur?
1906 ylna dein zgrlklerle ilgili balca olaylar nelerdi? Avrupa'daki rgtler 1906 ylnda ne gibi gelimeler gsterdi? am'da kurulan zgrlk rgtler hakknda neler biliyoruz? Osmanl Hrriyet Cemiyeti nasl kurulda ve T ile nasl birleti? 1907 kinci Jn Trk Kongresi zerine neler biliyoruz? Makedonya sorununun Hrriyetin iln arefesin de ald durum neydi? Ordu iinde ne gibi honutsuzluklar vard? Hrriyetin iln nasl oldu? zmlemeler zgrlk akmn kadrolarn nasl insanlar oluturuyordu? Jn Trklerin ideolojisi neydi?
KNC BLM t'nin Denetleme ktidar (1908-13) A. Abdlhamit'in Tahttan ndirilmesine Dein Soru 31 Soru 32 Soru 33 Soru 34 Soru 35 Soru 36 Soru 37 Soru 38 Soru 39 Yeni dzenin bocalamal ilk gnleri nasl geti? T iktidara ne lde egemen olabildi? stanbul'da basn nasl bir tutum iine girdi? Hrriyetin ilnnda Kanun-u Esasinin hukuk durumu neydi? Kmil Paa kabinesi nasl kuruldu, program neydi? Ynetimde yaplan yenilikler nelerdi? Bu srada ne gibi d bunalmlar kt? D bunalm frsat bilerek karlan Kr Ali ve Karagz olaylar nedir? Merutiyetle gelien kadn hareketi ve d bunalm zerine buna kar gelien tepki neydi? Soru 40 Soru 41 Soru 42 Soru 43 Soru 44 Soru 45 Soru 46 Soru 47 Soru 48 Soru 49 Soru 50 Soru 51 Soru 52 Soru 53 Soru 54 Soru 55 Soru 56 Soru 57 Soru 58 Soru 59 Soru 60 Soru 61 Soru 62 nedir? Yeni dzene kar askerler ne gibi tepkiler gsterdiler? Yeni dzende ne gibi i hareketleri ve tepkiler oldu? Sabahattincilerin muhalefete balamas nasl oldu? Seimler dolaysyla eitli milletler nasl programlar hazrladlar? T'nin, baka bir deyile Trklerin program neydi? Milletler acsndan seimler ne gibi sorunlar dourdu? T'nin seimler dolaysyla karlat baka baz sorunlar nelerdi? Meclis nasl ald? T ile Kmil Paa'nm atmas nasl geliti? Dervi Vahdet? ve ttihad- Muhammedi Cemiyeti hakknda neler biliyoruz? lmiye mensuplar Hilmi Paa hkmetine kar nasl harekete geirildiler? 31 Mart arefesinde istibdat evrelerin tutumu neydi? 31 Mart arefesinde ordudaki durum neydi? 31 Marta doru olaylar nasl geliti? 31 Mart olay nasl kt? syan kim kartt? Ayaklanma nasl bastrld? Ayaklanma boyunca Mebusan Meclisinin davranlar neydi? Abdlhamit nasl tahttan indirildi? Mehmet Reat nasl bir adamd? ngiltere ve Almanya'nn Osmanl Devletine kar tavrlar neydi? ngiltere ve Almanya'nn 31 Mart olayndaki tutumlar ne olmutur? T bakmndan Hrriyetin ilnndan Abdlhamit'in tahttan indirilmesine kadarki srenin
bilanosu B. t'nin Denetleme ktidarndan Atlmasna Dein Soru 63 : T'nin denetleme iktidarndan atlmasna dein Mahmut evket Paa'nm kazand nem neydi? Soru 64 : Merut slahat dneminde neler yapld? Soru 65 : T'nin 1909 Kongresinin baz zellikleri nelerdi? Soru 66 : T'deki Cemiyet-Frka ikilii sorunu neydi? Soru 67 : T'nin sonraki nizamnamelerle urad yap deiiklikleri nelerdir? Soru 68 : T neden gizlilie ve tedhi yntemlerine bavuruyordu? Soru 69 : T'nin iktidar konusundaki tutumu neydi? Soru 70 : Cemiyetin stlendii eitli grevler hangileriydi? Soru 71 : 1909 ylnda T'nin denetleme iktidarn gerek iktidara dntrme mcadelesi ve balca siyasal olaylar nasl cereyan etti? Soru 72 : T'nin Mahmut evketle ilikileri acndan Hakk Paa hkmeti nasl tahlil edilebilir? Soru 73 : Trkiye'nin bamszlk mcadelesi asndan 1910 borlanmas nasl deerlendirilebilir? Soru 74 : Hakk Paa hkmeti zamannda muhalefet nasl geliti? Soru 75 : 1910 ve 1911 yllarnda kan isyanlar hangileridir ve ne gibi etkileri olmutur? Soru 76 : Trablusgarp Sava nasl kt ve Osmanl siyasal hayatn nasl etkiledi? Soru 77 : Sait Paa hkmeti zamannda ne gibi siyasal gelimeler olmutur? Soru 78 : Trablusgarp Sava ve d olaylar ne gibi gelimeler gstermitir? Soru 79 : Sait Paa kabinesinin istifasna ve T'nin denetleme iktidarndan dmesine yol aan gelimeler nelerdir? Soru 80 : Balkan Savama yol aan gelimeler hangileriydi? C. Mahmut evket Paa'nn ldrlmesine Dein Soru 81 : Gazi Ahmet Muhtar Paa kabinesi zamannda ne gibi olaylar oldu? Soru 82 : Kmil Paa hkmeti zamannda ne gibi olaylar oldu? Soru 83 : Mahmut evket Paa hkmeti zamanndaki balca olaylar nelerdir? . Genel zmlemeler Soru 84 : T'nin denetleme ktidar Trkiye'ye neler getirmitir? Soru 85 : T'nin denetleme iktidar srasnda fikir hayat ne gibi gelimeler gsterdi? C BLM t'nin Tam ktidar Dnemi (1913-18) A. Savan Balamasna Dein Soru 86 Soru 87 Soru 88 Sait Halim hkmeti zamanndaki balca i gelimeler nelerdir? Sait Halim hkmeti zamanndaki balca d gelimeler nelerdir? Osmanl Devleti Cihan Savama nasl girdi??
B. Sava Dnemi Soru 89 : ktisad bamszln iln nasl oldu ve sava, iinde nasl bir iktisat siyaseti gdlmtr? Soru 90 : Trkiye bakmndan Cihan Savann ana olaylar nelerdir? Soru 91 : Sava iinde iktidar mcadelesi nasl cereyan etti? Soru 92 : Yakup Cemil olay nedir? Soru 93 : Talt Paa nasl Sadrzam oldu?
Soru Soru Soru Soru Soru Soru Soru
94 : Ermeni tehciri nasl oldu? 95 : Sava sresince Osmanl-Alman ilikileri ne gibi gelimeler gsterdi? 96 : Savataki toplum gelimeleri ve slahat hareketleri nelerdir? 97 : Sava srasnda fikir hareketlerinde ne gibi gelimeler gze arpar? 98 : Savan sonunda ne gibi gelimeler oldu? 99 : T'nin sonu nasl geldi? 100: T ksaca nasl deerlendirilebilir?
Soru 1: Osmanl toplum yaps hakknda neler sylenebilir? Klasik Osmanl toplumu (1450-1550) bir stat toplumu grntsndedir. Ayrcalkl snf olarak askeri snf yani ynetenler, br yanda reaya yani ynetilenler vard. Askeri snf, banda bulunan padiahla birlikte lkeyi ynetiyor, buna karlk kendisine refah iinde yaamasn salayan olanaklar veriliyordu. Ayrca, bu snf vergi de demiyordu. Askeri snf ikiye ayrlyordu: bir yanda icrai askeri zmre, te yanda ulema zmresi. crai askeri zmre ynetim ve askerlik gibi yrtme ilerine bakard. Bunlar padiah kulu idiler, yani padiahn buyurduunu gz kapal yerine getirmekle ykmlydler. Padiah herhangi birinden honut kalmazsa onu azletmek, yarglamadan cezalandrmak, hatt ldrtmek (siyaseten katil) yetkisine sahipti. En kk sipahiden, yenieriden, koca sadrzama kadar btn icrai askeri zmre kuldu. Bunlarn, ya da atalarnn birou Hristiyanlktan devirilmi kimselerdi. Devletin yksek mevkilerinde bulunan kullar, byk servet biriktirecek durumda olurlard. Onun iin, ldklerinde, mal varlklarna devlet el koyard (msadere). Onlar da buna karlk, are olarak, msadere edilemeyen vakflar kurarak ocuklarn servetlerinden yararlandrma yoluna giderlerdi. Ulemaya gelince, din, adalet, eitim ilerine bakarlard. Bunlar kul olmadklar iin, yarglanmadan cezalandrlamazlar, mallar da msadereye tbi deildi. Ulemann kkeni -onlarda devirme sz konusu olmad iingenellikle Trk ve muhakkak Mslmand. Msadere sz konusu olmaynca yksek ulemann biriktirdii byk servetler, ldklerinde, vrislerine geerdi. Bylece ortaya kan byk ulema ailelerinin aristokratik bir kimlii bulunduu sylenebilir. Zira bunlar yalnz serveti geirmekle kalmyorlar, adet yksek ulemalk mesleini de oullarna geiriyorlard: zellikle gerileme dneminde ulemalk kademelerini abuk atlayabilmeleri iin daha kkten oullarn ilmiyye mesleine girmi sayyorlard (beik ulemal). Ynetilenlere gelince, bunlar ya tarmla uraan iftiler ya da esnaflk (dkknclk, zanaatkrlk) yapanlard. Ayrca, az sayda olduu anlalan ehirleraras ve uluslararas ticaret yapanlar vard. Amerika ktasndan gelen deerli madenlerin etkisiyle, nemli lde parasal olmayan bir iktisadiyata gre ayarlanm tmar dzeni sarsld, yerine devletin tarmsal
vergileri iltizam usulyle ald bir dzen geldi. Klasik dneminde merkezi bir feodalite ya da Asya retim Biiminde bir devlet olan Osmanl Devleti, toprak zerindeki sk denetimi iltizam usul yznden yitirdii lde ademimerkezi bir feodaliteye doru dnt. Yava yava, tara erafnn iinden yre ve blgelerin gl adamlar olan ayanlar tredi. yanln toprak ve blge egemenliinin kkeninde ok kez zorbalk (mtegallibelik) ya da tefecilik yatyordu. Tarmsal smrye dayal bu yeni grup, klsik Osmanl toplum dzeninin ynetenler snfna yeni bir unsur olarak ekleniyordu. te yandan, Avrupa'da kapitalizmin ve zellikle sanayi devriminin gz kamatrc gelimeleri ticaret biiminde gitgide artan bir baskyla Osmanl lkesini etkiledii oranda yeni bir snf dodu. Zaten iltizam sisteminin ileyebilmesi iin gerekli olan borlar saklamak zere sarraflk kurumu -ki zellikle Ermeni ve Rumlarn elindeydi- geni lde palazlanmt. Avrupa ticaretinin byk gelimesi ve bu arada biraz da Osmanl Devletinin dknlemesi sonucu, Avrupa tccarlarnn Osmanl lkesindeki ilerini yrtmek ya da onlarla i yapmak suretiyle zenginleen bir Mslman olmayan burjuva snf ortaya kt. Gerek Mslmanlarn, gerekse Avrupal iadamlarnn isteksizlii sonucunda bu iki taraf arasnda yle bir ibirlii pek olmuyordu. Bu nc snf, Osmanl Devletinin dknlemesi sonucunda Byk Devletlerden birinin vatandalna ya da himayesine girmek yolunu bularak, keyf ilemlere kar dokunulmazlk kazand gibi, bu sayede birok ayrcalklar ve Osmanl uyruundakilere kar haksz rekabet imknlar elde etti. Soru 2: 19. yzyln sonlarnda ynetenler snfnn durumu neydi? Bu dnemde padiahn, klasik dnem padiahlarna gre ok daha lks bir hayat srdn sylemek mmkn grlyor. Zira Osmanl Devleti, en dkn yzyl olan 19. yzylda ok geni bir saray yaptrma faaliyetine girimitir. Kagir olarak yaptrlan ve Avrupa slubunda denen bu saraylar, Topkap Sarayna ve o gne dek yaptrlm saray ve kklere gre ok lks yerlerdir. Topkap Saray geni bir alan kaplamakta birlikte yaln ve gsterisiz bir yapya sahiptir. stelik Trk evinde ve Topkap Saraynda mobilya kavramnn bulunmamasna karlk, 19. yzylda yaptrlan saraylar alafranga olup bu yzden mobilya ve eitli ss eyalar ile doludur. lk byk alafranga saray olan Dolmabahe Saray, Osmanl Devletinin ngiltere ve Fransa ile Krm Savanda mttefik olduu bir srada, 1853'de Abdlmecit tarafndan yaptrlmtr. 1854'de Avrupa'dan ilk borlanmann yaplm olmas, yoksul duruma dm fakir imparatorluktaki bu sefahat ve tantanann aklamasdr. Bundan sonra daha bir dizi saray yaplmtr:
