ШШ вС1РУ ж о н е СЕЛЕКЦИЯ

636С15

a ii КР Жогары оку орындарыньщ кауымдастыгы

Т. С. Садыедлов Т. К. БексейГгов

ШШ вС1РУ ж о н еСЕЛЕКЦИЯ

КАЗАХСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ Б1Л1М ЖЭНЕ ГЫЛЫМ МИНИСТРЛ1Г1

636а 5 ~

Т. С. Садьщулов, Т. К. Бексейнтов

МАЛ 6С1РУ ЖЭНЕ СЕЛЕКЦИЯ

о к ул ы к

Казахстан Республикасы B iniM жэне гылым министрлм беюткен

с. Кйс ме/лр «ronsJ

WTbfibHt)* -ДЯн а у ч и л,; вм лиоту М» V вя*семв.-.гм.

Алматы, 2011

0ОЖ 636 (075.8) КБЖ 45.3 я 73 С 15

ЩЬзсщ улттъщ аграрльщ университеттщ жанындагы оку- эд1стемелж секциясы ман^лдаган

П ш р жазгандар:

ауылшаруашылыгы гылымдарыньщ докторы, профессор,YFA академии К* Y* Медеубеков;ауылшаруашылыгы гылымдарыньщ докторы, профессор Ш. Д. Дэленов ауылшаруашылыгы гылымдарыньщ докторы, профессор К* Ш. Нургазы

Садыкулов Т. С ., Бексештов Т. К.С 15 Мал ecipy жзне селекция: жогары оку орындарыньщ ауылшар-

уашыльщ мамандыктары бойынша окитын студенттерге арналган окульщ: ЖШС РПБК «Дэу1р», 2011. - 448-6.

ISBN 978-601-217-234-8

Окулыкта Кдзакстан мал шаруашылыгын зерттеудщ нэтижелер1 мен мал ecipy жэне селекция гылымыньщ непзп тараулары жан-жакты камтылган. Малдын есш-ену1нщ зандылыктары теориялык непзде накты керсетшген. Мал шаруашылыгыныц ic жузшде мамандарга кажет малдын экстерьер!, ешмдшш, багалау мен сурыптау эдгстер!, тукым сапасын багалау, малдын асыл тукымдык касиеттерш жогарылату максатында жуптастыру aflicTepi керсетшген. Малды асылдандыру барысында биотехнология гылымынын сонгы жет1спктерш колдану afliciepi усынылган.

Окулык жогары окубойынша окитын студенттёЬге арййлпМ?. РЫР0В

атындагы ПМУ-тДГн

лык мамандыктары

академик С.Бвйсембаес атындагы fbmbtMM

К1ТАПХАНАСЫ

ЭОЖ 636(075.8) КБЖ 45.3 я 73

ISBN 978-601-217-234-8

1 Т. С. Садыкулов, Т. К. Бексештов, 2011 IКР Жогары оку орындарыныц кауымдастыгы, 2011

К1Р1СПЕ

Мал шаруашылыгы - кез келген мемлекеттщ аграрлык сек- торыньщ мацызды салаларынын, 6ipi. Оньщ халыктык-шаруа- шылык мшдеп - халыкты eMipre кажетп азык-тушктер: ет, сут, жумырткамен жэне т.б.; ал енеркэсшке кажегп шшазат: жун, былгары, Tepi, кыл, кылшык, кауырсын, тубггпен жэне т.б; кунды органикалык тыцайткыш: квц, кус сацгырыгымен камтамасыз ету. Сонымен катар, жылкы, епз, кодас, буты, есек сиякты жа- нуарларды механикалык куралдарга коса, ауыл шаруашылык жэне транспорттык жумы старта колдану. Элемнщ кептеген елде- ршде энергетикалык ресурстардьщ кымбаттауына байланысты муньщ улкен стратегиялык мэва бар. Мал шаруашылык еншдер1 ендоркянщ канагатсыз жагдайы - когамдагы элеуметпк шие- лешст! сездаретш аса сез!мд1 фактор.

Мал шаруашылыгы еспмдж шаруашылыгымен тыгыз байла- ныста дамиды. Жыл сайынгы ауыл шаруашылыгы етмдершщ дакылдарындагы органикалык заттардыц жалпы келемшен тек У* б ел т гана азыкка колданылуы мумкш, ал оньщ Ул б о лт адам- ныц колы жетпес туршде жатыр. вымдш азыкдарындагы арзан органикалык заттармен жануарларды коректецщре отырып, адам олардан азык-тулж ешмдерш алады. Осыдан уй жануарларыньщ кеп бвлш - еомдцк теки ешмдерд1 жэне адам тура колданбайтын кептеген еймдйс шаруашылыгынын калдыктарын кунды азык- тулж ешмдерше жэне шшйзатка айналдыратын ерекше маши- налар. Мал шаруашылыгы ес1мдйс шаруашылыгыньщ салалары упнн ез кезегшде органикалык тыцайткыш квз1 ретшде кызмет етедь Негурлым егшшшк eHiMi жогары жэне егш шаруашылыгы озык болса, согурлым шаруашылыкта мал шаруашылык вшмдер1 кефрек eimipmyi мумкш. Сондыктан да мал шаруашылыгы еымдш шаруашылыгымен тыгыз байланыста. Олардыц дурыс

3

уйлесшдшп ауылшаруашылык дакылдарынын жогары ешмд1- лшн алу ушш жэне малдарыньщ ешмдшгш жогарылату ушш кажетп жагдай болып табылады.

Б1здщ ел!М1^дщ мал шаруашылыгы - тарихи калыптаскан сала. Оньщ дамуы бурыннан табиги-климаттык жэне экономикалык жагдайлармен, жергшкп халыктьщ улттык салт-дэстур1мен ал- дын ала аныкталган. Бул факторлар 1990 жылдардьщ басында болтан мал шаруашылыгыньщ девргейшщ калыптасуы мен даму- ында ineinyini рел аткарды.

Кезшде республиканыч мал шаруашылыгы аграрлык сектОр- дыц жалпы ешмшщ 60%-на дейт курады.

Соцгы 50 жылда республикада галымдар мен мамандардыц эрекеттер1мен езгеше жерлерге ауыл шаруашылыгын журпзуге болмайтын жекелеген аймактардыц экстремалды жагдайларына да жаксы бешмделген, еюмдшп эр турш багытгагы малдардыц барлык турлершщ жаца жогары ешмд1 тукымдары жеткшкп келемде шыгарылды. Мунда етт1-майлы багыттагы кой шаруашылыгын, бурын «шелдщ кемес1» деп аталган каракел шаруашылыгы мен туйе шаруашылыгын юрпзуге болады. Бул малдар сонгы он жылда б1здщ ел1м1здщ шелд1 жэне шелейт аймактарын игерудщ эйрше жалгыз кур алы болып отыр.

K,a3ipri кезде б1здщ ел1м1здщ аграрлык секторы кой мен ешкшщ 17 тукым турш, ipi кара малдыц 11, жылкыныц 13, туйе- нщ 2, шошканыц 6, тауыктыц жэне суда жузетш кустардыц кеп- теген тукым турлерш кебейтш жет1лд1румен айналысады. Малдардыц керсетшген тукымдары мен турлершщ 60%-дан астамын отандык галым-селекционерлер шыгарды.

КР АШМ мэл1меттер1 бойынша 2000 жылдьщ басында республика шаруашылыктарыныц барлык санаттарында 4 млн. ipi кара мал, 9,5 млн. кой, 1 млн. шошка, 1,05 млн. жылкы жэне 17,2 млн. кус болтан. Ал 2011 жылы тшсшше 6,1 млн. 18,0 млн, 1,34 млн. 1,5 млн. 33,0 млн., ягни мал саны жыл сайын улгаюда.

Мал шаруашылыгыньщ теорнялык Heri3i зоотехния - мал- ды кебейту, ecipy жэне тшмд! пайдалану аркылы мал шаруашылыгы етмдершщ ©ндаркш дамыту тур алы гылым. Зоотехния тылым рётанде биологияльщ гылымдардыц барлык жетю'пктерш колданады. Ол экономикалык, биологиялык (генетика, физио-

4

логия, биотехнология, тэнтану, зоология, зоогигиена), ветерина- риялык жэне езге де пэндермен тыгыз байланысты.

Зоотехния жалпы жэне жеке болып белшед1. Жалпы зоотех- нияныц мшдеп - барлык непзп турлер мен тукымдардыц мал га тэн биологиялык жэне шаруашылык ерекшел1ктердщ непзшде адамньщ мал агзасына эрекетшщ жалпы принциптер1 мен эдю- терш зерттеу жэне жетщщру. Жалпы зоотехния езара мал азьщ- тандыруына, мал ecipy мен селекцияга жэне зоогигиенага белшедь Жеке зоотехния жеке турлер мен тукымдардыц ерекшел1ктерш есептеумен 6ipre мал шаруашылыгыныц Typni салаларыныц (ipi кара мал шаруашылыгы, кой, жылкы, шопща, кус жэне туйе шаруа- шылыгы, т.б.) технологиясыньщ жэне журпзшушщ теориясы мен тэж1рибелш эдостерш зерттейда жэне жетиадредо.

Мал ecipy мен селекциялауды, малдыц эволюциясын бас- кару бар тукымдардыц ешмдшлн жетшд1ру жэне экономика- лык ешмдшп жогары, экономикалык жагынан ,ш?мд1 малдьщ жаца тукымдарын жэне типтерш шыгару туралы гылым ретшде аныкталуы MyMKiH.

Мал ecipy жэне селекциялау курсы мазмуныньщ Heri3i кеп уакыт бойы шыгарылган жэне тэж1рибемен тексершген малдар- дыц еншдйпк жэне тукымдык касиеттерш жетидару эдгстерш карастыру жэне талдау болып табылады.

Оньщ жекелеген суракгарына малдардыц шыгу Teri жэне колга уйренуг; малдьщ ecin жетшу! жэне бул ypflicri баскару; малдыц конституццясы, экстерьер!, интерьера ешмдшп, шыгу Teri жэне урпагыньщ сапасы бойынша багалау жэне ipiicrey; жуптау туралы Шм; селекцияныц генетика-математикалык эщстер^ тукым туралы 5л1м; малды ecipy эдостерц асылдандыру жумыстарын уйым- дастыру жэне жоспарлау жэне т.б. жатады.

Сонгы он жылда селекциясыньщ кептеген эдicтepi даму ушш, экспериментальды дэлелдемелер жэне жана перспекти- валар алынды. Генетиканын каркынды дамуына жэне оньщ мал шаруашылыгыныц тэж1рибесще ену идеясына байланысты селекцияныц кептеген кYpдeлi сурактары ез шепймдерш тап- ты. Бул шаруашылык - сандык, сапалык жэне селекциялана- тын бeлriлepдiц тукымкуалау ерекшелшгер!; жуптау кезшдеп турл1 генотиптердщ уйлесгмдшп; инбридинг пен гетерозистщ

5

биологиялык мэш; селекцияныц эсерш алдын ала болжау; малдьщ генотиптерш багалау эдгстерш жетщщру жэне т.б.

Соцгы жылдары селекционерлер колданатын гылыми зерттеу- лердщ багыты едэу!р кецейд1. Озык дамитын биотехнологиялык эд1стердщ: болашакта селекцияда колдануы мал табындарыныц генетикалык реконструкциясында улкен мумкшдйсгер экеле- тш гендйс инженерия, эмбриондардыц трансплантациясы, мал- ды клондау жэне селекциялык-ветеринариялык генетика тэр1зд1 гылыми багыттар журпзшуде. Оган коса, селекционерлер ал- дына аса жауапты мшдеттер койылды. Жогары ешмдшкп гана емес, сонымен катар Ka3ipri замангы енеркэсштж технологиялар жагдайына бешмдшкп сипаттайтын малдьщ жаца тукымдары мен турлерш шыгару керек. Мал шаруашылыгы халыкаралык нарыктагы бэсекелестпске кабшетп, ешмдершщ сапасын артгы- ру селекциясыньщ мшдеп сэтп nieniuiyi кажет.

Бул мэселелер мамандардыц Ka3ipri замангы зоотехнияныц гылыми-дэйектелген эдютер1 мен тэсшдерш колдануды игерш, уйренген кез1нде гана niemuiyi мумкш.

Бул nmdi мецгерудщ нэтижестде студент:- малдьщ эволюциясын жэне ecin жетшуш, тукым шыгарудьщ

жэне мал шаруашылыгыньщ жетшд1ршу1 жагдайындагы селек- циялык-асылдандыру жумыстарын уйымдастырудыц теориялык непзш терец 6inedi\

- малдыц барлык немесе кептеген турлерше колданылатын ipiiereyzn, жуптауды, багалаудыц непзп принциптерш жэне мал ocipy эдгстерш uzepedi;

- мал ecipy теориясыныц дамуыныц жэне курылуыныц непзп кезецдер1 туралы, малды селекциялауга жэне рационалды колдануга катысты биологиялык гылымдардыц жетгстштер1 туралы, элемдцк мал шаруашылыгыньщ дамуыныц каз1рп замангы беталысы туралы тусшис алады;

- ipiicrey мен жуптаудыц ттмда эдютерш, накты табынньщ езекп мэселелерш шешу ушш, ecipy жэйе селекциялау эдютерш аныктау жэне колдану бойынша селекцияныц эффектерш болжау бойьпппа тапсьфмаларды орындай 6inedi;

- мал шаруашылыгында eH flipicriK урдаёи жетшдеру ушш биологияльщ непздер мен селекцияныц 9flicrep i бойьпппа бшм- д1 игеруд1 колдана отырып, ендоргспк шаралар урдгсшде жаца жетгстпсгерд! енгЬедй

6

1 - т а p a y . МАЛДЬЩ ШЫГУ ТЕГ1 ЖЭНЕ ЭВОЛЮЦИЯСЫ

1.1 Малды кол га уйретудщ мацызы, уакыты жэне орны

Малдьщ шыгу Teri мен эволюциясын оку ец алдымен малдьщ eMip суру жагдайын кешецщ езгертуде, колдан сурыптаудыц кемепмен табынды жэне тукымды кажетп багытта тубегейт езгерту мумющцп дэлелдершщ болуында.

Ч. Дарвин - жаца замангы мал тукымдарын негурлым ежелп жэне жабайы турлерд1 (Tyci, дене 6mMi, inuci агзаларыньщ ку- рылысы жэне кадкасы, сонымен 6ipre мшез-кулыктары бой- ынша) мукият салыстыру аркылы малдьщ шыгуымен таны- су мэселесш гылыми непздеген алгашкы галымдардыц 6ipi. XIX гасырдыц соцымен XX гасырдьщ басын да орыс 3epTTeyniLnepiА. Ф. Миддендорфтыц, Е. А. Богдановтьщ, А. А. Браунердщ, П. Н. Кулешовтын, М. Ф. Ивановтыц, С. Н. Боголюбскийдщ малдьщ шыгу теп жэне оларды колга уйрету мэселелер1мен танысуга арналган ецбектер1 жарияланды.

Малдьщ эволюциясын, оньщ зацдылыкгарын, сонымен 6ip- ге малдьщ бастапкы популяциясын жэне туршшше курамын бшу, турдщ калыптасу процестерш баскарудыц, малдьщ жаца тукым- дарын шыгарудыц юли болып енедь

H. А. Кравченконыц (1973) пайымдауынша, малдыц шыгу те- пн, эволюциясын окып бшуде непзп мшдеттер болып енетшдер:

I. эволюция процеанде езгерудщ ce6enTepi;2. малдыц зоологиялык жуйедеп орны.Ол ушш Keneci эдютер колданылады: салыстырмалык-анато-

миялык (бас суйектердщ, мушздердщ, шайнау аппараты, iimci мушелердщ, куйрыгыныц курылысы) жэне генетикалык; (гибридизация бойынша эксперименттер, канныц акуыздарыныц пол- морфизм1 жэне кан топтарын аныктау);

3. Колга уйретудщ ошактары жэне уакыты, сонымен катар малды орныктыру жолдары. Осы максатта колданылатын эдш- тер: палеонтологиялык жэне археологиялык (малдыц казба- дан табылган суйектер! мен ертедеп адамдардыц уй шаруасына

7

колданган заттары), мэдени-тарихи (малдьщ уцпрлердеп са- лынган cyperrepi, оларды аулау жэне олармен жумыс жасау, хал ык жырларын, эдебиетгщ баска турлерш окып уйрену);

4. Доместикациядан туындайтын езгерютер (жогарыдагы эдастердщ кемепмен);

5. Осыньщ алдында келпршген эдастер бойынша малдардын таралу жэне орын ауыстыру тарихы, сонымен катар косымша эдастердщ колданылуы; зоогеографиялык (адам тарихында эр турл1 гасырларда ём!р сурген малдар ареалдарыныц турлерш окьш бшу), лингвистикалык (жануарлардыц аттарын эртурл1 тщде окьш уйрену), антропологиялык жэне этнографиялык (элем халыктарыныц куралы жэне орналасу орны, шыту тегш окьш уйрену).

Осы замангы барлык мал турлершщ ата теп жабайы жану- арлар болтан. Адам кептеген жабайы жануарлардыц турлерш колга уйретуге тырысып керген, соныц щпнде ешмдшк сапа- сын жетшд1руге бейш турлерш тандап алган. Жануарларды колга уйрету удер1с1 - ете киын даузак удерк. Жануарлардыц бэр! б1рдей колга уйретуге келмейд!. Бупнп куш жер бетшде ем ip суретш 8 мыц турл1 суткорекгщердщ тек 60 Typi гана кожа уйретшген.

Мал шаруашылыгыньщ тарихын адамзат тарихынан белш карастыруга болмайды, оныц алгашкы i3flepi ушшпп кезецнщ аягына жатады (кайназой Adyipi, 500-600 мыц жыл бурын). Жануарларды колга уйрету адамдар отырыкшыл OMip TipniuiiriHe кеше бастаганнан кешн барып кана ете кеш басталды (б1здщ дэу1р1м1здщ 8-10 мыц жылдарында), бул кезец жаца тас Adyipi- мен (неолитикалык мерз1м) сэйкес келедь К олга уйрету 6ipHenie себептердщ нэтнжесшде болтан: ацшылык жерлердщ тозуы, кауымдастык жэне тайпалардыц 6ipiicripmyi, адамдар саныныц кеп мелшерде жиынтыкталуы жэне олардыц тамаща деген кажетшпктершщ ecyi.

Жануарларды колга уйрету жер шарыныц б1рнеше жерлершде 6ip мезгшде адамныц ежелп мэдениетшщ ошактарымен туспа- тус келш журе бастады. Галымдар малды колга уйретудщ непзп алты орталыгын тапты.

1. Кытайлык кшп орталык (Унда-К^ытай, Малай Архипе лап) шошкаларды, енекелерд1, уйректерда, тауыктарды, каздарды колга уйрету орны бодцы.

8

2. Ундо (Ундктан). Осы жерде енеке, гаялдар, зебулар, тауыс, аркарлар колга уйретщщ дел есептеледь

3. Онтуспк-Батыс Азия (кйш Азия, Кавказ, Иран). Осы орта- лыкта ipi кара мал, жылкылар, койлар, шошкалар, туйелер колга уйретшдо.

4. Жерорта тещинщ жагалауы. Ipi кара мал, жылкылар, койлар, ешкшер, кояндар, уйректер колга уйреттдг

5. Андылык (Солтуспк Анд, Оцтустпс Америка). Бул жерде альпактар, men уйректерщ, куркетауыктарды колга уйрету жу- мыстары журпзщщ.

6. Африкаидык (Саптустж-Шыгыс Африка). Бул материк жабайы жануарларга бай болганымен, олардын тек кана алты rypi: туйекус, есек, шонща, иг, мысык жэне мысыр тяуыгы колга уйретщщ.

Малдьщ ipi кара мал, шошка, кой, ешю, жылкы сиякты непзп турлершщ кепшшп азиаттык немесе жерорта тещзшщ жагалауынан шыккандыгын атап ету керек. Уй жануарларынын еуткоректшершщ 6ip де 6ipeyi Австралиядан шыккан жок. Жану арларды и кейб1р турлер1 гана Америкада колга уйретшген.

Кдига уйретуцщ коне замангы орталыгы - Орталык Азия. Анаудагы казбалар (Ашхабад каласына жакын жерде) осы ау- дандарда кептеген турлерщ колга уйрету жумыстарыныц еюпнд! жургендтн аныкгауга мумкщщк бердо. ТМД елдершде жануарларды колга уйретущц орталыктары бол ып Оцтустпс жагалауцагы Украина, Орталык жэне теменп Едш жагалауы, Закавказье, Ci6ip есептелшедо.

Кептеген галымдардыц пшршше, уй жануарларынын жер шарынын жана аудандарында таралуына халыктын Шыгыстан Батые ка карай коные аударуы манызды орын алган. Адамдармен 6ipre уй жануарлары да 6ip кезенде орын ауыстырды.

1.2 Жануарларды колга уйрету жэне уй жануарлары на айналдыру

Колга уйрету удеркян ею кезецге беледо: жабайы жануарларды уйрету жэне оларды уй жануарларына айналдыру. Осыган байланысты ею угым калыптасады: уй жануарлары жэне колга уйреплген жануарлар.

Yu жануарларына epixci3 жагдайда тез кебейетш, азыктын- дырудын кажетп техникасына, кугу жэне ecipyre, адамнын олар-

9

га коятын талаптарына беюмделген жэне туршшик езгер1стщ тукымга эсер етушен езгерген жануарлар жатады. Уй жануарла- рына келеа ерекшел1ктер негурлым тэн: адамга багыныштылыгы, к;ай жагынан болсын адамга пайдалы болуы; ершс1здш жагдайда кебеюге кабшеттшМ, сурыптауга жэне ipiKTeyre байланысты кажетп багытка 03repyi. Уй жануарларына айналмас бурын жануарлар колга уйрету кезещнен eryi кажет.

Крлга уйретшген жануарларга жастайынан адам колына тускен, оган уйренген, оныц еркше багынатын жэне оган пайдалы кызмет ететщ жабайы жануарларды жаткызады. Уй жануарларына Караганда, олар ездершщ морфо-физиологиял ык ерекшел iicrepi бойынша жабайы жануарлардан еш айырмашылыгы жок, олар, эрнне, ереже бойынша еркщщксЬ жагдайда кебейе алмайды. Соныц салдарынан м^ндай жануарлардыц телш олардыц eMip суру ортасынан аулап алуга тура келедь

Колга уйрету деп (уй жануарларьша айналдыру, немесе доместикация) жабайы жануарлардыц уй жануарларына езгеру урд1стерш айтады. Е.А. Богдановтыц пйаршше, ол жуасыту, коша уйрету жэне уй жануарына айналдырудан турады. Ka3ipri кездеп кептеген уй жануарлары 6ipHeme мыцдаган жылдар бурын уй жануарларына айналдырылган. BipaK соцгы кезецдерде осы мэселеге аса кызыгушылыкпен караумен жэне халыкшаруашылыгына ттмд1 деп есептелшетш жабайы андардыц кейб1р жаца турлерш уй жануарларына айналдырумен сипатталады.

Еылыми зерттеулерд1 кецейту, колга уйрету урдгсшщ техни- касын жетщщрудщ келемше карай жабайы жануарларды колга уйрету бойынша урдюшщ жэне осы жумыс бойынша б1здщ же- TicTiicrepiMi3 де улгаяды. Жаца турлерда колга уйретуге деген мумюндпсгер эл1 де болса орасан зор. Кептеген кунды турлер эл1 кунге дешн адамныц материалдык мэдениетше тартылган жок. Кейб1р Typnepi жаца тукымдарды алуда пайдаланылды. Мысалы, казакы архар-меринос биязы жущц койлар жабайы койлар мен аркарларды будандастыру жолымен шыгарылган.

Табынмен журетш жануарларды колга уйрету жылдам жу- реттндцт аныкталды. Мал шаруашылыгыныц ежелп Typi болып камап устау есептелшедк мунда жас телуц камап, оларды

10

сем1ргенге дешн коректенд ipreH. Ол мал шаруашылыгыньщ келесп xypi ушш emeni кезец бодцы.

Ец алгаш колга уйретшген жануар ит болды (б1здщ дэу1р1м1з- ге дешн 12-15 мыц жыл бурын). Ол ез азыгын ез1 тауып жеген, адамдардан калган калдьщ азыкты жаксы пайдаланган. Аулайтын анды табу, уцщ кузету сиякты кунды ерекшелпсгерш байкап олар- ды уй жануарына айналдырды. Содан кешн enoci, кой, кешшрек шопща кожа уйретшген.

Шоьица - азыктьщ барлыгын жей беретш жэне табынмен журеин жануар. Оларды аулап, азык калдыктарын жеуге уйреткен жэне етке пайдаланган. Кешннен анальщтарьш аулай бастады. Еркщцшпз жагдайда олар тукым экедщ, адамдар оны жемдеп, артынан оларды сойып, eriH жеген. Шопщаны колга уйретш, уй жануарына айналдыру осылайша акырындап журе бастады. Ipi кара малды колга уйретш уй жануарына айналдыру будан да кеш, адамдар отырыкшыл OMipre кеше бастаганда басталган. Жыл- кыларды колга уйрепп уй жануарына айналдыру ipi кара малмен салыстырганда кеш басталган.

Крлга уйрепп уй жануарына айналдыруды кейбгр галымдар сиякты эуескойльщ деуге бол май ды. Жануарларды колга уйретш, уй жануарына айналдыру удергсшщ непз1 - материалдьщ алгы- шарт. Адамдар сол жерлерщ мекендеген, жаксы жэне толыгымен оныц езшде тагамга немесе жумыска, аншылыкка пайдалануга кажеттшктерш канагаттандыратын жануарларды гана колга уйретш уй жануарына айналдырган. Кррытындысында адамньщ кажетплш кандай жануар колга уйреилш уй жануарына ай- налдырылады, кандай жануар жабайы болып кала беренцщгш аныктады. Солтуспкте буты уй жануары, ал оцтустште буты 93ipme жабайы болып калды.

Онда Ka3ipri кезецце жаца жануарлардыц турлерш уй жану- арларына айналдыру каншалыкты кажетп? Мумкш бурын колга уйретшген жануарлар б1здщ малшаруашылыгына коятын талап- тарымызды толыгымен канагаттандыратын шыгар? Егер уй жануары репице 6ip турда айналдыргыцыз келсе, онда кандай кандидаты уй жануарына айналдыру керекпгш ойласгыру керек?

Жануарды шаруашылык кажепне колга уйрету оныц экономикалык тишдшЫне байланысты. Б1здщ уй жануарына деген

11

кандидатымыз мыцдаган жылдар белгш кептеген ecxi турлермен бэсекелест^кке Tycyi керек. Ол ушш ол бйрдей жагдайда ecki тур- лерге Караганда кеп ешм 6epyi кажет. Немесе б!здщ тавдап алган жануарымыз Ka3ipri уй жануарларьгаыц кайсысынан 6ipiHeH осы- ган деюн алынбаган ешмщ6epyi кажет.

Эрине, болашак уй жануарыныц сут еауу бойынша сиырдан, тез есу бойынша шошканыц арнайы тукымдарынан асып Keryi киын болады. Алайда мулдем жаца уй жануарлары туралы ойлау керек жэне кажетп.

Жер шарыньщ халыктарыньщ калыптандырылган тагамга к;ажеттшгш толыкканды канагаттандыру ушш еттщ, суттщ жэне жумыртканыц ецщршуш шугыл турде ecipy керек. Сондыктан осы мэсёлеяердо шешу ушш шаруашылыкга малдардьщ жана турлерш колга уйретш уй жануарларына айналдыру кажет.

Соцгы он жылда ауылшаруашылыгы жануарларынын жаца турлерш жэне олардыц ата-бабаларын зерттеу бойынша ein6ip зерттеу жумыстары журпзшмегендгпн атап еткен дурыс, осы мэселе бойынша В. Ф. Красотаныц «Разведение сельскохозяйственных животных» (1983, 1990) окульпымен жэне т.б жары к керген мэл1меттермен шектелуге тура келедц.

1.3 Уй жануарларынын туыстары жэне жабайы ата-теп

Уй жануарлары хордалылар типшщ омырткалылар тармагы- на жатады. Осы тармакка алты класс жатады: жаксуйексшер, шем1ршект1 балыктар, суйеюг1 балыктар, космекендшер, бауыры- мен жоргалаушылар, кустар жэне суткоректшер. Колга уйретш, уй жануарларына айналдыру nponeci соцгы аталган, жерде OMip суретш негурлым жогары уйымдастырылган ек1 жогары кла- сты камтыган (кустар жэне суткоректшер). Уй жануарларынын кешпшк б ел т - ауылшаруашылык малдары. Ауылшаруашылык малдары деп оларды ecipy ауылшаруашьшыгыньщ саласы болып енетш, осы жануарлардан немесе баскада ешм алуга багытталган уй жануарларын атайды.

Ipi Kflpa мал. Шьну турше карай ipi кара малды ею туыска белед1 бука тэр1здалер (Bos) жэне енекелер (Bubalis dade lus). Бука T9pi3fluiepfliH e3i терт турге белАнеда: ipi кара мал (Bos tamhis

12

indicus), ундшк мавдай л ы букалар - бантенг, гаур, гая л, (Bos bidos), кодас (Bos poephogus), бизондар (Bos bison). Осы жануарлардыц кепшшп жабайы жэне уй жануары туршде кездеседо.

Жеке ipi кара мал (Bos tauhis туысы). Бул ауылшаруашылык малдарыныц шшдеп ец кеп топтар.

Ipi кара малдьщ жабайы ата тепн f алым дар кебшесе тур деп есептейдо. Оныц кеп таралган жер1 Европа болтан. Турдьщ 6ipeH- саран турш СЖрден, Кытайдан, Солтустпс Африкадан, Сирия- дан, Палестинадан кездеспруге болады. Тур аздаган табын болып сазды сардалада, езендердщ жагалауында eM ip сурдь Жорж Кювьен1ц айтуы бойынша, муз дэуйрщце жер бетшде Myfti3i узын, муШздо, ете денел1 жануарлар - тур eMip сурген. Турдыц соцгы аналыгы 1627 жылы Польшада ел ген. Тур - ете ipi (салмагы 800-1200 кг, шоктыгындагы 6Hiicriri 200 см), ете жаксы жетшген узын мушздо, кара тусп жануар (1сурет). Оныц куатыныц жэне

| кушшщ кептт соншалыкты ол туралы ежелп заман эпоста- рында, ацыз-жырларында жэне макалдарьшда айтылган. Халык батырларын орыс елшде турлар деп атаган. Осы жануарлардыц купи, шапшандыгы, шыдамдылыгы туралы Ю ли й Цезарь, Владимир Мономах, ¥лы Карл жазган. Fалымдар турды европалык, азиялык жэне африкальщ деп уш турге белген.

Осы ipi кара малдыц шыгу тепн бшп окып уйрену ушш ресейлык академик Е.Ф. Лискун жэне швед галымы Л. Рютимей- ер усынган краниологиялык aaicTi колдануга болады. Осы эдоске сэйкес ipi кара малды мынадай Kerceci типтерге беледк

I. Жабайы (кушык шеке) (Bos primgenius). Осы ipi кара малдыц жабайы ата тепн азиаттык тур деп есептейдо. Кушык шекел i турге украиналык сур, холмогор, голландык, каракошкыл турлерд1 жаткызады.

II. Кецмацдайлы (мандайлы) (Bos frontosus). Мандай су- йектершщ жаксы дамуымен, кец жэне узын бас суйепмен ерекшеленедо. Кец мацдайлы ipi кара малдыц жабайы ата- теп - азиаттык тур. Бул турдщ екш болып симментал малы енедк

III. Кьгска мушзд1 (Bos brachicthos). Бул типтщ жабайы ата- теп европалык тур болып есептеледь Мал кыска, тура мутзбен

13

l -сурет. Ipi кара малдьщ жабайы ата теп - Тур

сипатталады, оган коцыр тусп тукымдар жатады (швицпк, кос- тромальщ жэне т.б.).

IV. Крыска басты (Bos Brachucecpholus). ата-теп жабайы евро- палык тур. Бас суйепшн бет жак б олт кыскалау. Кез шарасыныц арасы алшак. Бул турдщ екш — кызыл еркепгп сиыр тукымы.

V. Тпсмутзд1 (Bos indicus). Басы узын жэне жщшше, мандайы кыска, желке ж алы ойыс. Мушз1 жогары жакка карай багытталган, жарты ай туршде щлген. Ата-Teri - африкалык тур. Бул турдщ еюлдер1 ретшде зебуды, бантенг, калмак сиырын есептеуге бола- ды.

VI. Мукыл (мушзаз) (Bos akiratos). Бутан Финляндиянын, Скандинавияныц ipi кара малдарыньщ мукыл тукымдары жатады. Ipi кара малдьщ бул TypiHiH шыгу теп эз1рше аныкталган жок.

Зебу (Bos tamhis indicus) африкальщ-азиаттык ерекше топты бщщредь Зебу ею турге белшедп ундшк жэне арабтьщ. Бул мал (2-сурет) еркешшщ басында булшьщ етп-майдьщ калыптасуымен жэне оныц салмагыньщ (8-10 кг) улкендшмеН ерекшеленедь вркепй KopeicriK заттарыныц депосы кызметш аткарады. Осыган

14

2-сурет. Зебу

байланысты ол агзаныц ем1ршещйгшде мацызды рол аткарады.3. К. Вердиевтщ niKipiHnie, зебу б1ркатар аса багалы ерекше- л1ктерге ие: ыстьщ климаттьщ тетенше жагдайларына жаксы шыдайды, пироплазмозга тез1мд1. Зебудьщ басы кысыцкы, 6eri узындау, мацдайы децес келген. Зебу етшщ жаксы сапалыгы, сутшщ жогары майлылыгы, тeзiмдiлiгi оны Шздщ елде жэне шет елдердеп климаты ыстьщ аудандарда OMip суруге бешмделген ipi кара мадцын жаца тукымын жасау ушш кещнен колданылатын ец кунды тур peтiндe танылып отыр. Зебудыц мал басы жер бетшде соцгы жылдары eдэyip кебейе бастады. Кейб1р галымдар зебудыц ата-теп - бантенг десе, баскапары eiuin бггкен африкалык турдыц 6ip Typi деп есептейд1.

Ундшк мацдайлы букалар. Уцщ букаларыныц уш rypi бар: бантенг, гаур жэне гаял.