Abdlaziz dneminde raan, Beylerbeyi, Yldz gibi nemli saraylarn ina edildiini gryoruz. Alafranga sarayl ve mobilyal bu pahal yaama slubu alafranga aile hayatn getirebilseydi, hi deilse o ynden bir tasarruf salanm olurdu. Oysa alafranga bina ve mefruatla birlikte eski harem hayat olduu gibi srdrlmtr. Siyasal alanda II. Mahmut dneminde kkten dnmler olduunu gryoruz. 1826'da yenieri ocann kaldrlmas, te yandan Mehmet Ali Paa dnda gl ayanlara kar yrtlen baarl mcadele, vakflara devletin el koymas giriimi gibi olaylar, Sarayn gcn uzun zamandr grlmemi bir zirveye ulatrmtr. Vaka-i Hayriye ile askerler, 1876'daki ksa sren bir istisna dnda 1908'e dein srecek olan bir siyaset sahnesinden silinme dnemine girdiler. Mustafa Alemdar Paa'nn yenieriler tarafndan ldrlmesi ve ondan sonraki mcadelelerle, egemenliklerini stanbul'a dein uzatm olan ayanlar dahi bakentteki siyaset sahnesinden nemli lde itilmi durumdaydlar. Artk Saray, karsnda hibir frenleyici gcn bulunmad bir kadir-i mutlak olmutu. Ne var ki bu g ksa sreliydi. Nizip yenilgisi (1839), II. Mahmut'un btn adalatrma abalarnn, -ki, bu konudaki gayretleriyle onun Byk Petro'nun benzeri olduu hakl olarak sylenmitir- bouna olduunu, Osmanl Devletinin Mehmet Ali Paann gcn snrlandrabilmek iin yabanc devletlere muhta olduunu ortaya koymutu. Bylece Saray mutlakiyeti, zirveye ulatktan pek ksa bir sre sonra ykld. Artk en byk g, ngiltere ve Fransa'nn etkin destei sayesinde, Tanzimatn Franszca bilen. Tercme Odasndan yetimi hariciyeci Paalarnn eline geti. Bu Tanzimat Paalarnn ileri gelenleri, daha ok ngiliz desteine sahip olan Mustafa Reit Paa ve daha ok Fransz desteine sahip olan li ve Fuat Paalardr. Fuat Paa, durumlarn yle anlatmtr: Bir devlette iki kuvvet olur. Biri yukardan, biri aadan gelir. Bizim memlekette yukardan gelen kuvvet cmlemizi eziyor. Aadan ise bir kuvvet hsl etmeye imkn yoktur. Bunun iin pabuu mutas gibi yandan bir kuvvet kullanmaya muhtacz. O kuvvetler de sefaretlerdir. Paann dedii gibi, aadan kuvvet alnamazd, nk bu takdirde tara adna konuacak olan ayanlara sz hakk verilmi olacakt. Bunun tesinde, Tanzimatlarn dorudan halkla temas kurmalar her halde beklenemezdi. Kald ki, yksek brokrasinin gitgide iddetini arttran alafrangalama hastal bunlarn halktan yabanclamasna, onunla ba kurulmasnn imknszlamasna yol ayordu. Sivil Tanzimat Paalarnn gcn arttran baka baz gelimeleri de anmak gerekir. 1826'da II. Mahmut, o gne dein devletin devlet adamlarnn lmlerinde servetlerine el koymasn salayan msadere usulne son vermiti. Tanzimat ise padiahlarn siyaseten katl yetkisine son vermiti
(son olarak II. Mahmut M. Reit Paann koruyucusu Reislkttap Pertev Efendiye kar bu yetkisini kullanmt). Daha nce askeri snftan ulema zmresinde olduu zere, can gvenliine sahip olup servetini miraslara brakma hakknn brokrasiyi ve zellikle st brokrasiyi ayrca glendirdii phesizdir. te yandan, 19. yzyln ortasndan itibaren Avrupa sermayesinin Osmanl lkesinde youn olarak giritii borlandrma ve demiryolu, madencilik, bayndrlk, belediyecilik alanlarndaki yatrmlarnn en ok yksek brokrasiye komisyon, speklasyon, idare meclisi yelii, hatta rvet gibi daha da zengin olma olanaklar salad biliniyor. Fakat 1871'de li Paann lm ve Fransa'nn Prusya'ya yenilmesi zerine durum deimeye balad. Demokratik Fransa'nn hezimeti, hem kendisini yenen yetkeci Prusya'nn, hem kendisinin daha nce Krm Savanda yendii mutlakiyeti Rusya'nn Avrupa siyaset sahnesinde sivrilmesine yol at. Bu da demokrasinin zayflamas, mutlakiyetin glenmesi olarak yorumland ve Osmanl siyaset hayatnda etkisini gsterdi. Zaten li Paann lmyle yreklenmi olan Abdlaziz, Rus eliliine yaslanan, fakat kendisine fazla direnmeyen Mahmut Nedim Paay sadrazam yapt. Geri Rusu ve Abdlazzci brokratlarn karsnda Mtercim Rt, Hseyin Avni, Mithat Paalar gibi ngilizciler de varsa da bunlar sonu olarak yenileceklerdir. 1875'de Osmanl Devleti, hemen hibir iktisad alana yatrlmam olan d borlanmalar sonucunda iflasla kar karya kalm bulunuyordu. Babli, 6 Ekim 1875'de d bor faizlerini yar yarya indirmek kararn almak zorunda kalnca, bor tahvillerinin balca mterisi olan ngiliz ve Fransz tasarruf sahiplerinden son derecede fkeli tepkiler geldi. Bu durumda Hersek, Bulgaristan syanlar da knca, Osmanl Devleti Rusya karsnda yapayalnz kald. Abdlaziz in tahttan indirilmesi, I. Merutiyetin iln da bu durumda para etmedi: Osmanl-Rus 93 Harbi (1877-78) patlak verdi. Merutiyetin ve ngilizciliin bir yarar salayamamas karsnda Abdlhamit, bata Mithat Paa olmak zere ngilizcileri ve Merutiyeti tasfiye etmekte ve mutlak, hatt mstebit bir ynetime gitmekte bir zorluk ekmedi. Bu koyulaan istibdatla birlikte Vkela Meclisi (Bakanlar Kurulu) gerek bir karar uzvu olmaktan km. Saray en ufak sorunlarda dahi son karar mercii olmutur. Sarayn bu stnl ve Babli Paalarnn glgede kal 1908'e dein srmtr. Subaylarn durumuna gelince, yenieri ocann kaldrlmasna ve dzenli bir ordu kurmak ynndeki abalara ramen, askerlik mesleinin itibar ykselmi deildi. Zira yenierilerin, i savalar dahil, karlat arka arkaya baarszlklar, yeni ordularn kurulmasyla sona ermi deildi. Bu durumda Devletin ayakta kalabilmesi d destee bal olduundan, bu konuda balca grev diplomatlara dyordu. Nitekim hkmetin de esas
itibariyle hariciyeci Paalarn elinde olduunu grdk. Hariciye mesleinin yannda subaylk meslei kesinlikle ikinci snf bir meslek durumundayd. Mekteb-i Ulum-u Harbiyenin, yani Harb okulunun 1834'de kurulmasna ramen, mektepli subaylar orduya sayca egemen olmaktan uzakt. Subaylarn -ve bunlarn arasnda en yksek rtbelerde Paalar da vardnemli bir blm alayl idi. Bu, erlikten yetimek demekti. stidatl grlen erler erba yaplyor ve gze girebildikleri lde bu yoldan yava yava ykselebiliyorlard. Bunlarda yetenek aranmakla birlikte, st makamlarn bir ltfu olarak ykselebildikleri iin daha sdk, ve keyfilie daha kolay let oluyorlard. Nitekim, bunu bildii iin Abdlhamit, Sarayda ve stanbul'da bulunan I. Orduda alayl subaylar tercih ediyordu. Devrimci subaylar genellikle mektepliler arasndan -daha Harbiye sralarndayken- kyordu. Fakat Abdlhamit gibi mstebit bir Padiahn bu gerekeyle askeri okullarn gelimesini ksteklemesi zordu. Zira Devleti ayakta tutabilmek iin iyi yetimi, bilgili subaylara ihtiyac vard. Bunlar, bata Makedonya olmak zere ounlukla stanbul dnda- kendilerine en ok ihtiya duyulan yerlere yolluyordu. Bylece hem bu 'tehlikeyi' savuturmu, hem de ihtiyac karlam oluyordu. Ondan sonra da terfi ve dllendirmelerde bunlar unutuyor ve yaknndaki sadk alayl subay bendelerini daha da sdk klmak iin onlar ihsanlara bouyordu, zellikle bu gzden ve gnlden rak subaylarn ylda ancak 6 ay maa alabildikleri de eklenirse, tablo tamamlanm olur. Soru 3: 19. yzyln sonunda dnya ne durumdayd? Dnya tarihinde ilk kez kapitalist dzeni toplumda egemen klacak olan Bat ve Orta Avrupa, 16. yzyln bandan itibaren adm adm yeryzndeki stnln kurmaya yneldi. Keiflerle dnya ticaretinin aracsz, deniz yolundan ilemesi, Yeni Dnya servetlerinin ve deerli madenlerinin yamalanmas saland. Bu olanaklar, ypranm ve soysuzlam feodal snfn yannda, zerk kentlerde yuvalanp geliebilmi olan burjuvaziye byk bir atlm gc verdi. ktisadi stnl ele geiren burjuvazi, artk siyasal egemenlii de ele geirmeye yneldi. Bu, ilk kez ngiltere'de Cromwell devrimiyle oldu (1646). Kta Avrupas 1,5 yzyl kadar sonraki Fransz Devrimiyle ayn yolun yolcusu oldu. Fakat ngiliz burjuvazisinin alm olduu, bu n, onun Sanayi Devrimini balatmasn ve I. Cihan Savana dein dnyann en gl lkesi olmasn salad. Avrupann ticareti kolaylatrmak ve gelitirmek iin kurmaa balad denizar smrge imparatorluklar, igc (kle) salamak bakmndan ve yerleme alanlar olarak da nem kazand (Kuzey Amerika, Gney Amerika, Gney Afrika, Avustralya, Yeni Zelanda gibi). Sanayi devriminin gelimesi, smrge imparatorluklarnn daha da gelimesini zorunlu kld. Zira sanayinin geni aptaki retimine rahat pazarlar ve bu sanayinin ihtiyac
olan ham maddelerin rahata salanabilecei kaynaklar gerekiyordu. Bu uurda smrgelerde yollar, limanlar yapld, ticaret merkezleri gelitirildi, madenler iletildi, iftlikler kuruldu ya da kyller sna bitki retimine itildiler. Smrge halknn sanayi rnlerine mteri olabilmesi iin yerli lonca sanayileri, bazen zorla, sndrld. Smrgelerin anayurt yneticilerine, kilise adamlarna, isiz ve maceraperestlere mevki ve i alan salama ilevinin de nemli olduunu unutmamak gerek. 19. yzyln son eyreine geldiimizde, kapitalist lkelerde yeni bir gelime gze arpmaktadr. elik, elektrik, petrol, sentetik kimya, iten yanmal motor gibi yeni alanlarn ortaya kmasyla 'ikinci' bir devrim geiren sanayide, tekelleme balamtr. Kk irketlerin yerini tekel ya da yar-tekel niteliinde dev irketler almaktayd. Bu srecin smrge edinme abasn hzlandraca akta, Fakat dnyada smrge olmaya aday olup henz el konmam lkeler (bunlar geri, kapitalizme geememi lkelerdi) azalm olduu iin bu bir yar halini almt. Siyasal birliklerini kurmalar zaman alm olduu iin bu yara ge katlm olan Almanya ve talya bakmndan bu zellikle nemliydi. 1878-1914 dneminin sonunda, Avrupa dnda emperyalist lkelerden birinin deneti altna girmemi pek az yer kalmt. Geri in, ran, Osmanl Devleti gibi szm ona bamsz lkeler vard ama bunlarn bamszl, emperyalizme dayankllklarndan ok, emperyalist lkelerden birinin onlara tek bana el koyamam ya da emperyalist lkelerin bunlar paylamak konusunda aralarnda uyuamam olmalarndan leri geliyordu. Bununla birlikte, emperyalistler, kapitlasyon dzeni, d borlar, yatrmlar, nfuz blgeleri sayesinde buralar 'ortak smrgeleri' durumuna drmlerdi. Balkan ve Latin Amerika gibi iktisadiyatlar zayf lkeler de -Hristiyan olmalar, bazlarnn nispeten elimi olmas gibi nedenlerle resmen smrge olmak ihtimalleri olmamakla birlikte- d bor ve yatrmlarla 'ortak smrge' durumundan ok da uzak deillerdi. 1889'da Jn Trk hareketi baladnda, emperyalist lkeler arasndaki dengede nemli bir deiiklik olumutu. Birok iktisad alanda ABD ve Almanya ngiltere'yi geride brakmaya balamlard. ngiltere iin ABD'nin bu atlm belki o denli rahatsz edici deildi, nk ABD'nin ngiltere'yi tehdit eden bir smrge edinme hrs yoktu. ABD, hegemonyasn iktisadi yollardan kurma eilimindeydi. Ayrca ABD'nin iktisadi gelimesi nemli lde ngiliz yatrmlarnn eseriydi. Oysa Almanya smrgelere daha a bir lkeydi ve bu uurda ngilizlerin deniz egemenliine meydan okumak ynnde admlar atyordu. Onun iin Almanya'nn iktisadi atlmlar ngiltere iin gitgide daha ok rahatszlk veren bir olay olmak istidadndayd. Soru 4: Bu dnemde Osmanl Devletinin genel durumu neydi?
Bilindii gibi, Osmanl Devleti ykselme anda o devir devletlerine gre hayli baarl bir siyasal - askeri - iktisadi rgtlenmeye sahipti. Son derecede etkili bir sava makinesi yerleik bir tarmsal yapnn ve byk kentlerin gerekleriyle uyumlatrlmt. O an ilkel ulam aralarna ramen, ok geni bir alana yaylm olan imparatorluk, sk bir merkeziyetilikle ynetilebiliyordu. Etkili bir sava makinesi olmasna ramen, Osmanl Devleti, topraklarndan ve denizlerinden geen uluslararas ticaretin ihtiyalarn da karlyordu. Bu sistem, keiflerin dourduu sonularn karsnda yozlamaa balad. Yeni dnyadan akp gelen altn ve gm geni lde parasal olmayan bir iktisadiyatn varlna gre ayarlanm olan tmar sistemini gereksiz klyordu. Oysa tmar sistemi, Osmanl siyasal - askeri - iktisadi uyumunun can eviydi. Para iktisadiyatnn yaygnlamas iltizam sistemini de yaygnlard. Bunun yaratt huzursuzlua byk bir nfus oalmasnn ve uluslararas ticaret yollarnn okyanuslara kaymasnn etkilerini de eklersek, Anadolu'yu silkip sarsan, ky hayatn irazesinden karan Celli isyanlarnn nedenlerini buluruz. 16. yzyln ikinci yarsn ve 17. yzyln ban kaplayan bu isyanlar ve kylerin il yavrusu gibi cra kelere daldklar Byk Kagunluktan sonra, ortalk az ok duruldu ve yozlama devam etmekle birlikte, Osmanl Devleti 18. yzyln sonuna dek az ok kendi bana buyruk ve kendi dinamii ile srklendi. Fakat artk bu dnemde Osmanllar pes ettirecek gelimeler balyordu Avrupa'da. Sanayi devrimiyle birlikte burjuvazi siyasal iktidara el atmaktayd. Merkez bir feodalite olmaktan kp, merkeziyetsiz bir feodaliteye doru gerilemi bulunan Osmanl Devleti, III. Selim ve II. Mahmut dneminde yapt baz ciddi silkinme abalarna ramen, Avrupann yeni dinamik gc karsnda tutunamad. Daha baarl atlmlar yapan Mehmet Ali Paa Msrnn karsnda lkesini koruyabilmek iin bamllamann kabul demek olan Osmanl - ngiliz ticaret szlemesini yapt (1838). Bunun at yeni kaplarla Avrupa sanayinin retim stnlkleri birleince, Osmanl lonca sanayi kt. Tanzimat (1839) ve Islahat Fermanlar (1856) Osmanl Devletinin ortak smrge haline gelmesinin duraklarndan ibaretti. 1854 de d borlar, Devletin burnuna Avrupa mali evrelerince taklan bir hzma oldu. Silh almaya ve Avrupa usul saraylar yapp iinde Avrupavari lks tketim yapmaa harcanan bu paralar, Devleti mukadder iflasa gtrd (1875 tenzil-i faiz karar). Msr da bu srada ayn duruma dm bulunuyordu. ngiltere ve Fransa ile Krm Savanda (1853) balam olan balay artk kesinlikle son bulmutu. Avrupa seyirci kalrken, Rusya bir kez daha Osmanl lkesini istila etti. Avrupa'ya ilerici, yani irin grnebilmek iin verilebilecek en son taviz
olan merutiyet de (1876) para etmedi. Fransz ve ngiliz alacakllarn geliri eski dzeyini bulmadka Osmanllar irin grn em ezlerdi. 1881'de Muharrem Kararnamesiyle, Osmanl borlarnn alacakllarn temsil eden Dyunu Umumiye daresi kuruldu. dare, devletin bir takm gelirlerine alacakllar adna el koyacak ve borlar deyecekti. dare, sanki Maliye Nezaretine rakip bir rgt haline geldi. 191 1'de idarenin 8931 memuru varken, nezaretin memurlar 5472 idi. Bu srada idare, devlet gelirlerinin % 27 sini topluyordu. Dyunu Umumiye daresinin kurulmasna ramen, Osmanl Devleti Abdlhamit dneminde 1875 ncesinde Bat Avrupa'da sahip olduu sempatiyi bir daha hi elde edemeyecekti. Bir kez bu lkelerde Bulgar isyannn ne denli kanl biimde bastrld konusunda OK youn bir propaganda yaplmt. Sonra merutiyet dzeninin tatil edilmesi, ngilizci Mithat Paaya yaplan muameleler vard. ncs, Ermeni isyanlar byk sempati, bunlarn bastrlmas Avrupa kamuoyunda ayn oranda anti-pati toplayacakt. Son olarak, biraz da Ermeni sorunundaki Alman tarafszl dolaysyla Almanya ile Osmanl hkmeti arasnda gelien yaknlk, Badat demiryolu siyaseti ve Almanya'nn Abdlhamit'i islamc bir siyasete tevik etmesi gibi unsurlarn eklenmesiyle zellikle Mslman smrgeleri bulunan devletlerce byk kukuyla karlanacakt. Btn bu olumsuz tablonun iinde iyimserlie elverili olan, ya da yle gibi grnen baz unsurlar yok deildi. rnein, Napolyon Savalarndan sonra ngiltere'nin kesin dnya hegemonyas 1871'de Alman birliinin gereklemesi ve ABD'nin gelimesi karsnda gitgide glgeleniyordu. zellikle Almanya'nn ngiltere'nin karsna dikilebilecek bir duruma gelmesi, Osmanl Devletine -bu rekabetin salayabilecei frsatlar ok dikkatle kullanlmak artyla- nefes alma imknlar salayabilirdi. Daha da nemlisi, Osmanl lkesinin srekli erimesi, nihayet yneticileri eskisine gre bir kalknma atlmn andran bir abaya getirebilmiti. Bu aba, Avrupa'nn ortak bir smrgesi olan Osmanl Devletinin kuramsal bamszlnn gereklik kazanabildii, Bablinin serbeste davranabildii belki de tek alanda; yani eitimde gerekleecekti. Gerekten de, Lle Devrinden beri kurula gelen yksek eitim kurumlar, yaygn -bir ilk ve orta retim sistemine dayanmad iin, beklenen etki ve yaranan salamyordu. II. Mahmut, birok yksek okul kurmasna ramen, rtiye sistemini balatrken, kura kura iki tanecik rtiye kurabilmiti (1838). 1850'-ye gelindiinde, ancak 870 rencisi olan 6 rtiye bulunuyordu. Oysa zellikle Abdlhamit dneminde rtiyeler, imparatorluun her yannda ald gibi, 1875'ten itibaren asker rtiye ve idadi sisteminin de balatldn, ya da yaygnlatrldn gryoruz. 1908'de 31 tane retmen okulu vard. Ayrca birok yeni yksek okullar. Darlfnun (yani
niversite, 1900) alm, mevcut yksek okullar gelitirilmiti. Abdlhamit gerek emperyalist lkelerin basks, gerekse lkedeki Mslman olmayanlarn ileri eitim sistemleri karsnda tutunabilmek iin bu yola bavurmak zorundayd. Yoksa, ada bir eitimi yaygnlatrmakla ktidar iin tehlikeli bir yol tutmu olduunun pekala farkndayd. nc olarak, imparatorluun pek ilkel olan ulatrma sistemi bu dnemde yine eski hzyla gelimeye devam etmise de zellikle Anadolu'yu ve Arap illerini yararlandrd iler yine de nemle belirtmek gerekir. Karayolunun genellikle hemen hemen yok denecek derecede az ya da ie yaramaz olduu engebeli bir lkede, demiryollarnn yaplmas, birok blgeleri ilk kez ticari bir anlamda birbirlerine ya da bir merkeze balyordu. 1860'da ilk alan hat Romanya'dayd. 1875'de btnlenmi demiryolu hatlarnn uzunluu 1543 km. iken, 1908'de bu say 5137 km. idi. Bu sayya dahil olan 1564 kilometrelik Hicaz demiryolunun bizzat devlet tarafndan yaplm ve iletilmi olmas zikre deer (Eldem, 164). Fakat 1913 ylnda toplam Osmanl demiryolu uzunluunun kk Belikannkinden az olmasn da belirtmek gerekir. Ayrca, Abdlhamit tahta geldiinde Osmanl lkesindeki hemen btn merkezler birbirlerine telgrafla balanm bulunuyordu. Tabi hemen belirtmek gerekir ki, Osmanl Devletine yaplan yabanc yatrmlar, kazan elde etmek amacndan baka, lkeyi daha iyi smrebilmek, bir de mukadder saylan 'hasta adamn' lmnde mirasta pay sahibi olabilmek iin topraa aklm birer mlkiyet kaz olmak hedefini de gdyorlard. Fakat Osmanl yneticilerinin ve bu yneticiler arasndan kan aydnlarn, Osmanl lkesinin emperyalist lkelerin ortak bir smrgesi durumunda olmas, lonca sanayinin nerdeyse yok olurcasna kmesi karsnda ok byk ve srekli bir znt ektikleri sylenemez. Belki de bu durumu kanlmaz bir alnyazs olarak gryorlard. Ancak li Paa, Krm savandaki sava arkadalnn iyimserliiyle ve belki de pek iktisad gdlerle olmayarak, Paris Kongresinde (1856) kapitlasyonlarn kaldrlmasn nerecek olmu, fakat bu neri derhal hasralt edilmiti. Buna karlk, feodal bir ynetici snfa mensup olan Osmanl aydn, Mslman olmayanlarn ezici ounlukta olduklar yerlerin bile devletten kopmas karsnda byk zntye kaplm ve srekli olarak bu duruma are aramtr. Zira feodal kafa in asl deer topraktr ve o, her eyden nce tarm ve kyly smrmesini bilir. Toprak kayb, smr alannn daralmas ve ikinci olarak da yneticilerin alanlarnn azalmas demekti. Soru 5: Jn Trk deyimi nasl ortaya kt? 1865'de stanbul'daki Belgrat Ormannda piknik yapan alt gen, ttifak- Hamiyyet adnda gizli bir dernek kurdular. Bunlarn arasnda Mehmet ve Namk Kemal Beyler vard. Ortak tutumlar. li ve Fuat Paalarn
siyasetine muhalefetleriydi. ktidardaki bu paalar Avrupa byk devletleri karsnda fazla tavizci buluyor, buna ramen Osmanl btnlk ve egemenliinin yine de gerektii gibi korunamadna, devletin dalmaya doru gittiine inanyorlard. (1860-64 yllar arasnda Lbnan, Romanya, Karada. Srbistan ya zerklik elde ettiler ya da daha zerk bir duruma geldiler.) Hrriyetiler, i siyasette ise; bu Paalarn ar bir istibdat kurduklarn, bir sredir yrtmee baladklar gazeteciliklerinin nne dikilen yaptrm ve engellerden idrak ettiler. Kendilerince, bu durumda yaplacak ey, halka siyasal haklar tanmak olarak grnd. Bylece, Mslman olmayan halkn Osmanl Devletinden ayrlmak istemesi iin, ya da Byk Devletlerin aznlklardan yana mdahalesi iin bir neden kalmyordu. nk byle bir dzende halk, yalnz Tanzimatn getirdii nimetlerden yararlanmakla kalmayacak, kendi siyasal kaderini de kendi tyin edecekti. Tabi, bu sayede Tanzimat Paalarnn istibdad da son bulmu olacakt. Demek ki merutiyeti istemekle, bu genler hem devleti kurtarmakta olduklarna, hem de daha demokratik bir siyasal dzen urunda mcadele ettiklerine inanyorlard. 1867'de, kiisel nedenlerle Fuat Paayla ekimesi dolaysyla Paris'te zengin bir srgn hayat yaayan Msr Prensi Mustafa Fazl Paa da Osmanl lkesindeki merutiyeti akmn iinde olduunu gstermek amacyla, Franszca baz mektuplar yaymlad. Bunlardan birinde, kendisini Gen Trkiye Partisinin temsilcisi olarak sundu. Bu yaktrma Avrupa'da tutundu. Akmn byle bir ad almas zerine rgt de, daha sonra Paris'te Namk Kemal, Ziya, Ali Suavi'nin katlmasyla yeniden kurulduunda, Yeni Osmanllar Cemiyeti adn benimsedi. Zaten ttifak- Hamiyyet'in kurucular, rgtlenirken Avrupa'daki gen rgtleri, zellikle Gen talya rgtlerini rnek almlard. Bylece artk hasta adam denen Osmanl Devletini zgrlk yollardan kalkndrmak amacn gdenlere, Franszca Jeune Turc- Jon Trk denildi. Bilindii zere, 19. yzylda feodaliteye kar mcadele eden liberal-kktenci hareketler gen adyla anlyordu. Bunlarn en nls 1831'de Mazzini tarafndan kurulan ve talya'nn cumhuriyet ynetimi altnda birlemesini amalayan Gen talya rgtyd. Avrupa'da, gerek I. Merutiyet iin alan Namk Kemallerin kuana, gerekse II. Merutiyet iin alanlara Jn Trk denildii halde, Trkiye'de Jn Trk deyince daha ok 1889'dan sonraki dnemde, II. Merutiyet iin aba gsterenler anlalmaktadr. lk devrimci kuak ise Trkiye'de daha ok Yeni Osmanllar diye tannmaktadr (baz yazarlar bunlara Gen Osmanllar da demektedirler.) Tunaya; Yeni Osmanllar hareketine Avrupa'da Jn Trk denilmi olmasndan harektle, 1889'dan sonraki akm iin kinci Jn Trk hareketi deyimini de kullanmtr
(Tunaya. 102). Soru 6: ttihat ve Terakki hareketi nasl dodu? 1877 ylnn banda Abdlhamit'in Mithat Paay srmekle balatt bask hareketi; Rus ordularnn Ayastafanos'a dein gelmeleri zerine Mebusan Meclisinin 1908 ylna dek datlmasyla devam etti(1878). Bu baskc dzenin nemli nedenlerinden biri, cinnet getirdii iin tahttan indirilmi bulunan V. Murat' yeniden tahta karmak iin yandalarnn iki komplo giriimi olmutur. lki Ali Suavi'nin nderi olduu raan Vakas, ikincisi de Cleanthi Scalieri - Aziz Bey komitesinin hazrlklardr. Her ikisinin de ngilizlerin desteiyle masonlarn yapt giriimler olduu anlalmaktadr. Abdlhamit'in merutiyeti askya alma karar ve bu tr komplolar, Abdlhamit'in kuruntulu tabiatyla birleince ortaya kopkoyu bir polis hkmeti kt. Bata basn, anlatm ve toplant haklar olmak zere, zgrlkler kaldrld ya da geni lde kstland. ktidarn dizginlerini kendi elinde toplayan Abdlhamit, bizzat kendisine bal olan ve jurnal vermeyi tevik eden bir hafiye sistemi, zel mahkemeler, keyf tutuklama ve srgnlerle herkesi sindirdi, lke apnda bir tedhi havas estirdi. Mithat Paaya yaplan muameleler bunun bir simgesi oldu. Bu da Yeni Osmanllarn balatm olduklar hrriyeti mcadelenin yeniden canlandrlmasna zemin hazrlad. te yandan, Osmanl Devleti Berlin Kongresinde urad toprak kayplaryla kalmamt. Bu kayplarn yava, fakat n alnmaz bir orap sk gibi devam ettii grlyordu. 1881'de Fransa, Tunus'u himayesine alm, ertesi yl ngiltere, Msr' gal etmiti. Geici gibi grnen bu igalin srekli bir nitelie dnt grlyordu. te yandan Berlin Kongresinde zerk bir vilyet haline getirilen Dou Rumeli, 1885'de isyan etti ve Bulgaristan'la fiilen birleti. Bu olaylar karsnda Abdlhamit'i en uygun frsatlardan bile yararlanmaktan alkoyan ar ihtiyat, hrriyeti bir muhalefetin devletin kurtarlmas gerekesine de dayanmasn mmkn klyor, hatt belki ou muhalifler iin nde gelen muhalefet nedeni oluyordu. Bylece, Yeni Osmanllarn muhalefeti yeniden canlanm oluyordu. Geri bu kez muhalefet byk lde daha gen ve farkl bir kadroya dayanyordu ama. Yeni Osmanllarn ve zellikle Namk Kemal'in muhalefet edebiyat bunlarn fikri gdalarn oluturacakt. Sonradan ttihat ve Terakki (T), adn alacak olan rgtn kuruluu 1889 ylna rastlar. Bu tarihe dein, grlen muhalefet hareketleri 1) Mithat Paann sadaretten azli ve srlmesi zerine harbiyeli rencinin kurduklar fakat zerine pek az ey bildiimiz gizli rgt, 2) raan olay (20 Mays 1878), 3) Scalieri-Aziz Bey komitesi (Temmuz 1878'de yakalandlar), 4) Bu son komiteden Ali efkati Beyin Napoli ve Cenevre'de 1879 ve 1881
arasnda kartt stikbal Gazetesidir. Bunlar dnda kayda deer nemli bir giriime rastlanmamaktadr. (1889'da Asker Tbbiyede kurulan gizli rgtn ad ttihat-i Osmanidir. Kurucular, bu okuldaki rencilerden shak Skuti, Mehmet Reit, Abdullah Cevdet, brahim Temo, Hseyinzade Ali idiler. Tunaya, bu dernein Fransz devriminin 100. yldnmnde kurulmu olmasna, Ramsaur ise Bat etkisinin artm olmasn simgelemek bakmndan okulun Sirkeci istasyonuna yaknlna ve bir yl nce Paris - stanbul arasnda dorudan ilk tren seferlerinin balam olmasna dikkati ekmektedirler. (Tunaya 1952, 104; Ramsaur 1957, 14). Petrosyan, rgtn kurucusu brahim Temo'nun daha nce, memleketi olan Arnavutluk'a gidip gelirken uram olduu talya'da ziyaret ettii mason localarnn zerinde yapm olduu etkiyi anmaktadr. Byk Fransz htilalinin Jn Trkler gibi birok bakmdan Baty ilham kayna olarak alan, Osmanl Devletinin hi deilse madd artlarn ngiltere, Fransa, Almanya gibi ileri Batl devletlere benzetmek isteyen, stelik an merebine uygun olarak romantik bir dnya bak olan kimselerde nasl bir heyecan yaratt tahmin edilebilir. Bu adan, br aklamalar da nemli olmakla birlikte, en yakn aklamann Tunaya'nn ki olduu sylenebilir. Soru 7: Hrriyetilerin 1889'dan 1895'e dein faaliyetleri nasl zetlenebilir? ttihad- Osmani, Askeri Tbbiyedeki kuruluundan sonra bu ve baka yksek okullarda yaylmaya devam etti. Abdlhamit dzeninde byle bir muhalefet rgt ancak gizli olabilirdi. Nitekim dernek, talyan ihtillci Carbonari rgtnden esinlenerek, hcreler halinde rgtleniyordu. Buna ramen, rgtn uzun sre i eitim saylabilecek toplantlar yapmakla yetindii, eyleme hatt propagandaya gemek konusunda acele etmedii gze arpyor. Gerekten de, ttihat ve Terakki'nin yurt dndaki nde gelen nderlerinden Ahmet Rza dahi, Hdavendigr (Bursa) Maarif Mdr iken 1889'da Paris sergisini ziyaret etmek vesilesiyle izin alp geldii Fransa'da kald halde, 6 yl kadar belli bal herhangi bir muhalefette bulunmam, ancak 1895'de Meveret Gazetesini karmaa balamtr. Dernek kurucularndan brahim Temo'nun anlarndan 1895 ylna dein dernein, yeni ye kazanmak, gizli toplantlar yapmak, Namk Kemal, Ziya Paa gibi Yeni Osmanllarn yaptlarn, bir de Londra'dan gelen ran zgrlk severlerinin ve Ali efkati'nin yaynlarn okumakla vakit geirdiini, bunun dnda bir eylemi olmadn gryoruz. Nitekim 1889'da, 1893'de ve 1895'de Ermenilerin Babali yrynden nce tutuklanan brahim Temo, her seferinde mutlakiyet ynetimi iin hayli hafif saylabilecek muamele grr ve ksa zamanda affedilerek salverilir.