Бантенг (Bos sondaicus) - орташа келемд1, узын кец мацдайлы, мушз1 жуан, желке жалы децес, булшык errepi жаксы дамыган (3 сурет ) жануар. Бул жануарлар жабайы туршде де жэне уй жануарлары туршде де кездеседь Олар УндьК^ытайда, Индонезияда, Зонд аралдарыныц тузды суларыныц мацында ем!р суредь Бали

15

аралында уй жануарларына айналдырылып, колга уйретшген. Ipi кара малмен шагылыстыруда бантенг енмтал урпак бередь

Г аур (Bos gauris) - жунглидщ жабайы букасы. Бул - салмагы 1000 кг, ете ipi, кун т жануар. Шокгыгыньщ бшкпп 200 см-ден жогары. Гаурдыц мандайы кец, шыгынкы, жалы жаксы дамыган. Ундютанда жэне Вьетнамда eM ip суредь

Гаял (Bos bidos frontalis) - гаурдан тараган, ipi жануар. Гаялдыц cyriHiH ете майлы болуымен ерекшеленед1. Вьетнамда eM ip суредь

Мощол цодасы (Bos poephagus). Тау жануары. Оныц отаны -Тибет. Жабайы жэне уй жануары туршде кездеседь Крдастыц ерекшелт теменп жак денесшщ жуцщ болып келуь Бушр жуншщ узындыгы 70-90 см-ге дешн жeтeдi.

Кдцастыц тагы 6ip ерекшелт кеюрек куысы омырткала- рындагы суйек кабыну есюндершщ катты дамуында. Басы

3-сурет. Бантенг

16

0

улкен, M y im i узын. Аталыктарыныц салмагы 340-400 кг, аналык- тарыныц салмагы 230-280 кг. Суттшп кеп емес (500 кг-га дешн), 6ipaK сутшщ майлылыгы 7-9%. Кодае таулы жерлерде ете жаксы келж болып саналады. Крдастыц аналыгын ipi кара малмен шагылыстырганнан кешн алынатын аналыктар ескелец, аталыктары бедеу (белЫз) болады. Будандардын II жэне III урпагы жотары сутп (2500 кг дешн сут берещ, майлылыгы 5-5,5%) жэне етшщ сапасы жаксы болады. Элемде кодастьщ саны 10 млн- та жетедг Осы жануардыц тур1мен эр турл! гылыми зертгеу жумыстары журпзтуде.

Бизондар (Bos bison). Бизондарды eKi турге беледк амери- кандык жэне европалык немесе зубр. Олар уй жануарларына айналдырылмаган, колга уйретшмеген. Саны соншалыкты кеп емес.

Зубрлар - ipi малдарга жатады (4 сурет): аталыктарыныц салмагы 800-1000 кг, аналыктарыньщ салмагы 600-700 кг, шоктыгыньщ 6Hiicriri 200 см. Денес1 ipi, басы улкен, кен мандайлы, жаксы жетшген, узын жущц, кыска мойынды. Аяктары мыкты, Tyci карабурыл.

атындагы ПОДУсуМт. 4 академик С.Бейсембаес!

атындаш гылым«17

К 1ТА П Х А Н А СЫ 1 6 1 9 5 д Л

2-1382

Орманды жерлерде e\iip суред1, тацдап алган жерлершен ал ыс ка узамайды. Шагылыстыру жэне жаца тукым ал у жумыстары

ушш зубрлар ете улкен кызыгушыльщ тудырады. Зубрлар ареалы б1рнеше корыктармен шектелген. K[a3ipri кезде зубрлардыц басын кебейтуге арнаулы шаралар жасалуда.

Американдыц бизондар - негурлым кеп жэне кезшде Жаца дуниенщ ipi карамал тобы болтан. 0ткен гасырдыц орта кезшде- ак АКД1-та 60 млн. бизондар болтан (6 сурет). Олардын кептеген табындары Прерия да eMip сурщ. XIX гасырдыц 60-шы жылда- рында бул елде Чикагодан Сан-Францискога дейш транскон- тиненталды тем1р жолдыц курылысы басталды. Батыска карай жумысшылардыц леп агылды, оларды тамактандыру кажет болды. Осылайша ipi кара малдыц багалы турш курту басталды. Осыны

18

токтату ушш, бизондарды коргайтын арнаулы когам курылды.Американдык бизондар еуропалыктарга Караганда 6ipa3 ю-

шшеу. Аталыгыньщ салмагы - 700 кг, аналыгынын салмагы 450- 500 кг. Басы, мойны, деНесщщ алдьщгы жагы кальщ жунмен жа- былган. Бизон езщщ erri жаксы касиеттер1мен ерекшеленедь

Енеке (Bubalus dadelus). Оларды африкандык жэне азиаттык деп ею турге беледе. Азиаттык енекелердщ пшнен уцщ (арни не-

6 -с у р е т . Бизон

месе аноа) жэне филиппиндык (томароа) TypiH ерекшелейдь Жер шарында бар жогы 132 млн. енеке OMip cy p efli деп есептелшедг Олар б1зд1н дэу1р1м1зге дешнп 4 мьщ жыл бурын уй жануарла- рына айналдырьшып колга уйретшген жэне олар ежелп ундш1к- арни енекес1нен тараган. Енекелер - ете мыкты, кара туст1, корек талгамайтын жануарлар. Ересек жануарлардыц салмагы 450-500 кг, шокгыгыныц 6Hiirriri 180 см (5-сурет). Ipi кара малга Караганда, олардыц Tepici калыц, тер бездер1 жок; муй1з1 ауыр, артка карай ишген. Жел4н1нщ ею улеа бар. Буаздылыгы 310-316 кунге созы- лады. Суттену Mep3iMi 6-8 ай. Енекеш Ke6iHece жумыс жануары репнде пайдаланады, сонымен катар майльшыгы 7-9%, 800 - 900 кг-нан сут алады.

19

Жылцылар (Eguidas). Жылкылар тукымдасы терт туыстан турады: есектер, жарты лай есекгер, зебралар жэне жылкылар. Тек ею Typi уй жануарына айналдырылып колота уйретшген, олар: жылкы жэне есек. Жыл кы алгапщы рет Солтустпс Америкада пай- да болды, содан кейш Азия мен Европага кепирщщ. Жылкыны уй жануарларына айналдыру, колга уйрету Орталык Азиядан басталды, содан кейш Европада. Ол кезец кола гасырына жатады. В. О. Ковалевскидщ жумыстарында аныкталгандай, жылкылар тукымдасыньщ эволюциясы олардьщ келемш ipmeHQipy, Tic аппа- ратын кYpдeлeндipy, аяктарындагы саусактарыньщ санын азайту жолымен журпзшген: терт саусакты Эогипустан гиппориондарга дешн, 6ip туякты жануарлар Прежевальский жылкысы жэне тарпан. Кептеген зертгеушшер жылкыларды мынадай уш турге белед1: шел, жазык дал алы к жэне ормандык.

Ka3ipri замангы жылкылардыц жабайы ататеп - каз1рп кунге дешн сакталган Прежевальский жылкысы (7-сурет). Оны 1879 жылы орыс галымы Н.М. Прежевальский Азиядан тапкан (Гоби

7-сурет. Прежевальский жылкысы - каз1рп жылкылардыц жабайы ататеп

20

шел даласында), Ka3ipri уакытта Монголияда кездеспруге бо- лады. Осы жылкылардыц бойы узын емес (124-130 см), денеш кыска, кен, басы ерескел улкен, кеюлаз, кулагы кыска, мойны жуан, кыска; сирактары жщшке, мушзденген Tepi есшдшер1 бар. Tyci кула, жалы жэне куйрыгы кара, аркасыньщ бойымен кара Tycri жолак етед1. Мшез! жабайы. Ticrepi мьщты. Жануар- лар ете сак жэне шагын табын болып журедь Буаздылыгы 340- 350 кунге созылады. Жануардыц ормандык турмен жэне Tinri есекпен уксастыгы галымдарга жабайы жылкылардыц непзп 6ip турш керуге мумюцщк берд!. Прежевальский жылкысы уй жылкыларымен жаксы шагылысады. Будандары ете еамтал.

Кдарп замангы жылкылардыц екшпп жабайы ата теп болып елеен гасырда толыгымен жойылып кеткен тарпандар болып та- былады. Тарпанды жазык далалык жылкылардыц туршщ шыккан Teri деп карастырады.

Есектер (Eg и и as asinus) - ете шагын жануарлар. Ш октыгыньщ бшктпт 120 см-ге тец. Есектердац ею Typi бар: сомалилпс жэне эфиопты-нубнлщ. Жабайы жэне уй жануары туршде кездеседа. Жабайы есектер тек Африкада гана кездеседц. Есектер жылкыдан бурын уй жануарларына айналдырьшып, колга уйретшген. Жыл- кы пайда болганга дейш Шыгыс елдершде есекп жумыстык жэне кел1кпк жануар ретшде пайдаланган. Уй жануарлары болып колга уйретшген есектер Еуропа мен Азияда кец таралган. Купмщ аса кажет етпенпн аса багалы жануар, жылкымен жаксы шагьшыстырылады, кашыр береда (айгырмен есектщ урпагы) жэне карта кашыр (есек пен биенщ). Будандарыныц ец багалы Typi - кашыр.

К,ойлар (Ovis aries). Уй жануарларыныц ец кеп таралган Typi. Оныц колга уйретшушщ ертерек болуы жэне тукымдарыныц жэне жабайы ата-тепнщ сан-алуандыгы салдарынан Койлардыц шыгу тегш зерттеу киыншылык тудырады. Кептеген галымдар- дыц тюрлер1 бойынша, койлар уй жануарларына б1здщ дэуь рш1зге дейш 6-7 мыц жыл бурын айналдырылып, колга уйре- тшген. Олардыц ата-теп болып, каз1рдац езшде де жабайы турде кездесепн: муфлон, аркар, аргалилар есепгелшед1. Койлардыц шыгу теп бойынша ею кезкарас бар: оларды уй жануарына ай- налдырып колга уйретуцщ моноцентризм! мен полицентризм}.

21

Жабайы ата тектерд1 жэне уй койларыныц эр турл1 тукымдары- ныц кариотшггершщ соцгы цитогенетикалык зерттеулерш есепке ала отырып, жабайы койлардыц бастапкы доместикация орта- лыктарыныц саны да азайды.

Муфлон (Ovis musimon) - жабайы койлардыц ец усак Typi, жерорта тещзшщ Корсик, Сардини аралдарында ем1р суредь Муфлон (8 сурет) - Еуропа мен Азияныц солтусгас белншщ кец кец1ст1пн мекендеген, кыска куйрыкты солтустш койларыныц ататеп.

Арцар (Ovis агсаг) - муфлонмен салыстырганда, негурлым ipi жануар. ^азакстанньщ, Орта Азияныц, Ауганстанныц тауларын- да ©Mip суредь Оны Еуропаныц оцтуспк бойлыгында жэне Орта Азия елдершде мекен ететш узын жвдшке куйрыкты жэне майлы куйрыкты койлардыц ататеп деп есептейдь

K|a3ipri кезде аркарларды койдыц жаца тукымдарьш алу ушш, биязы жунд1 койлармен шагылыстыруда пайдаланады.

8 - сурет. Азиялык муфлон - койлардыц жабайы ата теп

22

Аргали (Ovis ammon) — куйрьщты койлардьщ жабайы ататеп, Орта Азия тауларында, Аля с ка да жэне Камчаткада ем1р суредь Ол — ете ipi, ею спиральды курайтын купгп мушзд1 жануар. Крш- карлардьщ салмагы 180 кг-га дешн болады.

К,ойлар отармен журедь Жабайы койлардьщ жуш катты dpi кыска, аягы мыгым, булшык етп.

Ешк'тер (Cargo aegagus) — ежелп уй жануарлары. Олар койлардан бурын колга уйретщщ. Ешюлердщ отаны деп Батыста Балкан тубегшен Шыгысында Гималайга дешн жерд1 алып жаткан таулы жерлер деп болжам жасауга Heri3 бар. Казгрп ешюлердщ жабайы ататеп — кавказдыц Mym3ci3 euncinepi жэне гималайдьщ бурацца мушзд1 ешюлер! - меркуль.

Шошк/алар (Sus scrofa ferus). Шошкаларды колга уйрету жер шарыныц барльщ жерлершде болды. Оларды уй жануарларына айналдырып колга уйретудщ неизп ошактары - Азия, Еуропа, Жерорта тещзь Осыган байланысты Ka3ipri шошка ту- кымдарыньщ уш ата теп бар: Еуропалык, Шыгыс Азия лык жэне Жерорта тещз1 жагалауыньщ жабайы шошкасы (кабан). Олардыц дашдеп ец ipici - еуропалык. Оньщ салмагы 350 кг, шоктыгыньщ бш ктт 90-100 см; бас суйеп узын, мацдайы TiK (9 сурет).

Шыгыс - Азиаялык жабайы кабан еуропалыкка Караганда усак, бас суйеп кыска, ишген. Жабайы кабанды уй жануарларына айналдырып колга уйрету Еуропада, Азияда (Yндастан, Вьетнам) жэне Африкада етп. Жерортатещз1 жагалауы жабайы кабанньщ, жерорта тещзшщ жагалауьшдагы шошка тукымдарыньщ (неапо- литандык, итальяндык шошкалар) аргы ататеп деп есептеищ. Жерорта тен1з1 жагалауы ньщ шопщалары буданнан пайда болганын атап ету кажет.

Туйелердщ (Camelidas) ею турш ажыратады: кос еркепгп (бактриан) жэне 6 ip еркепгп (дромедар). Булар - ете ip i, тез1мд1 жануар, Tipi салмагы 700-800 кг, шоктыгыньщ 6mKTiri ею метр жэне одан да жогары. Туйелерщ кёшкпк жануар ретшде пайдала- нады, олардан ет, сут жэне жун алады. Аналыктарыньщ жуктшп -1 4 ай.

Туйе шаруашылыгы - Орта Азияда, Казакстанда, сонымен катар Ресейдщ Шркатар облыстарында мал шаруашылыгынын

23

10-сурет. Крс еркепгй туйе - Бактриан

24

11-сурет. Дара еркепгп туйе - Дромедар

мацызды саласы болып есептелтедьОрта Азияныц аудандарында кебшде бактриандарды ecipefli,

олар жабайы туршде де кездесед1. Бактриан деген атау Орта Азиялык Бактрии деген мемлекеттщ атынан шыккан. Осы жер- лерден туйелер керуендермен Еуропага журген. Бактриандар климаттыц ауысуына жылдам уйренедь Оларды ecipy ареалы ете улкен. Оцтустасге Африкалык шелдерден Бурятияныц солтустйс аудандарына созылган. Бактриан мен дромедар езара жаксы шагылысады. Будандарын (нар) тасымадцаушы жэне келистис жа- нуарлар ретшде пайдаланады. Туйелердщ саны кебеюде.

Туйелер тукымдасына, сонымен 6ipre, ламалар да жатады (Lama glama) @ркешс1з туйелер тукымдасына Kipefli оларды eici турге ажыратады: гуанако жэне викунья. Осы Typnepi Чилиде, Аргентинада, Перуде, Боливияда кец таралган. Оларды ет, жун алу ушш жэне жук тасымалдау уппн пайдаланады.

Бугылар (Cervidae). Бутыларды колга уйрету Солтустште жаца тас гасыры дэу!рвде басталды. Бугылардыц уй жэне жа-

25

байы тур! бар. Ресейдщ солтустшнде жартылай жабайы турде кездеседь Солтусик бугыларды экологияльщ непзп ею топка: тундралы жэне орманды деп беледц. Орманды буты ете ipi жануар: аталыгыныц салмагы - 150 кг, аналыгы - 120 кг. Тундралы бугыньщ аталыгы -126 кг, аналыгы - 93 кг. Ci6ipniK уй бугысыныц ататеп солтустш жабайы бугы (Raugiver taradus).

Буты шаруашьшыгы - солтустштщ 20 шакты халыктарыныц шугылданатын непзп ici, сондыктан Ресей Федерациясында осы шаруашылык саласын жетвдцру упйн арнайы шаралар журп- зшуце. Бугыларды келштж жануар ретшде пайдаланады, олары ет, Tepi, сут, Tepi шиюзатьш алуга пайдаланады.

Кдстар. Жыл кылар мен иттерге Караганда едэу!р кеш отырык- шыл eM ipre жэне диканшылыкпен айналысуга кеше бастаганда колга уйрет1лш уй жануарларына айналдырылды. Уй тауыктары Yщцстанда колга уйрет1лген жабайы банкиев тауьщтарынан та- раган. Олар Еуропага Иран аркылы келген. Уйректердщ Ka3ipri тукымдарыньщ жабайы ататеп бакылдауык уйрек болып табыла- ды. Уй казы жабайы сур каздан шыккан.

К,ояндар (Oructolagus с uni с ulus). Уй кояндарыныц ататеп жабайы жертесерлер, оларды кейшнен Испанняда (б!здщ дэу1р1-

шзге дешн I г.) уй жануарларына айналдырып колга уйрете бастаган.

Жабайы кояндарды Солтустйс Африкада, Оцтуспк Еуропада, Австралияда жэне Украинаньщ оцтусйк-батысында кездеспруге болады. Кояндар - багалы ауылшаруашылык жануарлары. Олар- дыц тек TepiciH жэне жунш алып коймай, дэмш етш де пайдаланады. Аталган шаруашылыкка б1здщ ел1м1зде ani де болса аз кещл белшедо.

1.4 Жануарлардыц доместикациялык 03repriuiTiri

Доместикация - бул жануарларды колга уйрету жэне уй жануарларына айналдыру жэне осы уцерк барысында олардыц бойында шаруашылыкка мацызды жаца белплердщ дамуы; жануарлардыц езгергшгппн ocipefli, ол жаца тукымдарды шы- гаруга непз болады. Доместикация 10-15 мыц жыл бурын ба- сталып, каз1рп мал шаруашылыгыныц пайда болуына жэне калыптасуына экедщ. Ол yzjepic осы кунге дейт аякталган жок. Антропогендак жэне техногендш жагдайлардыц аргуына байланысты туяктыларды (буты, марал жэне т.б.), кустарды (туйе- кустар, жабайы куркетауык, кур жэне т.б.) доместикациялау бойынша журпзшетш жу мы стар кецейтщщ.

Белгшердщ тукымкуалаушылык сиякты езгерпштт олардыц непзп касиеп болып табылады. Турдщ даму процесшде жабайы жануарлар сиякты уй жануарлары да езгередг Ал айда уй жануарларына айналдыру бул жануарлардыц курт езге- руше экелдь жануарлардыц ататегше уксастык 6enrinepi азай- ды. Уй жануарларыныц аса катты езгерютер1вцц б1рден кезге тусетщщп - ешмдшгшщ непзп белгт epi, Tyci бойынша турл1 айырмашылыгы, сырткы бейнеа бойынша, dcipece, дене муше- лерше катысты жэне сонымен 6ipre ешмдшгшщ жогарылауы.

Уй жануарларьша айналдыру удерклнде дене 6iTiMi эр Typni жануарлар дуниеге кедщ, ол олардыц ешмдшгшщ багытына бай- ланысты болды. Сутп малдар тукымыныц денеЫ жщшке келед!, erii тукымдарда денеа кец аукымды болады жэне т.с.с. Tipi салмак бойынша жогары езгергшгпк ауылшаруашылыгы малдарыныц тукымдарынан байкалады: ауыр салмакты жылкылар 900-1000 кг, ал кшнсентай понидыц салмагы 20-250 кг. Едшбай койларыныц

27

аналыгыныц салмагы 80-90 кг, ал кейб1р биязы жуцвд койлар 40-50 кг. Жергшкп аборигецщ ipi кара малдардьщ сауымы 800- 1200 кг дейш, зауыттык тукымдарда 3 - тен 25 мыц кг-га дейш. Ярослав тукымыныц Вена атты сиыры тэушгще 82 кг, кубиндык Убре Бланка сиыры 110,9 кг сут берсе, аборигендж сиырдан 3-5 кг сут сауылды. Казащыц кылшыкты кой кошкары 2,5-3,5 кг жун берсе, биязы жуцщ тукымдар 10-15 кг, жекелеген жануар- ларда («Бескарагай асылтукымды шаруашылыгы Павлодар облы- сы, профессор А. Нартбаевтыц 1995 ж. мэтметтер1 бойынша») 32,0 кг дешн жетедг. Жабайы шопща жылына 3-4 торай экелсе, каз1рп кездеп шошкалар тукымынан жылына 10-20 торай, кейб1р кезде 40 торайга дейш алады. Уй жануарларыныц ездершщ ата- Teicrepi жабайы жануарлармен салыстырганда кеп езгергшггш оларды адамдардыц узак уакыт бойы колдан сурыптап, жаксы коректещцрш жэне жаксы жагдайда кутш устауыньщ нэтижеслнде болды. Жануарлардыц бас cyfieicrepi мен дене суйектершде де кептеген езгерАстер болды. Суйектершщ мыктылыгы теменцед1, оларда кальций тузы азайды.

Бас суйектщ бетпк жаты кыскарды, ipi кара малдыц мутзшщ узындыгы жэне жуандыгы азайды, шошкаларда азу тктершщ келем1 кшпреищ, койларда кебшесе куныс бастылык жэне куныс тумсыктылык калыптасады. Мукыл (муй1зс1з) мал да жаксы ecipLne бастады. Уй жануарларыныц сирак cyfteicrepi де езгере бастады, куйрык жэне кеуде омырткаларыныц саны кебейд1. Жабайы шопщада 13-14 кеуде омырткасы болса, уй шопщасында оныц саны 16-га жетедь Куйрык омырткаларыныц саны да, nimmi де езгерд1, dcipece, койлар мен иттерде катты байкалады. Жабайы койларда 10-12 куйрык омырткасы болса, уй койларында 23-ке дейш болады. Осындай озгер!стер Tepicimn курылысында, соны- мен катар жун жамылгысында да байкалады: тер1вщ катпарлануы пайда болды, уй жануарларында Tepi асты май жасушаларыныц кабаттары кебейе бастады, бул кебшесе еттш багыттагы жануар- лардан байкалады. Уй жануарларыныц eMip суру барысындагы айтарлыктай езгер1стерге байланысты олардыц innci агзалары - ас корыту, тыныс алу, кан айналысы жэне т.б. езгер1ске ушырады. Жабайы шоищаларга Караганда уй шошкаларыныц iineri узарды, уй ipi кара малы мен кояцдт кыскарды (dcipece, ерте жетшетш

28

en i Typnepi). С.Н. Боголюбскийдщ мэл1меттер1 бойынша, уй койларыныц журепнщ салмагы жабайы койларга Караганда 2 - есе кем (муфлондар жэне аркарлар). Жабайы жануарлармен салыстырганда кептеген уй жануарларында, олардын екпеа, буйреп жэне т.б. нашар дамыган болады жэне уй жануарларынын негурлым каркынды дамыган мушелерх- сутпц Ty3Uiyi, кебею мушелерь Аркардыц атальпыньщ журепнщ салмагы 0,8 кг, eicneci, бауыры жэне буйреп 1,85, 1,55 жэне 0,27 кг (А. Байров, 1939), ал б1здщ мэл1меттер1м1з бойынша дегерес куйрыкты койында салмагы 0,26; 0,87; 1,16 жэне 0,23 кг.

Сут алу ушш ecipmerm уй жануарларынын аналыктарыныц желпп сауын кезшде ете улкен мелшерге жетедо (10 - 15 кг). Жабайы жануарлармен уй жануарларыныц сут бездершщ гис- тОлогияльщ курылысына карасак, жабайы жануарлардш нашар дамыган, ал уй жануарларынын бездн улпасы сауын маусымында ете жаксы дамыган болады.

Уй жануарларынын жыныс жуйесвдеп e3repicTepi ете сирек. Уй жануарларынын кебшде шырыш агу, куйлеу, овуляция жэне со- н ымен катар шагылысу у акыты жэне телдщ туу с иякты жыныстык кезеццер1 де катгы езгерген. Жабайы жануарлардьщ телдейтш уакыты катац турде белгип 6ip мерз1мге сэйкес, ал уй жануарлары жылдыц кез келген уакытында тел бере алады. Кептеген уй жануарларыныц урпак 6epyi арта тусп. Жабайы шошка жылына 4-6 торай берсе, ал уй шошкалары жылына 20-40 торай беред1. Жабайы коян жылына 4 рет кежектесе, уй кояны жылына 7-10 рет кежектейд1. Жабайы тауык жылына мулдем аз жумыртка беред1 (10-15 дана), ал Ka3ipri замангы уй тауыктарыныц тукымдарьгаан жылына 350-360 жумыртка алуга болады.

Жануарлардыц жуйке жуйесгащ кызмеп, темперамент!, Mi- нез, журю-турысыныц турлер1 де езгерд1. Уй жануарларынын коркуы аз байкалады, мшез-кулкы салмактанган. Д. К. Беляев уй жануарларыньщ эволюциялык механизмдерше теориялык талда- ма жумыстарын журпзе отыра, м1нез-кулыктьщ айрыкша орнын, жабайы жануарларды уй жануарына айналдырып колга уйрету удерМцде олардын кептеген кызмет ету жуйелершщ тукымдык кайта курылуы niicipi бойынша непздеген. Жануарлардыц мшез- кулкы бойынша шшш калыптастыру удерюгвде жылдамдыгын-

29

да жэне олардыц ету сипатында селекцияныц аткаратын peni керсетщщ. Тулкшерд1 мшез-кулкы бойынша сурыптау оларды жылдам уй жануарына айналдырып колга уйретуге, оларда жаца белгшердщ жэне касиеттердщ туъшдауына ьщпал етп.

Е. Я. Борисенконыц (1957) niK ipi бойынша, уй жануарларына айналдыру салдарынан туындаган барлык езгерютерщ ек1 топка белуге болады:

1) Ошмдшгшщ мамандандырылуымен жэне адамныц езше кажетп мал тукымын алуга максат койып, соны icKe асыру нэтижесшен байланысты езгергстер (сути сиырлардыц желшшщ дамуы, койлардыц жуншщ мелшер1 мен сапасы бойынша кеп турлшп, жумыска жегетш аттардыц дене 6iTiMi, ет жэне сут багытындагы малдардыц ерекшелштер! жэне т.б.).

2) вщмдыппнщ мамандандырылуымен жэне адамныц максат- ты ic-эрекетшен байланысты емес езгерютер. Оган итгердщ, кояндардыц, шошкалардыц, койлардыц кулагыньщ салпиюы, уй жылкыларыныц жалыныц, шошкалардыц куйрыгыныц сал- бырап туруы сияктылар жатады. Доместикациялык белгшердщ жануарлардыц эр турл1 турлер1мен, кластарынан кершетщщп. Бул олардыц шыгу тепнщ 6ip екендтн, сонымен катар, осын- дай езгер1стерд1 тудыратын себептердщ ортактыгын бщщредь Доместикацияльщ белгшердщ саны ежелп шыгу тепмен байланысты емес. Мысалга, ит уй жануарларына ерте айналдыры- лып колга уйретиад, онда доместикациялык белгшер кеп, ал есек ерте заманнан бастап eMip сурсе де, тукым куалаушылыгы консервативп, юшкентай ареалда кездеседг, езгерген белгшер1 аз. Ареалдыц шектелу1 доместикациялык белгшерщ тежейтшдер, 6ipaK кодас пен ламаныц ареалы шектеул! болса да, олардыц саны кеп. Доместикациялык белгшердщ пайда болуына жабайы куйден уй жагдайына ауысуы кезшщ децгет эсер етедь Уй жануарларына айналдьфу npoueci кезшде жагдайлар курт езгерсе, соншалыкты доместикациялык белгшер кеп пайда болады. Колга уйретшген есектер мен бугылардыц eMip суру жагдайлары олардыц жабайы куйде eMip суру жагдайымен салыстырганда аз езгерген жэне осы жануарлардыц доместикациялык 6enrinepi са- лыстырмалы турде аз.

Жабайы жануарлардыц арасьшда жаца туындаган белгшер1

30

бар даралар кеп, сол немесе баска децгейде олардьщ eMipre Ka6i- леттшп табиги сурыптаумен жойылады. Осыдан олар турдщ эволюциясына одан dpi катыспайды. EipaK осындай табиги су- рыптау уй жануарларыныц арасьщца да журпзшед1 (ол жабайы жануарлар арасындагы децгейдегщей емес), адам езшщ уй жану- арларын турлецщру бойынша жумысында, acipece, ерте кезецде жануар агзасыныц табиги ортамен барлык карым-катынастарын есепке ала алмайды жэне осыдан табиги сурыптауды жояды. Доместикацияльщ белплердщ барлыгы OMipre кабшеттшктщ жэне агзаньщ ортаньщ жагдайына бей1мделушщ темендеуь мен байланысты емес. Олардьщ Kenniiniri зиянсыз жэне енжар турде пайда болды, 6ipaK содан кейш сырткы ортаньщ белгш жагдайларында лайыкты болды. Мысалы, дене бетш улгайтатын узын кулак ыстьщ климат жагдайында термореттеу yzjepiciH- де мацызды рел аткара бастады, ал тулюнщ терхсшщ платина TycriniriH адамдар ете багалы санады жэне олардыц пайда бо- луыньщ басында-ак ете мукият сурыпталды.

Жануарлардыц уй жагдайьщца eMip суруге бей1мделу1 eKi ба- гытга журдк 1) табиги ортага уйрену. Мысалы, койларда майлы куйрыктыц пайда болуы, туйелердщ еркештер1, осы жануарлардыц узак уакыт сусыз шелд1 жэне шелейтп жерлерде журу кабшетшипн улгайтты; 2) адам колымен жасаган ортага жэне уй жануарларына адамныц койган талаптарына бешмделу. Мысалы, олардьщ ас корьпу мушелершщ концентраттарга бай ра- ционды корытуга, уй жануарлардьщ колга уйретшушен олардьщ корада камап устауга, cyrTi малдардыц сут бездершщ кызметшц кернеушгще, жумыскер жануарлардыц жегшуге, ер токымга бешмделу!

Жануарлардыц колга уйретшш, уй жануарларына айналдыру кезшде езгергштктишщ жогары болуы, олардыц эр туршде кептеген доместикациялык белгшердщ пайда болуы - ем1рлершщ езгерплушщ эсершен ту кымкуалау шы л ыктарыныц босацсу ынын нэтижеЫ, бурынгы даму гармониясыныц бузылуынын нэтижесь жабайы кушнде калыптаскан innci корреляциялардыц жэне жабайы кушнде сырткы ортамен болган езара карым-катынастыц бузылуы. Ац ecipy шаруашылыктарында кумш-кара тусп тутолерщ ecipyai бастаганда, оларда эр турл1 тустер пайда бола

31

бастады: платицщ, мэрмэр, iнжy, ак кар жэне т.б. Уй жануарлары негурлым шлпш, кенггш болды, олардын арасында ездершщ ту- ыстарынан турл1 белплермен ереКшеленетш, оньщ шшде адамга пайдалы даралар пайда бола бастады. Осы сощылары, адам тара- пынан ерекше камкорлык жасау заты болды жэне жануарлардьщ Ka3ipri замангы т^кымдарыныц жетщщршушщ жогары денгешне жеиазщщ.

Бацылау сурацтары:1.УЙ жануарларыныц шыгу Teri женшде гылыми нетазда калаган юм?

A) М. ИвановB) Н. КравченкоC) Ч. ДарвинД) А. Миддендорф Е) П. Кулешов

2. Жабайы малдарды непзп колга уйрету орталыктары?A) Азиат, Андиялы, АфрикалыB) Малай архипелегы, Ущц, Kiiui азия, Жерорта тещзшщ жагалауы, АфрикаC) Кытайлы,Yщи, АфрикалыД) Kiuii Кытай, Уцщ, Оцтустш-батыс Азия, Жерорта тещзц Андылык, Африкалы Е) Ущц, Kiuii Азия

3. Уй жануарлары - бул...A) жабайы жануар, жас кезшен колга уйретшш, адамга багынатын жэне пайда экелуге бешмB) камауда тез кебейетш, колдан азыктандыруга бешм, адам талабына сай тур шшдеп тукымга дифференциалган жануарларC) камауда тез квбейетш жануарларД) тур шшдеп тукымга дифференциалган жануарлар Е) адамга пайда экелетшдер

4. Колга уйретшген жануарлар - бул...A) адамга уйренген жануарларB) камауда тез квбеюге бешмC) камауда тез кебейетш, азыктандыруга бешм, колда усталып, кебейетш, тур шшдеп тукымга дифференциалган жануарлар Д) тур шшдеп тукымга дифференциалган жануарларЕ) жабайы жануар, жастайынан колга уйретшш, адамга багынуга бешм

32

5. Доместикация - бул ...A) колга уйретшп, еркш OMip суретж жануарларB) жануарларды колга уйрету процеслC) жабайы жануарлардын уй жануарларына ауысу npoueci Д) колга уйретшген, камауда OMip cypeTiHЕ) колга уйретшгендер

6. Ауыл шаруашылык жануарлар - бул...A) уй жануарларыB) уй жануарларын кебейту ауыл шаруашылык ещцрилшц саласыC) есектер, иттер Д) иттерЕ) доместикаиялы жануарлар

7. Уй койларыныц жабайы аргы теп?A) узын куйрыкты койB) мериносC) койД) куйрыкты кой Е) муфлон, аркар, аргали

8. Жабайы шошкалардыц аргы Teri?A) Еуропалы хрякB) жабайы кабанC) Жерорта тещзднс шошкаД) еуропалык, шыгыс-азиялык жэне жерорта тещзд1 жабайы кабан Е) жабайы хряк

9. Жануарларды колга уйретудеп олардыц ешмдшп капай езгеред1?A) коршаган ортага байланыстыB) темендейдаC) езгермецда Д) алмасадыЕ) оларды езгертуге байланысты жогарылайды

10. Колга уйрету Кёзщцеп кебеюшшк касиет калай езгеред1?A) коршаган ортага байланыстыB) урыктану темендещйC) езгермейда Д) калыпты емесЕ) кебеюшшш жогарылайды

3-1382 33

2 - т а p a y . м а л д а р д ы ц е с ш ж е л л у ! ( о н т о г е н е з )

2.1 Жалпы жагдайлар

Агзаныц ecin жетшу1 - к;аз1рп биология гылымыныц орталык мэселершщ 6ipi. Ол езшщ мацыздылыгы жэне курделшп бойынша ерекше. Диаметр1 бар жогы 130-140 мк, салмагы 0,0015 мг адамныч жумыртка жасушасын урыктандырганнан салмагы 3-4 кг баланыц дамитындыгы белгип. Кундер, айлар, жылдар етш, адам коршаган элемге талдама жасауга жэне оны турлендоруге кабылетп болады. Бул биологтарды артка шепнбей агзанын да- муын зерттеуге мэжбурлейтш табигаттьщ ец 6ip гажайып жум- багы болып табылады.

Жануарларды жетиадруге багытталган селекциялык жумыс- тардьщ непзп 6eniri - болып теЛда дурыс ecipy, ол жануарлардыц ecin жетшушщ зацдыльщтарын жэне осы удергске эсер ететш факторларды бшуге непзделген.