Fakat, ne zaman ki Ermeni sorunu bir bunalm hafine dnt, o zaman zgrlkler eyleme gemek, hkmet de daha kktenci bastrma tedbirine bavurmak zorunluluunu duydular. Yksek okul rencilerini ve ynelenler snfn gizli bir muhalefet derneine ye olmaya sevk edecek birok neden vard. En bata, yukarda belirtildii gibi hkmetin Osmanl topraklarnn kayp gitmesine bir trl engel olamamas ve uygulad baskc dzen geliyordu. Bundan baka, mesleki ya da zmresel honutsuzluk nedenleri de vard. Harbiye rencilerinin ve donanmann, amcas Abdlaziz'i tahttan indirmedeki etkin rolnden tr ordudan ve donanmadan ok kukulanan Abdlhamit, cephanesiz nian talimi yaptrmak, donanmay Hali'ten kprdatmayarak rtmek gibi tedbirlere bavuruyordu. Ayrca, ou taral ve halk ocuu olan subay adaylar (Tanzimattan itibaren k ve makbul meslek, Franszca bilen bir hariciye, ya da dahiliye memuru olmakt) stanbullu arkadalarnn, hele zel paazade snflarnda okuyanlarn yannda vey evlt muamelesi grdklerini ve greceklerini fark ediyorlard. Bu arada unu da kaydetmek gerekir ki,(Ahmet Rza ile stanbul'daki ttihad- Osman .mensuplar arasndaki haberlemeler sonucunda, 1889 il 1895 arasndaki bir tarihte (1895'de olmas daha muhtemeldir) rgtn ad deiti ve Osmanl ttihat ve Terakki Cemiyeti oldu aada grlecei zere, Ahmet Rza Paris'e geldiinde. Fransz pozitivistlerinin ba olan Pierre Lafitte'in derslerine devam etmi ve bu akma skca balanmt. Bilindii gibi, Auguste Comte pozitivizminin dsturu ntizam ve Terakki (Ordre et Progres) idi. htimal Ahmet Rza'nn telkinleri sonucunda, bu dsturu ksmen olsun benimsediler. Terakkiyi alp ttihatla birletirdiler. ntizamn ihmali, herhalde dernein devrimci olduu ya da olmas gerektii dncesinden, ttihatin tercihi ise, Osmanlcl belirterek, rgtn adn Mslman olmayanlara ekici klmak abasndan ileri gelmi olmaldr. Bilindii gibi Osmanlclk, ya da Namk Kemal'in Osmanl milliyetilii, ttihad- Anasr (unsurlarn ittihad) ilkesiyle de anlatlyordu. Soru 8: Ermeni sorunundaki belli bal gelimeler nelerdi ve bunlar T'yi nasl etkiledi? Bulgaristan'n Osmanl Devletinden kopmasndan sonra lkede zerklik ya da bamszlk ynnde ilerleme kaydetmemi tek Hristiyan unsur kalyordu: Ermeniler. Fakat Ermenilerin bu ynde ilerlemek konusunda iki talihsizlikleri vard. Biri, en kalabalk olduklar Dou Anadolu'da bile hibir blgede ounlukta olmamalaryd. kincisi ve daha nemlisi, bu blgenin ulatrma sisteminin gelimemi, corafyas etin, denizden eriilmesi pek zor olmasyd. Daha nemlisi diyorum, nk Batnn gznde, Hristiyanlarn Mslmanlarn karsndaki durumunun sz konusu olduu
yerde demokrasi nemli deildi. Ne var ki Ermeniler, donanmalarn ya da seferi kuvvetlerin kolay kolay eriemeyecekleri yerlerde yayorlard. Fakat Osmanl Devletinden kopmay btn Hristiyan uluslar baarmlard. stelik Osmanl Devleti onlara fazlasyla kof, Avrupallarn tevikleri ise pek inandrc grnyordu. Yukarda iaret edilen elverisiz koullara ramen, bunu yapmak aslnda bir kumard, ama onlar -daha dorusu onlar adna karar alma yetkisini kendilerinde gren tedhi rgtleri- bu kumara girdiler. Oysa Ermeniler, Rumlarla birlikte, Anadolu'nun burjuvazisi durumundaydlar. Zanaatlarda olsun, ticarette olsun -zellikle Dou ve Gneydouda- nemli bir yerleri vard. Tarmla da urayorlard. Askerlik yapmamalar da onlara bir stnlk salyordu. Yunan isyanndan beri Osmanl brokrasisinde de gittike nem kazanan bir mevkileri vard. Fakat ulusuluk duygularnn onlara alanmasyla birlikte durumlar onlar tatmin etmez oluyordu. Ulusuluk duygularn alamakta en nemli etken Amerikan misyoner rgtlerinin, zellikle Ermenilerin kalabalk olduklar yerlerde atklar misyoner okullaryd. Amerikal misyonerlerin hedef olarak zellikle Ermenileri semesi. Ermeni okullarnn Rumlarnkine gre daha az gelimi olmasna ve Ermenilerin Protestan olmaa daha yatkn olmalarna balanabilir. Mdahale iin vesile olabilecek, ticaret ya da siyaset ilerinde kullanlabilecek. ngilizce bilen bir Protestan aznln varl tabi ngiltere'nin de iine geliyordu. Fakat herhalde Ermenilere umut kaplarnn ald izlenimini veren byk olay, 93 harbi oldu (1877-8 Osmanl-Rus sava). Ruslar, bu savata Osmanl Ermenilerini kkrtmak iin abalarda bulundular ve Ayastafanos Antlamasna Ermenilerden yana dzeltmeler yaplmas hakknda bir madde koydurdular (md. 16). Bylece, bu ynde Rus mdahale kaps alm oluyordu. Ruslarn Ermeniler araclyla Orta Douya, yani Hindistan yoluna sramas ihtimali karsnda tellanan ngiltere de, bu "konuda Rusya'dan geri kalmamak istiyordu. Ayastafanos'u bozmann creti olarak Kbrs' elde eden ngiltere, bu arada Hristiyanlardan yana dzeltme yaplmas ykmlln de koparyordu. Gerektende, Berlin Antlamasnda, Ermenilerin bulunduklar yerlerde slahat yaplmas, onlarn erke ve Krtlere kar korunmas, alnacak tedbirlerin arasra Devletlere bildirilmesi ve bunlarn bu uygulamalara nezaret eylemesi ngrlyordu {md. 61). Yllarn gemesiyle, Ruslarn dorudan yardmyla da olsa kurulmu bulunan Romanya, Bulgaristan gibi lkelerin her zaman Rusya'nn uydusu olarak davranmayacaklar, bazen ona kafa tutabilecekleri ve bu tr bamsz devletlerin aslnda Rusya'y Boazlara yaklatrmaktan ok, bir engel gibi
karsna dikilip onu uzaklatrdklar anlalmaa baland. Zaten 1881'de III. Aleksandr'n tahta gemesiyle birlikte bu ar koyu bir istibdat ve milliyetlere kar da bir Ruslatrma siyaseti gtmee balad. Son Rus ar II. Nikola da (1894-1917) babasnn siyasetini srdrd. Almanlarn da Osmanllarla dostluk siyaseti gtmek kararnda olduklar anlalnca, Ermenilerin elinden tutabilecek balca devlet olarak ngiltere kalyordu. Bu srada, dikkatini Uzak Dou'da yaylmaya vermi bulunan Rusya'nn ilgisini Yakn Dou'ya ekmek ngiltere'nin iine geliyordu, zira bu blgede Rusya'nn karsna daha ok engeller ve mttefikler karabilmek mmknd. 1880'de Byk Devletler Ermeni slahat iini biraz kurcaladlarsa da fazla zerinde durmadlar. 1887'de Hnak, 1890'da Tanaksutyun Ermeni ihtilal rgtleri kuruldu. Hnak Cenevre'de kurulmu, fakat merkezini Londra'ya tamtr. Bu rgtler en son Bulgaristan'da meydan gelmi olan olaylar tekrarlamak istiyorlard: Kanl bir isyan, sert bir tepki ve kanl bir bastrma, katliam var diye Avrupa kamuoyunun ayaa kaldrlmas, byk devletlerin mdahalesi, zerklik ya da bamszlk. Nitekim 1889'dan itibaren olaylar balad: Musa Bey Vakas, Erzurum olay (1890), Kumkap gsterisi (1890), Merzifon, Kayseri, Yozgat olaylar (1892-3). Ermeni olaylarnn 1889'da, yani ttihad- Osmaninin kurulduu yl balamas, iki hareketin de ilham kaynann ayn olduunun kant saylabilir. Fakat asl trmanma yl 1894 oldu. O yaz, ngiltere'nin Van konsolosu Ermenilerin bulunduklar blgeleri gezdi. Ardndan Bitlis'in Sasun kasabas merkez olmak zere, kanl bir isyan balatld. syan, yine kanl bir biimde bastrld. ngiltere iddetli baz giriimlere hazrland. Rusya, Almanya, Fransa ii yokua srdlerse de yine de ngiltere, Rusya ve Fransa ile bir slahat program sundu. Vali atamalarnda bykelilerin grlerinin alnmas, nahiye mdrlerinin seimle gelmesi, Hristiyanlarn jandarma ve memur olabilmeleri gibi eyler isteniyordu. Abdlhamit buna yanamaynca Ermeniler toplanp Babli zerine yrye getiler (30 Eyll 1895). Padiah, buna engel olmak iin asker gndermediyse de, Mslman halk Ermenilerin karsna kt. 3 gn sreyle kam atmalar oldu. Byk Devletlerin tepkisi zerine, Abdlhamit, geni kapsaml bir slahat programn iln etmek zorunda kald (8/11/1895). Ama gerekte bu program tam olarak uygulanmad. Zaten program tam olarak uygulansayd da, nce zerklik, ondan sonra bamszlk peinde olan Ermenilerin bununla tatmin olmayacaklarn herkes biliyordu. Ermeni eylemleri 1915'e dein srp gitmitir. Ne var ki. Ermeni eylemini btn iddetiyle stanbul'un iinde gren az ok bilgili gzler -ve bu arada tabi T'ciler de vard- Osmanl Devletinin
beklenen sonunun geldiine ya da en azndan 93 harbindekine benzer byk bir zlme ile kar karya bulunduuna hkmettiler. (Mays 1895'de Abdlhamit, Devletlerin istei zerine Girit'e Hristiyan bir vali atamt. Bu da biroklarna bu adann da elden kmasnn bir hazrl gibi grnmt.) Hele T'liler iin. Ermeni komitecilerinin eylemcilii yannda kendi rgtlerinin olaanst uyuukluu fena halde srtt. Devleti kurtarmak gerekiyordu -bu bunalm Abdlhamit'in bunu yapamayacan gsteriyordu- ve biraz bir eyler yapmak zamanyd. Temo'nun anlarndan anladmza gre, ilk kez iki bildirge hazrlanarak gizlice datld, duvarlara yaptrld. Bunda Ermenilerin kstahane hareketlerine teessf edilmekle birlikte, bu davranlarn zulm, istibdat ve idaresizlikten ileri geldii belirtiliyor ve halk, Ermenileri tedibe alacana, devlet kaplarn (Babli, eyhlislamlk, Yldz) mstebitlerin bana ykmaa arlyordu. stanbul'daki ittihatlar eyleme iten tela, Paris te de sonu verdi O gne dek pozitivizmi incelemekle ve kendince. Osmanl Devletinde yaplmas gereken dzeltmeleri neren az ok akademik mahiyetteki 6 layihay hazrlayp Abdlhamit'e sunmakla yetinen Ahmet Rza, birden gayrete gelerek Halil Ganem'le birlikle ayda iki kez kacak olan Franszca Meveret dergisini karmaa balad (1895 sonu). Ayn sralarda stanbul'daki T rgtnn nerisi zerine T'nin Paris ube Reisi oldu. Bu sralarda Mekteb-i Mlkiyede retmen olan Murat Bey (Mizanc Murat). brahim Temo ve shak Skt, Tunal Hilmi. zmirli Refik Nevzat, kil Muhtar, Selnikli Nzm gibileri -birincisi dnda bunlarn hepsi Tbbiyeliydi- yurt dna kayorlard. Zira T'nin artan faaliyeti karsnda Yldz Saray da basky arttrm bulunuyordu. T'li Tbbiyelilerin birou bildirge datma iinden tr hapse dtler ya da uzak yerlere srlmee balandlar. Aydnlar daha rahat ve etkili muhalefet almalar yapabilmek, baskdan (uzak yerlere atama, srgn) ylgnlk gibi nedenlerle Msr'a, Avrupa'ya kayorlard. 1896 ylnda olaylar devam eder. Van'da Ermeniler, Girit'te Rumlar (Mays) ayaklanr. Daha da mthi bir olay, stanbul dndan, nasl geldikleri belli olmayan Ermeni komitecilerinin Osmanl Bankasn basp igal etmeleri olmutur (26 Austos). Bu da yeniden kanl Mslman-Ermeni atmalarna yol at. Byk devletlerin mdahalesiyle bankadaki tedhiiler snr dna karldlar. Tahmin edilecei zere, bu olaylar T'yi yeniden harekete geirdi. Gerekten de, bu sralarda Avrupal diplomatlar iin Abdlhamitin tahttan indirilmesi, Osmanl lkesinin paylalmas, harclem bir konu haline gelmiti. Bu konuda balca giriim ngiltere'den, balca muhalefet de. Uzak Dokuda rahata 'i grmek' isteyen ve artk Ermenilere fazla bir yaknlk duymayan. Rusya'dan geliyordu. Osmanl Devletinin geirmekte
olduu bu tehlikeler karsnda T yeniden harekete geti. 1896 ve 1887 yllar iinde iki tane darbe giriimi dzenlendi, fakat her ikisi de ortaya karld. Sonu olarak grlyor ki, Ermeni olaylarnn yapt yanklar dolaysyla -1895 yl bir dnm noktas olmutur. Abdlhamit'e kar muhalefet sertlemi, o da buna istibdad ynetimin, iddetlendirmek, karar yetkisini bsbtn Sarayda toplamak, jurnalcilik ve hafiyelii yaymak, Hilafet yetkilerini daha ok vurgulayarak ne srmek gibi tedbirlerle cevap vermitir. Soru 9: Bu dnemde T'nin yaps zerine neler biliyoruz? 1906'dan nce zgrlk hareketlerin en civcivli dnemi 1895-7 yllar olmutur. Bir nceki sorunun cevabnda grdmz zere, 1895 ncesinde T varla yok arasndadr. Byle olunca, elimizde bulunan, tarihi belirsiz, ilk ayrntl rgt nizamnamesini 1895-6 yllarna yerletirmek yanl olmaz sanyorum. 39 maddelik bu nizamnameye gre (Tunaya SP 117-22) hkmeti hazirann adalet, eitlik, zgrlk gibi insan haklarn ihlal eden ve btn Osmanllar ilerlemeden alkoyan ve vatan yabanc tasallutu altna dren ynetimine kar slm ve Hristiyan yurttalar uyarmak iin kurulmutu T (md. 1.). Cemiyet, kadn ve erkek bilcmle Osmanllardan oluacakt. Mslmanlarn nderliiyle kurulan ve gerekte Hristiyanlarn iltifat etmedikleri, daha dorusu, pek yaklatrlmadklar ihtilalci gizli bir rgte kadn yelerin alnacandan sz etmek -uygulamaya hi konmam olsa da- gerekten pek cretli ve ada bir tavr olmaktadr. stelik, ilk maddede kadnlardan sz edilmesinin rastlant ya da edebiyat olmad kantlanmak istenircesine, apayr bir maddeyle onlarn ye olabilecekleri ve ayn hak ve grevlere sahip bulunacaklar zenle belirtilmitir (md. 37). Dikkat edilecek bir baka husus, Abdlhamit'in kendisinden sz edilmemesi, hkmeti hazirannda lml saylabilecek bir biimde eletirilmesidir. Greceimiz gibi, zellikle Takla divan- harbinden sonra (1897), muhalefetin slubu sertlemitir. Osmanl slalesinin saltanat ve hilafette kalaca maddesinde, merutiyeti, insanlk ve uygarlk haklarn kabul etmeyenler, eriat ve Kanuna aykr davrananlar iin lzm gelen muamele ngrlmektedir (md. 4). Cemiyetin amac, a) hkmet ynetimini insan haklarnn koruyucusu ve uygarlkta ilerlemenin kayna olan usul meverete dndrmek, b) muhafaza hsn ahlka, c) genel eitimin ilerlemesine, ) genel olarak insanlk ve uygarla hizmet etmek olarak tarif edilmekteydi (md. 3). Bu amaca engel olanlara ya da Cemiyeti her gna tehlikeye uratanlara,
vatan dman gzyle baklacakt. (Ayrca nakden, kalemen, bedenen Cemiyete hizmet etmesi gereken yeler bunlardan birini olsun yapmayp Cemiyeti aldatrlar ya da Cemiyeti dolandrrlarsa, kendilerine vatan haini muamelesi yaplacaktr: md. 32). Bu birdenbire sertleen ifade, 1908'de geliecek olan Cemiyet-i Mukaddese tavrnn bir iareti saylabilir. lgin bir baka yn; Cemiyetin, merutiyetin iadesinden sonra da devamnn ve amalar ynnde hkmete muavenet ve mzaheret etmesinin kutsal bir grev olarak ngrlm olmasdr (md. 5). Bu da, 1908'de greceimiz, iktidara gelmeden, iktidar denet altna almak modelini hatrlatmaktadr. Cemiyetin merkezi stanbul'dadr. rgtn beyni, bir reis ve 4 yeden oluan stanbul Meclisi daresidir. Taradaki rgt ubelerinin banda bir reis ve iki yeden oluan ube Meclisi dareleri vardr. ube yeleri dahil; Cemiyetin byn yeleri stanbul Meclisi daresini oluturan 5 kiiden her birinin bakanl altnda bulunan be kola ayrlmlardr. Her ye ancak 3 kii tanr: kendisini Cemiyete alan st (mafevki) ve dier bir st, bir de kendisinin Cemiyete alabilecei kimseyi ki astdr (madunu). Her yenin bir kol numaras, bir de sra numaras vardr. yeler, yukarya doru yani kk numaralardan kol balarna doru haberleri iletirler, emirler ise aaya doru kol balarndan kk numaral yelere doru ulatrlr(md.6-10). Ramsaur, rgtn talyan Carbonari rgtnn modelinden yararlandn 1889'da Cemiyet kurulmazdan nce bir yaz, memleketine giderken Brindisi ve Napoli'ye urayan brahim Temo'nun, bir arkadayla bir Mason locasn ziyaret ettiini ve oradan Carbonarinin mahiyeti ve talyan tarihindeki yeri konusunda bilgiler aldn anlatyor (15-6). Ramsaur, hcreye yani kollara gre numaralama usulnden de sz ediyor. rnein, Temo 1/1 numarasn tayormu: 1. kolda 1 sayl ye (Temo 20). Hcre usulnn 1895 ncesinde var olmu olmas, incelemekte olduumuz nizamnamenin 1895-6 yllarna ait olmasna engel deildir. T'nin 1895 ncesi uyuukluu, bu dnemde bu denli ayrntl bir nizamnamenin varln pheli klmaktadr. Nizamnamede sz edilen reisin Hac Ahmet Bey olduunu bundan sonraki blmde greceiz. Cemiyetin cidd bir rgt olduunun bir iareti de, bir ifresinin ve hatt her ubede ayr bir anahtarnn bulunmasyd (md. 38). Cemiyetin esas defteri, gvenlik nedenleriyle yurt dndaki ubelerden birinde bulunacakt (md. 15). Gizli bir ihtilal rgt olmasna ramen, T'nin henz 'sertlememi' olduunu 30. maddeden anlyoruz. Buna gre, bir ye; Meclisi darenin verdii grevleri yapmaa ykml olmakla birlikte, mkul sebepler ileri srerek bundan kanrsa, Meclisi dare onu grevden affedebilir. Etmezse, (ve herhalde grevi yapmamakta diretirse) ye grevini yapmam saylacandan bunu
ahidikenlik (sznden dnme) gzyle baklacak ve Cemiyete verdii para geri verilmeyecektir. Soru 10: 1896 darbe giriimi, ve Abdlhamit'in 1897 Harbiye harekt nasl olmutur? 1896 ylna dein T'nin balca faaliyet merkezinin Asker Tbbiye olduunu grdk. Fakat gerek daha nce yaplm olan almalar, gerekse Ermeni olaylarnn alevlenmesi dolaysyla T rgt baka evrelerde -rnein memurlar, subaylar, ulema, Harbiye Mektebinde- geni lde yaylm bulunuyordu. T faaliyetinin devam iin bu nemliydi, zira Tbbiyelilerin hapsi, srgn, kamas sonucunda Tbbiyenin zgrlk bir merkez olarak zayflam olduu tahmin edilebilir. 1896'da T'nin banda Harbiye Nezareti Levazm Dairesi muhasebe mdrlerinden Hac Ahmet Bey (Efendi?) bulunuyordu. Bu srada rgtte Merkez Kumandan (1. Frka K.?) Kzm Paa, Krt eriflerinden Seyyit Abdlkadir, Numune-i Terakki Ders Nazr Hseyin Avni, Divan- Muhasebat Reisi Zht B., ra-yi Devlet Mddeiumumisi Kemal B., Serasker Rza Paann yaveri efik ve Saray Muhafz Hurit Bey, Bedev Tekkesi eyhi Naili Efendi vard. Darbe Austos aynda yaplacak, kilit adam durumunda bulunan Kzm Paa, Babliyi bir hkmet toplants srasnda igal edecek ve veliahd Reat Efendi karlacakt. eyhlislamdan Abdlhamt'in padiahlk yapamayacana dair fetva alndktan sonra, tahta V. Murat getirilecek, onun salk durumunun elvermedii anlalrsa, Reat Efendi Padiah olacakt. Bir baka kaynaa gre, Abdlhamit'e kar bir suikast de tasarlanm bulunuyordu. Ne var ki, harekete geilmezden bir gn nce Numune-i Terakki Mdr Nadir Bey, Tokatlyanda otururken ikinin etkisiyle bo bulunup ya da bile bile, olacaklar Zlfl smail Paaya anlatt, o da Saraya yetitirdi. Sonu olarak rgtn btn ileri gelenleri Trablus, Bingazi, Fizan, Akk gibi lkenin uzak kelerine srgn edildiler. Bunlarn arasndan yurtdna kaabilenler olmutur. zellikle bugnn baz mstebit doulu hkmdarlaryla karlatrlnca, Abdlhamt'in kendisini devirmek isteyenlere kar hayli yumuak davrand grlr. Hele Kzm Paann kodra'ya mutasarrf atanmas hayli ilgintir. Bu 'yumuakl' nasl aklayacaz? Mithat ile Mahmut Cellettin Paalar Taif'te bodurmas, Abdlhamit'in, kesin gerek grdnde bu tr yollara bavurmaktan ekinmediini gstermektedir. Abdlhamit'in yumuakl, nce, Ermeni olaylarndan tr sarslm olan uluslararas nfuzunun, sertlik siyaseti gderse daha da sarslabilecei korkusundan ileri gelmi olabilir. kinci bir ihtimal de, mutlakyeti btn saltanat boyunca srdrebileceinden o srada kukulu olmas ve bunun iin de, merutiyetin geri gelmesi ihtimalini kabul ederek, byle bir geii lke ve kendisi iin
yumuak bir biimde yapmak zere bu yolu tutmu olmasdr. Saltanat boyunca Devlet Salnamelerinde Kanun-u Esasi'yi yaymlatm olmas, bu htimali glendiriyor. 1897'de zgrlklerin yeni bir faaliyet merkezi olarak Harbiye Mektebi belirdi. Harbiye Mektebi Franszca retmeni iken Rodos'a srlen, fakat oradan Avrupa'ya kamay baaran rksulu Ahmet Beyin gizli mektuplamalarda yapt telkinler sonucunda. Mahir Sait, Giritli Abdlhalim gibi renciler Hseyin Avni Paa komitesini kurdular. Ayrca bir de Sleyman Paa komitesi bulunduu ortaya kt. Bunlar, Asker Mektepler Nazr Zeki Paay ldrmekle ie balamay kararlatrmken ele verildiler. O srada eyleme balamak konusunda byk bir hazrlklar olduu tahmin edilemez, nk 1897, Osmanl-Yunan Savann yldr. Bir kaynaa gre ilerindeki hain, Avrupa ile haberlemeyi yneten Giritli Halim'di. Baka bir kaynaa gre, bu, yabanc postahanelere mektup gtren ve gelen mektuplar oradan alan Petro adnda bir komisyoncu tccard. Sanklar, Takla'da kurulan harp divannda yarglandlar, birou idam hkm giydiyse de 31 Austos'ta bu cezalar hapse evrildi. 78 tanesi eref vapuruyla Trablusgarba gnderilip asker hapishanede hapsedildiler. Alnan tedbirler arasnda, Harbiye'deki iki snfn tard, Asker Tbbiyenin Glhane'den Haydarpaa'ya tanmas da vard. Soru 11: Ahmet Rza Bey kimdir? Ahmet Rza, Eyll 1857'de stanbul'da Vaniky'de dodu. Babas ngiliz Ali Beydi. ngiliz denilmesinin nedeni, Krm Savanda cadiye Kasrna yerleen ngiliz askeriyle grmesiydi. Zira Ali Bey, Hariciye memuru olduu iin yabanc dil bilirdi. Daha sonra, r-y Devlet ve Meclis-i Ayan yeliklerinde bulunmutu. leri fikirlilii dikkati ektiinden. 1879'da Konya'ya srld. A. Rza'nn annesi slaml kabul etmi olan ve bir yazara gre ceddi Trk olan Avusturyal bir hanmd. A. Rza Sultani'den sonra Hariciye Tercme Odasnda ksa bir sre ktiplik yapt. Sonra, belki de abasn ziyarete gittiinde grd Anadolu manzaralarnn da etkisiyle, Fransa'da Grignon'da tarm tahsiline gitti. Babasnn lm haberi zerine yurda dnd. Sermaye bulamad iin ve krsal yerlerde gvenlik olmad dncesiyle tarm yapmaktan vazgeti. Bursa Mlk dadisinde muallim ve mdr oldu. Maarif Nazr Mnif Paann dikkatini ektiinden bir yl sonra Bursa Maarif Mdr oldu. A. Rza'nn 1889'da Paris'e gittiini ve orada kalarak pozitivizmi rendiini ve Padiaha baz slahat layihalar sunduunu, 1895'de Ermeni olaylarnn alevlenmesi zerine artan zgrlk faaliyetle birlikte Meveret'i karmaa baladn, grdk. A. Rza, ayn zamanda ttihat ve Terakkinin Paris ubesinin bakan oldu. Meveret'i Albert Fua (Selnikli. Yahudi), Aristidi Paa (Rum), Halil Ganem (Lbnanl Marun) ile kurmu