0с1мдоктердщ жэне жануарлардыц ecin жетшуь баскаша айтканда, онтогенез деп аталады. «Онтогенез» TepMHHi (грек тшнен аударганда ortos кургак жэне genesis - шыгу, есу) агзаныц ecin жетшу удеркй ретшде тусщщршедк

Онтогенезде барлык Tipi агзаларга тэн тукым куалау урпак- тарына ата - аналарыныц жэне негурлым алыстап кеткен ата-ба- баларыныц белгшер1 бершетш касиеп, сонымен катар 6 ip турдщ ата-бабаларымен жэне урпактарыныц арасындагы езгергшгпк деп аталатын айырмашылык байкалады. Агзаныц осы ею ка- сиеп де генотиптщ жэне ортаныц езара карым-катьшасы нэти- жeciндe етедь Жануарлардьщ шаруашылыкка пайдалы барлык селекциялык 6enrLnepi (сут жэне ет ешмдтЙ!, жумыртка басу, жун кыркылу жэне т.с.) накты паратиптпс жагдайда агзаныц тукымкуалаушыльщ нег!зшщ эрекеттершщ аркасында болады.

Соцгы он жылда молекулярлык биологияныц, биологиялык химияныц, генетиканыц, физиологияныц, физиканыц, биотех- нологияныц, гендж инженерияныц, математиканыц жэне т.б. алга жылжып дамуы, онтогенездщ негурлым курдет удер1сте-

34

piMeH мукият танысуга мумюцщк беред! Адамзат муддеа ушш агзаньщ дамуьш баскару негордым шынайы м1ндет болып енедь Малдардьщ етм дш к жэне тукымдык сапаларыныц кубылма- лыгы, генотип жэне ортаньщ езара карым-катынасына гана бай- ланысты емес, соньшен берге эрб1р индивидумньщ жас ерек- шешкгерше байланысты болуына тэуедщ. Суткорекгшердщ жэне кустардыц ecin жетшу1 туралы гылым тек теория ушш емес, сонымен 6ipre жаца замангы мал шаруашылыгыньщ тэж1рибеа ушш де манызды.

Агзаныц дамуы зат алмасудыц нэтижесшде ассимиляцияныц жэне диссимиляциянын накты 6ip катынасында жузеге асыры- лады: оныц морфологиялык непзш, жасушаныц белшу1 жэне олардьщ саныньщ жогарлауы, елшемшщ улгаюы, жасушадан тыс курамалардыц кебекн курайды. 6с1мдистердщ жэне жануарлардыц ecin жетшу1 ушш есу (жануарлар денесшщ улгаюы) жэне даму (курылымыныц жэне кызметшщ сапалык курделенуО yflepici тэн. 0су жэне даму - онтогенез удергсшщ ею жагы.

Онтогенез немесе жануарлардыц ecin otceminyi деп урыц- танганнан бастап ол влгенге дешн генотиптщ жэне вмхр жаг- дайыныц взара байланысы кезтде болатын агзаньщ цурылымы жэне щзметтде болатын сандыц жэне сапалъщ взгергстердщ эволюциялъщ цалыптасцан ydepicmepdiff зацдЫлъщтары деп шусту цажет.

Агза жасушасьшьщ салмагы жЭне елшемшщ, оныц улпа мен мушелершщ, дене елшемшщ жэне келемдпс еЛшемдершщ, онда белсенда заттардыЦ жиналу есебшен улгаюы - есу деп аталады. бсущ агзаньщ еМ1рШецщгШщ калыпты физиологняльщ кубылы- сы деп карау керек; оныц непзшде эр турл1 уш удерк жатыр: жасушаныц бел1ну1, олардыц келемшщ жэне салмагьшьщ улгаюы жэне жасуша аралык жэне жасушадан тыс калыптасулардыц улгаюы. 0cyai жасушаныц бел!ну yflepici деп карастыра отьфып (кебею), есу yflepici кай жерде аякталады жэне дифференциация удерю! кай жерде басталатындыгын шектеу киын болатындыгын есте сактау керек.

Даму yflepici деп агзаньщ курылысынын курделену1, оныц улпалары мен мушелерЫц дифференциациялануы жэне маман- дануы аталады. Баскаша айтканда, даму - бул жасуша курамыныц сапалы езгертуь

Даму сонымен катар есу сиякты жануарлардыц ecin жетшушщ пайда болу кубылысы жэне оныц турл1 жуйелердщ жэне агзаныц езше тэн кызметшен бейнеленедь Суткоректшер онтогенездщ келеа кезецдершде жаца туган телдерде болмайтын ас корыту аппаратный жаца кызмегг пайда болады. Кейб1р мушелер, оныц iininae бауыр онтогенездщ аралас кезецдершде кызметтерш ау- ыстырумен сипатталады. Жануарлардыц мушелер1 мен эр турл1 жуйелершщ даму децгет туралы 6i3 олардыц кызмеп бойынша багалай аламыз.

2.2 Малдыц ecyiH жэне жетшуш зерттеу agicTepi

Малдар агзасыныц ecin жетшу yaepici ете жан-жакты бай- кал ад ы. Малдардыц ecin жетшуш зерттеуцщ б1рыцгай эмбебап эдгсг жок. Бул мэселе жануарлар агзасыныц есу жэне жетшуш зертгеудщ эр Typni эдкггерш (морфология, биохимия, физиология, генетика жэне т.б.) колдану аркылы meniuiefli. Осыныц езшде малдардыц ecyiH зерттеу жэне есепке алу 9flicTepi агзаныц онтогенез процесшде дамуын зерттеумен салыстырганда жаксы дайындалган. Жануарлардыц ecyiH зерттеу жэне есепке алу дене елшемдердщ жэне келемдк керсеткшггершщ салмагын аныктау жолымен icKe асырылады, олар онтогенез бойында немесе оныц жекелеген кезецдер1нде жуйел! турде журпзшедь

Салмактыц есуш малды жуйел1 турде елшеу непзшде есепке алады, ол ез кезегщде оныц денестщ сол сэттеп салмагын, сонымен катар мал денестщ белгш 6ip уакыт аралыгында есуш аныктауга мумкщщк бередь Малдарды елшеу кез кел- ген дэдщк дэрежеамен орындалуы мумкш. Ол тек техникалык жагдайлармен гана шартталмай, сонымен 6ipre баска да кептеген факторларга да байланысты болады. Осы факторлардыц арасын- да малды елшеуцщ нактылык децгейше, малдьщ келем1 оньщ асказанына, шепне жэне куыгына эсер етедь Осы айткандарды есепке ала отырып, ауыл шаруашылыгьшыц ipi малдарын 100 гр-нан артык емес дэдщкпен, ал усак малдарды 1 гр-нан артык емес дэдщкпен елшеу дурыс, ол дегешм1з малды елшеу дэлдшп олардыц Tipi салмагымен шартталады. Малды елшеу куннщ белгш! 6ip уакытында устеме коректецщру жэне суару алдында журпзшедь Малдарды топпен елшеу, олардыц жеке дамуымен та-

36

нысу максат болып койылмаган жагдайда гана журпзшедь Турл1 малды онтогенездщ турл1 кезецдершде елшеу, олардын дамуыньщ эмбриональды кезещмен танысуда ЖYpгiзiлeдi. Мунда урыктьщ салмагын аныктау ушш, 6i3 олардын анасын союга мэжбур бола- мыз жэне осылайша урыктьщ одан dpi дамуын жасанды жолмен токтатамыз. Мундай жагдайларда зерттелш отырган малдардьщ ата-аналар жубынын б1ртектшгше, сонымен катар олардын урпактарыныц жатыр iiniH4e ocyi екпшше жэне сипатына эсер ететш олардыц кутшу1 жэне коректещцршу жагдайыныц б1ркелю болуына кол жетюзшедь

Малды кезекп елшеудщ арасындагы уакыт аралыгы малдыц турше жэне зерттеу мшдеттерше байланысты эр турл1 болуы мумкш. Алайда жас малдарыньщ екшщй ecyi кезещнде оларды ocyi баяулайтын ересек жастагы кезецге Караганда жш елшейдь Тез есетш усак жануарларды (кояндар, шошкалар) ipi, ecyi баяу ететш (ipi кара мал, жылкы) жануарларга Караганда жш елшеп отырады.

Зоотехникалык тэж1рибеде малдардын ecyiH есепке алу ушш, кебше мынадай ретте елшейдк ipi кара мал жэне жылкыларды туганда жэне 1; 2; 3; 4; 5; 6; 9; 12; 18 жэне 24 айлык жаста; шошкаларды туганда жэне 1; 2; 4; 6; 9; 12; 18 жэне 24 айлык жаста; койларды туганда жэне 1; 4; 7; 12; 18 жэне 24 айлык жаста; Малдар eKi жастан асканда жылына ею рет елшейд1 - кектемде жэне кузде. Малды азыктандырганды дешн танертец елшеген дурыс.

Малдьщ ecyi туралы толык маглуматты тек оньщ салмагыныц e3repyi непэшде гана алмайды, ce6e6i ecin келе жаткан агза ез келемш улгайтса да, KopeicriH уакытша жет1спеу1 кез1нде оньщ салмагы eni6ip 63repicci3 калады. Осыдан баска малдьщ есу процесшде оныц дене 6iTiMi езгеред1, оньщ e3i осылайша оньщ Tipi салмагында байкалмайды. Сондыктан малдьщ ecyiH талкылауда оларды жуйел1 турде салмагын гана елшеп кана коймай, сонымен катар дене б тм ш елшеу де кажет.

Малдьщ дене 6iTiMiH, салмагын елшеген кундерi 6ip мезгшде елшеп отыру кажет. Малдьщ дене елшемдершщ ecyi малдьщ дене 6iTiMiH елшеу жолымен аныкталады жэне ол сантиметр- мен бершедь Малдардьщ денешнщ бел1ктершщ узындыгы онын

37

кацкасыныц узындыгына байланысты болатындыктан, дене бшмшщ елшемдер1 де суйек кацкасыныц ecyiH сипаттайды. Дене елшемдершщ есу багыты бойынша малдыц денестщ есушщ бййспп, узындыгы жэне eHi юредь Журпзшген елшемдердщ дэлдшга жануардьщ каншалыкты дурыс тургандыгына, сонымен катар елшеу жумыстарын юмнщ капай журпзгендтне де байланысты болады. Малдыц дене елшемдершщ ecyiH елшеу жумыстарын тек кана 6ip маман аспаппен гана журпзу1 кажет. Осы ережелерд1 кадагалау елшем жумыстарында жШершетш, сонымен катар аспапка байланысты кател1ктерщ де азайтады.

Малдардыц келемд1 ecyiH дурыс аныктау ете киын, кебше TinTi мумкш де емес. Бул эдюп малдардыц дене мушелерш жэне жекелеген мушелердщ келемдш ecyiMeH танысуда (сойганнан кешн) колдануга болады. Келемщ есу Tipi малдарга кешннен есептелшетш елшеулердщ катысты дэдщк дэрежеа бойынша аныкталуы мумкш. Малдардыц ecyiMeH танысудыц Keft6ip жаг- дайларында дененщ бетш елшеу аркылы кызыкты нэтижелер ал у га болады. Ал айда дененщ бетш малды сойганнан кейш жэне одан сьфып алынган терпи елшегеннен кейш гана алуга болады.

Жуйел1 турде салмагын жэне дене б тм ш елшеу аркылы есудщ жылдамдыгын аньщтауга болады. Оньщ жануарларда шаруашылык мацыздылыгы зор, ce6e6i тез есетш жануарлар акырын, баяу eceriH малдарга Караганда кез келген жагдайда коректш заттарды аз жумсайды. всудщ жылдамдыгын абсолютпк жэне катьшасты елшемдермен бейнелейдь Абсолютпк есу деп Tipi салмактыц белгш 6ip уакыт аралыгында, дене елшемдершщ салмактык жэне келемдш 6ipniicrep турвде бершген малдардыц елшемдерш айтады. Мундай жагдайда мына формула цол- данылады:

A - W2 ~ WXt

А - уакыт б1рлшндеп абсолютпк есу; W1 жэне W2 - алгашкы жэне соцгы салмак, дене (муше) елшем1 немесе зерттелш отыр- ган елшемнщ келемщ t - eiri елшеудщ немесе елшемдердщ арасындагы уакыт.

38

Уакыт б1рлнтндеп дененщ салмак бгршгшщ абсолюта ecyi есудщ шынайы жылдамдыгын сипаттай алмайды. всудщ баска ерекш&шктерш, онын кернеутгшщ децгешн, ecin келе жат- кан салмактьщ жэне есу жылдамдыгыньщ арасындагы езара карым-катынасты бшуге деген кажеттшж жш туындайды. Турл1 турге, тукымга жататын немесе салмагы, жасы жэне т.б. бойын- ша айырмашылыктары бар малдардьщ есушщ салыстырмалы жылдамдыгыньщ ninipi ушш олардьщ катынасты ecyiH немесе есушщ к,атысты жылдамдыгын аньщтайды.

Кдтысты ecyqi мына формула бойынша есептеищ:

W - WК = - ^ ----*100

Щ

мрзда, К - есепке алынган мерз1мдеп осу (пайызбен); W2 - кезец сонындагы салмак жэне W1 кезец басындагы салмак. Осы тур алы толыгырак Т. С. Садыкуловтыц «Практикум по разведению и селекции сельскохозяйственных животных» 1999 окулыгында бершген. Осыдан баска, осы эдас 6 ip малдьщ немесе турл1 малдыц елшем б1рл1ктер1 эр турл1 (кг, см, мкм, жэне т.с.с) TYpлi белгшердщ есушщ кернеуш (Tipi салмак, жуншщ узындыгы, булшьгк ет жэне жун талшыктарыньщ диаметр! жэне т.б.) салыстыруда ете колайлы. T ip i салмактьщ орташа тэул1кпк абсолютак e c y i мынадай болады:

л = ^ =29.1г120

Катынастык ecyi:

4 0 -5К = ——-*100 = 700%

5

Ягни, туган кездеп салмакпен салыстырганда, 700% -га немесе 7 есе есед! (35:5=7).

39

да нак осы кезецде жануардыц болашактагы ешмдшгш жэне вм1ршендшн аныктайтын ете мацызды мушелер1 калыптаса ба- стайды.

Ф. М. Мухамедгалиевтьщ (1970) niKipi бойынша, урыктьщ дамуыныц осы кезещ оныц барлык ыкпал етулерге деген улкен сез1мталдык уакыты болады: урык ете элсЬ, сап алы коректш зат- тарды тал ап етедь ол жатыр аркылы етедь Жатырдагы кез келген келецс1зд1ктер урыктьщ елзодне экелед1 жэне осы жагдайды есеп- ке алмаса, мал шаруашылыгында ете кец тараган эмбриональдык жаппай елшге экеледь Малды ecipy тэжipибeciндe кун сайын бакыланатын кайта куйлеу-урыктандыру nponeciHiH болмауыныц нэтижеа емес, урыктыц оныц бастапкы даму сатысьшдагы ел1мь

Жатырда дамудыц урыктьщ кезещ ipi кара малда 34 тэулж бойы, койларда 28 жэне шонщаларда 22 тэулпс.

¥рьщтыц твлге цалыптасу алды. Ол курдел1 айналулар удергсшщ узактылыгымен жэне эмбриогеннщ улкен кернеу1мен, Heri3ri езщщк морфологиялык тукымдык-турлш белгшердщ ка- лыптасуымен сипатталады. Асказан дифференцияланады, кац- каныц осы1к жэне перифериялык бел1мдер1 калыптасады. Кац- каныц шем1ршек салаларыныц суйектену1 туындайды, бет жагы калыптасады, мойны калыптасады, урыктьщ кан тамырлары калыптасады, бас миыныц курылысы курделенещ. Жатырда дамудыц урыктьщ телге калыптасу алды кезещ ipi кара малда 26 тэулпс, койларда 18 жэне шошкаларда 16 тэулж бойы болады.

Iiumeei телдщ цалыптасуы. Ол ец узак урык денесшщ, оньщ улпаларыньщ жэне мушелершщ есушщ каркынды удерк- тер1мен сипатталады. Малдьщ дамуыныц осы кезещнде жун жамылгысыныц жэне тер бездершщ калыптасуы етедк булшык eirepi, одан dpi тыныс алу, аскорыту, ему. Козгалыс жэне жылуды реттеу удерютерш реттейтш бас миыныц жэне ми орталыгыныц кыртысы дамиды. Inrreri телдщ калыптасуы кезещ бойында ауылшаруашылык малдарыныц дамуында келденец-салалы булшык ет улпалары пайда болады, суйек кацкасы дамиды жэне iniKi жы- ныс мушелершщ калыптасуы аякталады. Осы кезец бойы малдьщ денесшщ салмагы улгаяды, сонымен катар болашак жеке бастыц непзп бейнесш калыптастыратьш, олардыц морфологиялык жэне физиологиялык дамуы жалгасады. Inrreri телдщ калыптасу

42

кезещнщ узактылыгы ipi кара малдарда 220 кун, койларда 100 куннен аса, шошкаларда 80 кун, туйелерде шамамен 330 кун.

Жатырда дамудыц ap6ip кезещне дамып келе жаткан урьщ- тыц анасыныц агзасымен нактылы 6ip мушелер жуйеа тэн. Г. А. Шмидтщ ipi кара малга журпзген мэл1меттер1 бойынша, урыктану кезещнде эмбрион e3i дамитын жатырдьщ секреция- ларымен коректенвд1. ¥рыктын телге кальнггасу алды кезещнде жатырдьщ ем мушздершщ секрецияларымен, iurreri телдщ калыптасуы кезещнде урыктыц анасымен байланысы катиледон жуйелер1 аркылы жузеге асырылады.

Эмбриондардыц коректену1 оныц жатырда дамуьшыц жеке- леген кезецдерщде б1рдей емес. Онын OMip жагдайына деген та- лаптары да эр турль Урыктык кезеншде даму азыкгыц санына емес, оныц сапасына байланысты. Осы кезецде урьщтыц коректк заттарга деген кажеттшп ете аз жэне ол анасыныц денесшдеп заттар есебшен толыктырылады. Ана агзасы урьщ ушш езшдпс «Ментор» (тэрбиепп) кызметш аткарады. Оныц корегшщ жогары сапасы жэне биологиялык; сапалылыгы эмбрионныц урыктык кезецдеп дамуын мерз1мдейтш сырткы басты факторлар болып енед1 (Е. Я. Борисенко, 1967).

¥рыктык дамудыц келеа кезецдершде урык толыкканды про- теиндер мен дэрумендерден баска минералдык заттарды кажет етедо. Ол, acipece, анасыныц каныныц курамында жэне пла- центалык суйыктьщта кальций тузыныц, фосфордыц жэне осы кезецде тез есетш суйек талшыктарыныц курылысына кажетп баска да органикальщ элементтердщ болуын тал ап етедь

Жануарлардыц жатырда дамуын кезец-кезецге белу мынаган байланысты: тукымдык, жеке бас жэне паратиппк жагдайларга (коректецщру, куту, ана агзаньщ жагдайы, табиги-климаттык факторлар жэне т.б.) байланысты мапдыц жатырда дамуыныц турш кезеццершщ ету мерз1м1 e3repyi мумкш.

Мапдыц жатырда дамуы б1ркелш журмейдь Осу каркыныныц кезецдер1 урыктыц элс1зденген есу энергиясы кезецдер1мен ал- масады. Ос in келе жаткан агза салмагыныц каркынды улгаюы эмбрионалдык дамудыц ерте сатысында байкалады. Жасы келе дамудыц барлык удергстершщ оныц пшнде есущц жэне диффе- ренцировкалаудыц да каркынды л ыгы темендейдь

43

Н. А. Кравченко (1973) бойынша, шошканыц урыгы 15-20 кундж жаста езшщ салмагын 5 кун 1шшде eKi еселещй, ал 90- 100 кундж жастагы урык салмагын 10 кундж ем!ршщ салмагына гана еселецш, демек eKi есе баяу. Турл1 малга олардын тукым куалаушылыктарына байланысты жатырда дамуынын ёзщдш ерекшел1ктер1 тэн. Мысалы, езшщ жатырда дамуынын уштен 6ip бвлшнде шошкалардьщ урыктары оз денесшщ салмагын ен улкен келемде улгайтады, ал ец аз ©Сетки коян урыктары, б1ршш1ден, imTe дамуда шошка урыгыньщ дене салмагы ecefli, ал коянньщ урыгыньщ салмагы кемидь Жатырда дамудыц уштен екшин кезецшде коянньщ урыгы осылайша баяу дамиды, со- дан кешн жьшкылар жэне осыган уксас катысты жылдамдык- та шошка, ipi кара мал жэне койлардыц эмбриондары. Жатырда даму кезецшщ соцгы упгппнде кара малдыц, койдыц жэне шошканьщ урыктарыныц дамуыныц ecyi осы турлердщ жаца туган телдершщ eKi ужпгше тэн. Жаца туган кежектщ денесшщ барлык салмагы (91%) кояндардыц жукттйтнщ соцгы декада- сында болады (1-кесте).

1-кесте. Эмбрионалдык кезецдеп малдардыц Tipi салмагыныц есу каркыны (К. Б. Свечиннщ мэл!меттер1 бойынша), %.

Малдыц TypiЖатырда даму уакыты

BipiHiui EKimui YmiHnii Барлык кезец бойынша

Ipi кара мал 0,5 23,7 75,8 100

Кой 0,4 24,4 75,2 100

Жылкы 1,3 15,7 83,0 100

Шошка 2,0 24,0 74,0 100

Коян 0,02 9,3 90,68 100

Эр турл1 малдыц эмбриондык осу каркыныныц ерекшел1ктер1- не сипаттама беру ушш (1-кесте) жаца туган малдардыц салмагы 100% алынган жэне турл1 малдардыц урыктарыныц жатырда дамуыныц турл1 кезецдершдеп катысты салмагына салыстыру журпзшген. Урыктыц салмагы мен эр турл1 мал турлершщ мерз1м!

44

салыстырылды. Мунда осы малдардьщ жуктшпнщ узактылыгы эр турл1 екендт есепке алынды. Осыдан, эрине, салыстырылып отырылган малдардьщ эмбриональды есушщ каркындылыгы- ньщ айырмашылыгын аньщтау ушш, тек кана олардын жатырда дамуыныц катысты мерзймдерш гана алу керек, мысалга, малдьщ эр TypiHin аналыктарыныц жуктшк барлык кезецдершщ 1/3,2/3 жэне 3/3 белт.

П. Н. Чирвинский бойынша, турл1 малдар жатырда даму ке- зещшц соцында жеплущц турл1 сатысына жетед!. Торайлар ке- бше онтогенездщ козылардыц жатырда дамуыныц упннын-тер- Timui айында болатын мерз1мде туады. Малдардьщ жатырда дамуы каркыныныц эр турл1 болуы, эрине, малдардьщ «Эмб- риондык тез есу» тусш тн белш алу кажетгшлн тудырады, ол постэмбрионалдык кезецнщ тез дамуымен унем! 6ipre бол- майды.

Малдардьщ эмбрионалды даму удерюшде белсецщ араласу- дыц болу м ум ктдтн де атап ету де мацызды. Жукп ургашылар- ды коректещцру ly p iH езгерту эщ а - негурлым кол жетюзуге бо- латындыгы.

Ф. М. Мухамедгалиевтщ пнаршше, биостимуляторларды пай- далану болашагы бар эдостердщ 6 ip i деп есептелшедь Койлардьщ эмбриональды даму кезещнде СЖК эсерш колдану бойынша тэж1рибелердщ нэтижелер1 де назар аударуга лайык. СЖК-ны пай- далану кезщде аналык койлардьщ эмбриондары екшпп тэулйсте6-7 бластомер сатысында, алтыншы тэул1кте бластодермикалык KenipniiK сатысында болды, ал СЖК-ны колданбаган койларда, ол екшпп тэулште eici бластомер сатысында болды, алтыншы тэул1кте морула сатысында (бластомерлер тыгыз орам сиякты) гана болды. Осы тэж1рибенщ нэтижеа малдардьщ онтогенезшщ эмбрионалды процесш СЖК-ны жэне баска да биостимуляторларды колдану аркылы реттеуге болатындыгын керсетедь

Эмбрионалдык даму - мал агзасыныц калыптасуыныц ец жа- уапты кезещ. Осы уакытга агзаныц ешмдшотнщ генетикалык мумкшдштер1 жэне непзп озщдпс касиеттер1 калыптасады.

Д'урсацтан кешнгг (постэмбрионалдык) даму. Осы кезец мал туганнан бастап басталады жэне ол елгенге дешн жалгасады. Егер соцгысы малдьщ картаюына байланысты болса, онда оныц

45

курсактан кешнп кезещ П.Д. Пшеничный бойынша, бес кезецге белшед! жаца туган кезен, сут ему кезещ, жыныстык жетшу, толык жетшу1 жэне картаю кезещ.

Жаца туу кезещ. Жатырда дамудан кешнп негурлым жауапты кезен. Ол малдьщ турше байланысты б1рнеше куннен ею-уш аптага дейш созылады. Ол мал ем1ршде жылдам езгергстт сэт - жатырда дамудан жатырдан кешнп дамуга кешу. Жана туган тел ец алгаш тыныс алуда екпемен тыныс алуга кешед1. вкпенщ кызметшщ аркасында жаца туганныц журегшщ оц жак журекшесшен боталл кан агынын айнала етш екпеге туседь Жаца туган телде жатырдан кешнп кан айналуы белпленедь Клндш жэне жатыр аркылы корекгену, аскорыту жуйеа мушелершщ кемепмен езщщк коректенуге ауысады. Телдщ езшщ курамы бойынша канта уксас уызбен коректену1 жатырда даму кезещнен ана супмен коректену кезещнен кешуде мацызды етпел1 кезец кызметш аткарады. Малдьщ eMipiHiH алгапщы он кушнде оларда физикалык термо- реттеу дамиды, агзаньщ ферментативттк жэне баска кызметгер1 езгередь Шартсыз рефлекстер непзшде б1рпндеп шартты реф- лекстер пайда бола бастайды, солар аркылы агза жэне ортаньщ езара байланысы жэне 6ipniri калыптасады.

Жаца туган кезец - телдщ дамуындагы негурлым кысылшац кезеццердщ 6ipi. Ce6e6i дамып келе жаткан агза ем1рдщ 6ip кезещнен, одан мулдем баскаша, кептеген жагынан айырмашылыгы бар баска кезецдерге кешед1. Жаца туган телдщ иммунологиялык реактивтшишщ дурыс жетшмеу1 ете мацызды. Олардыц каныныц сарысуында телдщ иммунобиологиялык реакцияларыныц мо- лекулярлы Heri3i болатын гамма-шобулИНнщ болмайтындыгы белгш. Муныц барлыгы жаца туу мерз1мшщ ете жауаптылыгын, жаца туган агзаныц дурыс жетшмегецщпн, оныц ешршёцдап- нщ аздыгын, жаца ортага бейймйелушщ киындыгын ескертеда (П. А. Коржуев, 1955). Муныц барлыгы малды ecipy тэж1рибесшде жас тедщ сактау бойынша алдын ала журпзшепн арнайы алгы шаралардыц журпзшуш талап етедь Малдардыц телдершщ ец кеп ел1м1 осы жаца туу кезещне келетшдт кездейсок емес.

Жаца туу - дененщ жатырда даму кезещндеп унем1 жогары температурадан, одан елеуш темен температура жагдайына Keniyqi (температура айырмашылыгы 15-ке жетеда жэне одан

46

жогары), оттеп жетпеушшктен оттепне ете бай жагдайга кешущ бщщредц. Осы айырмашылыктардьщ улкендпт соншальщты, кей- 6ip авторлар Tiirri туу кезщдел температуральщ жэне оттегшк «соккы» деген сезда де колданады.

Жаца туган жануардыц жатырдан кешнп eMipimn бастапкы кезещнде оныц барлык дене мушелершде ipi e3repierep болады, олардыц жылдамдыгын Tiirri сезбен айтып жетюзу мумкш емес.

И. А. Аршавский (1957) дене мушесшщ турл1 жуйелершщ жэне тутас агзаныц e3repici 6ipHeme кун, сагаттар бойы жэне Tirrri туганнан кешнп емйршщ алгашкы минуттарында болады деп атап еткен. Жаца туу кезещндеп болатын езгерютердщ жылдам- дыгына, оныц алдындагы (эмбриональды кезецвд есептемегенде) кезеццерде, татп одан кешнп жастык кезеццерде де оган тец ке- лер болмайды.

Суш емумерзШ. Малдьщ турше байланысты тедщ анал ыгынан | айыруга дешн немесе оны сутпен ем1зущ токтатканга дешн

жалгасады. Осы кезецде непзп азык болып есептелетш сутпен 6ipre тел корек реттнде еымднепен де тамакганады. Соцгысы аскорыту мушелершщ екпщщ дамуын ынталандырады жэне тел одан dpi есймдйстердц азьщ репнде корек етш, одан dpi дамуы- на дайындауга ьщпал етедь Осы мерз1мде телдщ ете кызу ecyi байкалады.

Жыныстьщ жетшу кезеци Эндокрицщ бездердщ гормон- дарыныц эсершен агзаныц innci барлык жагдайларьшыц елеугп esrepici жэне ecyiMeH сипатталады. Экстерьерлйс - консти- туциялык ерекшелйсгер! ересек малдарга уксас бола бастайды. Жыныс мушелер1 жэне екшпп жыныстык ерекшел1ктер1 каркын- ды дамиды, кезецнщ соцына карай жыныстык жетшу жэне малдьщ кебеюге кабшеттшш болады. Дамудьщ осы кезещнде малдыц ecyi баяулайды.

Толыц жетму кезещ. Осы кезец- жануарлардыц ец ешмФ жэне етршецщп. Ец жогары удайы ешм беру кабшеттшп байкалады. Эр Typni жэне турл1 тукымды малдарда осы кезец б1рдей жас мелшершде басталмайды: тез есетшдерде ерте, кеш есетщдерде кеш болады. Осы кезецнщ узактыгына тедщ тэрбиелеу жагдайы, сонымен 6ipre коректещцру, куту жэне жануарларды пайдалану улкен эсер етедь

47

Kftpmato кезещ. Ассимиляция жэне диссимиляция процес- тершщ акырындауымен жэне малдардыц еншдшктершщ темен- д елу i мен сипатталады. Азыкты cinipyi темендеЩц жэне малдьщ ен1м беру кабшеп акырындап сенедь Картаю yaepici кебше азьщтандыру, кугу жэне малды пайдалану жагдайына байланы- сты, кебшесе ерте жетшетш турлерде ерте басталады.

Онтогенездщ бгрцалыпты болмауы. Ол жануарлардыц да- муындагы езщщк ерекшелйстердщ 6ipi болып табылады, ол агзаныц дамуы жэне есушщ жас ерекшелптне карай темендеу1мен керсетшещ. Онтогенездщ б1ркелш болмауы жекелеген агзалардын жэне улпалардыц езара жэне жаппы тугае агзаныц ecyiH салыс- тырудан кершедь Жекелеген дене мушелершщ жэне белшектерь нщ бйркелю ecneyi олардыц калыптасу уакытыныц, кызметпк мацызы, азыктандыру жагдайыныц жэне малды онтогенездщ Typni кезецдервде устаудыц эр Typni болуымен байланысты.

2-кесте. 1ште даму мерз1м1нде ipi кара малдын, койдын жэне шошканын салмагынын езгеру!

Жануарлардыц

тур!

Тг-кым-дар

Урыктардын жасы, кун.Авпорлар

20 30 60 90 100 120 150 180 210 240 270

Ipi каре мал, кг

Шви-цка 0,0002 0,0083 0,10 9 0,559 1,712 5,05 6 9,45 ■16,1 41,0 В.А. Лар-

чнна

Койлар, гБия-зы

жунда0,05 0,77 80,0 900,0 2,900 4300 А Л .Л о-

пырина

Шошкалар, г

Ipi • ак

0,07 2.03 140,0 626,0 950,0 1250 Л.Ф.

Жмелько

Малдьщ б1ркелю еспеуш онтогенездщ жатырда жэне жатыр- дан тыс даму кезеццершдеп есущ салыстыра отыра негурлым анык керуге болады ( 2; 3 жэне 4-кесте). Майметгерден керш отырганымыздай, (2-кесте), жатырда даму кезещнде шошкалар едэу1р тез ecefli, урыктанганнан кейш ipi кара мал жэне койга Караганда оныц урыгы 2 кг шамасында болады.

Жатырда дамуыныц алгашкы айларында ол ез салмагын ша-

48

мамен 4000 есе, екшынсшде - 55 рет, ушшппстде 5 есе жэне тер- тшпнсшде 2,6 есеге дейш улгайтады.

Койлардыц Tipi салмагыньщ жатырда дамуынан кешнп ecyiHiH мысалы ретшде дегерес к^йрыкты тукымдары бойынша ез1м1здщ мэл1меттер1м1зд1 келт1ре\пз (3-кесте).

3-кесте. Дегерес едйрыкты койлардыц жатырдан кешнп кезецде Tipi салмагыныц esrepyi

Койлардыц Tipi салмагы, Абсолютпк Орташа таулщпк

ecyi, г

Катынастыжасы кг есу, кг ecyi, %

Тугануакытында 4,5 - - -

1 ай 14,86 10.36 345 230,2

2 ай 23,26 8.4 280 56,5

3 ай 31,28 8,02 267 34,4

4ай 36,9 5,62 187 0,17

5 ай 36,65 - - -

6 ай 37,21 0,56 19 1,52

7 ай 39,5 2,29 76 6,15

11 ай 49,16 9,66 80 24,45

12 ай 59,14 9,98 332 20,30

18 ай 62,5 3,36 18 5,68

Эксперименталды зертгеулердщ нэтижелершен Kepin отыр- ганымыздай, жатырдан кешнп дамуда дегерес койларыныц козы- лары 18 ай болады. Козылардыц есу жэне даму кезещн белгип 6ip сатыларга белуге болады: есудщ ец жогары сатысы - дамудыц алгашкы уш айы; баяу есу сатысы - 3-4 жэне 5-6 айлар арасы. Бул кезецдерде Tipi салмактыц ecyi алдыцгы 34,4 жэне 230,2%, карсы 0,17 жэне 1,52%, болады, сонымен катар есудщ токгау кезещ - 4-5 ай, содан кешн кайтадан есудщ жогары жылдамдыгы - 11-12 ай жэне 12 айлык жастан KeftiHri есуцщ баяулау кезещ.

4-1382 49

Егер турш малдыц есу каркынын онтогенездщ барлык кезе- цшде салмактыц дэйекп еселену санымен белгшесек, онда оныц эмбриональды кезещне постэмбрнональды кезецге Караганда кеп келед1 (4-кесте).