olmas hayli Osmanlc bir yaklam olduunu gsterir. Nitekim Aristidi, Osmanl - Yunan sava srasnda T'lilerce Yunan yandal diye yorumlanan ve onlar ok kzdran bir tavrla yaz yazabilmiti. Daha nce, A. Rza'nn pozitivist olduunu, o srada pozitivizmin ba olan Lafitte'in derslerine devam ettiini grdk. Pozitivizmin kurucusu Auguste Comte (1798-1857) idi. Fransz htilalinde byk bir gelime gsteren akilcilik akmna kar ihtilalin ve savalarn byk alkantlar iinde mistik, dinci, duygucu, gerici tepkiler domakta gecikmedi. te pozitivizm, metafizii reddederek yeniden bilimin, gerekiliin stnln iln ediyor ve hatt bilimin toplum -toplumbilim (Comte sosyoloji terimini bulan kimsedir)- ve birey -ruh-bilim- olaylarn da aklayacan ileri sryordu. Fakat toplum olaylarn aklarken, pozitivizm tutucu bir renk alyor, bulduu toplum yasalarna gre toplumsal ilerlemenin dzen iinde olabileceini, artk ilerlemek iin ihtille gerek olmadn sylyordu (bu gr, ntizam ve Terakki dsturu ile ifade ediliyordu), herhalde Comte'un yeni bir ihtillin bir ii ihtilli olaca sezgisinin ve kurulu dzeni destekleme abasnn bu konuda etkisi olmu olmaldr. A. Rza iin pozitivizm ekiciydi, nk bir kez dorudan Hristiyanlkla ilgisi olmayan bir akmd. Sonra Osmanl Devleti nesnel ve Ussal baz esaslara gre deil, resmen ve fiilen bir padiahn lutfu ile, keyfiyle ynetiliyordu. Aklc ve bilimci bir dnce akm bu yzden de A. Rza'ya ok ferahlatc gelmi olmaldr. nc olarak, 93 harbini ve Rus ordusunun Yeilky'e geliini yaayanlar iin, Osmanl Devletinin byk bir sarsnt' daha geirdii takdirde dalp gitmesi korkusu vard. Dalmay nleyecek tek g olarak yine de padiahlk vard. Onun iin de pozitivizmin ihtillcilii reddetmesi, A. Rza'ya uygun gelmi olmaldr. erif Mardin'in saptad, bir baka nokta da udur: pozitivizmin siyasal tercihi yetkeci (otoriter) bir dzen ynndeydi. Ayrca, 19. yzyln son eyreinde Alman Real-politika anlaynn etkisiyle, Avrupa'da, Mardin'in totaliter ncesi diye tarif ettii akmlar hayli rabetteydi. Ynetenl er-y n etilenl er ayrmnn geleneksel olarak can alc bir neme sahip olduu, eitimin de yaygn olmaktan pek uzak bulunduu bir Osmanl gelenei iinden kan A. Rza iin de sekinci-yetkeci bir tercihin bulunmas olaand. Burada bir hususu belirtmekte yarar vardr. A. Rza gibi bir kimsenin iten ve bilgili bir biimde belirli bir gre balanmas T'yi inceleyenler iin ok nemli olmakla birlikte, Avrupa dnce akmlarnn etkisini abartmaktan saknmak gerekir, zira Osmanl zgrlklerinin bak asn belirleyen asl olay, Bat emperyalizminin basks karsnda Osmanl Devletinin var olup olmamas sorunuydu -yani, Tunaya'nn dedii gibi, Bu devlet nasl kurtarlabilir? sorusu; Dou Rumeli, Msr, Girit. Ermeni,
Makedonya, Tunus olaylar Abdlhamit'in bu iin stesinden gelemeyeceini gsteriyordu. Daha ada bir ynetim kurmak, Abdlhamit mutlakiyetine son vermek, ynetime ada okul mezunlarnn arln koydurmak, Mslman olmayanlara (ve bu arada Mslmanlara) siyasal haklar vermek, hem uluslararas dzeyde Devletin devamn salamak, hem de lkeyi kalkndrmak iin are gibi grnyordu. Btn zgrlkler byle bir programn altna imzalarn atarlard herhalde. Bunun tesinde, grlerinde, kimi pozitivizme, kimi islamcla, kimi Trkle, kimi ademi merkeziyetilie, kimi Osmanlcla, kimi Batcla arlk verebilirdi. Ama hep ayn soruna zm aranyor, ayn program destekleniyordu. Bu aklamalardan sonra, Franszca Meveret'in ilk saysnda (3 Aralk 1895) A.Rza'nn T'nin program diye ortaya koyduu baz esaslara bakalm (Ramsaur 24-5). 1) nce, baz yksek kiilerin ibirliinin saland belirtilerek. Bat kamuoyuna gven verilmekte ve bu gibiler Bat ile Dounun ortak karn gz nnde bulunduran, banazlktan uzak Avrupallar olarak tarif edilmektedir. 2) Dzenin korunmas asndan hanedann yklmas deil, ilerleme anlaynn yaylmas istenmekte, Dzen ve lerleme dsturuna bal bulunulduu ve iddet yoluyla elde edilecek dnlerden nefret edildii sylenmektedir. 3) u ya da bu vilyet iin ya da belirli bir millet iin{deil, btn lke ve btn Osmanllar iin slahat gereklidir. 4) lerleme gereklidir ama Osmanl varlk artlar ve dou uygarlnn zgnl korunmal ve Batdan ancak bilimsel evriminin genel sonular, zmlenebilecek ve bir halk zgrlk yolunda ilerletecek eyler benimsenmelidir. 5) Osmanl yetkesinin yerine yabanc devletlerin dorudan mdahalesine karyz. Bu, banazlktan ileri gelmemekte -zira dinsel sorun kiiyi ilgilendirir- fakat meru bir yurttalk ve ulus haysiyetinin sonucudur. Bu be maddede zetlenebilecek esaslarn ne lde T'nin grlerini yanstt tartlabilir herhalde nemli lde A. Rza'nn kiisel grlerini yanstyordu. Dikkat edilirse, pozitivizm ve tbir caizse, Pierre Loticilik ar basmakta, Kanun-u Esas ve merutiyet ise hi sz konusu olmamaktadr. T yurt iinde bu sralar hkmet darbeleri hazrladna gre, iddete kar tepkinin de rgte paylalmad anlalr. Yine 1895 ylnn sonunda kan Trke Meveret de Osmanllarn birlemesi gereini belirttikten sonra, cehalet olduka Kanun-u Esasinin arzulanan salayamayacan, ulm ve maarifi yaymak, Ekmeini alnnn teriyle kazanan, menfaatini kimsenin zararnda aramayan adam
yetitirmek gerektiini sylyordu. Bu gibi adamlar olmaynca halk, Kanunu Esasiden yararlanamayaca gibi, onu elinden de karrd (Mardin 135-7). Bir buuk yl sonra, Franszca Meveret'in 15 Austos 1897 gnl ve 41 sayl nshasnda, ayn gazetenin 3 Aralk 1895'de sylediklerinden farkl olarak, en bata, Tanzimattan beri yrrle konmu, fakat artk hkmlerinin ou uygulanmayan mevzuata ve tabii, Kanun-u Esasiye gereken nem veriliyordu (Bayur I, 1, 258-60). htimal, T mensuplar, eitim kalknmasna -Kanun-u Esas ve merutiyeti ikinci plana itercesine ncelik veren ve halk merutiyete istidatsz bulan A. Rza'ya kar tepki gstermiler, o da bu yzden hayli deiik bir program sunmak zorunluunu duymutu. Soru 12: Mizanc Murat kimdir, neler yapmtr? Murat Bey Dastanldr, orada 1853'de domutur. renimini Sivastopol'de bir Rus lisesinde yapmtr. 1873'de stanbul'a geldi. irvanizade Rt Paann himayesine girerek memur oldu. 1878'de Mlkiye'de retmen oldu. Verdii tarih dersi renciler zerinde, Tarh- Umum kitab ise genel olarak ok etkili oldu. Tarihi, zgrln srekli geliimi asndan ele alyordu. 1886'da haftalk Mizan gazetesini karmaa balad (Mizanc lakab buradan gelmektedir). Mizan eletirileriyle ok abuk tannd, etkili oldu. Murat'n eletirileri yle mmkn oluyordu: Padiaha vgler yadryor ve eletirilerini yalnzca hkmetlere yneltiyordu. Fakat Mizan yine de 1890'da kapatld. Sonra, Mizancnn Dyun-u Umumiyeye Komiser atandn gryoruz. Kendisinin devlet adam olmak hayalleri besledii bunun iin Sait Paa gibi devlet adamlaryla temaslar yapt, T'lilerle de temaslar olduu, fakat onlarn ilerine bulamamaa tina gsterdii anlalyor. Bir yandan da Padiaha erimee, onu etkilemee alyordu. Fakat belki de T'liler le olan temaslar yznden, Abdlhamit'ten umduu yz bulamad. Oysa rzasn alarak ona memleketin durumu hakknda bir layiha sunmutu. Yl 1895 idi ve Ermeniler ayaa kalkm bulunuyorlard. Aydnlara bir eyler yapmak zebunluunu duyuran o tel iinde, o da Kasmda Rusya'ya kat. Mizanc, belki biraz Rusya'da lise renimi yapm olmasndan, biraz da Mlkiye'de ve aydn kamu oyunda yapt isimden dolay, hayli gururluydu. Avrupa devlet adamlaryla grmelerde bulunarak Osmanl Devletini zor durumlardan kurtardn ileri sryor anlarnda. Bunlarn nemli lde hayali iddialar olduu sylenebilir. Paris'e geldiinde, kendisine verdii havalardan tr A.Rza ile yldzlar barmamt. stelik, T'ye balanmak konusunda da hevesli deildi. Ancak 3 oy iinde Padiah slahat yapmaa ikna edemezse T'ye girecekti. Zaten bu slahat konusundaki dnceleri de hayli sudand. Kanunu Esaside ngrlen iki Meclis yerine kk bir istiar meclis istiyordu. slamiyete, Hilafete, Padiahla byk
nem verirken, te yandan ok kozmopolit bir havayla, Osmanl Devletinde yaplacak slahat, Tanzimat Paalar gibi Avrupa'nn mdahale ve teminatna balamay dnyordu. Bu da tabi idi, nk demokratik unsurlara dayanmaynca, slahat yapabilmek iin baka -dardan- bir dayanak noktas gerekiyordu. Murat, Mizan' Msr'da karmak konusunda ngiliz Babakan Lord Salisbury'nin muvafakatini aldktan sonra (bu kendi iddias!) Kahire'ye hareket etti. Orada kurulmu bulunan T ubesi yerine Osmanl ve ngiliz memurlaryla temaslarda bulundu, Mizan' kartt. 1893yaznda ngiliz ynetimi, Babli'nin basksn ne srerek Murat' Msr'dan kartt. stanbul merkezinin alamaz bir hale getirilmesi sonucunda bir eit merkez durumuna gelen Paris'e dnen Murat, o gz A. Rza'nn yerine T Paris ubesinin bakanlna getirildi. Murat'n dncelerinin T'nin izgisine ne denli aykr olduunu grdk. Bununla birlikte, onun, esas dncelerinden vazgeerek T'nin bandaki subay ve asker tbbiyelilerin ynergelerine uygun davranp yaz yazaca anlalyordu. A. Rza'ya kar balca itiraz, kendisinin slam duygular gzetmemesi -bununla birlikte islmiyeti toplumsal bir ba olarak da yararl gryordu- ve bunu duyurmaktan ekinmemesiydi. te yandan, A. Rza'nn, ilkeleri konusunda kat davranan, eilip bklmeyen, etin bir kiilii vard. Bu nedenlerle A. Rza bir sre T'-den dahi kovuldu. Fakat Murat'n bakan yaplmasnn ne denli yanl olduu ksa srele anlalacakt. Yeni durumun bir belirtisi de, T faaliyet merkezinin Nisan 1897'de Cenevre'ye tanmas. Mizan'n da orada kmasyd. T'nin yeni izgisinin bir zellii de, iddet yntemlerini benimsemesi ve Abdlhamit'e kar suikast tasarlar yapmasyd. Bu kararda Ermeni eylemleriyle younlaan iddet ortamnn ve zgrlklere kar sertleen tutumun payn aramak yerinde olur. Fakat 1897'de Cenevre'deki Osmanl htilal Frkas ve Kahire'deki T'lilerce yaplan iki suikast hazrl sonulanamad. Bu srada A. Rza iddet yntemlerine kar itirazn srdrd gibi baz T'liler de suikastte bomba kullanlmasn doru bulmuyorlard. Zaten 1897 ylnda Jn Trklerle Abdlhamit arasnda yaplan bir 'mtareke' btn bu faaliyetlere ara verdi. Soru 13: Jn Trklerle Abdlhamit arasnda yaplan mtareke nedir, nasl sonular dourmutur? Abdlhamit, lke dndaki zgrlklerin almalarn nlemek iin eitli yollar deniyordu. Bunlardan biri, bunlarn barndklar memleketin hkmetine bask yapmakt. rnein, A. Rza Meveret'i bu yzden svire'ye ve burada hurufat Osmanl hkmetince satn alnd iin de Belika'ya tamak zorunda kalmt. 1897'de de Meveret aleyhinde dva ald. Btn bunlara ramen
Fransz liberal kamuoyunun destei sayesinde yine de T'liler Bat Avrupa'da barnmakta zorluk ekmediler. Bu yzden, Abdlhamit 1897'de zgrlklerle anlamak zere harekete geti. Tfenkilerinden, ok, gvendii Ferik Ahmet Celalettin Paay -bu zat, ald grevler dolaysyle serhafiye (ba hafiye) diye de bilinirdi- Avrupa'da zgrlklerle grmelerde bulunmaya yetkili kld. Byle bir anlama iin ortam son derecede elveriliydi. Zira Abdlhamit ynetimi o yl Yunanistan'a sava ilan etmi ve bu savat kazanm bulunuyordu. Bu olay yle geliti: Berlin Kongresinde Byk Devletler parsa toplarken, Yunanistan da ihmal edilmemi, Tesalya ve Epir'de snrn Yunanistan lehinde deitirilmesi kararlatrlmt. Nitekim, 1881'de yaplan bir antlamayla Yunanistan Tesalya'y ald, Epir Osmanl Devletinde kald. Fakat Megalo deac Yunanistan bununla yetinecek deildi. 1886'da Yunan kuvvetlerinin snr geme giriimi pskrtld. 1896'da Girit isyannn balamas zerine Yunanllar harekete getiler. ubat 1897'de Girit'e kartma yaptlar. Byk Devletler bunu tasvip etmeyerek onlar da Girit'e kartma yaptlar. Yunan milisleri bir yandan da Tesalya snrnda ve Makedonya'da faaliyete getiler. Byk Devletlerin tutumundan yreklenen ve bir kez daha hareketsiz kalmasnn nfuzunu ok sarsacan dnen Abdlhamit -bir yl nce T'nin darbe giriiminin baarya ulamasna ramak kalmt- 18 Nisan 1897'de 56 saat mzakereden sonra Yunanistan'a sava iln etti. Yaplan muharebe sonucunda Tesalya gal edildi. Rus arnn araya girmesiyle 20 Maysta mtareke yapld. Geri sonra stanbul'da toplanan uluslararas konferans 13 Eyllde Trklerin igal ettikleri btn yerleri boaltmalarna karar verdi. (Antlama 4 Aralkta yapld, Tesalya Haziran 1898'de tahliye edildi.) stelik 4 byk Devletle (Almanya, Avusturya dndakiler) yaplan 18 Aralk 1897 gnl bir antlama. Girit'i tarafsz ve zerk klyor ve valilii 5 yl sreyle Byk Devletlerin onadklar Hristiyan valiye, yasama gcn de yerel bir meclise veriyordu. Bylece urunda savalan ve zafer kazanlan Girit elden km oldu, fakat bir sre bu i halktan gizli kald. 20 Ekim 1898'de, Mslmanlarn ngilizleri hedef alan baz taknlklar zerine Osmanl askeri ve ynetimi adadan karlp, 30/11/1898'de Yunan Kralnn olu Yorgi'nin Girit valisi atandnn Babliye bildirilmesiyle durum ayan beyan ortaya kt. Fakat ne olursa olsun, uzun srmese de, Abdlhamit'in an, nicedir bir Osmanl zaferi grmemi bulunan halkn gznde ok ykseldi. (Osmanl Devletinin 4 milyon altn sava tazminat ve Yunan uyruklarnn baz kapitler ayrcalklarn yitirmeleri gibi baz ufak kazanlar olmad deil.) Abduihamit kazand bu nfuzdan yararlanarak iki ey yapt. Biri, yukarda grdmz gibi Harbiye Mektebindeki rgtlenme ortaya
ktnda, sorumlularna, o gne dek pek grlmemi ar cezalar verdirmek, ikincisi de lke dndaki T'lileri mcadeleden vazgeirmek oldu. Serhafiye Ahmet Celalettin Paa Haziran ortasnda Paris'e geldi. Jn Trklerin Paa karsnda gsterdikleri geveklik ve danklk ancak unun kant olabilir: zgrlkler iin balca tasa. Bu devlet nasl kurtarlabilir? sorunuydu. Abdulhamit ynetiminin Yunan zaferi, geri gelen bir canlln belirtisi olduuna gre, zgrlk dvas ikinci plana geiyordu. Nitekim Temmuzda, af hakknda bir duyuru olmadan zmirli Hocazade Ubeydullah Efendi yurda dnmee raz olmutu. 22 Temmuzda Paris Osmanl Bykeliliinin resm teblii kt. Buna gre, Avrupa'da muzr yaynlarda bulunanlar Padiaha affediliyorlard. Dnecek olurlarsa, kendilerine parasz pasaport, yolluk ve liyakatlerine gre memuriyet verilecekti. Avrupa'da renimlerini srdrmek isteyenlere maa balanacakt. Bildirinin kmasndan on gn sonra, zararl yaynlar srdrenler Osmanl uyrukluundan karlacak ve yurtlarna dnmelerine izin verilmeyecekti. Bildiri derhal sonu vermee balad. Ahmet Paa zel ktibini Cenevre'ye gnderdi. Bunun zerine Murat'a yetki verilerek Paann yanna gnderildi. Paris Jnleri de Fuat Paa torunu Hikmet Beyi grevlendirdiler. Gya Abdlhamit'in artlarn, kabul etmenin karlnda baz tvizler elde edilmee allacakt. Fakat Paa, byle bir pazarln Padiahn azamet-i ahanesine dokunacan sylyordu. Kendi haline braklrsa istedikleri slahatn hepsini tedricen yapacakt. Sonunda Paa ancak memleketteki siyasal hkml ve tutuklularn aff artn kabul etti. Ama nce Murat Bey stanbul'a dnecekti. Zaten, grld gibi, Murat Beyin grleri T'ninkilerle pek badamyordu. Daha Ahmet Paa Fransa'ya gelmeden A. Rza'nn T'den karlmas iinden dolay bakanlktan istifa etmeye kalkmt. Ahmet Paa ile grmeleri de esas kendi adna yapt, T'nin uyarlarn dinlemeden 14 Austos'ta stanbul'a gelmesinden, anlalyordu. Murat Beyin yapt anlama T'yi balamamakla birlikte T saflarnda byk bir zlme oldu. Hikmet, Rahmi, Sleyman Nazif, Bnb. Ahmet, Dr. Hasan, Haim Beyler dnenler arasndayd. Baka bir blm Jnler renimlerini srdrme yoluna gittiler. nc bir ksm ise -shak Skut, Dr. Abdullah Cevdet, Tunal Hilmi, rksulu Ahmet, Serasker Yaveri efik, Ali Kemal, Rauf Ahmet Beyler- eliliklerde grev aldlar (bunlardan ilk bir sre Osmanl gazetesi evresinde mcadeleyi srdrmee altlar). Sonu olarak Abdlhamit, aldanmaa hazr durumda olan T'lileri bir gzel aldatm oldu. 31 Austosta Takla mahkmlarnn idam cezalarn hapse evirmekle yetinerek, szn tutmu sayd. 5 Eyllde Serhafiye stanbul'a, 8 Eyllde 78 Takla hkmlsn tayan eref vapuru
Trablusgarb'a hareket etti. T'lilerin istedii slahat olmad. Dndnde, Murat'a hafiyelik nerisinde bulunulduu, kabul etmemesine ramen ry Devlet yeliine atand anlalyor. Fakat Hrriyetin ilnna dein gz hapsinde ve ondan sonra da merutiyetilerin gznde pheli bir kii olarak yaayacakt. Ahmet Paa ile hibir temasa yanamayan ve mcadeleyi srdren A. Rza, Dr. Nzm, Halil Ganem, bu tutumlarndan tr byk saygnlk kazandlar. lke dnda kalmak ihtiyatn gstermi olanlardan bir blm, bir sre sonra mcadeleye dnmek ya da ona dardan desteklemek imknn elde ettiler. Abdlhamit ile yaplan mtarekeden (Austos 1897) 1899 sonuna dein Jn Trk hareketi srekli bir zlme gsterdi. Bir takm yaynlar kyordu ama bunlarn Abdlhamit ynetimine satldklarn gryoruz. Geri satanlar, mcadeleyi srdrecek paray elde etmek iin bu ii yaptklarn ileri sryorlard ama bu tr davranlar hareketin saygnln yitirmesine, bu ise zlmenin hzlanmasna yol acyordu. Zaten paraszlk derdi biraz da Abdlhamit'le yaplan mtarekenin yurttan para yardm yapanlarda dourduu umutsuzluun bir sonucuydu. Nitekim Trkiye'den gizlice gnderilen paralarn bu sralar iyice azald anlalyor. Austos 1897'de Tunal Hilmi ve Cenevre grubundan arkadalar, baz yaynlarn, T'nin lzumsuz evrak ve bozuk hurufatnn teslimi karlnda 4000 frank aldlar. Bu parayla 1 Aralk 1897'de Tunal Hilmi, shak Skt, Abdullah Cevdet, Nuri Ahmet, Reit, Halil Muvaffak, kil Muhtar, Refik Beyler Cenevre'de Osmanl gazetesini karmaa baladlar. Bunlar, Ahmet Rza ve Mizanc Murat'a gre daha gen ve daha kktenci bir kuak oluturuyorlard. Mardin'e gre gazetenin hitab ettii kimseler, grece varlkl ve aydn bir tara orta tabakasyd. Abdlhamit'e kar yneltilen sert eletiriler arasnda. Trkle ve hatta cumhuriyetilie doru bir eilim sezilmektedir. Bu arada Osmanl'y karan! Cenevre T grubuyle Ahmet Rza'nn evresi arasnda yeniden bir yaknlamann balad da gze arpmaktadr. Fakat paraszlk yznden Cenevre grubundaki T'liler, birer ikier eliliklerde grev almak zorunda kaldlar. 1899 sonunda Osmanl gazetesi kapanmak zorunluluu ile kar karya kalm bulunuyordu. Bu arada (1898 sonu) Kahire'deki T'liler, karmakta olduklar Kanun-u Esas gazetesini 1000 ngiliz lirasna satmak durumunda kalmlard. Aralarnda eliliklerde memuriyet kabul edenler, hatt stanbul'a dnenler de olmutu. Geri bu perianlk iinde Kahire'de 3 Eyll 1899'da Hak gazetesinin kmaya balamas olumlu bir gelimeydi ama partizan olmayan aydn Osmanl kamuoyunda bu olup bitenlerin hi de iyi bir izlenim brakmad tahmin edilebilir. Soru 14: 1899 yl Jn Trk tarihinde neden bir dnm noktas
olmutur? Nasl Ermeni bakaldrma hareketlerinin younlamas zgrlk akm 1895'de canlandrmsa ve nasl Osmanl - Yunan sava ayn akm 1897'de gevetmise, 1899 yl da akm canlandrmak bakmndan bir dnm noktas olmutur. Buna yol aan olay da, Almanlarn Badat demiryolu tasarsnn somutlamasdr. 4 (Langer 792) ya da 6 (Earle, 42) Ekim 1888'de yeni kurulan ve Haydarpaa - zmit hattn satn alan Anadolu Demiryolu irketi -bu Deutsche Bank'n da katld, bir Alman ortaklyd- zmit ile Ankara arasna demir yolu yapm imtiyazn, ald. Bu hat, Ocak 1893'de hizmete ald. 15 ubat 1893'de ayn irket Eskiehir - Konya demiryolunun imtiyazn ald, ve bu hat ise 1896'da hizmete ald. Artk Toroslar aacak bir demiryolu gndeme giriyordu. Fakat bu denli byk bir lokmann kendisine rahat rahat yedirilemeyeceini Alman sermayesi kavram olmalyd ki. Berlin'de Deutsche Bank ve Anadolu Demiryolu irketi ile Osmanl Bankas ve zmir - Kasaba (Turgutlu) Demiryolu irketi arasndaki grmeler sonucunda. Franszlarn % 40 orannda sermaye ile Badat hattna katlmalar Almanlarn ayn orana sahip olmalar, % 20nin Trk sermayedarlarna nerilmesi, irketin katlmak isteyen baka devletlerin, sermayelerine de ak bulundurulmas kararlatrld. Bu Alman - Fransz birliine ve daha 1888'de, Ankara hattnn imtiyaz verilirken Anadolu Demiryolu irketinin Samsun, Sivas, Diyarbakr, Badat'a dein demiryolu yapmasnn ilke olarak kabul edilmesine ramen, yine de meydan bo kalm deildi. 1898'de bir Avusturya - Rus irketi tarafndan Trablus - am - Basra arasnda bir demiryolu tasars ortaya atldysa da (Kapnist tasars), arlk hkmetince Trkiye'yi gelitirir ve Rus demiryolu programn aksatr diye benimsenmedi. Daha ciddi bir rakip, bir ngiliz sermaye grubunu temsil eden Mr. E. Rechnitzer'in skenderun-Basra tasars olmutur. Bu tasary Nafa Nezareti, Abdlhamit'in enitesi Damat Mahmut Paa ve tabi, ngiliz Bykelisi Sir Nicholas O'Conor destekliyorlard. Ne var ki, 12 Ekim 1899'da Gney Afrika'da Boerlerle balayan sava, ngiltere'nin bu konuya gereken nemi vermesine engel oldu. Almanlar, Badat hattnn imtiyazn elde edebilmek iin ii gayet sk tutmulard. Daha nce 1889'da 'geerken' stanbul'a uram olan Kayzer II. Wilhelm, bu sefer Ekim -Kasm 1898'de, Osmanl Devletine tantanal bir resm ziyaret yapm, bu arada Filistin ve Suriye'ye de gitmi, Abdlhamit'in ve genel olarak Mslmanlarn dostu olduunu iln etmiti. Hibir Byk Devletin reisi Abdlhamit'in hkmdarl srasnda Osmanl Devletini ziyaret etmemi ve etmeyecekken, Kayzerin byle bir ziyaret yapmas Abdlhamit'i muhakkak ki ok etkilemitir. Fakat 25 (Langer, 792) ya da 27 (Earle, 72) Kasm 1899'da Konya - Badat hatt n
imtiyaznn Anadolu Demiryolu irketine verilmesinde Osmanl - Alman yaknlndan baka etkenler de saylabilir. Bir kez Fransz demiryolu sermayesi Rumeli, Ege, Suriye ve Filistin blgesinde, ngiliz demiryolu sermayesi de yine Ege blgesinde yeterince egemen durumdaydlar. Almanlara da frsat tanmak Osmanl denge siyasetinin bir gereiydi. Sonra, Osmanl hkmetinin Suriye -Mezopotamya - Basra Krfezini birletirecek bir demiryolu yerine Anadolu'yu da bu blgelerle btnletirecek, Toroslar engelini aacak bir yolu yelemesi normaldi. te Almanya ile Abdlhamit ynetimi arasnda younlaan ve somutlaan dostluk, bir ksm ngiliz evrelerini ve karlarn ngiltere'ye balam olan baz Osmanl evrelerini, tedirgin ettiinden bunlarn destei hatta katlmasyla Jn Trk akm nemli bir canlla kavuturuldu. 1899'da Tunal Hilmi Bey; Mehmet, Emin, Faik, Nazmi, Haydar, Fahri Rza, Ziya, Ahmet, Cemil Beylerin katlmasyla T'nin Kahire merkezini yeniden kurdu. Bu Srada Msr hanedannn Jn Trk hareketine kar faal bir ilgi gstermee baladn gryoruz. Msr'n ngiltere'nin fiil denetinde olduu dnlrse, bu anlamldr. Nitekim Prens Mehmet Ali Paa Halim sz konusu ilgiyi,! Tunal Hilmi ile talya'ya bir inceleme gezisi yapmak ve talya'nn Brindisi kentinde bir Yeni Osmanl Kongresine (Jn Trk szn byle tercme etmeyi uygun grm olacaklar) n ayak olmak derecesine vardrd. 15 Eyll 1899'da gnderilen davetiyelerle, btn belli bal zgrlkler. 20 Ekimde toplanacak bu kongreye arldlar. arlanlar arasnda Osmanl lkesi iinde bulunan birok kimselerin ve bunlarn arasnda T'yi kuran kuaktan bir hayli yal, Kmil, Tevfik, Nzm, Recep, Hasan Fehmi gibi az ok ngilizci ya da bu ynde eilimli saylabilecek Paalarn bulunuu dikkati ekiyor. Tabi bunlarn ve arlanlardan smail Kemal, Murat, Hseyin Cahit, Tevfik Fikret, Recaizade Ekrem Beylerin byle bir kongreye katlmalar hatta davetiyeye aka cevap vermeleri bile imknszd. Birok ynlerden Kongreye olumlu tepkiler gelmesine ramen, Kongre zamannda toplanamad. Biraz aada greceimiz zere, Damat Mahmut Paa Trkiye'den kanca, Tunal Hilmi Msr'dan Fransa'ya geldi. Burada, A. Rza'nn Kongreye kar kt ve balca itiraz nedeninin, giriimin Prens M. Ali Paa Halim'den gelmi olduu anlald. A. Rza'nn bu Prensin iten olmayp ard niyetli olmasndan phelenmi olmas muhtemeldir. Gerekten de, bu Prensin bundan nce ve bundan sonra zgrlk bir eylemine pek rastlamyoruz. Belki de A. Rza Kongre giriimine kar kt iin, Damat Mahmut da katlmayacan bildirdi. Bylece bu ilk kongre giriimi akamete urad. Abdlhamit ynetiminin Alman siyasetine ne lde balandnn bir gstergesi de, Gney Afrika'da ngilizlerin Boerlere kar kazandklar