Малдыц дамуы жэне ёсунш? б1ркелю болмауымен танысу- да кацканыц салмагыныц жэне бойлык есушщ жэне оныц жеке бел1ктершщ ерекшел1ктерше назар аудару ете мацызды. Ce6e6i соцгысы белгш 6ip мелшерде малдыц экстрерьерш, дене б т м ш жэне конетитуцнясын аныктайды, олар оныц ешмдиппмен байланысты. Керееттгендердщ барлыгы малдыц кацкасымен та- нысудыц теориялык жэне практикалык кундылыгын кершед1.

4-кесте. Малдыц доыктык жэне урыктан кеш нп мерз1мдеп всушц жыл- дамдыгы (Рубнер бойынша)

Жануар- дыц Typi

Жануарлардьщ салмагыТугангадейшпкезещ

Салмактыц ею еселенген саны

¥рык-тар,мг

Туган-нан

кейш,кг

Улкенкез1нде

¥рык-тык

кезец

¥рыктанкешнпкезец

Мерз1мбойын

ша

Жылкы 0,80002 50,0 500 11,34 26,312 3,43 29,7

Ит 0,4015 0,22 11,0 2,10 19,09 5,29 24,4

Мысык 0,6301 0,087 3,8 1,87 17,07 5,79 22,8

Тещзшошкасы 0,499 0,050 0,1 1,97 16,61 3,58 20,2

Сут коректшердщ кацкасыныц ecyiMeH танысуды алгаш рет орыстыц зоотехния гылымыныц непзш салушы Н. П. Чирвинский (1986) бастаган содан кешн бул мэселемен Дж. Хеммонд (1913),А. А. Малигонов (1925), Дж. Геккели (1931), В. Я Бровар (1939) отандык галымдардан Ф. М. Мухамедгалиев (1970), В. Ф. Матвиенко (1964), М. Тойшыбеков (1964) жэне т.б. айналыскан, олар кацканыц сирак суйектер1 онтогенездщ постнатальды кезецде осьт1к кацканыц суйектерш кеуде суйектер1мен салыстырганда баяу eceTinairiH аныктаган. Жатырда даму кезещнде KepiciHuie ocbTiK кацка суйектер1 сирак суйектерше Караганда баяу есед1, сирак суйектер1 жылдам еседь

50

Агзаньщ жекелеген бшпктершщ, acipece, качка бел1ктершде б1ркелю еспеушщ нэтижесшде, малдыц дене 6h iM i жасы келе елеут езгеред1 (13-сурет).

13-суретген керш отырганымыздай, бузауцы ересек сиырмен салыстырганда аякгары узын, жамбасы бшк, Teci тар сиякты Kepi- недц. Кдцканьщ есушщ мундай Typi тек кана туякты малда гана кездесетщщгш атап ету керек. Ит, мысык, коян сиякты жануарларда кацкасыньщ есу Typi мулдем баскаша, жатырда даму кезещнде осьтйс кацканьщ cyfteicrepi тез дамиды, ол жатырдан к ей ш й даму кезецшде Kepicimne сирак cyfieicrepi тез дамиды (5-кесте).

5-кесте. Турл! жануарлардын канкаларынын есу ерекшел!ктер1 (В.Я. Бро- вар бойынша)

Жануарлар

Кацканьщ менпнкп салмагы

(% Tipi салмактан)

Жатырдан кешнп кезецдеп кацканьщ жекелеген

бел1ктершщ есу коэффициент!

Жанатугандарда

Ересекте- рш де

Кацканыкосьт1к бел in

Кацканьщ аяк- кол 6emri

Жылкы 30 13 8 5Сиыр 25 10 9 3Кой 18 7 12 10Коян 15 8 28 55

Мысык 16 10 15 27

51

Жалпы алганда, осы жэне баска малдарды алганда жатырда даму кезещнде канка дененщ баска бел1ктерше Караганда жыл- дам ёсед!, сондыктан да жана туган толде жалпы салмагынан олардьщ меншнсп салмагы кеп.

Осы окулыктьщ авторыныц дегерес куйрыкты койларыньщ канкасымен жэне онын жекелеген бел1ктер1мен танысу бойынша журпзген зерттеулер нэтижеЫ назар аударуга турарлык (6-кесте). Дегерес койларыньщ жана туган козыларыньщ кацкасы - 763,5 г, 4-4,5 айлык жаста ол 3,64 есе улгаяды. Козыларды белген сэттен 7-7,5 айлык жаска дейш канканьщ ecyi байкалмайды. Онын салмагыньщ каркынды ecyi 7-7,5 айлык жастан 6ip жаска дёщнп аралыкта байкалады жэне есу 1315 г-га тен, ал eKi жаска келгенде есу 622,0 г-ды курайды, уш жаста алдыщысымен салыстырганда осы телдщ канкасыньщ салмагыньщ ecyi тек 218 г-га ескецщп байкалады.

Осылайша козыларда канканьщ салмагыньщ алгашкы каркынды ecyi олардыц дамуыныц сут ему кезещнде (3,64 есе), содан кейш жыныстьщ жeтiлyдiц басталуынан 6ip жылга дейш (1,5 есе). Канканьщ мешшкп салмагы телдщ жасына байланысты Tipi с ал макка катысты дэйекп турде азаяды: жаца тугандарда ол жогары (17,7 %), ал epeceктepiндe ею есе аз.

Зоотехния ушш мацызды эволюциялык ецделетш жэне доместикациялык езгергшгпкпен байланысты малдьщ кацка- сыныц осьпк жэне сирак бeлiктepiнiц ecyiH салыстыруды козгай- тын 6ipKarap теорияльщ сурактарды атап еткен дурыс. Осыган орай С. Н. Боголюбовский (1961) жэне Г. Ф. Мухиннщ (1957) аныктаган канканьщ eKi бел1ктершщ де жатырда есу зацды- лыктары жануарлардыц онтогенез мэселелер1мен танысуда улкен кызыгушыльщ тудырады. Ол жатырда даму кезец1н1ц алгашкы 3 айында немесе одан да 6ipa3 ерте уакытта ею бел1ктердщ де сал- магында улкен айырмашылыктыц болуында. Осы кезецде кара- кел койларыньщ осьпк бeлiгi 80% курайды, ал перифериялык жалпы кацканыц салмагы 20% курайды. Авторлардыц шгаршше, одан 9pi сирак бeлiктepiнiц есу жылдамдыгы осьтйске Караганда улкен жэне туу кезшде аяк-кол белпАнАц суйектер1шц салмагы осьпк бел1ктщ cyfieKTepiHin салмактарынан асады. Эрине, кандай да 6ip жаста кацканыц eKi белишщ салмагы тецеспрш)й кажет.

52

Осы TenecTipijiy ететш кезец жас койлардьщ турл1 тукымдарында эр турль

Койларда канканын осьпк жэне сиракбел1ктершщсалмагыньщ тенестгр1лу1 урыктьщ кезецнщ соцында, демек олардын дуниеге келушен 15-36 кун бурын болады.

6-кесте. Дегерес куйрыкты тукым койларынын канкасы жэне оныц белшектерЫц салмагы

Канканын жалпы салмагы Осьтйс бел1м Перифериялык бе:пм

ecyi,жасы Жануар-

лардынсаны

Сояр алдын-

дагы Tipi салмагы

(«г)Г

%,•ripi

салма-гынан

0сукоэф-фи-

цен~п

Г%,

жалпысалма-гынан

бсукоэф-

фицен-Ti

Г

%,жалпысалмагынан

всукоэф-фи-

uemri

Туганкунш-

де5 4,3 763,5 17,5 1,0 319,8 41,9 1,0 443,7 58,1 1,0

4 ай 4 33,6 2782,5 8.3 3,64 1393 50,06 4,36 1389,5 49,94 3,13

7 ай 3 - 2705,0 - 0,97 1385 51,2 0,99 1320 48,8 0,95

I жыл 2 52,0 4020,0 7,7 1,49 2180 54,3 1,57 1840 45,78 1,39

2жыл 3 66,7 4642,0 6,9 1,17 2510 54,1 1,18 2132 45,9 1,16

3 жыл 1 70,0 4860 8,9 1,02 2720 55,4 1,04 2148 44,59 1,05

Б1здщ мэл1меттер бойынша дегерес козыларынын Ьсьтцс канкасыныц салмагы сутпен коректену кез1нде 4,3 есе кебейед!, ал сирак канкасында 3,1 есе гана кебейедь Нэтижесшде осы кезеЦнщ сонында канканын eKi бел1м1нде де салмактьщ толык тецеспрщгещщта байкауга болады (50,06 жэне 49,9%). Осын- дай зандылык таза тукымды едшбай кылшык жунда куйрыкты козысында байкалады: б!зд1н; аспирант Е. Абакановтын маппмет- Tepi бойынша (1992) 4 айлыгында оньщ осьпк белМнщ мёйшпс- Ti салмагы 50,1% курайды, ал сйракгарынш 49,9% курайды. Едшбай жэне дегерес койларынын канкалары бeлiктepiнiн есу

53

зандылыктарыныц уксастыгы б1ршштершде жабайы куйрыкты койлардыц биологиялык сапаларыныц сакталгандыгын нус кайды. Кептеген зерттеушшер кацканыц салмагыныц тецгершу жасы койлардыц тукымына гана байланысты емес, сонымен 6ipre олардыц даму жагдайына да байланысты деп есептейдь Бул Tinri, тедщ багумен байланысты булшык еттердщ жэне суйектерЬ- нщ кызМетгпс жаттыгулары да эсерш ти тед ь Козылардыц кацка белистершщ eKiHini тецеспршу1 кейб1р тукымдарда жа- тырдан кешнп даму кезещнщ алгашкы айларында байкалады: каракел коз ы л ары н да 3 апталык жаста, дагыстандыктарда 1 айда, кецестие жэне сальск мериносында 36-шы кунде. Осы- дан баска койлардыц кептеген тукымдарында (романов, эз1рбай- жан мериносы, суффольк жэне казак биязы жундшершде) туган козыларыныц барлыгында осьтпс жэне перифериялык суйек- тершщ салмактарыныц б!рдей болатындыгы байкалады, ал оц- тустш казак мериносыныц козыларында KepiciHuie осытк белпс басымдылык танытады. Бйздщ мэл1меттерге сэйкес куйрыкты тукымдарда (едшбай жэне дегерес) козылардыц кацкасыныц eKi бел1лнщ салмагыныц тецеспршу1 сутпк кезецнщ соцында гана болады. Муныц езшде олардыц туган кездеп катынасы баска тукымдардан елеуш ерекшеленеда. Куйрыкты тукымдарга кебею немесе кацканыц перифериялык бел1мшщ, демек сирактарыныц негурлым узак ecyi тэн, ол ез кезепнде малдыц конституциясы- ныц мыктылыгын камтамасыз етедь Куйрыкты койлардыц бул ерекшелпт, сырткы ортаныц езщщк белгш 6ip жагдайында эволюция удерюшде калыптаскан.

Typni генотгапт койлардыц кацка белистер1 есушщ жогарыда аталган, турл1 типтершщ биологиялык мацыздылыгы аса жогары. Жатырда даму кезещнде перифириялык кацканыц каркынды дамып жэне калыптасуыньщ, сол есу rani малдыц даму эволю- циясымен байланысты. BipimniaeH, жатырдан кешнп кезецце кан айналым кызметш суйек жуйеа аткарады. Осы кызметп аткару уппн жатырдан кейшп даму кезещнщ басынан бастап, суйек жуйеа оньщ iniinae перифериялык белит туу кезше карай жаксы дамыган болуы тию. Сондыктан да канга ете бай малдардыц суйек жуйеа жаксы жетшгещцп осыдан. Осымен суткорек- тшердщ аналыгымен салыстырганда жаца туган телшщ агзасы

54

кан гемоглобинше ете бай болатындыгы туспцйртедь Жана туган кулынныц дене салмагына катысты кан yneci 6,8%, ал ересек жылкыда 3,9%, жана туган козыда 12%, ересек койда 8% курайды. Козыныц канында 1 кг Tipi салмакка есептегенде 18 мг гемоглобин, ересек койда 8 грамм болады. Екшшщен, бул олардын. жабайы eMip суру жагдайында телдщ туганнан бастап анасымен 6ipre жырткыш андардан кашуга бсшмделу1 ушш мацызды болады. Сирак CYЙeктepi канкаларыныц баяу дамуы жабайы eMip суру жагдайында кебше ез урпагын жауларынан жасыра алатын не- месе коргай алатын баска типтерде, непзшен, жырткыш ацдарда калыптасты (ЕЛ. Борисенко, 1967).

6-кестеде бершген мэл1меттерден дегерес козыларыныц сут- Ti ему кезещнен кейщ осьпк канкасыньщ салмагыньщ езгер- мейтщдщ жэне 7-7,5 айлык жаста перифериялык кацкасы- ньщ (69,5 г-га) мннрейепцщп байкалатындыгы K e p iH in тур. Ф.М. Мухамедгалиевтщ мэлiмeттepi (1970) бойынша, казакы биязы жунд! козылардыц канкасыньщ перифериялык белтнщ салмагыньщ азаюы 77,0 грамды курайды.

Академик Ф. М. Мухамедгалиев козылардыц анасыныц сун- мен коректенгенш койганнан кейщ, олардыц салмагыньщ суйе- гшщ ecyiHin курт азаюы анасыныц супнен айыру жэне корек- тендхрудщ баска факторларыныц кузде кемуше гана байланысты емес, сонымен 6ipre агзаньщ дамуыныц заццылыгыныц езше улпалык жYЙeнiц inrce кайта курылуымен, ец ал дымен жас аг- заныц ересек жагдайга ауысуын бщщретхн суйек улпасыныц ёзгерушен TYciндipeдi. Жыныстык мушелер1 екшщц дамиды. Т. Куйкеевтщ (1991) айтуы бойынша, осы мерзщце (4-тен 7 айга) Тянь-Шань тукымы койларыньщ он жак тукымдыгыныц салмагы 203 гр-га улгаяды жэне 269 гр-ды курайды, ал оныц 4 айын- да салмагы тек 66 г болган, осы Mep3iM агзаньщ дамуыныц аса кысылшац кезещ болып табылады.

Дегерес козьшарыныц ocbTiK канкасыньщ салмагыньщ ecyi7-7,5 айда 6ip жаска дешнп кезецде болады жэне жалпы салма- гыныц 54,3% курайды, 2-3 жастагы малда - 54,1 жэне 55,4% курайды.

Б1здщ зерттеулерАмАз бойынша, осымен 6ipre осьпк кацканыц жекелеген cyfteicTepiHiH салмактык жэне бойлык ecyiHiH кезецдер! де аныкталган.

55

всудщ жогары жылдамдыгымен кабырга жэне тос cyfieicrepi, содан кейш омыртка жэне бас суйеп сипатталады. Суйектердщ осылайша осу зацдылыгы кенес мериносы жэне казакы бия- зы жуцщ тукымдарында (С. Н. Боголюбский, 1959; Ф. М. Му- хаметгалиев, 1954) байкалады. Койлардьщ омырткасы, жалпы алганда б1ркелю дамымайды. Сутпен коректенген кезенде бел омырткалары 5,5 есе, тес суйектер1 4,5 есе, мойьш 4,2 жэне ce ri3K03 суйектер1 3,2 есе улгаяды. Содан кешн тес жэне мойын бел1мдер1 жылдам есед!. Омыртка бел1мдершщ салмагыньщ ecyi жануарларда 2 жаста аякталады.

Ец улкен салмак бас суйепнде, оньщ келёш жаца туган малда да жэне ересек малда б!рдей болады (41,2 жэне 42,2%). Бас суйегшщ Heri3ri келемшщ жас ерекшелтне карай e3repyi - онын дамуыныц 3 жаста аякталатындыгыныц дэлель Козылардыц бас суйегшщ екшцщ ecyi туганнан 4 - 4,5 айга дешн, содан кейш 7-7,5 айдан 1 жаска дей1нп аралыкта байкалады.

14-сурет. Мойын омырткаларыньщ жас ерекшелепне карай ёзгеру!

Жаца туган козылар омырткасыныц жалпы узындыгы 35,9 см, олардыц негурлым тез ecyi сутпен коректенген кезде байкалады (2 еседен артык). Жануарларда ол 7-7,5 айдан 1 жаска (12%) дешн жэне 1 жастан 2 жаска дешн (10%) елеугп узарады.

Ересек койлардьщ мойын омырткасыныц узындыгы жаца туган телдермен (10,1 см) салыстырганда 3 есе улгаяды. Екшпп,

56

ушшпп жэне Teprimni омырткал ардьщ узындыгыныц екшцщ ecyi (2,5 жэне 3 есе) байкалады (14 - сурет).

Жаца туган козылардыц тес омырткаларыныц узындыгы 13,8 см, ересек койлардш - 36,6 см. Олардьщ есу екптппц 6ip- дей екендоп байкалады. Осындай ретпен бел омырткаларыныц да узындыгы еседь Олардьщ узындыгы жаца туган телдерде - 8,1 см, ал ересек койларда - 23 см.

Kefi6ip омырткал ар еншщ ecyi койларда тек кана 4 айлык жаста гана байкалады. Оны 6ipiimii сепзкездщ, сонымен 6ipre 6ipiHnii жэне бесшпи кеуде омырткаларыньщ осушен байкауга болады. Козылардыц тес суйектершщ узындыгы сут ему кезещнде 2 есе есещ, ересек койларда 23,8 см-ге жетедь EHi де осылайша 6ipimni кезецде 2 есеге улгаяды, ал ересекгер1нде ол 6,1 см-да курайды.

Мадцардыц кабыргаларыныц узындыгыныц езгерушде олардьщ орналаскан жер1мен белгш 6ip байланысы байкалады. Краниальды орналаскан кабыргалар эмбриогенезде негурлым жылдам есед i, ал каудальды орнал ас кан д ар жатырдан кешнп кезецде жаксы еседь

Телдщ жатырдан кешнп кезецце осьпк кацканыц суйектерше Караганда кацканыц перифериялык белгпнщ ecyi екпщцйппнщ баяу болатындыгымен ерекшеленедь БЬдцц мэл1меттер1м1з жэне баска авторлардыц зерттеулер1 канканьщ перифериялык бeлiгiнiц есушщ баяулыгы мадцардыц жатырдан кешнп даму кезещндеп канкасыньщ калыптасуыныц жалпы зацдылыктары болып келеттдагш керсетедь

Кацканыц перифериялык белпшщ алдынгы жэне арткы суйектершщ салмагыньщ кагынасы козы л ар да 45,5 жэне 54,5%- га сэйкес келедь Кешннен арткы жактарыныц суйектершщ салмагы улгаяды, ересек жануарларда ол 58,6% - га жетедь Н.Н. Третьяковтьщ мэл1меттер1 бойынша (1959), койлардыц эмбрио- генезшде алдынгы жак суйектершщ калыптасуы арткысымен салыстырганда (25 кун) 6ipa3 ертерек (21 кунде) калыптасатыны аныкталган. Ею жактарыныц суйектену140-41 кунде болады.

Дегерес куйрыкты койларыньщ алдыцгы жэне арткы жактарыныц жекелеген суйектершщ есу екпшшде б1здщ мэл1мет- тер бойынша, белгш 6ip кезецщк байкалады. Муныц езшде перифериялык бeлiктiц барлык cySeKTepi ушш жалпы бета-

57

лысыныц козылардьщ сут ему кезещнде ектщц ecyi байкалады. Осы кезенде алдыцгы белщ суйектер1 - жауырын, бшек суйеп, жшшшж жэне иык (15 сурет ) негурлым екшцщ есед!, олардын есушщ коэффициент! - 3,67; 3,22; 3,2 жэне 3,18 сэйкес жэне кацкдныц периферия лык белйгшщ салмагыныц 8,7; 10,7;2,3 жэне 13,7% курайды. Артык белдшнщ cyfteierepi ете екцщвд ecefli, негурлым жогары есу жылдамдыгымен жамбас жэне сан ерекшеленедь Козылардьщ дамуыныц кeлeci кезещнде, демек анасынан айырганнан бастап 7-7,5 айлык жаска дешнп кезенде периферияльщ канканын суйектершщ салмагыныц ecyi байкал- майды.

Малдардьщ дамуыныц ушшпп кезещнщ (6ip жаска дешн) басталуымен осы бел1мнщ суйектершщ есушщ yaeyi байкалады, ол езшщ екпшщшгшщ децгеш бойынша сут ему кезецшен кем калмайды.

Ynriinni кезецге тэн езщщк ерекшелт - сут ему кезецшде тез есу коэффициента керсеткен суйектердщ есушщ екпшдшп (жауырын жэне жамбас). Муныц езшде осы бeлiмнiц суйектершщ кебшщ ecyi еюнпи жаста гана аякталады. Оган тек кана олардыц туган кезде де жэне анасынан айыру кезщце де салмагы тепе-тец болатындыктан, саусак суйектерш курайтын 6efliicrepi жатпайды.

Дегерес куйрьщты койларынын жасына карай алдыцгы жэне арткы белдпстершщ елшемдершщ езгерушщ езйцщк ерекшел1п бар. Жаца туган козылардьщ алдыцгы бос белйстершщ салмагына Караганда, узындыгы арткы белитнен артык болады. Ce6e6i арткы бос бел1ктершщ узындыгы 37,1 см курайды, ал алдыцгысы- 39,7 см. Осыган уксас мэлйметтерщ кецес мериносына катыстыН.Н. Третьяков (1959) кeлтipeдi, осы машметтер бойынша 18 айлык жануармен салыстырганда жаца туган телдердщ алдьщгы белйстершщ узындыгы 60,9%, ал арткысы 57,33% курайды.

Телдердщ алдыцгы суйектершщ жалпы узындыгы сут ему кезецшде 25,6 см-ге, ал арткысы 22,3 см-ге улгаяды. Осындай есу YAepici келеа кезецце де байкалады, ал мундай езгерютер олардыц салмагына катысты байкалмайды. 7-7,5 айлыгында алдыцгы белптнщ узындыгы алдыцгы кезецмен салыстырганда 6,1 см-ге, ал арткысы 3,2 см-ге улгаяды, ал 6ip жастагы жануарларда ол 4,8 жэне 6 см-ге сэйкес. Жалпы алганда, алгашкы жылдары

58

15-сурет. Иьщ суйектершщ жас ерекшелшне карай езгеру1

алдьщгы бел1ктершщ cyfteicrepi 36,5 см-ге, арткысы 32,1 см-ге, exi жаска келгенде 3,3 жэне 3,5 см-ге, ал уш жаска келгенде 1,6 жэне 0,4 см-ге узарады.

EKi б е д ш с г щ де канкасыныц бойлык е с у ш щ негурлым екпщщ ecyi сут ему кезещнде болатындыгы атап керсетшген. Осы жа- ста олардьщ алдьщгы бешпнщ узындыгы 80,5%, арткысы 81,2% курайды. Дамудьщ екшнн к е з е щ н д е козылардыц узындыгыньщ ecyi, жалпы алганда темендейдь Heri3iHeH бул арщы бел1ктерше катысты, олардьщ есу коэффициент! 1,06 курайды. Ал айда арткы бел!ктершщ cyfteicrepi 6ip жаска карай жылдам есед1 жэне олардьщ коэффициент! 1,09 тец болады. Одан api ею бел1ктщ суйектершщ всу eKniHi б1рдей болатындыгы байкалады.

Осылайша бос белд1ктщ узындыгыньщ есушщ кезещцп аныкталды. Сут ему кезещнде жэне 7-7,5 айлык жаста алдьщгы белж cyfteicrepi екпщщ улгаяды, ал 6ip жаска дешн арткысы улгаяды. Будан ересек жануарларда аяк-бвл1ктершщ ecyi б1ркелш Ж Ypeдi.

Сонымен 6ipre алдьщгы белштершщ бойлык елшемдершщ б1ркелю болмай ecyi де аныкталган. EHi бойынша негурлым екпщщ есу сут ему кезещнде байкалады, «есею алдында» деп аталатын кезецде бойлык елшемдердщ ecyi курт тeмeндeйдi.

59

7-7,5 айлык жастан 6ip жаска дешн суйектердщ елшем1 кайтадан улгаяды, 6ipaK6ipa3 соншальщты ёкпщщ емес. Мысалга, жауырын узындыгы 1,24 см-ге, ею 1,9 см-ге улгаяды. Осындай взгер1стер тутшшел! суйектердщ eHi мен узындыгында да болады.

Арткы болжгершщ суйектер1шц бойлык ecyi бёлгш 6ip дэйектшкпец жэне кезецщкпен журедь Жаца туган козы л ар да ец узыны улкен асыкты жшк, оныц узындыгы 12 см, ол осы бел к кацкасыныц 32,3% курайды (16-сурет), содан кейш ева бхрдей сан суйектер1 - 27,2% (17-сур ет ).

Козыларды белу кезще карай саусак (есу коэффициент! -1,76), сан cyfieicrepi (1,68) жэне сирак (1,38) негордым екпщщ, табан суйёктер! 6ipa3 баяу еседь Осы суйектердщ енднс елшемдершщ ecyi едэу1р темен. Алдыцгы белжтершщ суйектерше Караганда осы кезецце олардыц узындыгы басым болады. Козыларда тутпсп суйектердщ бойлык ecyi 7-7,5 айга дешн курт темендецщ, табан суйектершщ ecyi шамамен 1,4 см шамасында. Ендж елшемдер бойынша айкын езгерютер болмайды, 6ip жаска карай суйектердщ есу энергиясы елеул1 кушейедь Сан суйеп 2,1 см-ге, баскалары 0,5-1,2 см-ге улгаяды. Олардыц ендж елшемдершщ кысылуы байкалады. Жануарлардыц дамуыныц Keneci кезендершде арткы белпсгершщ тутткп суйектершщ ecyi едэу!р темендейдь Сирагы1,3 см-ге, сан жэне табан cyfieicrepi - 1,1 см-ге узарады, ал саусак cyfteicrepi узармайды. Алайда жануарларда 2 жаска дейш енщк елшемдерш 6ipa3 жеделдетшу! байкалады.

Дегерес койларыныц кацкасымен жэне оныц жекелеген бе- л!ктер!мен салмактык жэне бойлык катынаста танысуды тужы- рымдай келе, кацканыц жэне оныц жекелеген белйггершщ есу екшндипп сут ему кезещ деуге болады. 4-4,5 жэне 7-7,5 айлык жас аралыгында курт баяулау байкалады. Кдцканыц есушщ жэне дамуыныц кайтадан Kymeminyi жануарлардыц 6ip жастъщ жа- сында байкалады, ол езшщ елшемдер! бойынша тек кана сут ему кезещнен гана артта калады. Канка белйстершщ бойлык ecyi салмактык есу сиякты зандылыктарга багынатындыгын атап ету мацызды.

Малдардыц осытк жэне перифериялык кацкасыныц есу жыл- дамдыгы онтогенезде езгеред1: басында осытк кацка негурлым белсецщ есед1, содан кейш (жатырда дамудьщ урыктык кезещ

60

16-сурет. Улкен асыкты ж ш к

жэне туганнан кейш 6ipa3 уакыт) перифериялык кадка белсецщ есед1, содан кейш кайтадан осьтпс еседь Перифериялык кацканыц онтогенезд1 кезевде урыктык кезецнен бастап негурлым белсецщ ecyi ауылшаруашылыгыныц барлык жануарларына тэн. Щрак олардыц Keft6ipi перифериялык кацканыц жатырда даму кезещ- нщ белсендшт (ipi кара мал, жылкылар, койлар) аякталганнан сои, дамудыц кеш сатысында туады жэне баскалары, мысалы шошкалар ец ерте кезевде туады. Осыган байланысты перифериялык кацканыц беясещц ecyi оларда онтогенездщ жатырдан кейшгс кезецгае келедг.

П. Д. Пшеничный бойынша, жануарлардьщ осьтпс жэне перифериялык кацкасыныц ерекшел1гше байланысты оларды уш тур- ге беледк

6ipiHniici - онтогенездщ постэмбриональды кезецшен кейш перифериялык кацканыц ecyi ocbTiK кацканыц ecyiHe Караганда басымдырак болатындыгымен сипатталады. Осы тур кояндарда, мысыктарда кезедесед1;

eKimnici - шошкаларда кездесед1, оныц ерекшелпп постэмбриональды кезевде осьтш жэне перифериялык кацканыц есу жылдамдыгыныц б1рдей болуы;

61

ymiHiiiici - жатырда даму кезещнде перифериялык канканьщ есу жылдамдыгынын басым болуымен ерекшеленедь Осы турге ipi кара мал, койлар, жылкылар жэне т.б. жатады

0С1мд1кпен коректенетш жануарлардьщ туган кезде сирак

яшшшшшшттШ Ш Ш Я Я Я В Ш Шягт гъ и м

17-сурет. Сан суйеп

cyfteicrepi узын жэне кеуде cyfteicrepi кыска келедь Олардьщ осьтпс канкасьшьщ ecyi постэмбриональды кезенде жылдам журед1, ол ез кезегщде жануарлар эволюциясында аса манызды. Жабайы турде TipnimiK ушш куресте, жана туган жануарлар (бузау, козы) жэне т.б. 6ipa3 уакыт еткенде жырткыш жануарлардан жасырыну ушш аягынан тис турып, анасыныц сонынан журе алатындай бо- луын кажет едь

Т. К. Бексештовтыц матметтер1 бойынша, ipi кара малдьщ ecyi мен дамуындагы осындай зандылыктар олардьщ ем1ршщ, жатырдан кешнп дамуыныц алгашкы жылында гана емес, со- нымен 6ipre сиырлардын ecyi жэне дамуы аякталатын кезен,4-5 буаз болганга дейш сакталады. Мысалга, далалык Кызыл тукымды ересек сиырлардыц шоктыгыныц бш ктт тек кана 2,8% гана улгаяды (119,0% карсы 122,4 см), ал куйымшагыныц бшктнт 3,2%, ал денесшщ узындыгы 8,3% (150,0 см-ге карсы 138,5 см) улгаяды. Толык жастагы сиырлардын кершу индекс! 6,2 6ipniKKe улгайган.

62

0судщ жэне дамудьщ бвркеию eMecTiri тури iuiKi агзаларды жэне улпаларды зергтеуде бёагМ болды. Б1здщ мэшметтер бойынша постнатальды кезенде дегерес козыларында дененщ етш (булшык ел, май жэне т.б.) калыптастыратын улпалардыц есу екшш еуйектшмен салыстырганда негурлым жогары болады. Осыньщ салдарынан 4-4,5 айлык козылар денесшдеи ет саны жана туган телдермен салыстырганда 8,6 есе ескен, ал суйектер1 тек кана 4,6 есе гана. Козылар ем1ршщ «кысылшан» кезещ 7-7,5 айында еттщ жэне суйекиц абсолюта салмагы 1,32 жэне 0,16 кг-га азаяды, ал дененщ салмагына катысты салмагы сут ему кезещмен салыстырганда 6ipiHuiiciHae - азаюда, екшшЩйде- жогарлауда. Осылайша, коректецщрудщ теменл денгейде бо- луы агзаньщ дамуыньщ барлык удеркш баяулатады, муньщ ез1нде булшык ет жэне май улпаларына улкен эсер етед!, ал суйек улпаларыньщ дамуына шамалы гана эсер етедь Осыдан паратипл факторлар жагдайы ушш осы даму кезещнде дененщ негурлым белсецщ есетш мушелер1 жэне улпаларыньщ гана жогары «реакция нормасы» болатындыгы туралы корытынды жасауга болады. Ж. Лоренс, Ж. Пиэре жэне Ж. Тэйлор (1964) коректецщру теменп денгейде болган жануарлардыц денесшдеп суйектщ менннкп салмагы, жаксы коректенд1ршген жануарлармен салыстырганда жогары болатындыгын атап еткен. 1,5 жаска карай бойдак дегерес койларынын денесшде суйектершщ жэне еггершщ улгайгандыгы байкалады. Мунда олардыц есу екшш б1рдей жэне есу коэффициент! алдыцгы кезецмен салыстырганда1,66 жэне 1,52 курайды.

Б1здщ зерттеулер1м1здщ нэтижелер1 бойынша жануарлардыц денелершщ жекелеген бел1ктершщ жэне iirnci агзаларыныц да осылайша б1ркелю еспейтшдт аныкталды (7-кесте). Жатыр iniiimeri даму кезещнде тершщ, басыныц жэне аягыныц есу жылдамдыгы, койдыц баска макрокомлекстер1мен салыстырганда жогары болады. Бул олардыц абсолюта жэне катысты мэл1меттерш растайды. Сут ему кезецшде олар жаца туган козылармен салыстырганда 6,8; 6,0 жэне 4,9 есе еседь 7-,7,5 айында тагы да тершщ есу жылдамдыгыныц белсендшт байкалады, оныц есу коэффициент!1,3-ке тец, бас жэне аякгш 1,1 жэне 1,0. Одан 9pi дененщ осы бел1ктершщ есу жьшдамдьпыныц тепе-тещнп байкалады.

63

Б1здщ мамметтерден (7-кесте) жатырда даму кезещнде ас корыту агзаларыныц пщндеи шектщ дамуы карынныц салма- гымен салыстырганда белсецщ есетщдагш кере\йз. Жатырдан кешнп кезенде жатырда даму кезещне карама-кайшылык ретанде KepiciHuie шекке Караганда карын салмагы жылдам еседо, ол сут ему кезещне карай туган кезбен салыстырганда шектщ 6,8 есе есуше карама-кайшылык ретшде 18,4 есе еседь 7-7,5 айлык жаста есу жылдамдыгы бойынша олар орындарын алмастыра- ды, мунда iuieicriH осу коэффициент! 1,7-ге ал карындш сут ему кезещмен салыстырганда 1,4-ке тец. Ал осы жаста койлардыц жекелеген innci агзалары жэне мушелершщ арасында шектщ жэне карынныц есу жылдамдыгы ец мол, ол козылардыц 4 айлы- гынан бастап жайылымдарда коректенш жэне азыктыц ец улкен турлерщен тамактануына кешуше байланысты болар. 1,5 жаста карынныц ecyi шекпен салыстырганда (1,1) 6ipa3 белсещц втедг (есу коэффициент 1,3-ке тец), одан 9pi жасы келе осы мушелердщ салмактарыныц ecyi байкалмайды.

Осылайша, inud агзаларыныц (журек, екпе, бауыр, буйрек, карын, асказан жэне шек) жэне дененщ кейб1р белштершщ (бас, сирак туяк, жэне тершщ) салмактарыныц негурлым белсенд! ecyi сут ему кезецшде байкалады, ол ез кезегщде жас агзада зат алмасудыц белсещц журетщщпмен байланысты. Бдз зерттеген агзаларда салмактык ecyi 1,5 жаста аякталатындыгын атап еткен дурыс.

Аталган агзалардыц жэне дене мушелершщ ecyi кызметпк жаттыгуларына байланысты. Осыдан баска С. П. Боголюбский (1971) бас пен аякты коректецщрудщ жеткшкгаздтн кереету! шамалы гана болады деп есептейдц.

Малдардыц есушщ жэне дамуыныц ыргак^тылыгы. «Ыргак» TyciHiriMeH урдгстщ немесе кубылыстыц уйымдастырушы- лыгы, гармониясы туралы TycmiicTepi байланысты. Грек тшнен аударганда «ыргак» Q03i мелшерлес, сымбаттылык деген ма- гынаны бщщред1. Ыргак деп табигаттыц кезец-кезецмен кайта- ланып отырылатын кубылыстары аталады. Ыргактылык - накты- лы 6ip алмасу, 6ipece негурлым улкен, 6ipece негурлым кшп тэутктж реттеулердщ кезектесу1, демек ол - агза жэне сырткы орта арасындагы зат алмасудыц innd жэне сырткы езшдж фор-

64

7-ке

сте.

Койл

арды

ц де

не

муш

елер

шщ

жэ

не

iuiK

i аг

зала

рыны

н ез

герг

шл1

г1

хэпп эод 2,69

1,92

3,29 ГЯ 2,21

Nщ О 0,75 «Л «Л

HradgH эод& (S

2,36

3,29

2,81

2,97

цщ оk с? 0,

92 jfw erf 1 ’ OO н о ' 5 r i

яэс!иАд& 0,

67

0,36 0

0 0,28

0,26

ц го VO 00 00Щ сГ О О o ' 0

draXsg 1,79

1,82

1,77 1,62

1ч

0,08 I ^ •О

* r*- 0 0 £

1,79 00<N

1,32

1,09

1,04

S 0,08 «0

сГ 0,53

89‘0 0,71

я э (й ж. * 0,

67

0,48

0,53

0,38

и2 0,03

0,19

0,21

0,25

0,26

ioidaj, 13,7

8

10,6

2

14,0

12,4

8

10,5

4

5 0,61

4,13

5,56 f tC i 7,14

нйвхйку 4,03

2,26

2,38

2,12 1,87

а00о

0000o' 0,

94 1,33 1,27

Г" 00ON CM ГО r*Г4 Tf *0 • 4*П .

ИОВЗцS 0,

32 1,94

2,26

3,27

3,23

idjx сал

ма

гы,

кг 4,46

000000ГО 39

,5

62,5

67,7

5

а м 9s 00

Жас

ы

ту га

нда

4-4,5

айда

7-7,5

айда

1,5

жас

та

2,5

жас

та

5-1382 65

масы. И. П. Павлов бойынша, зат алмасу удергсшщ, энергия- ньщ сипатындагы жэне белсендшгшдеп кезещцк езгерютер агзаныц ем1ршецц1гшщ Heri3i болып енед1, жуйке жуйес1 ic- эрекеттщ белгш дэйектшптн, екпщш жэне ыргагын мецгеруге бешм. Бузаулардыц салмактьщ ecyi кубылысындагы белгш! 6ip ыргактылыкты В. И. Федоров (1947) бакылаган. Ол ассимиляция жэне диссимиляция yp flicT ep i арасындагы тепе-тецщктщ бу- зылуы жэне кайтадан калыптасу нэтижесшде жэне жануарларды калыпты коректецщру, кугу кезщде дамыган болуы керек.

В. И. Федоров бузауларды кун сайын жэне онкуцщк сайын елшеу аркылы олардыц ecyi толкынды кисыкпен сипатталатынды- гын, толкыныныц узындыгы жеткшкп турде туракты екецщгш аныктаган. В. И. Федоров бойынша, бузау есушщ KeTepuiyi жэне темендеушщ 6ip ыргагыныц орташа узактылыгы шамамен 12 куцщ курайды. И.С. Кучеров бойынша, (1954) кежектердщ ecyi элсш-эпсш ауысып отыратын екцшдшкпен болады. Кежектердщ есу жылдамдыгыныц ecyi жэне темендеу1 7-ден 15 кунге дейш тец, орташа есеппен 12 кун толкын узындыгы зандылыгымен журедц. Экспериментальды мэшметтердщ непзшде автор сал- мактыц ыргактык e3repyi ecin келе жаткан жануарларга гана емес, сонымен 6ipre ересек жануарларга да тэн болады деген корытындыга келедо, ce6e6i оларды жаксылап коректещцрген- де немесе дурыс коректецщрмегенде олардыц Tipi салмагында e3repic болады. И.С. Кучеров есудщ азаюында жэне салмак жо- галтуда оттеп кеп колданылатындыгын жэне кергсппне есуцщ улгаюында кежектердщ оттегш ко л дан атындыгын керсеткен, ол ез кезегщде газ алмасуда ыргактык ауыткулардыц болуын кер- сетедь А. В. Мерзляков (1957) кулындардыц есу1мен таныса отырып, кульшдардыц салмактьщ жэне сондай-ак бойлык ecyi- нщ ыргактык сипатын атап етеда, ол уакыт бойынша сэйкес келмейтш салмактьщ артуын жэне есулердщ жогарлауы жэне азаю зандылыгымен бейнеленедь Салмактыц есушщ екшндц болуы кезщнде кулындардыц бойлык есу белсендшп темендецщ жэне Kepicimue болады.

Жануарлардыц ecyi жэне дамуыныц ыргактылыгымен танысу олардыц ecyi жэне дамуыныц зацдылыктарымен терец танысуга

66

кемектесещ, ол ез кезегщде ешмдшп жэне сапасы жогары жануарларды ecipy жэне жаксарту эщстерш жаксартуга ыкпал етедьВ. И. Федоровтын бузаулардын, есу екпшшщ ауыткуына сэйкес оларды кунщзп коректещцрущ ауыспалы турде улгайту жэне кемпу бойынша етсазген тэж1рибес1 косымша шыгынсыз ipi кара мал телшщ есуш удейту мумкщдап бар екецщпн керсетп. Автор бузаулардыц есушщ бэсеццеу1 кезещнде жем-шепп олардыц орташа тэушктнс нормасынан 20%-га кеп берсе жэне ecyi екпщщ журген кезецце Kepicimne жем-шепп аздау берсе, онда оларды корекгенщруцщ осындай кестеа осы уакыт аралыгына оларга беретш жем-шепп белш, калыпты коректенд1румен салыстырганда жануарлардыц орташа тэуппспк салмак косуын кам- тамасыз ететщщгш аныктаган. А. П. Дмитроченконыц жэне А. М. Балабонованыц (1954) бузауларга жасаган тэж1рибелершде оларды коректещцрущ кебейту жэне азайтуды алмастыру жем- шепп колдануга тэж1рибе жасалынып отырган жануарлардыц жагдайына жэне осыдан кешнп олардыц ешмдипгше жагымды эсер етп.

В. П. Коршунныц ецбепнде шошкаларды еаруде жем-шептщ 6ip келемцй шыгындап, 6ipaK олармен эр тургп корекгенщруце алынатын эсер эр турш болатындыгы керсетшген.Торайларды екьуш кундж коректенд1ру осы жем-шептщ коспасымен б1ркелю Корекгенд1румен салыстырганда негурлым жогары салмак косуцы камтамасыз еткен.

Жануарларды 80 кунге созылган, ауыспалы турде коректецщру тэж1рибеа бойында П. Шувалов (1966) тэж1рибе жасалынып отырган епздерда eKi кезец аз коректецщру кестеамен жэне уш кезец кебейтшген коректецщру кестес1мен устаган. Осы кезец- дер бойынша рационныц кунарлылыгы тэж1рибе бойында корек- тецщрудщ орташа нормасыныц 109, 84, 125, 80 жэне 106%-ын кураган, ол бакылау тобыньщ жануарлары ушш бекпхпген. Тэжь рибенщ 80 кушнде тэж!рибелж топтыц шшшген епздер1 жалпы салмагы орташа есеппен алганда 6ip баска тэулйтне 590 г, ал бакылау 517 г кураган. Тэж1рибешк топтын жануарларыньщ 1 кг салмагына бакылаумен салыстырганда 1,23 6ipniKKe кем жумсалган. Бул тэсщщ ipi кара малдыц телш екпщщ ecipy жэне

67

секмртуде, оныц купмде болу MepsiMiH 2-2,5 айга кемюеде жэне 3p6ip жануарга шакканда жумсалатын жем-шептщ шыгынын 200 жем-шеп б!ршгше унемдеуге мумюндш бередь

Сонымен, ыргакты коректецщрущ пайдалану бойынша ка- растырылган ецбектердщ K e6i - осы тэсшдщ елеуш тшмдц екендшшц куэа. Ауыспалы коректецщрудщ 9cepi, 3cipece, жануарлардыц есу екпшдшгшщ толкынды ауыткуын есепке алганда айкын кершедь Коректецщрудщ децгешн немесе сипа- тын кезецмен ауыстыруда жануар агзасында зат алмасудьщ жогарлауы байкалады, жем-шептщ кунарлы заттарын негурлым кеп колданудан, кептеген iuuci агзаларыныц жаксы дамуы жэне осыныц салдарынан жануарлардыц тез ecyi жэне есу екпшшщ жогарлауы байкалады. Осыдан малдардыц телдерш ес!руде ба- сты назарды жем-шептщ турш жэне нормасын тацдау бойынша тек кана зоотехннялык карапайым талаптарга гана емес, сонымен 6 ip r e коректещцру децгешн кезецщк ауыстыруды колдануга да кецш белу керек.

Жануарлар онтогенезшщ болашагы бар мэселелертщ 6ipi - экспернментальды турде аныкталган олардыц есу процесшщ жэне оныц ыргактылыгыныц зандылыктары. Ауылшаруашылык малдарыныц телдерш олардыц есу ыргагымен сэйкестщщре от- ырьга, коректещцрудщ ауыспалы децгешн уйымдастыру жолы- мен осы зацдылыктарды ic жуйнде колдану жогарыда аталган авторлардыц ецбектер1 бойынша болашакта умгг кутюзер нэти- желер екецщгш керсегп.

Корытындысында бно ыргактармен танысу осы замангы зоотехнняныц гана мацызды мэселелер1 емес, соньшен 6ipre биология гылымдарына да катысты екещцгш айткымыз кeлeдi. Ce6e6i, биологиялык ыргактар жер бетшдеп барлык Tipi агзаларга тэн жэне ол олардыц калыпты eMip сурушщ шарты болып енедь Кептеген физиологиялык процестердщ екпщщлтнщ тэулнс бойы тацгы сагаттарда улгаю жэне тунп уакытта темендеу1 болады. Шамамен осы сагаттарда сез1мтал агзаларыныц сез1мталдылыгы артады: адам тацертец жаксы естцщ, тустерд1 жаксы айыра ала- ды. Адам агзасыныц биологиялык ыргагымен танысу, наукасты емдеу кезшде дэрьдэрмектерд1 колдануды гылыми непздеуге мумкщщк бередь

68

2.4 Малдардьщ ecin жетглуше эсер етупп факторлар

Малдардьщ есш-жетшу! оныц барлык кезецдершдеп оныц тукым куалаушылыгына (генотипше) жэне сырткы орта жатда- йына, демек паратипт1 факторларга байланысты.

Тукым куалаушылык факторлардыц dcepi. Малдардьщ тукым куалаушылыгы непзшен олардыц дамуыныц урывдгык кезещнде зиготаныц калыптасу сэтшен бастап аныкталады. Тукым куалау- шылыктыц онтогенезге acepi ете езекп, 6ipaK ani де болса толык шешшмеген мэселе. Ce6e6i накты 6ip белпнщ дамуына ьщпал ететш, жануарлар геногипщщ вурамына енетш гендерщц курамы эл i белпшз. Жануарлардыц ecyiHe жэне белпнщ дамуына кептеген гендер эсер етедй, ягни сэйкес келетш м-РНК синтездеупн ДНК молекулаларыныц кептеген учаскелер1 - сэйкес келетш фермент- тер. Малдардьщ ecin жегшую бершген жануардын генотипше енетш кептеген гендерщц езара эрекетгершщ нэтижесшде юке асырылады. Осш-жетту процесшде ДНК-ныц сол немесе баска учаскелерщщ белсендшише байланысты агзада ферменттер жэне белгш 6ip турдеп заттар шыгарылады. Осымен 6ipre жекелеген затгар жэне улпалар ездершщ есу процесшде белгш 6ip белоктардьщ синтезшде мамандандырылады, осыган байланысты олардьщ курамындагы РНК шугыл еседь Бул И. Я. Шиховтыц зерттеулер1нде керсетшген. Ол ез зертгеулер1нде ка- шарлардыц жэне кысырлардыц желшндеп жэне сиырлардыц сут шыгу кезецшде, сонымен 6ipre суттшгшщ Typni децгейшдеп олардьщ жемннщ курамындагы ДНК жэне РНК-мен таныскан. Тсшык жастагы кашарларда РНК саныныц ДНК саныныц ка- тынасы теракты келемде дерлйс: орташа есеппен 0,48-ге тец. Кысырлардыц буаздыгыныц соцында ол 1,0-ге дешн улгайган, ягни сут бездершдеп РНК кушейтшген. Сауын снырларында сауын басында кеп сут бергенде жогарыда бершген катынас 2,34-ке дешн улгайган: сауын соцына карай ол 1,72-ге дешн азайган, ал бос кезецде ол кысырлык кезендепдей болтан. Желшдеп нуклеин кышкылдарыныц саны сиырлардыц сут енЬедштне байланысты: РНК-сы бар сауын келемшщ корреляциясьшыц коэффициент!0,72 кураган, ал сома РНК + ДНК-0,88 болтан. Бул магаметтер- сауын негурлым кеп болганда сиыр жел!н!нен кеп мелшерде

69

сут акуыздарыныц синтезделушде РНК -ныц калыптасуы ку- шейтшейндтнщ куэсь

Вьюна (Misqumus fossilis) урыктарыныц бастагщы эмбрио- генез1ндеп акпараттык Р1Щ-ньщ рел1мен танысуга молеку- лярлык биологияны зерттеу бойынша отандык эйгш галым М.А. Айткожнннщ (1965) жэне т.б. ецбектер1 арналган. Оныц мэшметтер1 бойынша арнайы акуыздардыц жэне кептеген хи- мнялык заттардыц, сонымен 6ipre жасуша жэне агзалардыц тур- лершщ калыптасуы гендерд1 аныктайды жэне гендерд1 бакылау дамитын барлык жуйеге таралады.

Жануарлардыц агзасындагы жэне улпаларыныц курамын- дагы дезокснрибонуклеиндер (ДНК ) жэне рибонуклеиндер (PHJQ жасы келе езгередь Жануарлардыц улпаларында ДНК жэне РЩ концентрациясыныц жасы келе баяулап темендеу1 онтогенездщ жалпы зацдыльщтары болады. РНК децгеш ДНК децгей1мен салыстырганда жылдам темендецщ. Бул ез кезегщнде, эмбриогенездщ сатысында цитоплазмага Караганда курамында кеп РЩ-сы бар ядроныц кеп орын алуына байланысты.

Жануардыц генотиш олардыц онтогенезшщ басында жу- мыс icreft бастайтын innci секреция бездершщ жумысын рет- тейдь Олардан белшетш гормондар урыктыц жасушалык эле- менттершщ турлену процесше елеут езгер1стер енпзед! жэне кешннен улпалардьщ арнайы агзаларыныц курдел1 жуйесшщ калыптасуьша экеледьInnci секреция бездер1 жэне жуйке жуйеа, одан 9pi дамудьщ езшдпс innci peTTerinrrepi кызметш аткарады. Мунда гипофиз, калканша жэне жыныстык бездер жэне жуйке жуйеа мацызды рел аткарады.

Калканша без гормондары жануарлардыц есуше жэне дамуы- на негурлым кеп эсер етедь Минералдык, акуыздык жэне су ал- масуьга реттейдь К алканша бездщ тироксин гормоны зат алмасу- ды ынталандырады жэне дамуды жогары мелшерде камтамасыз етедь Гипофиздщ алдыцгы белптнщ гормоныныц (соматотроп- ты) ecyi улпалардьщ протеинд1 кеп пайдалануын тудырады жэне олардыц есуш жылдамдатады. Осы гормонньщ эсершен жасушалардыц 6eninyi кушейтшед1 жэне акуыздыц синтезделу1 улгаяды. В.Ф. Красота бойынша, епздщ биосинтетикалык гормоны оны бузау агзасына енпзгенде Tipi салмактыц тэулпспк есуш

70

15-20%-га, ал сиырларда сутгщ сауылуын жогарлатады. Гипофиз гормоны жануарлардыц жыныстык жетшуш, ал лактоген (про- лактин) суттщ калыптасуын ынталандырады. Гипофизд1 алып тастаганда жануарлардыц ecyi тежелед1, майдын калыптасуы улгаяды, жыныстык жуйешц жумысы жансызданады.

Жыныстык бездер де жануарлардьщ есуше кеп эсер етедь Жануарлардыц жыныстык кызметш жасанды жолмен узу-niuiy, олардьщ дамуьщда езгергстердщ болуына экеледь Муныц ез1цде жануар негурлым ерге пшплсе, олардагы езгерютер де сон- шалыкты терец болады. Жануарлардыц жыныстык бездершщ ги- перфункциясы жэне ерте жыныстык дамуы олардьщ есушщ ерте аякталуына экелед1, ce6e6i жыныстык гормондардыц эсершен тупкшел1 суйектердщ эпифизарлы аймактарыныц суйектену1 журедь

Жыныстык бездердщ кушейтшген кызмен жануарлардыц ерте жыныстык дамуына жэне жетшуше экеледь

Жуйке жуйеЫ жануарлардыц дамуында реттеушшк эсер етедо. Ол онтогенезде ете генетропты дамиды жэне оныц 9p6ip кезещнде оныц айрыкша 6enrici байкалады. Жануардьщ ap6ip жастык кезещне сэйкес жуйке жуйесшщ катысты белит дамиды. Оныц ттркецщрпшп епазгнп жэне дамуды реттепш касиеп жануарлардыц ecin жетшу удер1стер1нде туындайды жэне турленедь Осыдан жуйке жуйесшщ агзаныц дамуыныц негурлым кеш кезещнде ретгепш релш аткаруы мацызды болады. Мунда innci секреция бездершщ кызмеп жуйке жуйесшщ жогары белйтмен реттелед1 жэне бакыланады. 0з кезегщде агзаныц барлык кызметш жуйкелпс реттеу энодкрицщк агзалардыц ка- лыпты кызмепне байланысты болады.

Онтогенезге жануардьщ жынысы да елеугп эсер етедь Жыныс- тыц онтогенез басында даму мэселеа жэне оныц perrenyi жалпы биологиялык кызыгушылык жэне сонымен 6ipre кцыншылык- та тудырады. Осы мэселе бойынша талдап корыту майметтерь нщ болмауы ете айкын бшшед1, ce6e6i ол зерттеу эдютемесш устануга кажетп материалдардыц ic жуз!нде жеткшказдтне байланысты. Жануарлардьщ дамуына оныц жынысыныц эсер eryi - аналыктарынын жэне аталыктарыныц арасындагы гене- тикалык айырмашылыктарга, сонымен 6ipre жыныстык гормон-

71

дардыц ыкдал етуше байланысты. Букш ipi кара мал, койлар, жылкылар жэне т.б. жануарпарда аталыкгары жылдам еседо жэне негурлым ipi келемдц болады.

Муныц езшде осындай айырмашылык онтогенездщ бастап- кы кезещнде жатырда даму жэне жатырдан кейшп кезевде сут ему кезещнде шамалы гана болады, одан dpi ересек жаска кел- генде аталыктарыньщ жэне аналыктарыньщ арасындагы есу жылдамдыгыныц айырмашылыгы улгаяды. Ал айда ересек жа- нуарл ар даты осындай зацдылык оларды коректецщру жэне жыныс жэне тукымдык кундылыгына шаруашылыкта тагайындалуына байланысты жануарлардыц топтарын 6ip жагдайда кутпуге жэне коректендармеуге байланысты. Осыдан жыныстыц жануарлардыц есуше эсер ету1мен танысуга колайды кезец - олардыц дамуыныц жатырда жэне сут ему кезещ, бул кезеццерде белгш 6ip топтьщ аталыкгары жэне аналыктары б!ркелю паратиптт жагдайда болады. Айталык, бул айырмашылык Typni генотип койларыныц аталыктарыньщ пайдасында, олар туган кезде 0,2-0,7 кг болса, анасынан айырганда 3-7 кг болады.

Ilapamunmi факторлардъщ эсери Жануарлардыц ecin жеть луше эсер ететш кептеген naparanTi факторлардыц (сырткы ортаныц) шшен негурлым мацызды орын алатындары: коректецщру жэне кугу жагдайы (коршаган ортаныц температурасы, ауаныц ылгалдылыгы, сэулелпс децгей, тренинг).

Крректенд ipy жагдайы. Коректецщру децгеш жануарлардыц дамуына эсер ететщ ец мацызды факторлардыц 6ipi екен- дш аныкталган. Муныц езщце коректенщрудщ жалпы децгешн, оньщ толык кундылыгын, рацион курылымын, онтогенездщ жекелеген кезецдер1 бойынша кунарлы заттарды белш тарату- ды тани бшу керек. Жануарларды жас кезщде жаксылап кутш жэне жаксылап коректецщру жануар агзасыныц жылдам есуше жэне осы жануарга тэн дене бтмшщ калыптасуьша эсер ететтн мацызды фактор болады.

Мал телдершщ есуше жэне дамуына коректенщрудщ Typni децгейшщ эсер етуш кептеген зерттеуiuwepi XIX гасырда да зерттеген. Ал айда, осы мэселе бойынша экспериментальды жумыстарды Н. П. Чириков (1891, 1909 жэне 1926) icKe асырган. Ол жергшкп аз eHiM беретш жануарларды жастайынан жак-

72

сылап коректендору жолымен олардьщ шаруашылыкка пайдалы ешмдиик сапасын жаксартуга болады деп жазган. Жастайынан жаксылап корекгецщру жануарлардыц ecyiH жылдамдатады, олардыц Tipi салмагын улгайтады жэне дене бтмш жаксартады.

Жаца Зеландияда Мак-Микеннщ (1956) етюзген эксперимен- тапьды жумысы аса кецш белепндей. Оныц зерттеу жумыстары корекгецщру жагдайы жэне оларды сутпен цоректецщру кезещ нщ сут ен1мдшгше эсер1мен танысу максатында епз жэне апалы-ci- цш кашарл арга узак, уакыт бойы журпзшген. Ей табынга белшген тэж1рибеге койылган жануарлар eici фермата орналастырылган. Eip фермада коректенд!ру жогары децгейде, екшппсшде темен- п децгейде журпзшген. Eipim ni фермада тэж1рибеге койылган кысырлар (бойдактар) 6ipunni рет бузаулаган, екшпп фермадагы езшщ баламаларынан 6ip баска шакканда орташа есеппен Tipi салмактьщ 90 кг-на аскан.

Eipimni рет бузаулаганнан кейш тэж1рибеге алынган сиырлар фермадан фермата ауыстырылган, ал олардьщ екшпп белйг олар бузаулаганга дешн болтан фермада калдырылган. Нэтижеанде Мак-Микен корекгецщру децгеш бойынша айырмашылыкгары бар тэж1рибеге алынган жануарлардыц терт тобын алган, олар:

6ipiHmi топ - коректещцруцщ жогары децгешнде ecipmreH жэне ешмделген жануарлар;

екшпп топ - коректещцруцщ теменп децгешнде ecipmreH жэне ешмделген жануарлар;

ущщцп топ - жаксы жагдайда ecipmreH, коректещцруцщ теменг! децгешнде ешмделген жануарлар;

тертшпп топ - коректещцруцщ теменп децгешнде eciplnreH, жаксы децгешнде ешмделген жануарлар.

Одан dpi 6iphmii топтыц сиырлары екшпп топтын сиырлары- мен салыстырганда сут майын жылына 22-32 кг артык 6epin от- ырды. Yniimni жэне тертшпп топтыц сиырларьшан алынатын сут Menuiepi б1рдей болды, содан кешн тертшпп топтыц сиырлары акырындап, ездершщ ymimui топтагы курдастарына Караганда сут ёшмдшп жагынан асып кетп.

Eipimni топ сиырларыныц сутш тертшпп топ сиырларыныц супмен салыстыра отырып, автор 6ipimui топ сиырлары сут сауу кезещнде тертшпп топ сиырларымен салыстырганда сутп кеп

73

бердо, ал сут сауудыц упнннп кезещнде олардыц сут етмдшМ тецесйрйцц деп тусйадредо. YniiHnii топ сиырлары екшпп топ си- ырларына Караганда сут сауудыц 6ipiHnii кезещнде кеп сут бер- ген, 6ipaK сут сауудыц екшпп кезещнен бастап екшпп топ жануарларына Караганда аз сут берген.

Мак-Микен тэж1рибесшщ нэтижеа сиырлардын сут ешмдь лнт - оларды коректещцру жагдайыныц децгешне байланысты болатындыгыныц куэсг Кезщнде Алматы облысы Баканас асыл тукымды совхозында окульщтыц авторымен дегерес куйрыкты койларыньщ ен1мдш1к сапасына оларды коректещцрудщ турл1 децгейлершщ эсер eryi зерттелген (8-кесте ).

8-кесте. Коректещйрудщ турл1 децгешнде асыл тукымды дегерес кой- ларынын 6ip жылдык токтыларынын ешмдинп, кг.

Eenrinepi

Крректещцруцщ жогары децгеш

Коректещцрудщ орташа децгеш

п Х±шх п Х±шх

Tipi сапмак, кг 180 64 ±0,35 220 52,1 ±0,63

Жуннщ кыркылуы, кг 176 4,9 ± 0,12 212 3,5 ±0,04

Осы максатта койлардьщ тэж1рибел1к жэне бакылау топтары калыптастырылды. Тэж1рбиелш топ 7 айльщтарынан 6ip жаска дейш жогары децгейде коректещйрщщ. Жануарлар 5 ай бойы жайылымдык жем-шептен баска косымша 0,5 концентрат жем жедо, ал 9 айлык жасында (кыс мезгшнде) 6ip баска 1 кг жем алды. Койлардыц бакылау тобы шаруашылыктыц карапайым жагдайында усталынды: жайылымдык жем жэне 6ip баска 0,2 кг концентрирленген жем-шоп бершед1 (коректещйрудщ орташа децгеш). Ошмдшктщ салыстырмалы талдамасы коректещцрудщ жогары децгейшде кутшген тэж1рибел1к топтыц койлары ез- дершщ курдастарынан Tipi салмагы бойынша 11,9 кг-га, немесе 18,6% асып тускещцгш, ал жуннщ кыркылуы бойынша 1,4 кг жэне сэйкесппне 38,6% аскандыгын керсетедь

Турл1 децгейде коректещцру жануардьщ жалпы дамуына гана емес, сонымен 6ipre оныц жекелеген мушелершщ, оныц 1шшде ас корыту мушелершщ дамуына да эсер етедь Н. П. Чирвинский

74

аз мелшерде коректецщртген койлардыц (6ip гана жабайы жем- шеп) йнектершщ жалпы узындыгы оныц денесшщ узындыгынан44-55 есе аскан, ал канагаттанарльщ децгейде (концентраттар ко- сылган) коректенд1ршген койларда тек кана 33-38 есе гана болтан. Муныц езшде 6ipimni топта салмактарыныц 1 кг-на inieK мелшер1 800-900 см. куб. болтан, ал екшшшершде тек кана 270 см.куб. Бйздщ дегерес куйрыкты койларьшыц Typni топтарыныц жатырдан кешнп онтогенезде кацкасыныц жэне баскада бел1ктершщ салмагы жэне бойлык жагынан ecyiHe журпзген зерттеу1м1з де осылайша осы ережеш сешмщрек дэлелдеп берщ (1973). Б1з коректецщрудщ Typni децгеш (7 айлык жаста) кацканыц турл1 белиггершщ есуше б1ркелк1 мелшерде эсер етпейтшдогш анык- тадык. Коректецщру жетюлшпз болгандыктан, осы кезецце жылдам есетш кацка белштер1 гана дамымай калуы мумкш. Ягни коректецщрудщ теменп децгеш бас жэне аяк суйектершщ есуше эсер етпейдо. Кацка белйсгершщ бойлык ecyi непзшен салмактык есу заццылыктарына уксас екендогш атап ету мацызды.

всудщ тежелу1 жатырдагы немесе жатырдан кешнп даму кезецце тежелгендшне байланысты А. А. Малигонов дамымай калуцыц уш непзп турш белш карастырган: эмбрионализм, инфантилизм жэне неотения.

Эмбрионализм - жатырда даму кезещнде жануарлардыц есушщ тежелуше байланысты дамымай калуы. Агзаныц одан dpi дамуына эсер ететш эмбриональды дамымай калу мынадай белгшермен сипатталады: туган кезде салмагыныц ете темен болуы, ценесшщ узынша болуы, кыска аяктылык, басьшыц улкен болуы, тушапепй суйектершщ жщшпсе болуы, терюшщ жу- калыгы, жуншщ аз болуы, агзаныц ауруларга карсыласуыныц темецщп (18-сурет). Жануарлар денелершщ елшемдер1 бойынша жатьфлык кезеццеп эмбрионга уксас.

Инфантилизм - жатырдан кешнп кезеццеп есумен байланысты дамымай калу. Инфантидщ ерекшелйсгерге аягыныц бшкпп, куйрыгыньщ бийспп, денесшщ узындыгыныц, терецщинщ жэне еншщ дамымай калуы (19-сурет). Осыган уксас жануарлар жатырдан кейнщ даму кезещ келецаз болган жагдайда калыптасады. Мундай жагдайларга жататындар: телд1 сут eMi3y кезшде жэне анасынан айырганнан кейш нашар коректецщру, жануарлардыц

75

рак; уакыт ауруы, ерте шагылысуы, шагылысу жасына келмей урыктандырылган аналык ©суден калыс калуы. Инфантильды жануарлар ересек жаста болса да, ecyi аякталмаган жас телге тэн сипаттарды сактап кал ад ы. Онтогенездщ жатырдан кешнп даму кезещнде жануарлардыц осьпк канка б е л т улкен жылдамдык- та ecefli, эрине осыган сэйкес келещпз жагдайда кацканыц осы белшшц есу екппй темендейдь

Сондыктан да инфантильды жануарларга денесшщ кыска, аягыныц бюк, кеудесшщ жазык жэне куйрыгыныц еназ болуы тэн.

Неотения - жануарлардыц жыныстык агзаларыныц ерте жаста дамуы. «Неотения» термищц алгаш рет 1880 жылы Капьмон жануарлар жыныстык жагынан жетшш урпак экелуге жара- ганда олардыц жекелеген агзаларында жэне дене мушелер1нде дернэсщщк белгшер сакталып калган жагдайды белплеу унпн енпзген. Ол ересек агзаныц ещцру жуйеЫ кызметшде ecin келе жаткандыгымен, уксастыгымен сипатталады. А. А. Малигонов бойынша, неотенияныц мацызы жыныстык мушелердщ белсещц даму кезшде баска мушелердщ жэне улпалардыц калыптасуы- на кажетп коректпс заттардын кеп Menuiepi «устап алынады». Бул кубыл ыс сонымен 6ipre телд1 жэне буаз аналыктарды дурыс азыктандырмаган жагдайда да болады. Жануарлардыц неотения- сына тэн ерекшелштер: аягыныц бш ктт, куйрыгыныц 6Hiicriri, басыныц улкен болуы, кыска жазык денелй Tipi салмагыныц томен болуы, ягни ересек агзага тэн емес ecin келе жаткан агзага тэн касиеттер.

В. Ф. Красота бойынша, дамымай кал уды н уш rypi де жа- нуардын ecyiH тежейтш азыктандырудыц жэне кугу децгешнщ темен болуына байланысты. Малдардьщ дамымай калуына жол бермеу ушш оныц себептерш 6myi кажет. Егер эмбриональды даму кезшцде жеткшкп мелшерде азыктандырмау аягыныц кыска болуына, жатырдан кешнп даму кезещнде аягыныц бшк болуына экелсе, жаксылап коректещцруде Kepi удергс журедк

Жалпы биологиялык тургыда дамымай калу зацыныц мэш ете зор. Ол дурыс азыктандырмаган да дене жэне агза мушелершщ дамымай калуыныц, жаксылап азыктандыруда олардыц жылдам ecyi, есудщ орнын толыктыру мумюшншктершщ ерекшел1ктсрш

76

18-сурет. Жатырда (эмбрионализм) жетшмегендж 6enruiepi бар сиыр

19-сурет. Жатырдан (инфантилизм) кейш жетщмеу калу белгшфр} бар сиыр

ашады. Малдардын онтогенез удер1сшде езгер1стердщ eKi ту- pi кездеседа, олар: кайтымды жэне кайтымсыз. К,айтымды ез- repicTep кандайда 6ip дамымай калулар кажегп мелшерде азыктандыру жэне жаксылап купм жасауда орынына келш толыктырылатындыгымен сипатталады. BipaK егер келенс13 фак- торлар жануарга аз уакыт эсер етсе гана, осындай езгер1стерге

77

кол жетюзуге болады. Жаксылап коректещцру жагдайында есу жылдамдыгы жогарлайды жэне салмагы улгаяды. Малдардыц дурыс азыктандырмаган кезде «жогалткандарын» кыска мерз1м iniinfle калпына келпредь

0су кезещнде жануарлардыц узак уакыт бойы дурыс азык- танбауы агзаныц орны толыктырылмас 63repyiHe экеледь Kepi факторлардьщ узак уакыт бойы эсер eTyi мацызды iniKi муше- лерден жэне жуйенщ дамымай калуына экелед! Мацызды innci мушелерде болтан e3repicrep калпына келмейдг

Дамымай калу салдарын тузету мумкщщп жэне децгеш малдьщ жасына, дурыс азьщтандырмау узактылыгына жэне децгейше жэне ол тузетуге койылатын жагдайларга байланысты. Негурлым жастайынан жануар ашыгып, дурыс азыктанды- рылмаса, соншалыкты оныц дамуы бузылады жэне осыларды тузетуде соншалыкты кцын болады. Баска жагдайларда дамымай калуды калпына келлру есу жагдайын жаксартуга байланысты. Е. Я. Борисенко жануарлардьщ ecyi аякталган болса, есущде болган тежелулердщ орньш калай да болса орнына келпру мумкш емес дейдг Крректещцру децгешн жаксартып оны се- Mipryre, вн1мдшшн 6ipa3 арттыруга болады, 6ipaK турленген ул- пал арыныц жэне мушелершщ курылымын езгерту мумюн емес. Сондыктан да жануарлардьщ дербес дамуын басынан бастап, олардыц агзасыныц калыпты дамуын камтамасыз ететш дурыс азыктандырылу, кутщу жагдайын камтамасыз ету керек жэне сонымен деш сау жэне етмдш п жогары жануарларды алуга ыкпал ету керек.

Крршаган ортаныц температурасыныц эсер emyi.Жануарлардьщ коршаган орта температурасына тез1мдинк

табигаты жер шарыныц турл1 аймактарында ешмдшш жогары ауылшаруашыльщ жануарларын ecipy максатында адамдар- ды бурыннан кызыктырып келедг Ал айда уй жануарларыныц коршаган ортаныц тетенше факторларына тез1мдшнт туралы гылыми непздер ес1мд1ктермен салыстырганда элшз эз1рлен- ген. Тез1мдшйстщ морфологиялык жэне генетикалык табигаты, бешмделу ерекшелштершщ ешмдшкпен байланысы жэне осы касиетгердщ калыптасу зацдылыктары енетш мэселелерд1 жан- жакты карастыру аркылы гана жинакталган гылыми непздерд1

78

жануарларды турш табиги аймактарда ecipy уппн жаца тукым- дарды шыгаруга жэне климатка бешмделуш жылдамдату уппн пайдалануга мумкщщк береда.

Коршаган ортаныц температурасына агзалардыц температу- расы байланысты болады жэне осыган зат алмасуды курайтын барлык: химиялык реакциялардыц жылдамдыгы да байланысты. П. М. Чернов жэне А. М. Брылов бойынша, агзада ететш кептеген биохимиялык реакциялар арнайы акуыз катализатор- лар ферменттердщ катысуымен болады, олар молекулалардьщ белсендипк энергиясын 8-12 есе кемггеда. Сондыктан да eMip сурудщ шекарасы - температура, орта есеппен ол 0-ден +50 градус С-ге дешн акуыздардыц кызметшщ калыпты курылуы мумкш. Алайда 6ip катар агзалар керсетшген шамадан асатын температура шегшен тыс белсещп eMip суруге кабшетп жэне арнаулы ферментп жуйелер1 болады.

Улпалардьщ, дене мушелершщ жэне тугае агзаныц даму- ында жэне ем1ршецщпнде дене температурасыныц турактылы- гы - жануарлардыц гомойтермолыгы мацызды. Гомойтермо- лы жануарлар денес1нде кан айналымын реттеу жолымен жылу беру келемш (физикалык термо реттеу) езгерте алу кабылет тшотмен жэне агзадан ылгалдьщ булануымен, сонымен 6ipre улпаныц жэне агзаныц тур акты температурасын (химиялык термо реттеу) сактауда жылудыц калыптасуын езгерте алу кабыле- лмен ерекшеленед1. Уй жануарлары температурасыныц катысты турактылыгы жылу калыптасу жэне жылу алмасу уДергстерш курд ел i жуйке - гуморальды реттеумен сакталынады. Дененщ салкындауында агзада алмасу процестер* кушейед1 жэне жылу калыптасу улгаяды, ал жылу беру кемидк кыздырганда, Kepicimne жылу ендару кемцщ, ал жьшу беру улгаяды.

Жануарларда термо реттеу эш де болса калыптаспаган, онтогенездщ бастапкы сатысында коршаган ортаныц температу- расы мацызды орынга ие. Мунда коршаган ортаныц жогары температуралыгы турлену жылдамдыгыныц улгаюымен катар журеда, осыдан есу 6ipa3 тежеледь

Кептеген ецбектер бойынша жануарлар агзасына коршаган ортаныц жогары температурасы 6ipKaTap физиологиялык бузы- луларды туты зады: гипертермия, журек кызметшщ бузылуы,

79

аскорытудьщ, жыныстык кызметтщ жэне баска кызметтердщ бузылуы. Булармен кебше жануарлардыц ешмдштнщ темендеу1 байланысты болады. Осы мацызды мэселелердщ барлыгы бойынша отандык жэне шет едщк эдебиеттерде кеп материалдар жинакталган. Т. Ф. Тавилдарованыц niicipiHuie, Орта Азиядагы жогары температураныц dcepi журек жуйесшщ кызметше Kepi эсер етедо, караала сиыр тукымдарыныц ерте картаюуына экелед1 екен: оныц ManiMerrepi бойынша, экел1нген малдьщ кеп белтнде 7-9 жаста 6ipKarap физиологиялык ауыткулар орын алады екен, оларда аркасыныц салпацдауы, булшык еттершщ каусауы жэне т.с.с. байкалады. Муныц езшде сиырлардыц урыктануы кыс мезгшнде 70%, жазда 37 % темендейдь

Кептеген зерттеу жумыстары аркылы жогары температураныц ipi кара малдьщ сут ешмдипгше сауу бойынша да, сондай- ак суттщ майлылыгы бойынша да етмдш гш теменделщц- п аныкталган. Джонсонныц (1958) ецбектершде сут ешмдшгь нщ темендеу! жогары температура кезшде непзшен аска деген тэбетшщ темендеуше байланысты деп керсетшген. Оныц мэль Merrepi бойынша дене температурасыныц 1 градус С-ге калып- таскан жогарлауы кез1нде майлылыгы калыпты стандарттагы сут сауыны 2,14 (969 г.) фунтка темендейд1 екен. Джианотти Давид (1961) 28-30 градус С температурада сут ен1мдиип 30% жэне одан да жогарыга темендейда, ал 37 градус С температурада одан да темен, ал 40 градус С-де мулдем токтатылады деп керсетед1.

Жогары температураныц катты ыстык кун сэулеюмен 6ip- лесш Kepi эсер eiyi койларда да байкалады. Бонсманыц (1948) MdniMerrepi бойынша койлар жэне козылар жайылымнан кейш 6ipa3 уакыт келецкеш тасаласа гана салмактары жогары болган.

М. Н. Кириллов жэне баскалары ауылшаруашылык малда- рына зерттеу жумыстарын журпзш, кун жэне туннщ ауысуы- мен байланысты коршаган ауаньщ температурасыныц ыргакты ©3repici жануарлардыц ecyi жэне дамуына жагымды эсер ететщщгш аныктаган.

Соцгы он жылдыкта ауылшаруашылык малдарыныц телдерш коршаган ортаныц теменп температурасында ecipyre арнал- ган кептеген ецбектер басылып шыккан. Кагида бойынша уй жануарларынын кептеген турлер! жэне тукымдары коршаган

80

ортаныц жогары температурасына Караганда, теменп температурага жылдам бешмделед!.

Кептеген авторлардьщ зерттеулершде керсеткендей ауыл- шаруашылык малдарыныц телдерш жылытылатын гимаратта кутумен салыстырганда жылытылмайтын гимаратта кугу Tipi салмактыц жэне жекелеген дене мушелершщ есу белсендшгшщ жогарлауы на экелед!. Бузауларды теменп температура жагдайында ecipy оларды жаксы коректецщргенде олардыц innci агзаларыныц (екпе, журек, буйрек) белсецщ турде дамуымен, зат алмасудыц жогарлауымен, олардыц ecyi белсендиппмен катар журген.

С. И. Штейман, А. А. Сильндер кашарларды темен температура жагдайында устау олардыц есушде, дамуында жэне одан dpi сут ешмдшпне жагымды эсер беретщщгш керсеткен.

Уй жануарларыныц жогары температурага Караганда темен- ri температурага жаксы шыдайтындыгына карамастан олардыц теменг1 температурага бешмделу мэселес! климаты суык аудан- дарда аса мацызды. Ал айда уй жануарлары жабайы турлермен салыстырганда климат эсерше аз мелшерде ушырайтындыгына карамастан олардыц морфологиялык курылымыныц белгшер1 жабайылар сиякты климат сипатына сондайлык тэуелд1 екещцпн байкатады.

Бергман ережесше сэйкес салкын климат жануарлары жылы климатта "пршшк ететш жануарлардыц осы турте Караганда ipi болады. К. Б. Свечиннщ мэл iMeirepi бойынша асканий трымыньщ биязы жуцщ койлары ашык сыртта туратын койлардыц салмагы1,5 жасында кой кор ада туратын бакылау тобыньщ койларымен салыстырганда орташа есеппен 4,4 кг-га жогары болтан.

Жануарлардьщ есуше жэне дамуына теменп температура- ныц жагымды эсер ететшдМн атап ете отырып, осы факторга аса кеп бага беруге болмайды. Телдо осындай жагдайда жэне осын- дай эд1спен ecipy жануарлардыц барлык турлерше колданатын эдас емес.

Сырткы орта температурасыныц тауыктардьщ жумыртка ба- суына эсер eTyi eneyni турде жаксы зерттелген. Температура 20-25 градус С болатын ыстык айларда тауыктардыц жумыртка басуы курт томендещц жэне жумырткалар усакгалады. К#с кораларда

6-1382 81

температура -10 градус С-ге темендегенде тауыктар муддем жумыртка баспай кояды. Тауыктардыц жумыртка басуы ушш ко- лайлы температура болып -1-ден +10градус С-ге дешнп температура есептелшедЬ

Жалпы алганда, жануарлардыц ecyi жэне дамуына жэне ешм- дшк сапаларыныц калыптасуына температуралык фактордыц ыкдал eryi ani де болса соцына дешн зерттелмеген, эЫресе осы эрекеттщ биологиялык мацызы зор, сол ушщ де одан dpi зерттеу жумыстарын журпзу кажет. Муныц езшде 6i3 жануарды ыстыкка Караганда суыкган жаксы коргай аламыз.

Ауаныц ылгалдылыгы. Ауаныц ылгалдылыгына сипаттама беру ушш мынадай келеЫ керсетюштер колданылады: абсолют, мак- с и мал д ы жэне катысты ы лгалды л ык, каныгу тапшылыгы жэне шык нуктесь Жануарларды eciperiH коралардыц микроклиматынын осы 6ip мацызды элементтер1 жануарлардыц есуше жэне дамуына кеп эсер етеда. Ауаныц ылгалдылыгы оныц су буларьшен каныгу децгешне сипаттама бередь Теменп температура кезшде ауаныц ылгалдылыгьшыц жогары болуы ауылшаруашыльщ малдары ау- руыныц жэне телдершщ шепнеушщ непзп себептер1. Ауаньщ ылгалдылыгьшыц гигиеналык мацызы бар. Су буларыныц жа- нуар агзасына тшелей эсер eryi оньщ термо реттеуге, оньщ iuiimje жылудыц бершуше елеул1 эсер етуАнде. Жануарлардыц саналуан турлерше жэне жас ерекшел1ктерше байланысты со- ларды кутуге арналган коралардыц ауа ылгалдылыгьшыц жэне температурасыныц зоогигиеналык нормативтер1 беютшген. Сут ему кезещнде бузау коралардагы катысты ауа ылгалдылыгы 75%-дан аспауы кажет, одан ересектеу жастагы бузаулар ушш 85%- дешн, торайлар ушш 25 градус С температуарда 65-70%. Жануарларга арналган кораларда ауа ылгалдылыгы 50-75% ша- масында болуы керек.

Сырткы температураныц жануарларга эсер eryi коршаган ауаньщ ылгалдылыгына, сонымен 6ipre агзаныц курамындагы суга байланысты. Жасы келе жануарлар агзасыныц курамындагы су Menniepi азаяды. Жасы келе жануарларда олардыц агзаларын салкындаудан сактайтын май улпаларыныц жэне жун жамылгы- ныц дамуы мен олардыц денесшдеп судыц азайуы катар журед!. Жануарлардыц жун жамылгысы жэне май улпалары негурлым

82

жаксы дамыса, сырткы теменп температурада ылгалдыц булануы аркылы соншалыкты дененщ 6eii аз салкындайды.

Жогары жэне теменп температурадагы катысты кургак ауа- ны жануарлар ылгалды ауага Караганда жаксы кетередь Сырткы теменп температурада ылгалды ауа дененщ катты салкындауын тудырады, ал сырткы жогары температурада жылуды нашар ет- юзпш болады, заттардыц алмасуын жэне агзадагы тотыктандыру удерютердщ энергиясын темендетед1.

А. К. Скороходьконыц (1932) ауаньщ катысты ылгалдыльны 88,6% жэне 95,3%, сырткы температура 11 градус С жагдайында жэне б1рдей децгейде коректещцруде, шошкалардыц ею топ- тарына журпзген тэж1рибешнде жануарлардыц осы топтары 67 куннен кешн ылгалдылыктыц турл1 жагдайында салмак косу жагынан турл1 нэтиже бердь Негурлым кургак белмеде кутшген шопщалар бает ап кы салмагымен салыстырганда 98% ко скан, ал негурлым ылгалды белмеде кутшген жануарлар салмактарына бар жогы 62,3% коскан.

Жаръщтыц эсери Кутудщ кептеген турлершщ ппщде сырткы ортаныц мацызды факторларыныц 6ipi - жарыктьщ да мацызы бар. Агзага эсер етушщ белсендшп жэне узактылыгына байланысты жарык зат алмасуды жэне улпалардагы тотыгу удер1стерш- де жеделдётш немесе баяулатуы мумюн, ынталандырып немесе Kepicirane эндокриндж бездердщ кызметш басып, сонымен 6ipre телдщ есуш жэне дамуын белсецщ eryi мумкш.

Ka3ipri уакытта жарыктьщ биологиялык рел1 кус еаруде жаксы зерттелген, мунда жарыктандыру узактылыгы жэне екпщщ- лш бойынша, сонымен 6ipre карацгылыктьщ жэне жарыктыц ауысуыныц кезёцдшмен нормаланады. Бул кустардын жумыртка басуын баскаруга жэне бройлер ецщрмпнде есу жылдамдыгын жогарлатуга мумюндж берещ. Белгип 6ip нэтиже л ер ац ecipyae де алынган. Мал ес1рудщ баска багыттарына катысты айтар болсак, бул жерлерде жарык энергиясы жануарларга жарыктыц кажеттгшпн есепке алмай, белмелерщ ецщркггж удерютер ке- зшде жарыктандыруга колданылады.

Кешнп жылдары ауылшаруашылык малдарыныц агзасына жарыктыц эсер eTyi туралы алынган гылыми мэтметтер, оныц мал шаруашылыгында, acipece ецщрютж технология жагдайын-

83

да колдану мумкшдтнщ куэЫ екещцлн дэлелдейдь Сочгысы жануарлардыц TipnimiK ету жагдайынын езгеру1мен байланысты, онда оларды табиги орта дан кебше о кш аул андыру байкалады. Оныц шпнде жайылымсыз, жаймай немесе дал ага жаюды шектеп, оларды ipi келемд1 жэне окшауландырылган кораларда кугу олардыц агзасына кун сэулесшщ жагымды эсер етуш бол- дырмайды. Мун дай жагдайларда ауылшаруашылык жануарларыныц агзасыныц кызМетше жагымды эсер етупп мацызды факторлардыц 6ipi ретшде сол коралардын одан эр! кец келемде жарыктандырылуыныц мацыздылыгы улгаяды.

Жарыктандырылудыц кец келемде болуы ecin келе жаткан мал ушш ете кажетп, ce6e6i туганнан кешн жануарга жарык эсер ету факторы гана емес, сонымен 6ipre оныц калыпты дамуыныц алгы шарттарыныц 6ipi болады. В. М. Юрков (1980) езшщ бузауларга жасаган тэж1рибесшде жарыктыц жепспеушшп жануарлардыц есу каркынын тежейтш зат алмасудыц темендеуше, жем-шептщ корытылуыныц нашарлауына экелетшдшн аныктаган. Автордыц майметтер! бойынша, жарыктандырылуы ете жаксы жагдайда (60-100 лк) ecipmreH бузаулармен салыстырганда табиги жа- рыктандыру жеткйцктз жагдайда ecipmreH бузаулардыц дене салмагыныц ecyi (5 лк - жарыктандырылу фотозлементтердщ кемепмен аныкталган жэне люкстармен белпленген) 3-5 жэне 12 айлык жасында 7,2; 15,8 жэне 12,0%-ке темен болтан.

Бузауларды еаруде кораларда табиги жэне жасанды жарык- тандырудыц жеткшкп децгейш камтамасыз ету кажеттшш аныкталган. Муныц езщце бузаулардыц жаксы ecyi жэне дамуы табиги жэне жасанды жарыктандырудьщ екшндшптнщ орташа есеппен 100 лк жалпы узактылыгы тэулнше 12-14 с агат болганда байкалады. Кеп мелшерде жарыктандыруды камтамасыз ету ауруга шадцыгуцы темендетуге жэне бузаулардыц сакталуын 15- 20%-ке жогарлауын камтамасыз етуге ыкцал етеда. К ыс мезгипнде жарыктандыру 70 лк болган кезбен салыстырганда, кораларда жарыктыц жеткшшпз болуынан торайлардыц ауруы 9,3%-ке жогарлайды, сакталуы 9,7%-ке темендейда. Сонымен 6ipre сал- магыныц тэулйсик ecyi де 1,4-7,2%-ке темен, торайлардыц орташа салмагы 12,9-27,0%-ке темен. Fимараттардагы жарыктыц жеткшжсщцшне, scipece кектемп кездеп телдер ете сез1мтал

84

бодцы. Табиги жарыктандырудьщ 100-ден 6 лк-га дешнп те- мендеу1нде ауруга шалдыгу улгаяды (24,8-28,6% - ке), телдщ uieriHeyi улгаяды, осылардыц нэтижесшде торайлардьщ сакталуы 19,7-31,0% темендейдь Осыган байланысты 6ip торайдыц орташа салмагы 0,9-1,8 кг-га, телдщ салмагы 58,8-131,6 кг-га азаяды (В.М. Юрков, 1980).

Фото кезеццйе жагдай шошкалар телдершщ есуше eneyni эсер етедь Анасынан айырганнан кешн 17 сагаттык жарыктандыруда eciplnreH торайлардьщ, тэул1кт1к салмак косуы жарыктандыры- луы жеткипказ жагдайда ecipmreH торайлармен салыстырганда орта есеппен 19,1%-га, осыган сэйкес 385 жэне 323 г-га жогары бодцы.

В. М. Юрков ecin келе жаткан шошкалар ушш фото кезец- д к жагдайды жасауда коралардыц жарыктандырылу децгешн есепке алу кажет деп есептецщ. 3 айлык жастагы Тедщ унем1 екпщщ жарыктандыру (100 лк) жагдайында куту жануарлардыц денсаулыгына жэне енш дтщ це екшцщ жарыктандыру (17 саг.) жэне жетктшпз жарыктандыру (8 саг.) жагдайындагыдай Kepi эсер бередь Мундай жагдайларда негурлым колайлы болып жарыктандырудьщ 12 сагаттык кезещ есептелщедг. В. М. Юрков бойынша торайларды есфуде биологиялык жэне экономикалык жагынан (электроэнергия шыгыныц аз жумсау) негурлым дурысы, кораларда табиги жэне жасанды жарыктандьфылуы тэултне 14- 18 сагатта орта есеппен 75 лк - жарыктандыру. Бул торайлардьщ есушщ жэне дамуыныц жаксы екшндшгш, сакталуыныц жогары децгешпгш жэне ауруга шалдыгу децгейшщ темецдеуш, сонымен 6ipre кызмет керсетушшердщ жаксы жумыс жагдайын камтамасыз етедк

Жасушалардыц турл1 жарыктандьфылу жагдайында мамык жундо андардыц жэне кояндардыц телдершщ есу жэне даму екшш езгередо. 0cipy кезшде кундыздардын телдерш табиги жарыктыц жеткшшсЬдап жагдайында ecipyne (1 -9 лк) аталыктарыньщ жэне аналыктарыныц салмагы осыган сэйкес 700 жэне 1200 г-га есть Жарыктандырудьщ 15 лк-га (6-18 лк) есушде олардыц салмагы орта есеппен 760 жэне 1300 г-га, ал жарыктандырылу 30 лк- га жеткенде аналыктарыныц салмагы орта есеппен 800г жэне аталыктарыньщ салмагы 1420 г болды.

85

Тэулш бойы жарыкгандыру кундыздардыц ecyiHe Kepi эсер етгедь Сояр алдында олардьщ Tipi салмагы 28-314 г-га томен болтан, жарык dcipece аталыктарына Kepi эсер еткен. Олардыц ушасынын салмагы табиги кун сэулесшщ жарыгында ecipinreH аталыктармен салыстырганда 68-330 г-га темен болтан. Элаз жарыктандырылу жагдайында дамыган аталыктары сойылатын кезде ушаларыныц салмактары бойынша бакылау тобындагы ездершщ баламаларынан 165-182 г-га, аналыктары 43-165 г-га асыл тускен.

Кежектердщ ерте постнатальды кезещ де осылайша сырткы ортаньщ эсерлерше бетмдштмен сипатталады, сондык- тан да жарык олардын есуше жэне дамуына елеут эсер етедг Кежектерд1 устауга арналган кораларда жарыкгандыру уакы- тынын узактылыгын жэне ектндшггш жогарлату олардын жаксы ecyiHe жэне дамуына ыкпал етедь Табиги жарык 8-13 сагат жэне жарыктыц екпщцшт 80 лк болганда ecipinreH кежектердщ 6ipimui тобы жэне жарык куш тэушгше 18 сагатка жарыкгандыру 800 лк болгандагы кежектердщ екшин тобы жылдамырак ескен. Олардыц салмагы 5 айлыгында карацгыда жэне кыскартылган жарыкгандыру куншде (7 саг.) ecipinreH кежектермен салыстырганда 29,1 -57,5% жогары болтан.

Корадагы жарык куннщ узактылыгы кус еаруде де ете ма- цызды. Жарык куннщ узактылыгы н 18 сагатка дейш улгайту етп тукымды тауыктардыц жумыртка басуын 20-30%-ке жогарлауын камтамасыз етедь Жарыктыц екпщщ болуына тауьщтар тарапы- нан койылатын тал ап жогары емес: жарыкгандыру екшш 11-ден 100 лк га дейш болганда тауыктардыц жумыртка басуы б1ркелю, сондыктанда кус кораныц жарыгы 10-25 лк шамасында болуы кажет. Косымша жарык жумыртка басуды гана улгайтып кой май, сонымен 6ipre каздардыц ecyiH жэне дамуын да жеделдетедь Жарыктандыруды жэне карацгылауцы кезец-кезецмен ауысты- рып отыруда балапандардын ecyi, унем1 жарыктандырып отыру жагдайымен салыстырганда б1ршама екпщщ етедг Шамадан тыс жарыкгандыру xecreci жануарлардыц ecyiH тежейдь

Моцион жэне тренингтщ dcepi. Жануарлардыц шаруашылык- ка тшмд1 белгшершщ калыптасуына жэне оныц тутас агзасы- ныц жэне жекелеген мушелершщ дамуына жэне ecyiHe жуйел1

86

тренинг жэне моцион улкен эсер етедЁ: Баска да факторлар сиякты белгш 6ip мелшерде колданылган жаттыгуларда жекелеген агзалардыц жэне улпалардыц, сонымен 6ipre агзаныц тутас ecyiHe жагымды эсер етедь Жануарды белгш 6ip жумыс турш жаксы орындауга (бул сездщ кец турдеп магынасы бойынша) дайындау максатында оныц тутас агзасын немесе оныц жекелеген мушелерше жасалынатын жуйёй жаттыгулар тренинг деп ата- лады. Дайындалган тренинг кебшё жылкы ecipyae колданылады. Жылкы ocipyuii селекционерлер кулындардыц ушкыр, Тозймда жэне купгп болуыныц тренинг жуйесщ эз1рлеген. Жуйрнс ат- тарды жаттыктыруда жеделдетшген жэне баяулатылган Typnepi колданылады. Алгашкыда журекп, окпет, жуйке Жуцесш да- мытады, сосын булшык еттердщ дамуына ыкпал етеда. Осындай жаттыгулар тутас агза унин емес, сонымен 6ipre жекелеген дене мушелер1 уппнде колданылады. Мысал ретшде жeлiнгe массаж жэне сиырды саууды алуга болады, шын мэшешде ол сут бездерйа жаттыктыру. Мамандандырылган шаруашылыктарда кашарлар- дыц сут бездершщ желшдерше массаж жасау — мшдети турде жасалынатын тэсш.

Зоотехниялык эдебиеттерде «моцион» жэне «тренинг» тер- миндер1 магынасы жагынан эр турл1 болса да, синоним ретшде жш колданьшады. Моцион деп кебше жануарлардыц гигиена- лык немесе емдж максатта серуендеуш, козгалысын атайды. Жануарлардыц моционы белсещц немесе селкос болуы мумкш. Селкос моционга мысал ретшде телдщ коршалган базада се- руендеуш алуга болады, мунда жануарлардыц оз бшпп езшде жэне ептамде олардыц козгалысын нормаламайды. Ал белсещц моционда жануарлар адамныц басшылык ету1мен белгш 6ip ка- шыктыкта жэне белгшi 6ip максатпен жэне мшдешен козгалысы туракты немесе ауыспалы жьшдамдыкпен жасалынады. Белсенда моционга мысал ретшде Шздщ елшЬде кецщрн колданылатын жануарлардыц кундел1кп жайылуы жэне койлардьщ орпзшуш, жылкьшарды жэне сиырларды маусымдык жайылымдарга жаю- ды алуга болады. Крй ocipyae мундай ерпзулер (жайлауга жэне одан кайтадан кузп жэне кыстакка айдау) ШрнёЩе жуздеген км- ды курайтын б1рнеше ондаган кундерден турады.

87

Мамандардыц пшршше, белсецщ моционмен кажетеi3 се- м1зд1кт1ц алдын алуга жэне экстерьердщ улкен курсакты, арка- сыныц жумсактыгы, сирактарынын дурыс орналаспауы сиякты кемшшкхерд1 жоя отырып, гуатын бузаулардыц салмактарын рет- теуге болады. Жануарлардьщ белсецщ есу кезещнде белсецщ моцион олардыц суйектершщ жэне булшык еттершщ кызметтершщ жаксы болуына, сонымен 6ipre жануарлардыц кан айналымыныц, кеуде жасушаларыныц, суйек уштарыныц жэне баска да дене мушелершщ жаксы болуына ыкпал жасайды.

2.5 Малдардыц жеке дамуын баскаруОнтогенезЫ басцару — медицинаныц жэне ауылшаруашы-

лыгыныц, оньщ iniinae мал еарудщ кептеген езекп мэселелерш шешудеп кажетп жагдай. Жануарлардыц ecin жетшушщ биоло- гиясы ауылшаруашылык жануарларыныц жаца, жогары ешмщ турлерш шыгаруга жэне олардьщ enaipniyiH жеделдету бойынша мшдеттерд1 icKe асыруга субел! улес косуда танышган.

0cin желлу биологиясы эмбриологияньщ биологиялык пэн- дершщ, генетиканыц, цитологияныц, биохимияныц жэне физика- химияльщ багыттагы биологияньщ, молекулярлы биологияныц, биорганикалык химияныц, биофизиканыц жэне т.б. синтез! жо- лымен соцгы он жылдыкга калыптасып келе жащан сала.

Осы жеиепктердщ даму биологиясы шецбервде синтез yzjepici эл1 де жалгасьш келещ жэне эш де болса сол немесе баска пэннщ peni жэне улес1, олардьщ езара карым-катынасы туралы тусш1кс!з кептеген мэселелер бар. Кебше бешмдшш сон- шалыкты кец, гылымныц осындай кеп жоспарлы саласыныц б1рыцгай методологиясы жэне гылыми пэнге кажетп мщцеттер1 жэне максаттары бар ма деген сауал туындайды. Бэрше ортак м1ндет lipi пршшЁк иёлершщ ecin жетшушщ ipreni принциптерш жэне механизгмш тану келемшде жэне осы непзде жануарлардьщ удайы enqipyiH жэне олардыц онтогенетикалык дамуын баскару непзшде турла пэндерд1 жэне эдютерда 6ipiKiipy жумыстары жалгасьш келед!. Сол сиякты дамып келе жаткан жануар агзасына сырткы факторлардыц жэне табигатшц эсер eTyi де жеткипкей танылган. Солай болса да гасырлар бойгы тэж1рибелер жэне гылыми танымдар непзшде адамдар б1ркатар тэсщцер шыгарган,

88

соларды каццай да 6ip децгейде пайдалана отырып, ол e3i ecipin отырган жануарлардыц ecin жетшуш баскара алады.

Адам 03i колдана отырып телдщ ecin жетшуш саналы турде баскарады жэне езше кажетп касиеттерге, ешмдшкке ие жану- арларды калыптастыратын тэсшдер кешеш багытталган ecipy деген атка ие болган.

Багытталган ecipy дегешм1з - ол жануарлардыц TipininiK кез1нде, ем1ршщ белгш 6ip кезеццершде олардыц генотишнде калыптаскан кажетп белгшерд1 жэне касиеттерд1 калыптастыру максатында колданылатын жануардыц ecin жетшуше максатты турде эсер ету жуйесь Осы жуйенщ элементтер1 болып В. Ф. Красота (1990) жэне т.б. бойынша мыналар есептелшедк

1. Qcipy максатын (кай ешмдшкке багытталган мал Typi), жануардыц жаца ецщргстш технологияга жарамдылыгын (корек- тендору, куту жэне icKe косу ерекшелйстер1) аньщтау.

2. Эсер ету факторларын тацдау (корекгецщру, эндокрицщк мутагенд1 факторл ар, зигота трансплантациялау, жасу шал ык жэне гендцк инженерия жэне биотехнологияльщ баскада эд1стер).

3. Тацдап алынган эсер ету факторларын колдану мерз1мш беюту.

4. Эсер ету факторларын мелшерлеу. всудщ жэне дамудыц жекелеген кезецдерщце агзаныц тукым куалаушьшык касиетгерще, купи жэне узактылыгы бойынша эр турл1 факторлардыц эсер етуш бшу.

5. Жынысыныц, турппц, тукым куалаушылыгыныц ерекше- лктерш есепке ала отыра жануарларды тэрбиелеу.

Багытты тэрбиелеудац гьшыми нетделген тэсгидерш дай- ындау ушш жануарлардыц ocin жетшушщ заццылыктарын жэне ecin келе жаткан агзаныц жасына карай eMip жагдайын ауыстыру мэселелерш, сонымен 6ipre онтогенезге эсер ететш сырткы орта факторларын жэне олардыц эсер ету табигатын терец бшу кажет.

Жануарларды ecipyre багытталган теориялык алгышарттар орыс галымдары В. И. Всеволодовпен, Н. Ф. Миддендорфпен,Н. П. Чирвинскиймен, А. А. Малигоновпен, К. Б. Свечинмен, П. Д. Пшеничныймен жэне т.б. ецделген. Одан 9pi осы мэселелер В. А. Бальмонт, Д. Н. Пак, А. Е. Епаманов, М. А. Ермеков,

89

К. Y. Медеубеков жэне т.б. сиякты отандык галымдардыц ецбек- тершде ез жалгасын тапты.

Багытталган ecipy кажетп багытта урпак алу максатында жануарларды шагылыстыруга дайындауда оларды непзшен, мукият тацдап алудан басталады. Оган агзаныц жатырда жэне жатырдан кешнп дамуына жэне ecipmreH жануардьщ шаруашылыкта колданылуы бойынша б1ркатар шаралар K euieH i енедг

20-сурет. Жануарлардыц онтогенезше эсер eTyuii факторлар

Жануарлардыц онтогенезше эсер ететш кептеген факторлар адамныц баскаруында екенднтн жэне оныц адамныц кажетшпгше байланысты багытта 63repyi мумкш екецщгш атап еткен дурыс. Жас агзалар коршаган ортаныц ьщпал етуше негурлым бешмделпш жэне e3reprim келедь Бул жагдай - жануарларды багытталган еарудщ ец мацызды биологиялык тужырымдарыныц 6ipi. Агзаныц ecin жeтiлyiнiц удерютершде кубылмалыгыныц терт Typi байкалады: комбинативтг, мутациялык коррелятивт1 жэне модификациялык. Алгашкы ynieyi тукым куалаушылык сипатта жэне урпакка бершедь Модификациялык e3repic тукым куаламайды, урпакка бepiлмeйдi, оныц кулашы генотипке жэне жануар онтогенезшдеп даму жагдайына байланысты. Агзаныц

90

езшщ тукым куалаушылыктьщ мумкшднегерш ешкашанда толы- гымен icKe асырмайтындыгын умытпау кажет. Жануарлардьщ фенотипше эсер eiymi непзп факгорлар ыкшамсызбада бершген (20-сурет).

2.6 Жатырда даму кезещнде телдщ онтогенезш баскару

Телдщ жатырда даму жэне есу кезещ негурлым екшцщ етед1, сондыктан да дамып келе жаткан урык ездершщ eMip жагдайыныц езгергсше ете «сез1мтал». Сонымен 6ipre бул кезецце ecin келе жаткан агзага оньщ дамуын кажетп багытка багытгау максатында эсер eiy, эрине, киындау, ce6e6i оны тек кана анасыныц агзасы аркылы гана icKe асыруга болады. Е. Я. Борисенконыц (1967) пшршше, сонгысы урыкты сырткы ортаньщ тура эсер етушен коргайды жэне оньщ дамуьша ез эсерш типзедь Урыктын e3i- нщ тандауы, сол немесе баска эсерлердщ негурлым ти1мщ ке- зецш накты белгшей алмауы, урьщтыц eMip жагдайьша кояр та- лабыньщ ауысуы жэне т.б. оган сырткы эсерлердщ тюмш эсер етуш курделенд ipefli. Муньщ барлыгы жануарлардыц жатьфда даму кезещнщ дурыс зерттелмегендцпнщ дэлель

Генотиптщ жануарлардыц сырткы орта эсерше реакция нор- масын жэне селекцияланатын шаруашылыкка пайдалы белгшердщ даму багытын аныктайтындыгы белгш. Осыган байланысты кажетп генотшт жануарды алу селекциясы мацызды. Бастапкы ата-аналар турш тацдауда тукым ерекшелштер!, жануарлардыц селекцияланатын беягшершщ табигаты жэне дамуы, олардыц жасы жэне денсаулыгы есепке алынады. Жогары агзаларда оныц шпнде жануарлардыц жатырда даму кезещ накгы 6ip жагдайда етедь Сондыктанда жануарлардыц жатырда даму кезещнде ка- лыптасатын 6enrmepi ездерще сырткы ортаныц эсер етуш элСй сезшедШлар непзшен жануарлардьщ генотипшщ эсер1мен да- миды жэне постаатальды кезецце олар езгермецщ. Мундай белгш ерге агзаныцтурлш жэне б1ркатар морфологиялык (жутнщтуй, евд, муШздшйт жэне мукылдыгы, куйрыгыньщ niniiHi жэне т.б.), физиологиялык жэне иммуногенетикалык ерекшелйсгер1 жата- ды. Муныц езвде кажетп турдеп урпакты алу ymiH анасыныц reHorani зор мацызды. Анасыныц агзасыныц урпагына эсер eryiHe

91

байланысты кубылыстар кешеш анапьщ эсер деп аталады. Оны- мен танысу ушш реципрокты (Kepi) шагылыстыру колданылады.

Б1здщ ел1м1здщ танымал селекционер! В. В. Терентьевтщ (1985) ManiMerrepi бойынша, сырткы ортаныц бйрдей жагдайында батыс казакстандьщ ет-жущц койларда, эрине, екеушде де белгшер жаксы дамыган ата-аналардан алынган (Шршгш топ) телдер негурлым жогары керсеткшггерге ие болды, содан кешн орташа койлар жэне жаксы аналыктар шагылыстырылган ушшшшер, одан dpi екшпп - жаксы койлар жэне орташа аналыктар жэне ец аз ешмдшп, олар орташа койлар жэне орташа аналыктарды шагылыстырудан алынган тертшпн топ козьшары болды. Муныц озшде 6ipiHnii топтыц ekimni топ козьшарынан туган кездеп Tipi салмагыньщ басымдылыгы 8,2% - кураган, yuiiHinici - 5,3%, жэне TepTmmici - 12,6%. Р.С. Хамицаевпен Солтуспк К азакстан жагдайьшда кроссбредп койларды алуда турл1 тукымдарды шагылыстыру жолымен 6ipimui буын бордер- лейстер будан аналыктарьга линкольн тукымды койлармен ша- гылыстыруда, осы тектес канды бордер-лейстер койларьшен шагылыстырумен салыстырганда жаксы нэтиже бердь Автор осы тектес заццыльщтар реципрокты нускалардыц баска да сэйкестпсгершде аналыктарыныц 9cepi жеткшкп турде айкын кершгенде байкалгандыгын атап етедг Мундай кубылыс баска жануарларга журпзшген зерттеу жумыстарында да байкалган. Бул кубылысты А. С. Серебровский «матроклиния» деп атаган, ягни анасына катты уксауы. Ол «матроклинияныц» хромосома- лык тукым куаламайтын болуын нускайтындыгын атап еткен. Осы мэселе бойынша элемдйс эдебиеттерщ колдана отырып X. Ф. Кушнер реципрокты шагылыстыру кезщцеп айырмашылык- тар аналыктьщ агзасымен аныкталатын жэне анасыныц урпагына физиологиялык эсер ету1мен аныкталатын цитоплазмалык куры- лымдар есебшен болуы мумкш дейда. Осыдан баска оныц ойын- ша, буаз болу кезещнде каганак (шу) аркылы KopeicriK заттар, ви- рустар, гормондар, жуйке жуйес1мен ецделетш химиялык заттар жэне т.с.с. енед1, ал туганнан кейщ телдщ eMipi белгш 6ip кезецге дейш ана сугше байланысты болады. Муныц барлыгы жина- ла келе анасыныц агзасыныц, телдершщ б1ркатар белгшлерше негурлым катты эсер етуше ыкдал жасайды.

92

X. П. Дональдтыц мэл1меттер1 бойынша, айыршир тукымы- нын сиырын джерсей букаларымен шагылыстыруда алынган 6ipiHm i буынньщ жаца туган будан бузауларыныц салмагы 34,3 кг, ал Kepi шагылыстыруда бар-жогы 26,7 кг болтан. Аналык агзасыныц басымды эсер етушщ беталысын жеткшкп турде айкын биязы жущц койлардан Г.А. Стакан, В.А. Бальмонт,А.Е. Еламанов жэне т.б. байкаган.

Келприлген материалдар бастапкы ата-ана туршщ кептеген багалы шаруашылыкка пайдалы белгшердщ калыптасуына багытталган мацызды факторы, ягни жануарлардыц онтогенезш жатырда даму кезещнде баскарудьщ дэлель

Осымен 6ipre жануарлардыц онтогенезш жатырда даму кезшде баскаруда сырткы орта факгорларыныц мацызы зор, acipe- се, сандык белгшердщ дамуына катысты. Мундай жагдайда орта факторы болып аналык агзасы есептеледо, ал ол ез кезепнде буаз аналыктарга жасалынатын жагдайга байланысты.

Агзаныц дамуына эсер ететш сырткы орта факторларыныц 1тп1нле жем-шеп жагдайы шешупп мацызга ие екенднл белгш. Казакстан Республикасы Бшм жэне гылым министрлптнщ Ф. М. Мрсамедгалиев атындагы экспериментальды биология институтында жэне улттык гылым и академиясында 1963 жыл- дан 1968 жылга дешн И. А. Чигировтыц жетекшшпмен эмбриология зертханасында коректещцруцщ Typni децгейшщ эсер ету1мен танысу бойынша арнайы тэж1рибелер журпзшген: ана- лыктарды эмбрионныц ecyi жэне дамуына жайылым-швптш (жайылымдык жем-шепке кунше косымша 2 кг шеп, ол ша- мамен 0,7 азык 6ipnirm курайды) корада мол (шеп, сурлем жэне 0,8 кг концентрирленген жем-шеп, ол шамамен 1,5 азык 6ipniriH кураган) коректецщру. Мунда авторлар ездершщ ал- дарына бузаулардыц эмбрионды дамуыныц кандай сатысында буаз аналыктардыц жаксы корекгецщршуш уйымдастыру кажет деген м1ндет койды. Осыдан баска ол шаруашылыктыц жем- шеп коры буаздыктыц барлык кезещнде коректецщрудщ жаксы децгетн камтамасыз ете алмайтын жагдайда ете мацызды, эрине ол жумсалатын шытындарга байланысты. Аналык койларды устемелеп корекгецщру олардыц буаздыгыныц кезецдер1 бойынша журпзщщ: 30,60,90 жэне 120 кун. Осымен 6ipre буаз аналык

93

койлардан эмбрион, кезец бойынша пптец жарып алу жолымен алынды жэне жан-жакты зерттелдь Осы 6ip керемет тэж1рибенщ нэтижелер1 аналык койларды оныц езш жаксы сактап калу ушш жэне оныц у р ы г ы н ы ц жаксы дамуы ушш оларды буаздыгыныц 90-шы куншен бастап устемелеп коректецщру тшмд1 екендйтн керсетп. Аналыктардыц буаздыгыныц 2 айында жайылымдьщ- шептпс коректецщруде Tipi салмагыныц аздап темендегеш, ал ко- рада молынан азыктандырылмаган аналыктарда Tipi салмактыц шамалы косылгандыгы байкалады. ¥рыктардыц даму кезещне катысты айтар болсак, олардыц салмагы б1рдей болады, шамамен45-63 г.

Буаздыктыц 3 айынан бастап коректенщрудщ lypni децгеш- нщ аналыктыц Tipi салмагына жэне сондай-ак урыктыц дамуына эсер eryi керше бастайды. Корада молынан азыктандыруга буаз койлар 90-шы кунде 4,6 кг коскан немее 9 %, ал жайылымдык- шеппен азьщтандыру тобыныц аналыктары Tipi салмагын 1,5кг- га немесе 3%-ке темендеткен. BipiHmi топтагы урьщтыц салмагы екпшн топлен салыстырганда 14%-ке кеп, осыган сэйкесшше 551,4 жэне 482,9.

Соцгы он жылдьщта биологияныц, сонымен 6ipre химияныц жэне физиканыц алга ерлеушщ нэтижес1нде онтогенезд1 моле- кулярлы-генетикальщ баскаруды аньщтау ушш алгышарттар куры лган. Табигатка Караганда тукым куалаушыльщ езгерктерщ негурлым улкен жишшпен апуга мумкшдйс беретш жогары классты коспаларды (алкисульфат; этиленимин жэне т.б.) супер- мутагендерд1 колдану мумкшдт айрьщша кызыгушыльщ туды- руда. Сонымен 6ipre жануарлардьщ ешмдшгш жогарлату жэне дамуын жеделдету максатында рентген сэулесш жэне белсендшш жогары химиялык коспаларды колдану ушш де алгышарттар курылган.

Мутацияльщ езгерпш зацдыльщтарын колдану микро агза- лардыц, ес1мдйстердщ жэне жануарлардыц кажетп турлерш алуга улкен болашак ашады. Мутация непзшде хромосома саны- ныц улгаюына немесе азаюына немесе ДНК молекуласыныц курылымыныц езгеруше байланысты генетикальщ материалдыц сандьщ немесе сапальщ e3repici жатыр. Ата-анасыныц тукымдык кепщдемееппц киюласу нэтижесшде жаца турдщ калыптасуында

94

г

жаца 6eminepi бар даралар туындайды, олар осындай шагы- лыстырулар кайталанган сайын пайда болады. Мысалга, супер- мутагендердщкемепмен И. А. Рапопортжэне баскалары ергежейш бидай, арпаныц, микро агзалардыц жогары ешм беретш жаца турлерш, сонымен 6ipre жун жамылгысыныц iyci езгертшген кежектер алынган. Супермутагендер шагын мелшерде жасуша ферменттершщ жуйесше ьщпал жасай отырып, заттардыц ал- масу белсендшгш аргтыруды жэне дамытуды ынталандырады. Мунда агзаныц дамуыныц генетикалык нормасы байкалады. Ын- таландыру acepi тукым куалау бойынша бекпхпу1 мумкш, ол оз кезепцце селекциялык матерналды куруга мумкщщк беред1.

В. Ф. Красота хабарлагандай, баска да супермутагендердщ кемепмен кундыздардыц жэне тулкшердщ KymiicrepiH улгайтуга, тауыктарда эмбриондарды ынталандыруга, бал алан басу жэне сактау процентш жогарылатуга, олардыц ecyiH жылдамдатуга кол жепйзшдц. Осындай нитрозодиметил жэне диметилсуль- фат сиякты биологиялык белсенд1 заттарды 6ip рет енг1зу, 6ip буында узак уакыт бойы жан-жакты miMfli эсер етеда. Осындай ецдеу нэтижесшде dp6ip мекиенге жылына бал алан басу 5-10%, жумыртка басу 4 жэне 8 жумырткага жогарлады.

В. А. Адамов жэне Ю. И. Перчихин супермутагенн1ц шагын мелшерш енпзу бакылаумен салыстырганда аналыктардыц есгмталдыгын 1,5-2 кущшке жогарлата алады жэне жыныстык бездердац кызмет ету1нде белсецщ болады. Бул жерде дамудыц биологиялык ынталандырушысы ретшде супермутагендерд1 ке- щнен колданар алдында олардыц жануар агзасына эсер eryi му- кият TeKcepuiyi кажет.

Соцгы он жылдыкта жануарлар селекциясы саласында, барлык елде онтогенезщ баскарудын биотехнологиялык эщстер1 жаксы ецделуде. Бул жерде эцпме эмбриондардыц трансплан- тациялау, генетикалык жэне трансгецщ жануарларды алу туралы болып отыр.

Бодоц ел1м1зде ауылшаруашылык жануарларында зигота- ларды кешеттеу бойынша зерттеу жумыстары алгаш рет улттык гылым академиясыныц эксперимент биология институтында Ф. М. Мухамедгалиевтщ, гылым академиясыныц корреспондент Mynieci профессор М. М. Тойшыбековтыц жетекшш1ктер1мен

95

журпзщщ. Олар б1здщ ел1м1зде жэне ТМД елдер1 арасында алгаш рет асыл тукымды кой ecipyqe эмбриондарды трансплан- тациялаудыц кешецщ багдарламасын ашты. Селекцияда импорт койлар жерплысй тукымдардыц жатырында ecipmreH трансплан- танттарды колдану нэтижесшде Алматы облысы 1ле жэне Кдс- келец совхоздарында кроссбредп койлар отары курылды, ол 1994 жылы апробрацияланган (жануарлар селекциясында биотех- нологияныц peni туралы толык мэл1меттер окулыктыц сонында бершецц).

2.7 Жатырдан кешнп даму кезещнде телдщ онтогенезш баскару

Жатырдан кешнп даму кезещнде телдщ онтогенезш баскару, ягни телд1 ecipy ешмдшп жогары, ecipinin отырган ортанын жагдайына тез беШмделетш, нарыктьщ экономика талаптарына сэйкес жылдам дамитын жануарларды куруга багытталган.

Постнатальды даму кезещнде агза сырткы эсерлердщ ыкда- лына тез ушырайды, 6ipaK та жатырда даму кезещмен салыстырганда ол осы эсерлердщ ыкпалына аз бершедь Ал айда жа- нуарлардын ecin жетшуш баскаруга мумющцк беретш кептеген паратипп факторлардыц эмбриональды жэне постэмбриональды кезендер ушш ортак болатындыгын атап еткен дурыс. Жекелеген сырткы жагдайлардыц ауылшаруашылык жануарларыныц жатырдан кешнп даму кезещне езгеше эсер eryi туралы б!з жогарыда толыгырак жазып етпк. Осы жагдайларды ыкпал ету факторлары репнде колдана отырып, есудщ кандай кезещнде олар негурлым тшмш болатындыгын биип отыра, адам телдщ дамуын келем! бойынша езше кажетп мелшердеп жэне ешмдшп белгш 6ip сипаттагы жануарды калыптастыруга багыттай алады.

Kajipri кезде зоотехния гылымы жэне тэж1рибе ауылшаруашылык жануарларыныц жатырдан кешнп даму кезецш саналы турде багыттай алады. Сутп жануарларды калыптастыруга ecin келе жаткан телд1 ерте жастан ipi жэне шырынды жем-шепп кеп келемде жеуге уйрету, белсещц моцион, жануарлардыц уакы- тылы шагылыстырылуы, кашарларды бузаулауга дурыс дай- ындау жэне сиырларды сауын маусымыньщ алтапщы кезещнде дурыс сауу эсер 6epeTiHi аныкталган. Erri турдеп жануарларды

96

алу уппн, KepiciHuie оларды жастайынан мол келемде жаксылап азыктандыру, азьщ рационына концентрат жем-шепп кеп келемде енпзу, моционды жэне б1ркатар жагдайларды шектеу.

В. Ф. Красота атап еткендей, бузауларды ecipyre багытталган кептеген тэсшдердщ шщце негурлым мацыздысы коректецщру децгешн жэне жануардыц есу жэне даму кезеццер1 бойынша олардыц Tipi салмактарыныц ecyiH жоспарлау мацызды. бсу жо- спары - оныц барлык жас кезецдершде телдщ кажетп мелшерде Tipi салмагыныц есуш алуга мумкщщк беретш максатты ic-шара. Оны тукымныц ерекшелпш, оньщ биологиялык ерекшелйстерш жэне ешмдшк багытын есепке ала отыра курастырады.

Сугп мал селекциясы тэж1рибесшде ес1мтал бузауларды eci- рудщ мынадай келен ыкшамсызбасы калыптаскан:

1. Бузауларды алгапщы 3 айда (тэултне 500 г) темендетшген есуде ecipy жэне Keneci жас кезецдерщде негурлым жогары есулерге жету (3-12-16 айлар), тэушгше 750 г.

2. 6с1мтал бузауларды жатырдан кейшп даму кезещнщ б асы н да (3 айга дейш 750-800 г) ripi салмактыц есуш кейшнен темендетш eraiiuai ecipy. Бул ыкшамсызба емйршщ алгашкы кезещнде есу энергиясы жогары бузаулардыц биологиялык ерекшел1ктерше непзделген жэне шаруашылык жагынан негурлым дурыс болып есептелт усьшылуы мумюн.

3. Бузауларды 18 айлыгына дей1н есуш тежеп (Tipi салмактыц аздап косылуы) ecipy жэне кашарларды жогары децгейде корек- тещцру.

4. 0сщтал телд1 жыл мезгшш есепке ала отырып ecipy. Жайылымдьщ кезецце жогары есулер жэне корада камап устауда 6ip калыпты ecipyai жоспарлау.

5. Бузаулардыц жыныстык жетшгенге дешн Tipi салмагыныц 6ip калыпты болуын жэне негурлым ересек жаста жогары ecyai алуда ecipy.

Мысалга, АКД1-та стандарт репнде голштин тукымыныц бузауларын жэне сиырларын еирудщ жоспары кабылданган: туган кездеп ripi салмак - 40 кг, 1 айлыгында - 50 кг, 2 айлыгында- 67 кг, 3 айлыгында - 88 кг, 6 айлыгында - 161 кг болуы керек. Bip жасында жануарлардыц салмагы 287 кг, 2 жасында - 485 кг, 5 жа- сында - 600 кг болуы кажет.

7-1382 97

Erri багыттагы ауылшаруашылык жануарларыньщ жатырдан кешнп даму кезецш баскаруда салмагыньщ ecyi тэушлне 1000- 1200 г бола алатын, тез жетшетш жануарларды калыптастыру мщдетс койылады. Мундай жануарларды алу ушан тутас агзаньщ есу жэне дамуыныц, сонымен 6ipre жекелеген мушелердщ жэне улпалардыц ерекшелштерш 6iny кажет. Агзаныц турл1 улпалары ecyiHiH екпшдшп кезещн бшу етпк багыттагы жануарды алу ymiH кажет. Жануарлардьщ эр туршщ жогары ет сапасын си- паттайтын непзп керсеткштершщ 6ipi - дене етшщ суйекке катысты MeHHiiicri салмагы. Дж. Хэммонд бойынша, булшык еттер алгашкы 6 айда жылдам дамиды. Жануарлардьщ телдерш 6-9 айлыгында дурыс коректещцрмеу булшык ет улпаларыныц жетшмеуше экеледь Осыган онтогенездщ Typni кезецдершде дегерес куйрыкты кой тукымдары ушасыныц морфологиялык курамымен танысу бойынша б1здщ зерттеулер1м1здщ нэтижелер! айгак бола алады (9-кесте ).

9-кесте. Дегерес куйрыкты койларыньщ ушасыныц морфологиялык курамы

Жасы п Семйдйт¥шаньщ орташа

салмагы, кг

Жумсагы Суйектер! Шыгындар

кг % кг % кг %

Туганда 2 - 2,49 1,69 67,87 0,8 32,13 - -

4-4,5 aim. 5 жогары 18,6 14,7 79,03 3,73 20,05 0,17 0^2

7-7,5 айл. 3 -//-* 16,95 13,38 78,93 3,57 21,07 - -

1,5 жас 3 -//- 1 27,75 223 80,37 5,45 19,63 ECQflti -

2,5 жас 3 31Д 25,62 82,21 5,55 17,79 - -

Б1здщ мэл1меттер бойынша алгашкы 4-4,5 айда козыларда ушаныц дене етш калыптастыратын (булшык ет, май жэне т.6.) улпалардыц ecyi суйекпен салыстырганда eid есе жогары. Осы- ныц салдарынан 4-4,5 айлык козылардыц жумсагыныц саны, эмбрнональды (жаца туу) кезецмен салыстырганда 8,6 есе, ал суйектершш тек 4,6 есе гана улгайтан. 7-7,5 айлыгында онт-

98

генездщ «кысылшац» кезещнде (6i3 жогарыда атап еткендей) козылардьщ жумсагынын жэне суйегшщ абсолюта салмагы 1,32 жэне 0,16 кг-га азаяды, ушаныц салмагына катысты салмакта сут ему кезещмен салыстырганда б1ршийс1нде темендеу, еюнпшпнде жогарлау.

Сонымен, коректецщрудщ темени децгеш, жалпы алганда, агзаныц есу процесш баяулатады, осылайша булшык ет жэне май улпаларыныц ecyiH тежецщ, ал суйек улпасыныц есуше аз ьщпал етедо.

Еттшк 6enrici - тукым куалаушыльщ факторларга байланысты екецдап белгш, алайда коректещцру децгешн реттей от- ыра, жануарлардыц эр туршщ телдершщ ет сапасыныц жаксы дамуына кол жетюзуге болады. Сондыктан да ipi кара мал, кой, шопщаларда жэне т.б. ет ешмдшгш калыптастыруда мацыздысы, ец алдымен оныц есушщ кезеццер! бойынша тедщ коректен д ipya i дурыс жоспарлау.

Дж. Хэммондтьщ жэне Е. X. Каллоудыц ыкшамсызбасы аса кызыгушыльщ тудыруда, онда етп малдьщ постэмбриональды даму кезещ терт кезецге белшедц:

I кезец - май улпасына Караганда, суйек жэне булшык ет улпалары жылдам еседа;

П кезец - суйек улпасына Караганда, май улпасы, онымен салыстырганда булшык ет улпасы жылдам есед1 (жануарлардыц денесщде етгщ болуы едэу1р улгаяды);

Ш кезец - суйек улпасына Караганда ет улпасы, онымен салыстырганда май улпасы жылдам еседь Денеде май жиналады, ет жэне суйек баяу еседа. Осы кезецдерде жануарларды етке сояды;

IV кезец — суйектщ ecyi одан api жалгасады. Май улпасы ет улпасына Караганда жылдам еседа, дененщ салмагы непзшен жиналган майлардыц есебшен улгаяды.

2.8 Малдардьщ тез жетыу T\cinir i

Тез жетшу - еммгршецщпне жэне одан 9pi дамуына знян келттрмей, агзаны, жануарды, табынды кайта еццеу. Сут, ет немесе баска ешмдшгш ерте пайдалануды камтамасыз ететш (кабшетш) тусшу кажет.

99

Тез жетшудщ непзп шарты болып жануардыц жасы есеп- телшедй Алгашкыда оны адам турл1 максатта колдануы мумкш. Шаруашылык жагынан жануар жем-шеп ушш езшщ ешмдиппмен, жем-шепке жэне куту жагдайына катысты куй талгамайтындыгымен, ерте телдеу кабшеттшпмен мацызды.

Тез жетшу паратиип факторлардыц эсер1мен узак уакыт тац- дау жэне саралау нэтижесшде калыптаскан, жануарлардыц ту- кым куалаушылык касиеи болып есептеледь Осы факторлар адамныц коректецщру, кугу жэне устау жагдайын жаксартуга байланысты.

Ауылшаруашьшык жануарларыныц жэне кустарыныц тез жетшушщ арасындагы айкын айырмашьшыктар белгш. Ауылшаруашьшык жануарларыныц эр туршщ кпшде тез жетшудщ айырмашылыгы бар. Мысалы, б1здщ ел1м1здщ казаки ак бас жэне эулиекел ipi кара малдары жогары тез жетшгшгппмен, ал жергшюп казаки тукым кеш жетшу1мен ерекшеленедь Едшбай куйрыкты кой тукымдары элемдпс кой ecipyi саласында тез жетшу жагынан алдыцгы орындардыц 6ipiH алады.

Тез жeтiлeтiн жануарлардьщ басы шагын, денеЫ кец, кабыр- галары катты майыскан, аяктары кыска болады. Тез жетшу -псттц ерте шыгуымен жэне суйектердщ эпифиздершщ жэне диафиз- дершщ ерте туйшделу1мен байкалады. Жануардыц жатырда тез жетшушщ турм децгейлт олардыц туган кезде байкалатын ■пстершщ санына эсер етедь Ipi кара малдыц тез жетшетш ту- кымдарыныц бузаулары 10-14 TicneH, ал кеш жетшетш тукымдардыц бузаулары 4 -пенен туады.

0зшщ тез жетшу1мен эйгш едшбай куйрыкты койлары- ныц козылары ем жуп сут тюпен, ал орташа медиальдысы жука кабыкпен жабылады. Жука кабыктан ттстщ жарып шыгуы, эдетте 3-4 кунде басталады жэне 4-9 кунде аякталады. Сут пстердщ Keneci жубы 7-14 кунде жэне соцгы жубы (щеттер1) 18-21 кунде шыгады.

М. А. Ермеков жэне Ю. А. Скоробогатов (1959) сут TicneH туган, казаки ет-жуцщ тукымдарыныц козыларыныц туган кездеп Tipi салмагы жогары болады, олардьщ курылымы 6epiK жэне онтогенездщ постэмбриональды кезещнде жаксы дамитындыгын

100

айтады. Олардыц матметтер1 бойынша, козылардыц 57-83% ша- масындагы келем1 сут тютермен туады.

Б1здщ мэл1меттер бойынша, тез жетшгштпмен ерекшеле- HeriH дегерес куйрыкты кой тукымдарыныц козыларында сут ■пстермен туган жануарлардыц MemHiicri салмагы 51%-ды курайды. Олар оздер1тц жатырда жэне жатырдан кешнп даму кезеццершде жылдам ескен. 4 айлыгында олардыц Tipi салмак бойынша басымдылыгы сут Ticci3 туган ездершщ курбыларымен салыстырганда 1,4 кг-ды курган.

2.9 Малдардыц eMip суру жэне шаруашылыцта колданылу узактылыгы

Мал басьтыц одан dpi есутщ, тукымдык жэне ешмдшш са- паларьш жаксартудыц мацызды корларыньщ 6ipi болып, олардыц шаруашылыкга колданылуыныц узактылыгы болады. Малдардыц биологиялык узак eMip суру мумкшдгпмен epeкшeлeнeдi. Бул ете кунды касиет, оны асыл тукымдык жэне ещцрюпк та- гайындалу мерз1мш узарту ушш колдану кажет, ол жануарларды ecipyre жумсалатын шыгындарды жэне оларды кутудщ орташа жылдык кунын кыскартуга мумюндш береди сонымен 6ipre кунды жануарлардан жалпы кезецде жэне 6ip жылда кеп урпак жэне етм алу кажет.

Осылайша, жануарларды селекциялык-генетикалык жэне экономикалык жагынан узак уакыт тшмд1 пайдалану табынньщ жэне жалпы тукымныц асыл тукымдылык жэне ешмдшш сапаларын жетщцруге ти1мд1 эсер етед!

Малдардыц eMip суру miff узацтылыгы немесе биологиялык; узак, eMip суру мумктдт деп оныц туганнан бастап табиги ель м1не дешнп кезецщ атайды. Ауылшаруашылыгы жануарларыныц биологиялык узак eMip суру мумкщщп - ол турлпс ерекшелпс. 0p6ip тур жануарыныц eMip суру узактылыгыныц генетикалык жагынан белпленген шекарасы бар.

Ауылшаруаышлык жануарларыныц биологиялык узак eMip суру мумкщщп сиякты кызыкты мэселе толык зерттелмеген. Бул шаруашылык жагдайында жануарлардыц кеп бастарын катты картаюына дейш ешюмнщ устамайтындыгымен байланысты. 0p6ip тур жануараларыныц ешршщ узактылыгы туралы жекеле-

101

ген дарактардыц узак eMip сурушщ ттркелген дэлелдемелер1 бойынша карастырады.

Ауыл шаруашылыгы жануарларынын, биологиялык рак eMip суру мумкшдт - олардыц шаруашылыкта пайдаланылуымен салыстырганда едэу1р кеп. Ол кептеген мэл1меттермен расталады. Мысалга, Ресейдщ Кострома облысы «Караваево» асыл тукымды заводында Кострома тукымыныц «Краса» жэне «Опытница» си- ырларын 23 жаска дешн пайдаланылган. Польшада «Червона» сиыры 28 жаска дейш, «Сива» сиыры 35 жаска дейш eMip сурген. Bipimnici 26 рет, eKiHniici 30 рет бузаулаган. Венгрияда венгер шубар тукымды «Барань» сиырыньщ eMip суру узактылыгы 32 жыл болтан, венгер кызыл-ак тусп тукымды «Варану» сиыры 35 жыл eMip сурген. «Барань» сиырынан 27 бузау алынган, соцгы сут маусымында сут сауымы 3981 кг кураган, ал «Варану» сиырынан 26 бузау алынган. Ресейдщ Воронеж облысында «Беатриса» шошка аналыгын 12 жылга дейш ал «Волшебница» аналыгы 13 жаска дейш пайдаланылган. А. Доман Венгрияда 6ip аналыктыц

21-сурет. № 36364 HeMipni дегерес куйрыкты тукымыныц «Жалпак» коищары 11,8 жас eMip сурген, Tipi салмагы 118 кг, жуннщ кыркылуы

10 кг, жуншщ узындыгы 14 см, сапасы 48.

102

22 жыл eMip сургецщгш хабарлайды. Ол 46 рет торайлап 414 то- райды дуниеге экелген. Англияда асы л тукымдылар кггабында шропшир тукымды койларыныц 14-16 жастагы саульщтары жа- зылган. Мамфордка 19 жаска дешн eMip сурген саулык кой белгш болган. Одан 36 козы алынган, олардыц 14 козысын, 10 жылдан артык жасында тапкан.

В. А. Райс 21 жыл жасаган саулык койга сипаттама берген. Одан 35 козы алынган.

И. И. Мечников 50 жаска дешн eMip сурген жылкы туралы айтады. Е. Давенпорт жэне У. Дюрст жылкыныц 54-60 жыл eMip суретшдт туралы айтады, ал П. Н. Кулешов 67 жыл жасаган жылкы туралы хабарлайды.

Б1здщ мамметтер бойынша, Алматы облысы, Баканас асыл тукымды совхозында дегерес куйрыкты тукымыныц «Жалпак» атты № 36364 немерл1 кошкары 11,8 жыл eMip сурген, оны 10 жыл бойы шагылыстыруга колданып, соцгы рет 11,5 жасын-

22-сурет. Кецестш жун-тукым Teiceci. Tipi салмагы - 70 кг, жуншщ кыркылуы - 4,5 кг, 18 жыл eMip сурген. Осы жасында 6ip rici

жэне 6ip Myfti3i калган.

103

да пайдаланылган. Ол (ерте кектемп жэне кектемп койды тел- детуде, жасанды урыктандыруда) жыл сайын 300-400 саулык койды урыктандырган жэне одан 3500 бастан астам тукым алган. Сонымен катар бул кошкар тукым жаксартушы, жаца линиянын непз1н салушы ретшде бершген кой тукымыныц жетициршушде мацызды рел аткарган.

Профессор Т. С. Кдсымовтыц айтуынша, Мыцбаев атында- гы КазГЗТКШ зерттеу шаруашылыгында кецестш жун тукымды текес1 18 жыл eMip сурген (1973-1991 ж.) жэне eMipiHiH соцына дешн ол ете шапшац болган жэне мшезшщ байсалдылыгымен ерекшеленген.

Малдыц эр туршщ даму жэне кебею зацдылыктарына, сонымен 6ipre олардыц кеп жасайтындыгына ыкпап ететш факторларга жасалынган талдама нэтижесшде, галымдар суткорекплердщ жэне кустардыц кеп жасайтындыгыныц себептерш тусщщретш б ip катар теориялар усынган. Солардыц ыпшдеи ец кеп тараган теориялары мыналары (10- кесте).

10-кесте. Малдардьщ емйршщ узактыгы, олардын шаруашылыкта пайда- ланылуынын узактылыгы жэне алгашкы урыктандыру (шагылыстыру) жасы туралы шамалы машметтер

Малдар©Mip суру

узактылыгы, жыл

Шаруашы- льщтык

пайдалану

Алгашкыурыктандыру

Орташа Максимальды Mep3iMi, жыл жасы, айIpi кара малы 30 40 8-12 14-18Жылкы 35 67 20 24-48Туйе 25 42 20 48-60Кой 12 21 5-8 10-18Шошка 11 22 5-7 8-12

1. Малдыц eMip суру узактылыгы - оньщ даму кезещне тура пропорциональды. Бул кезец узак болса, eMip cypyi де узак болады.

2. Жануарлардыц eMip суру узактылыгы оныц келем1мен тыгыз байланыста болады. Ipi малдар усак малдарга Караганда узак eMip суредь Коянныц eMip суру узактыльпы итгермен, коймен жэне шошкамен салыстырганда кыска, ал булардыц

104

eMip суру узактылыгы ез кезегшде жылкы, ipi кара, туйе малда- рымен салыстырганда кыска.

3. 0Mip суру кезещ - жануарлардьщ тел беру кабшетше Kepi пропорциональды. Жылына 20-30 кежек беретш коян, 40 торай беретш шошка 6-7 жыл eMip сурещ, ал аз тел беретшщпмен ерекшеленетш жылкы, ipi кара мал узак ем ip суредг

4. 0Mip суру узактылыгы журек согысы мен демалыс жиш- гше байланысты. Тез дем алатын, журеп жш согатын малдар аз eMip суред!. Кояндардыц ец белсещцш 6-7 жыл, ал осы тукымдар тобына жататын журек согысы, демалысы баяу коян 10-15 жыл eMip суредь Журек согысы мен дем алысы ец баяу пщдер ездершщ узак eMip сурепндшмен ерекшеленед1.

5. Эр мал турлершш eMip суру узактылыгы олардыц корек- тену тур1мен (тамак Typi мен мелшер1) аныкталады. Етпен ко- ректенетшдерге Караганда, шеппен коректенетшдер узак eMip cypefli.

Малды узак уакыт пайдалану шаруашылыкта тукымдык-се- лекциялык жумысты дурыс уйымдастыруга мумкщщк берещ жэне бул табынныц жэне тукымныц одан dpi жеттщртуш жэне жануарлардыц етмдшгш жогарлатуды камтамасыз етещ. Жануарларды аз уакыт жогары (аналыктарды сурыптауда) колдануда, табынды жыл сайын тек кана асыл тукымды ата-аналардан тараган телдермен гана емес, сонымен 6ipre нашар ата-аналардан тараган телдермен толыктырады, ол ез кезегшде ец жаксы жануарларды тацдап алу мумкшшштн жояды. Немесе керюшше, жануарды узак уакыт колдануда табынды толыктыруга телд1 аз алады. Бул сурыптаудыц катацдыгын кетеруге жэне жануарларга негурлым жогары талаптар коюга мумкшдйс бередг Соцгысы селекция- лык дифференциалды жэне селекцияныц эсерш жогарылатуга мумкшдш берещ.

Бацылау mecminepi:. 1. Онтогенез деген не?

A) белсецщ заттардыц корта жиналуы барысында организм жасушаларыныц, оныц ршалары мен мушелершщ елшемдершщ улкею кезещB) организмнщ lipaiiniK eryi жэне сакталуы барысында езшщ

105

индивидуалды пайдалы езгер1стер1мен тез коршаган ортага бешмделед!С) эртурл1 тукымды жануарларды урыктандыру Д ) агзаньщ курылысы мен кызметшщ занды турде сандык жэне сапалык e3repicTepi, урык пайда болганнан бастап, генотип пен TipniuiiK жагдайларына байланысты олгенге дешнп кезец Е) жатыр птндеп даму

2. Жануарлардьщ онтогенез ерекшел1ктер1 неге байланысты?A) жануардыц дамуыменB) жануар бойыменC) генотип жэне OMip суру жагдайларымен Д) шыгу-тепменЕ) OMip суру жагдайларымен

3. Жануарлар ecyi деген не?A) организм курылысыньщ курделену1, мушелер мен улпалардыц мамандануы мен дифференцациалануыB) жасуша формасыныц e3repyiC) белсецщ заттардыц жиналуы барысында организм жасушасыныц, оныц улпалары мен мушелер! елшемдершщ, салмагыньщ улкею кезещД) жануар мушелершщ салмагыньщ ecyiЕ) тыныс алу,жыныс мушелершщ, кан айналым жуйесшщкалыптасуы

4. Жануарлардьщ жетшу1 деген не?A) белсецщ заттардыц жиналуы барысында организм жасушасыныц, оныц улпалары мен мушелершщ елшемдершщ, салмагыньщ улкею npoueciB) организм курылысыньщ курделену1, мушелер мен улпалардыц мамандануы мен дифференцациалануыC) жыныс мушелершщ калыптасуыД) организм курылымыц сандык жэне сапалык кызметшщ e3repyi Е) жатыр шпндеп даму

5. Жануар салмагыньщ ecyiH калай аньщтайды?A) жануарды елшеу аркылы, см белгшенед1B) арнайы мушелер келемшшщ елшемдер1 непзвдеC) жануардыц ен1мдшп непзшдеД) кезец-кезец бойынша елшеу непзшде Е) iunci MYшeлepдi елшеу непзшде

6. Ораша тэуткпк eciM - бул...A) белгшщ орташа келем] арасындагы айырмашылыгыB) аталыктыц жануардыц тукымдык касиеттерш езгертуC) Tipi салмактыц белгш уакыт б1рлй4ндеп (тэул1кте) eciMi Д) белгш уакыт аралыгында ешмдйшсп арттыру

106

Е) эр турл1 тукымды, эртур-й Typfli немесе 6ip-6ipiHeH салмагы, жасы аркылы эр турл1 жануарлар бойыньщ есу жылдамдыгы

7. Салыстырмалы eciM - бул...A) белгш уакыт аралыгында еш мдткп артгыруB) белгш уакыт аралыгында Tipi салмактьщ ecyiC) кезецнщ басындагы салмактан одан api есу жылдамдыгы пайызбен белгшенед1Д) белпнщ орташа келем1 арасындагы айырмашылыгы Е) ецщрушшщ жануардьщ тукымдык касиеттерш езгерту

8. Онтогенездщ непзп зацдыльщтары?A) спецификалык, кезещцк, ритмдшB) кезецдйс, тецаздш, ритмдйсC) кезецдж, ритмдйс, тукымкуалаушылык Д) тецспз, ритмдйс, ецщрушшйсЕ) ритмдш, ещцрупплйс, тецаз

9. Кезецдйс - бул...A) жетшу мен картаю кезевдер1B) жануар дамуыньщ интенсива кезещC) эмбриондык даму кезещД) постэмбриондык жаму кезещЕ) онтогенез процестерщщ белгий кезендерге белшу1

10. Эмбрионалдык даму - бул...A) жатырдан тыс даму;B) эндокриндйс гормондардыц эсержен организмнщ ecyi мен дамуыC) ешмдшп максималды кезец Д) жатыр шшдеп дамуЕ) езщдйс азыкгануга ауысу

11. Курсактагы даму кезецдер1 Г.А. Шмид бойынша белшедь..A) урыктык, урык алдындагы кезец, картаю кезещB) урьщты, тукымды, картаю кезещC) урыкты, урык алдындагы кезец жэне тукымды Д) урыкты, урык алдындагы кезецЕ) урыктык, урыктьщ телге калыптасу алды жэне iurreri телдщ калыптасуы

12. Урыктык даму кезещ?A) екпе тыныс алуына ауысуB) жун жабыны калыптасадыC) асказан жумыс icren, кацканыц остйс жэне перифериялык бел1мдершщ калыптасуыД) Плацентаныц курылып, кызмет eTyi, спецификалык белгшерд1 аныктайтын жуйелердщ, мушелердщ жэне улпалардыц курылуы Е) ассимилияция мен диссимиляция процестерщщ аякталуы

107

13. ¥рыктыц телге калыптасу алды кезещ...A) Плацентанын курылып, кызмет eryi, спецификалык белгшерда аныктайтын жуйеяёрдщ, мушелердщ жэне улпалардьщ курылуы.B) тыныс алу, аскорыту жэне кан айналу жуйелершщ калыптасуыC) жун жабындысы калыптасып, булшык егпц,бас ми орталыктарыныц дамуыД) ассимилияция мен диссимиляция кезендершщ аякталуы Е) асказан жумыс icren, кацканыц остж жэне перифериялык бел1мдершщ калыптасуы;

14.1штеп телдщ калыптасу кезещнде дамуы...A) ассимилияция мен диссимиляция процестершщ аякталуыB) жун жабындысы калыптасып, булшык еттщ, бас ми орталыктарыныц дамуыC) тыныс алу, аскорыту жэне кан айналу жуйелершщ калыптасуы Д) плацентанын курылып, кызмет eryi, спецификалык бёлплёрщ аныктайтын жуйелердщ, мушелердщ жэне улпалардьщ курылуы Е) асказан жумыс icren, кацканыц ост1к жэне перифериялык белймдершщ калыптасуы

15. Курсактан кешнп даму - бул...A) жыныстык катынаска пiciп-жeтiлгeн кезецB) тыныс алу, аскорыту жэне кан айналу жуйелершщ калыптасуыC) жануардыц туганнан бастап, елгенге дейшп кезещ Д) жатыр iniinaeri дамуЕ) жануарлардыц максималды ешм беру кезещ

16. П.Д.Пшеничный бойынша курсактан кешнп дамудыц кезецдер1?A) жануардыц туганнан бастап, елгенге дейшп кезецB) туганнан елймге дейшп кезецC) жыныстык катынаска nicin-жетшу жэне картаюы кезещ Д) сутп кезец, жыныстык катынаска nicin-жетшуЕ) жаца туган, сут ему, жыныстык же^лу, толык жетшу жэне картаю кезещ

17. Жануар есушдеп ризвдрспц маганасы.A) тэулжшс ешмнщ б1рдей болуында;B) eciMHin жылдамдыгындаC) жануардыц тэулшгщ есшшщ темендеу1 мен жогарылауыныц ауысып отыруыД) жануар есушде Е) жануар дамуында

18. Жануарлардыц ecyi мен жетшуше кандай гормондар купт эсер етеда?

A) iniKi секрециялык бездерB) калканша бездерC) жыныс бездер1

108

Д) жуйке жуйеа Е) мшез кулкы

19. Жануарлардыц ecyi мен дамуына экспериметтж зерттеуот журпзген }

A) М. РубнерB) А.А.МалигоновC) В.Ф.Матвиенко Д) Н.П.Чирвннский Е) В.И. Федоров

20. Эмбрионализмнын непзп белплергA) туу кезшдеп салмагыньщ аздыгыB) туу кез1ндеп салмагыньщ аздыгы, дененщ узаруы, аягынын кыскалыгы, басынын улкекн, тершщ жукалыгыC) аягынын кыскалыгы, иммунитеттщ темендт Д) дененщ узаруы, басыньщ улкекнЕ) тершщ жукалыгы, иммунитеттщ тёмендш

21. Инфантилизмнын непзп белплер!?A) бексе жагыныц тар болуы, дененщ кыскаруыB) аягынын узаруы, кеуценщ тузупгпC) аягынын узаруы, дененщ кыскаруы, кеуденщ тузу болуы, бексе жагыньщ тарлыгыД) басынын уЛкенй, Tipi салмагыныц аздыгы Е) басынын улкекн

22. Неотониянын непзп белгшер1?A) басынын ymceioi, Tipi салмагыныц аздыгыB) аягынын узаруы, дененщ кыскаруыC) бексе жагыныц узаруы, басынын улкекнД) аягыныц узаруы, бексе жагыныц узаруы, басынын улкекн, тузу Кеуценщ кыскаруы, Tipi салмагыныц аздыгы Е) басынын улкекн

23. Неге онтогенездщ бастапкы сатысында температура мацызды?A) ce6e6i температура e3repin, барлык процесстерге эсер errefliB) сонына карагацда мацыздыракC) ce6e6i жануарларда терморегуляция ani пайда болган жок Д) ешмдшкгщ темендеуще байланыстыЕ) мушелердщ дифференцациялануы

24. Кандай турлерде жарыктыц биологиялык peni жаксы эерттелген?A) жылкы шаруашылыгындаB) мал шаруашылыгындаC) кой шаруашылыгында Д) ан шаруашылыгында Е) кус шаруашылыгында

109

25. Жануарлардыц тренинп деген не?A) спорттык кешендерде пайд алануB) мейрамдар кешешC) жануарларды тексерш-карау Д) жануарды ecipyЕ) букш организмнщ, мушелердщ систематикалык турде жаттыгуы, жануарларды жаксы жумыс аткаруга дайындау

26. Жануар моционы деген не?A) дурыс азыктандыруB) жануарларды гигиенальщ немесе сауыктыру максатында серуендетуC) азыктандыру режим1Д) физикалык жагдайларда устау Е) жануарларды багу

27. Багытты ecipy деген не?A) пайда керу ушш жануарларды ecipyB) кажетп ешмдшкп алуга тэрбиелеуC) малдардыц жеке дамуына белгш максатпен жуйел1 турде эсер етш, пайдалы белплерд1 калыптастыруД) малдарды жастайынан Kyrin, келешекте ересек деш сау малды алуЕ) ешм алу

28. Кандай факторлар телдщ эмбриондык кезецце есу мен жетшуше эсер етед1?

A) буаз ургашыны азыктандыру мен KyriM жагдайларыB) Tipi салмакC) ургашыныц жасыД) енесшщ Tipi салмагы, жасы, буаз кез1ндеп азыктандыру мен купм жагдайлары, урпак саны Е) буаздык Mep3iMi

29. Аналык эффект деген не?A) аналык агзаныц урпагына эсер ететш кубылыстар кешен1B) экесшщ бeлгiлepiн урпакка берудеп кешещц эсерлерC) ана хал шщ урпак тууына 3cepiД) урпак пен анасыныц арасындагы уксастык Е) аналык инстинг

30. Жануарлардыц ерте жети^ деген не?A) жыныстык катынаска дайын болуB) малдыц жылдам есу кабшет1C) организмнщ езшдж дамуыныц жогары сатысына негурлым ерте жeтyiД) жануардын ерте урпак беру кабшет!;Е) жылдам есу Ka6LneTi

110

3 - т а р ay. АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫК МАЛДАРЫН СУРЫПТАУ

3.1 Жалпы жагдайы

Сырткы ортаныц белгип 6ip жагдайына жэне emnpicriK тех- нологияга негурлым бешмделген немесе адамныц езшщ койган талаптарына негурлым жауап бере алатын турд! сактау жэне табиги немесе жасанды эдюпен негурлым нашар бешмделген малды жою сурыптау деп аталды. Сурыптау - малдьщ кандайда 6ip тобын кебейт>а толыгымен немесе жартылай аластату. «Сурыптау» термишш кец келемде колданылатын «селекция» тер- мишмен ауыстыруга болмайды. Селекцияга 6ip тутас кезецнщ eici элемент! енедк сурыптау жэне жуптастыру.

Ч. Дарвиннщ эволюциялык теориясы уш непзп принцип- ке негтзделедг езгергштк, тукым куалаушыльщ, сурыптау. Агзаныц сырткы ортамен курдел1 езара эсершен жэне жыныстык кебею кезшдеп аталык-аналык шшшшщ тукым куалаушылык ерекшелжтершщ эр Typni уйлеимдшишен туындаган езгерпшттк сурыптауга керекп материал береда. Тукымкуалаушылыктыц кушше карай жаца туындаган езгер1стердщ Ke6i келеа урпактарга бершедг

Паратштп факторлардыц белгш 6ip жагдайына негурлым бешмделген малдарды сактай отыра жэне негурлым аз бешмдел- ген малдарды жоя отырып сурыптау жануарлар жэне есщщкгер эволюциясынын непзп факторы болып есептелшедт

Агзалардыц эволюциясы тукым куалайтын бешмделупп- лштерд! сурыптау аркылы байкалган жеке ерекшел1кгердц айыр- машылыктарды сактау жэне бекпу жолымен жузеге асырылады.Ч. Дарвин Tipi агзалардыц жаца турлерш калыптастыру, колдагы барда езгерту жэне жетщщру табиги жэне жасанды сурыптаудыц эрекеп аркылы болатындыгын аныкгаган.

Табиги сурыптау дегенша - ездершщ дербес пайдалы езге- picrepimH аркасында сырткы ортаныц жагдайьша жаксы бешм- делеттн агзаларды ыгыстыру жэне сактау.

111

Жануарлардыц жэне кустардыц жабайы турлершщ эволюци- ясы негурлым бетмделгйн дарактардыц Tipi калу жэне Ke6eftyi аркылы етедг

Жасанды сурыптауды адамдар жузеге асырады, мунда ка- жетп сапалылыгымен ерекшеленетш дараларыныц сактап ка- лады да, сол малдар ушш ecipin жаткан баска дараларымен салыс- тыргандагы нашар белгшерш ecipyre (кебейтуге) жол бермейдь Сурыптау езгерпнгпк, тукым куалаушылык жэне Tipi калу сиякты жиынтыктан куралатынын 6LneMi3. Сурыптау кай багытта журсе, сол багыттта жануарлардыц белгшер1 де взгередь

Жасанды ipiicreyaiH табиги ipiicreyqeH айырмашылыгы мунда турдщ пршинкке, биологиялык ортага бешмделу кабшеттиппне гана емес, сонымен 6ipre баскаларына Караганда адамга кажет- Tmirine карай сакталып калынады.

Табиги сурыпталу мен жасанды сурыптау арасында уксастык барын ескеру кажет. Селекцияга олардыц арасындагы айырма- шылык та мацызды, 6ipimuici онтогенездщ барлык кезецдер1 бойы уздпсс1з эрекет етед1, ал eKimnici тек кана накты 6ip уакыт аралыгында табыннан кажетаз жануарларды сурыптауда гана эрекет етедь

Сурыптаудыц шыгармашылык мацызы - сурыптау эсер1мен 03reprimTiKTi кушейту. Екпщщ мал шаруашылыгы жагдайында жасанды сурыптау непзп шыгармашылык рел аткарады. EipaK та асыл тукымды мал шыгару жолында табиги сурыптаудыц вз ыкпалын типзуше карсы туру мумкш емес. Табиги сурыптау- дьщ аркасында малдарда аса мацызды касиеттер ауа райыныц колайсыздыгына шыдамдылыгы, ауруларга карсы туру касиетт калыптасады. Оны ескермеу малдьщ конституциясын бузады, барлык жумысты жокка шыгарады. Бул мэселе бгёдщ ел1м1здщ кептеген аймактарында жыл бойы жайылымда малды устау жагдайында аса мацызды. Табиги сурыптаудыц уйлесшд! белгшерд1 аныктауда жэне агзаныц 6ipryrac эволюциялык дамуын шешу- де мацызы бар. Табиги сурыптаудыц аркасында малдарда жаца генетикалык калыптаскан белгшер жэне дербес калыптасулар дамиды. Ол калыпты ем1ршецщк турлердщ Tipi калуына ыкпал етедо.

112

Сондыктан жасанды жэне табиги сурыптауды enrri колдану белгш 6ip аймакка бешмделген жаппай жэне аумактык турлердщ тукымды сынау непзше багытталган болып табылады.

3.2 Сурыптау бел плершщ канрп кездеп ж1ктелу1

Малды тукымдыкка сурыптаган кезде малдардыц эр турл1 шаруашылыкка пайдалы селекциялык белгшерд1 иеленепш жэне оларды эр турл! эдютермен багалайтыны ескершедь Селекция ушш мал сурыптау накты белплер бойынша керекп багытта журпзшедь Эр тургп белгшердщ 6ip-6ipiHeH тек кана фенотиптш емес, генетикалык жагынан да езара айырмашылыгы болады. Малдардыц 6enrinepi ею турге белшедо: курдел1 - гендердщ кеп санына непзделген жэне карапайым - 6ip немесе б1рнеше ген- дерге гана непзделген болып белшедо. Курделшер сандык немесе полигендйс деген атка, карапайымдар сапалык немесе моноген- дпс деген атка ие. Кешнп кезде полигендйс белгшер арасында кезецдок белплер белшш шьщты, олар тек аздаган гендердщ кезецдоп болганда кершедо. Сандык белгшерге жататындарга кебшесе шаруашылыкка пайдалы белплер: ет, сут ешмдшп, ет жэне сутпц курамы, кыркылган жун жэне оныц курылымы (узындыгы т.б.), тауьщтьщ жумыртка 6epyi, малдьщ Tipi салмагы, дене блшем1, ecin-енуге кабшетплш жэне т.б. жатады.

Сандык белгшердщ 6ip-6ipiHeH айкын айырмашылыктары малдарды топтал белектеп ажыратканда, фенотиптш кластыц кайсысына жататындыгын аньщтаганда ете киындык тугызбай- ды. Жеке турлер арасьщца б1ртшдец кезге байкалмайтын ет- пелшер болады, ягни ажыратканда айкын кершетш фенотштпк кластар пайда болады. Баска сезбен айтканда езгерппгпк, бул белплер де шекс!з бола бередь Мысалга, кой шаруашылыгьщцагы кыркылган жуннщ салмагы 1-ден 25 кг жэне одан да жогары, ipi кара малын саугандагы сут emMi 1000-нан 20 ООО кг ауыткиды жэне одан жогары. Сапалык белгшерге жататындар: малдыц Tyci, жуншц Tyci, мушзшздт, кан тобы, акуыз бен ферменттщ по- лиморфтык жуйеа жэне фермент жуйеа, куйрык nimiHi, тершщ жундо буйралану niminqepi т.б. Сапалык белгшер непзшде малдьщ генотиптнен аныкталады жэне eMip суру агымында малды устау жагдайына карамай-ак аз езгеркггерге ушырайды, «реак8-1382 113

ция межест аз болады. Мундай белгш ер де езгерпштш аз болады, белш-белш таралуы байкалады. Кезецщк белгшер тобына жататыны - епз табу, ©ш туу, бедеуппс, урыктану т.б. Кезевдйс белгшерде сандык белгшер мен сапалык белгшер орын алады. Бул белгшерде узйс таратылу байкалады жэне олар популяцияда сапалык немесе моногевдш белгшер сиякты ею немесе б1рнеше класка белшедь Будандастыруцыц барлык туршде белгшердщ таратылуы узщщ турде болады, кебшде ею карама-карсы класка болшед1, мысалга ауру немесе сау малдар, кеп тукымды немесе тукымсыздык, eni немесе Tipi, жалкы-епз жэне т.б.

Максаты мен мвдетше карай колдан ipiicrey ушке болшедо: турактандырушы, багытталган жэне дизруптивтш.

Турацтандыратын сурыптау - белгшерд! 6ip калыпка кел- Tipy, ягни аягында оныц орташа керсетюпп 03repicci3 калады да, мадцардыц шетю айкындалган белгшер! селекциядан алынып тасталады. Мысалы, сиырларды машинамен сауган кезде ете Kinri емшектер! мен жешзп бар немесе ете улкен келемдегшер механикалык саууга жарамсыз болгавдыктан сиырдьщ желшше карап турактандыруга багытталган селекция журпзшедь Орташа келемнен осы белгшер бойынша ауыткыгандарын, не кебейш, не азайып кеткенДерш кажетмз санайды, ал табында орташа олшемдеп ж елт мен емщекгер! барын калдырады.

Багытталган сурыптау- Бул сурыптауда популяцияныц орташа керсетюштершен ауыткыган дараларды жарамсыз етёда;' сондыктан б1ркатар урпактар кезещндё орташа келемдегт белгшер селекцияныц мвдетш канагаттандьфатьш жагына карай езгередь

Дизруптивтш сурыптау - Бул сурыптаудыц м1вдеп мал- ды оаргенде селекцияныц жаца мшдетш канагаттандыруы керек. Жаца технология жагдайында малдарды сурыптау тетенше жагдайда азьщтандыру мен багып кутуге калыптаса алатын багытта журедь Сурыпталган топтардагы малдарды гана ecipin ке- бейтед! Корытындысында, популяцияда турлер эр турл1 артык- шьшьщтармен сипатталатын eKi турл! топ - жаца жэне есю турге белшеда, ягни орташа селекциялык белгшер! де эр турл* болады.

Жасанды сурыптауды етюзу эдастер1 бойынша жаппай су-

114

рыптау, жекелей сурыптау, технологиялык сурыптау, жанама су- рыптау, мшез-кулыктык сурыптау жэне т.б. Typnepi бар.

Жаппай сурыптау - фенотшгпк деп аталады немесе фенотиш бойынша жуптастыру мен багалау. Бул ец карапайым саналып, дене 6iTiMi бойынша мал niniiHiH сурыптау мен багалауда кец к;ол- даньшатын малдардын, экстерьерш, конституциясын, мал ешмш, жеке даму ерекшелшн керсететш сурыптау болып табылады.

Фенотип - бул агзамен сырткы орта эсершщ езара эсерлершен туындайтын агзаньщ барльщ касиеттершщ жиынтыгы. 0p6ip бакыланатын немесе елшенетш агзаньщ касие™ немесе осы барльщ касиеттердщ жиынтыгы. 0p6ip фенотип - организмнщ тукым куалау непзшщ коршаган ортамен байланысыньщ нэти- жесь Фенотиптщ езшщ басты шаруашылыктык мацызы бар. Малды конституциясына, экстерьерше, ешмше карал багалау мен ipiicrey, малдын фенотиппк непзш курайды, бутан кешшрек т тсп бел1мдерде токталамыз. Малдарды фёнотйптж багалаудын мал се- лекциясында улкен рол! бар, ол тек кажетп мал шаруашылыгында гана емес, асыл тукымды мал шаруашылыгында да кещнен кол- данылады, сондьщтан да оны жаппай ipiicrey деп атайды.

Жеке сурыптау - фенотиппк жэне генотипнк багалауга непз- делген, ягни acipece, ap6ip аса багалы асыл тукымды малдарды жеке багалауга багытталып, белшектеп зерттеуге арналган. Рекор- дистер енш децгеш бойынша малдын непзп ешм турш мольфак алуды камтамасыз erefli, 6ipaK та мундай малдардын асыл ту- кымдылык касиеп ец алдымен гёнотитмен аныкталады немесе оныц урпагына бершетш жеке багалыльщ касиетш (беретш ешм децгеш, бетмделушшп, ем!р cypin KeTyi, беретш тукым санын) атайды. Сондьщтан, зоотехник-селекционердщ непзп мщцеп болып малдан жогары ешм беретшдерш ipiicren табу гана емес негурлым жогары ешмге беретш урпактарды ipiicrey. Мше, асылтукымды мал ipiicrey осылай журпзшедь

Малдардын барльщ фенотиш, ягни сырткы айырмашылык- тары, ол мал орнапаскан эртурл1 орта жагдайында, олардын sprypni генотиппк, ягни innci эсершен калыптасады.

Селекционерлер урпакка ешмд1 жаксы беретш тукымдарды кал дыра отырып немесе урпакка жогары ешм беретш аталык- аналыктардан тукым e c i p c e , генотип бойынша ен жаксысын бел in

115

шыгарады. Сондыктан да ец жаксы генотигт ен жаксы фенотип арасынан 1здеу керек. Кей кезде карапайым б1рдей жагдайда ез аталык-аналыктарыньщ ешм керсеткишн кайталамайтын, фенотиш бойынша жаксы саналатын аталык-аналыктардан орташа ешм беретш урпактар шыгады. Сонымен, малдарды тукымга сурыптаганда селекционерлерд1 каншальщты фенотштпк айыр- машылыктары гана емес, ондагы соншалыкты генотиггпк жагдай- дыц айырмашылыктары кызыктырады. Осыдан барып малды тукымга сурыптаганда басты аде ретшде, тукымдык сапаны ескеретш генотштк сурыптау болуы кажет.

Технологиялъщ сурыптау. Оньщ каз1рп заман жагдайында, мал шаруашылыгын индустриялаганда непзп мацыздылыгын керем1з. Бул ушш тукымга тек кана ешмщ жаксы беретш гана емес, тагы да оньщ жаца орта жагдайда беюмделе алатындарын сурыптап алады. Мысалы, сиырды машинамен сауганда оган жа- рамды малды сурыптап алады.

Жанама сурыптау. Мунда корреляция, ягни езара корреляция зацына суйенедо, агзадагы 6ip ерекшел1ктщ e3repyi ез1мен коса тагыда езгергстер тугызады. Мундай байланыстардьщ мацызы аркылы шаруашылыкта багалы емес белгшер аркылы баска непзп белгшерда еурыптауга болады. Кой тергсшщ гистокурылысы жундштне эсер етедь Ipi карада Tepi безшщ жетшу1 оньщ сут ешм беретщщгше байланысты. Каздарда жыныстык жумыртканыц улкен болуы тукым бергшгпгше байланысты.

Мтез-кульщтьщ сурыптау. Малдыц мшез-кулкын окыта- тын биологияныц бел1мнш этология деп атайды. Биологиялык зерттеулерде этологияга езшдж багыт ретшде кешнп 50 жыл есептеледг BipaK та осы уакытка дейшп зерттеулер езше сай жабайы ацдарга, тек аз мелшерде ауыл шаруашылыгы малдарын- да колданылды. Кейшп 10 жылдагы этогиялык зерттеулер кезге тусерлштей козгалыска тустг Бундай зерттеулер ете кажетп деп есептелген жагдайда гана кездейсок колга уйрету болып кетпеу ушш колданылады, ягни малды жеделдетш ecipy жагдайында оньщ eMip сурушде ауыткулар болады. Бул ортаныц тубегейл1 езгеруше байланысты агзаныц непзп белсендшгщ тусуше (не- пзшен азыктанганда, урыкганып жэне ecipinyiHe байланысты)

116

жэне малдыц ешмшщ комакты ecyiHe, б1ржакгану жагдайына байланысты.

Этология белгш 6ip мал туршщ бтм ш жэне физиология- сын зерттей отырып оган тэн тэулйстж TipmuiiriH талдайды. Жалпы этология жуйке жуйесшщ, тукым куалаушыльщтыц жэне абиотикалык эсердщ мал ем1рше типзетш непзп эсерлерш окытады.

Жеке этологияныц окитын затына болып дене козгалысыныц niniim, малдыц кеце спкте багдарл ай б i л у i, турлердш, дараларыныц территориялык жэне элеуметпк катынастары, малдардыц дыбыс беру аркылы кагысы, телд1 ecipy жауапкершшш, турше байланысты кебею кезшдеп мшез-кульщтары жатады.

Мшез-кулкы белпсше байланысты малды селекциялау олардыц шаруашылыкка мацызды белгш ерше эсер етедь Мал топ- тарыныц мшез-кулыктары зацдылыктарын уйрене отырып, мал шаруашылыгында индустриальды эдюпен оларды куту мен ке- бейтудщ езекп мацызы бар екенш бшем13. Бул кезде малды жеке- леп куту жойылады жэне комакты мелшерде техниканы колдану артады. Муныц барлыгы ендоргстпс комплекс жагдайына жаксы уйренетш ауыл шаруашылык малдарыныц мшез-кулкын жаксы бшущ кажет етедц.Малдыц белгшi 6ip мшез-кулкы мен оньщ шаруашылыкка пайдалы белгш арасындагы байланыстарды табу кажетплшнщ мацызы бар. Малдыц мшез-кулкы аркылы сурыптау мен ipiicrey селекцияныц жаца багыты болып табьшады, сол сиякты технологиялык ipiicrey мал шаруашылыгын жетнццргенде пайда бодцы. Мал шаруашылыгы тэж!рибесшде азыкты жаксы акгайтын, жогары ешм беретш малдарга MiHe3i жумсак, кылыгы салмактылар жатады. Мундай малдар жаксы жемделш, жогары салмак ес1мш береда.

Жумсак байсалды мшездо малдар оныц жогары тукьш бере- тшдщмен байланысты. Б1здеп мэл1метке Караганда койдыц жаца куйрыкты дегерес тукымыныц аталык ismin ата-теп №36364 юэшрдеп «Жалпак» атты жалпак денел! кой ете салмакты мшездо болтан. Ол адамдардан кашпай e3i келетш, езш сипа- тып устататын. Бул кой ез тукымы пншде жогары жун ешмш бердо (10 кг), узындыгы 16 см жэне жщптселпс 48 сапада, жуш кроссбредп, жабагы жун туршде, жылтыры айкын. Бул жуннщ

117

жогары KepceTKiiirrepi оныц (118) жогары салмагымен ыцгайлы байланыскан. Бул атальщ 1здщ аналык кой л ары, ягни саульщтар жогары тукым беру1мен ерекшеленген жэне жыл сайын езшщ тецдеетергмен салыстырганда 15-20% тукымды артык берген. Койдьщ тукымдары да жун еюмш жогары берген. 1 жаска келген ургашы жэне еркек токтыл ардан узындыгы 13,6 жэне 13 см-ден 5,2 жэне 4,3 кг-га дейш жун кыркылып алынган. 1 жас мвлшершдеп еркек токты 64 кг салмакта болган. Осы аталык жзщац ата-тегшен тараган тукымдардыц 82 %-i 1-i класстарга жэне элитага жаткан. Eip байкалганы бул кой линиясын жалгастьфгандардыц 6dpi байсалды мшез1мен ерекшеленген. Ата-текп бастаган койдьщ 03i табында урыкгандыру кезшде 10 жыл пайдаланылып, 450- 500 саулыктарды урыктаган. 03i 11,8 жасында аурудан емес, шуцкьфга кездейсок кулаганнан елген.

3.3 Сурыптаудыц тшмдингше эсер ететш факторлар

Грйсгеудщ нэтижесше малдьщ Typi жэне селекциялык бел- псшен баска да эсер ететш факторлар бар: сырткы орта scepi, табындагы малдыц саны, тукым 6epriurriri жэне тукымныц тез ауысуы, оныц езгергшгпп мен белсендшгшщ жайы, белгшер саны.

Сыртцы орта жагдайьи Сурыптау жумысы сырткы орта- мен тткелей байланысты. Сондыктан да малды сурыптау кезшде тек кана шаруашылыкка пайдалы белгшерщ есепке алып кой- май, оларды кайда колдануды жоспарлаган жерде, олардыц калыптасу кабшеттн ескерген жен. Малды ecipin, кебейтуге ар- налган аймактагы жагдайды окып уйрену, acipece олардыц орнын ауыстьфганда, жаксы енш беруше жагдайлар жасауга багыт береда.

Егер 2 сиырдыц 305 кунп 3000 кг сауын суп керсепйште- рш салыстырсак, азыктануына байланысты б1реушщ Kepcencimi жогары, екшппсшш жетюлшпз азыктангандыктан темен болуы мумкш. Будан мынандай корытынды шыгаруга болады: малды ipiicrey нэтижес1 тек малды куту мен азыктандыру б1ркелю толык болганда дурыс болады. Будан малдьщ кутшу жагдайы мен азыктануы «жауап беру межесЬ> жогары болатын сандык белгшер! ушш жогары эсер етед1. Бул паратгагп факторлар жиы-

118

нында малды азыктандыру децгеш мен жагдайы малга комакты acepi барын айтады.

Азыктандыру жагдайын темендеткенде белгшердщ езгеру1 темендейд1, ал жаксартканда кецейедь Бул кезде ешм беру KepcenciiiiTepi айкын ажыратылады, малдыц жаксылары, орта- шалары мен жамандары 6ip-6ipiHeH улкен дэрежеде езгеркте болады, буныц 03i ipiicrey нэтижесш журпзуге ыцгайлы. Будан корытынды: калыпты жэне жеткшкадз азыктандырылу кезшдеп ipiicrey кател1кке соктыруы мумкш, малдыц 6eperiH ©HiMi жогары болса, ол соншалыкты кажетп сырткы орта жагдайын тал ап етедг

Тщымдагы жэне табындагы малдардыц саны. Малдыц саны коп болса, согурлым олардьщ тараган аудандары да кец болады. БелгтНпр колемд1 мелшердеп сан жэне кец ареалдагы малдар тобы эр Typni табигат жэне шаруашылык жагдайына калыптаскан болады. Олар кептеген багытта эр турш тукым бере отырып, ecin внедг Табынныц орташа дeцгeйiмeн алганда олардыц бер- ген тукымдары арасынан езшщ KopceTKinrrepi бойынша кажетп жакка максималды ауыткуларьшьщ коп болуыныц мумюцщгш керем1з. Сондыктан да малдыц тукымы арасында журпзшген ipiicreyzuH мал сандарьпшц ipiicrey нэтижесш жогарлатуга улкен мацызы барын керем1з.

Аз мал тобьгаыц генетикалык элeyeтi эр турлА багытка же- делдетш кайта куруда шектелген, олардыц тукым куалауы ор- ныкты, жемкш беретш жумыстарга алуга келмейдь

¥рпац ауысуыныц жылдамдыгы жэне тщым бергштт. Жасанды жэне табиги сурыптаулар тез1рек болады, ал барлык топ- тьщ (табын мен тукымдардыц) сурыптау кезшдеп багытталуы айтарлыктай болады, егер де малдар жогары тукым 6eprinrririMeH ерекшеленсе, ягни жастай тукым бере алса, малдыц урпак ауы- суы жеделдесе, малдарды ipiicrey нэтижеЫ жогарлайды. Бул жерде ен1мдипп темен малдар ецщргске ж1берл1мейщ.

ЭзгергШтт жагдайы жэне оныц царцындыгы.Табын мен тукымдагы езгерппгпк кеп болса, согурлым олар-

да генетикалык келкшген езгерпштер raecmici жогары болады (сурыптау кезшдеп белгшердщ тукымга 6epinyi жогары), сондыктан да сурыптау нэтижет болады. Keft6ip белгшердщ

119

езгеру децгеш адам ецбепне кеп байланысты. Бул ушш бурыннан сурыптау журш келе жаткан белгшер кеп мелшерде езгередь Сут багытындагы ipi карада сауын суттщ езгерпш келем1 жогары (С= 18 -25 %) жэне аз мелшерде суттщ майлылыгы (5-12%), ягни бул белпге кештеу кецш аударгандыктан суттщ курамындагы белок (4-8 %) ец темен мелшерде езгерушен малдарды осы керсетюш бойынша ipiicrey ете жакында гана колга алынды.

Белгшер саны. Сурыптау кезшде малдарга бага беру ушш белгшер саныныц мацызы ете зор. Сурыптау кезшде белгшер саны кеп болса, кездеген корытындыга жетущ жылдамдаткан- да согурлым аз нэтиже бередь Негурлым сурыптау кезшдеп белплер аз болса, согурлым осы белплер тезйрек алга журедг Осыдан барып сурыптау кезшдеп белплер санын соншалыкты кыскарту керек болады. BipaK та шектен тыс бipжaкrы сурыптау кажетсгз KepHicrepre экелед! (биологиялык жетшмеу, азу жэне т.с.с), сондыктан да сурыптау кезшде белгшердц шамадан тыс кыскаргуга бол май ды. К андай да 6ip минимум бар, мундай ми- нимумды Ьдеу жолында сурыптау кезшдеп белгшергц басты жэне косалкы етш белудщ улкен мацызы бар. Дж. Лаш бойынша селекцияныц тандем (жуйел1, 6