kk bir baar zerine yaplan bir siyasal nmayie kar gsterilen tepkidir. 19 Kasm 1899 gn baz ngilizci Trkler, grup halinde ngiltere eliliine giderek, ngiliz hkmdarna bir kutlama telgrafnn ekilmesini salamak istemilerdir. lke ynnden, Trklerin ngilizcilik yapmas ve hele Boerlere kar kazanlan emperyaliste baarlar karsnda sevinmeleri ok gariptir. Abdlhamitin beklenebilecek, fakat bugnk gzle hayli ar saylabilecek tepkisi, bu kiileri tutuklatp srmee kalkmak olmutur (ngiliz elisinin mdahalesiyle nce serbest braklmlar, ancak sonradan yine de srlmlerdir: Bunlarn arasnda smail Sefa, Hseyin Siret, Amasya Mebusu olacak olan smail Hakk da vard). Bu yzden ortaya kan arpk ortamda, rnein Asker Tbbiyeli renciler de, bir ayaklanma srasnda okula ngiliz bayra ekmek fikrini ortaya atarak zgrlk bir davranta bulunduklarn sanyorlard. te Kasm 1899 sonunda Konya - Badat hattnn n imtiyaznn Almanlara verilmesi zerine -yukarda grdmz gibi- skenderun - Basra hattn yapmaa talip olan ve Mr. E. Recnitzer'in (Kuran Maymon diye birisini de anyor -TT, 67) temsil ettii ngiliz grubu yenilmi oldu. Bu arada bu grup iin Padiah nezdinde giriimde bulunmu olan Damat Mahmut Paa, iin Almanlarda Kalmas karsndaki znt ve kzgnlkla, oullar Prens Sabahattin ve Lutfullah' alarak Avrupa'ya kat. Bu sayede Jn Trk hareketi yeni bir canllk kazanm oldu. Grlyor ki, zgrlk mcadele Osmanl Devletindeki ngiliz - Alman emperyalist rekabetinin bir boyutu haline gelmiti. Almanlar arlklarn arttrdklar lde, ngilizler ve ngilizciler zgrlk harekete destek oluyorlard, Osmanl lkesinden kaanlar arasnda Mithat Paann olu Ali Haydar Mithat (Ekim 1899) ve daha nce Mithat Paa ile alm olan Arnavut smail Kemal (1 Mays 1900) de vard. Soru 15: Damat Mahmut Paa kimdir, Jn Trk hareketine ne gibi katklar olmutur? Koca Hsrev Paann Grc klelerinden Kaptan- Derya Damat Mehmet Halil Rfat Paann oludur (doumu 1853/55?). Kk yata yetim kalan Damat Mahmut Celalettin Paa, zel br tahsil grdkten sonra, o zamanlar det olduu zere, raklktan yetimek zere Babliye girmi, Franszcasnn kuvvetlenmesi iin iki yl kadar Paris eliliinde memur olmu, dnte Abdlmecit'in kz ve Abdlhamit'in kz kardei Seniha Sultanla evlendirilmitir. Abdlhamit, tahta getikten sonra henz 24 yalarnda bulunan Mahmut'a vezirlik payesi ve Adliye Nazrl verdirmi, ondan yakn bir danman gibi de yararlanmtr. Fakat 1878 yaznda, Seniha Sultann khyas Hac Bekir Efendi vastasyla Scalieri - Aziz Bey komitesiyle ilgi kurmu olduu anlalnca, Paay azlettii gibi, onunla temaslarn da kesmitir. Kuran'a gre, (TJT, 64) Abdlhamit daha sonra
enitesinin bu ilerden habersiz olduunu anlaynca, ona Evkaf Nezaretini ve ray Devlet Mlkiye dairesi yeliini nermi, fakat o bu nerileri, reddetmi. Nihayet, yukarda da belirtildii zere. Almanlarn Badat demiryolu tasarsna kar rakip kan ngiliz sermayesinin tasarsndan yana, Abdlhamit nezdinde arln koymak istemiti. Almanlarn n imtiyaz almalar karsnda duyduu fkeyle, Mahmut Paa Jn Trk olmaya karar vererek, iki olu Sabahattin ve Ltfullah' yanna alarak Fransa'ya kat. Ka salayan pasaportun ngiliz sermaye grubunun temsilcisi Maymon tarafndan salanm olmas ve Lord Salisbury'nin imzasn tamas anlamlyd. Kuran, D. Mahmut'un ngilizlerden yana yapmaa kalkt araclkta, memleketinin yarar dnda hibir kar gtmediini iddia ettikten sonra, Abdlhamit'in demiryolu iinde nasl devletlerin oyunca olup haysiyetsiz bir siyaset gttn gstermee almaktadr. Bu ikincisi byk lde doruysa da hibir kar beklemeden yabanc sermaye gruplarna araclk etmek, zellikle o zamanda, grlmemi olmasa bile, herhalde ender grlebilecek bir durumdu. Abdlhamit'in, D. Mahmut'un ka karsnda her zamankinden daha fazla tela etmi olduu anlalyor, zira Paa, Saraya mensup yksek mevki sahibi bir kimseydi. Nitekim Padiah, Paay u ya da bu yoldan geri getirtmek iin youn bir faaliyette bulunacakt. Bu arada Paa sert eletirileri ieren bir telgraf gnderdi Abdlhamit'e; Paann gelii Jn Trk evrelerinde nemli bir canlanmaya yol amt. Etkin bir katkda bulunabilmek iin Paris'ten Cenevre'ye geldi oullaryla birlikte ve kapanmak zere olan Osmanl gazetesini shak Skt'den devrald. Gazete, 1 Temmuz 1900'de Londra'da, 15 Ekim 1900'de de Folkestone'da kmaa balad. Gazetenin sahibi ve mal bakmdan destekleyeni D. Mahmut olmakla birlikte. Paann gazetecilikle pek megul olmad anlalyor. O. Paris'ten sonra Londra'ya, oradan Hidiv Abbas Hilmi Paann misafiri olarak Msr'a, sonra yeniden Paris'e (1901), Korfu'ya, yeniden Paris'e gitti. Abdlhamit'e yksek perdeden atp tutan Paa bir sre sonra Padiahn evresine sald adamlarla, dnme pazarl iine girdi. Bu ite memleket zlemi ve para sorunlarnn (belki Seniha Sultan zleminin) da pay vard. Paris'te baz sermaye evrelerinin oluturduu bir sendika, her ay 1000 lira denmek zere 10.000 lira bor verdi. Daha sonra Msr'a gidildiinde Hidiv kendilerine 1000 lira aylk balad. Hidiv bir altn madeni imtiyaz peinde olduu iin o sralarda Abdlhamit'e yaranmak istiyordu. Kendilerini stanbul'a gndermeyi nerdii zaman, red cevab ald iin bu para kesildi. Bu sefer Osmanl Bankasndan bir hesap yanl biiminde havadan bir 1000 lira geldi ve Paa bu parayla Msr'dan ayrlabildi. Kuran, bu tr yardmlarn, zamannda Mithat Paadan da esirgenmemi olduunu
belirtiyor. Abdlhamit. Paay geri getirtmek iin ona bir takm sular isnad etmi, istemedii bir eyi yapmasn nlemek zere de Seniha Sultan gznn altnda olmas iin Yldza getirtmiti. nce sert tavrlar alan Paa, daha sonra Sarayn adamlaryla yksek perdeden pazarla balam, kendisine yaplan hakaretlerin sorumlusu diye Abdlhamit'in gsterdii Hariciye Nazrnn ve Paris Sefiri Mnir Bey'in cezalandrlmalarn, kendisinin 15 gn sreyle bavekil atanmasn, borlarnn denmesini istemitir. Tabi Paa daha sonra ilk iki art komaz olmu, hatta katktan bir yl kadar sonra, kendisine iliilmeyecei konusunda yabanc {herhalde ngiliz) kefaleti gibi salam bir gvence altnda dnmee raz grnecekti. Ne are ki, ngilizler, Jn Trkler ve en nemlisi Paann oullar dnmesini istemiyorlard. ngilizler, Mays 1900'de stanbul'a dneceini iitince, bunu nlemek iin Paris'e Sir Smith Bartlett adna birini gndermilerdi. Msr'da, Paann oullar, Umum Osmanl Vatandalanmza diye balayan ve bir Jn Trk kongresi neren iki bildirge yaymlayarak, babalarnn yapmad bir biimde siyaset alanna atlp Paann dnme eilimlerine kar koydular. Son olarak. Brksel'de Paa ar hastaland. Bu srada buraya gelen Paris Elisi Salih Mnir Bey, ona yeniden dnmesini nerdi ve olumlu cevap aldn duyurdu. Bunun zerine, Brksel'e giden Sabahattin Bey, bunu babasna yalanlatt. Paa 17 Ocak 1903'de ld. Soru 16: 1902 Birinci Jn Trk Kongresi nasl zetlenebilir? Sabahattin ve Ltfullah Beylerin bir bildirgesiyle yaplan ar zerine, Paris'te 4 ubat 1902 tarihinde topland ve 9 ubat'a dein srd. Byle bir kongrenin toplanmasna en nemli engel, gelecek delegelerin yol ve Paris'te ikamet masraflaryd. Baz delegelerin Msr, Kbrs, Bulgaristan, Romanya'dan gelmek zorunda bulunduklar dnlrse, iin nemi anlalr. te bu paray, kaynann ne olduunu bilemediimiz, fakat tahmin edebildiimiz (ngiliz kaynaklar), ahs namna bir borlanmayla Sabahattin salamt. Kongre delegelerinin fotorafnda 35 kadar delege olabilecek kii grnyorsa da, delege saysnn 47 (Ramsaur) ya da 60-70 (Kuran) olduunu ileri sren kaynaklar vardr. Bence delege saysnn 40 civarnda olduu sylenebilir. Tunal Hilmi'nin Kongreye anlmam olmas ve Kongre yneticilerinin D. Mahmut'un fahr bakanlnda (kendisi kongreye katlmad) Sabahattin. smail Kemal, Ali Haydar, Mozoros (Muzurus?), Kiki s (Gidi?), Kaymakam smail Hakk (Paa), Fardi, Hseyin Siret Beylerden olumas delegelerin 'seilmi' olduunu ve kongrenin Sabahattin'in setii kimselerin egemenlii altnda cereyan ettiini gstermektedir. Trk, Arap, Arnavut, Krt, erkes, Ermeni (iliyan), Rumlarn, temsil edildii anlalyor. Osmanl hkmetinin Fransz hkmeti
nezdinde gsterdii faaliyet sonucunda toplant, zel olarak, bir Fransz duygudann evinde balayabildi. Kongrede iki nemli tez ortaya atld. Birincisine gre yalnz propaganda ve yaynla devrim yaplamazd onun iin de asker kuvvetlerin de devrim almalarna katlmasn salamak gerekiyordu. smail Kemal'in ortaya att bu gre kar kan olmad ve nitekim az sonra bu yolda bir giriimde de bulunuldu. kinci tez, devrim salamak iin yabanc mdahalesinin davet edilmesi ynndeydi. Kuran'a gre, bu gr, Ermenilerce ortaya atlmt. Sabahattin ise bunun sakncalarn belirtmekle birlikte, devrim kargaal srasnda rast gele, 'karc' mdahaleleri nlemek iin, menfaati menfaatimize uygun... hr ve demokrat hkmetlerle anlamakla sz konusu sakncalarn giderilebilecei kansndayd. Bu hkmetlerin ngiltere ve Fransa olduu phesizdir ve sz konusu mdahalenin 'mdahaleyi nlemek iin bir mdahale' olduu anlalyor. Bunun, btn artlaryla gereklemesi kaydyla akllca bir gr olduu sz gtrmez. Ne var ki. Kongrenin bu konudaki karar byle deildi. Kongre kararyla Abdlhamit ynetimi ile Osmanl halklar arasnda hibir ba bulunmad duyuruluyordu (md. 1). Osmanl halklar arasnda, Hatt- Hmayunlar ve uluslararas andlamalardaki haklar tanyan, yerel ynetime katlma olanaklar salayan, hak ve grev asndan yurtta eitlii getiren, onlarda, Osmanl birliini koruyacak tek ey olan Osmanl hanedanna kar ballk duygusu ilham edecek bir anlama kurulacakt (md. 2). Bundan baka, urunda aba gsterilecek hedef iziliyordu: Osmanl Devletinin btnlk ve blnmezlii; ilerlemenin art olan, ite asayi ve barn salanmas; bata 1876 Kanun-u Esasisi olmak zere Devletin temel yasalarna saygnn salanmas (md. 3). Son olarak, uluslararas andlamalara ve zellikle Berlin Andlamasna uyulacak ve Trkiye'nin i dzeniyle ilgili olduu lde bu hkmler lkenin btn vilyetlerine uygulanacakt (md. 4). Bu son maddenin zellikle Ermeni asndan ve Berlin Andlamasnn 61. maddesi hedeflenerek kaleme alnd sylenebilir. 61. maddeye gre, halk. Ermeni olan vilayetlerde slahat gecikmeksizin yaplacak. Ermeniler erke ve Krtlere kar korunacak ve ara sra bu yolda alnacak tedbirler Devletlere bildirileceinden bunlar, bu tedbirlerin yrtlmesine nezaret edeceklerdi. Kongre kararna gre, bu tipik mdahale durumu btn lkeye yaygnlatrlyordu. Bu yetmiyormu gibi, daha sonra yaplan ve kabul edilen bir neriyle, sz edilen mdahale kaps daha ak ve seik bir duruma sokuldu. yle ki, kararlarn uygulamaya sokulabilmesi iin kurulacak olan komite, Paris ve Berlin Antlamalarnn imzacs olan devletlerin
manev desteini ve hayrhah eylemini salamak iin bunlarla temas edecekti. Ama, Trkiye'deki asayile ilgili uluslar aras andlamalarn ve bunlardan kan uluslar aras belgelerin uygulanmas, ve her birine yararl olabilecek biimde bunlarn devletin btn vilayetlerine uyarlanmasyd. Ademi merkeziyet, hatt zerklik ynndeki mdahalenin bu denli aka onanmas ve stelik onu davet etmek iin Devletler nezdinde giriimde bulunulmasnn, istenmesi, mdahaleyi istemeyenlerin, yani Ahmet Rza ve arkadalarnn sabrn tarm, onlar kopmaya itmitir. (Zaten bu grubun Sabahattin
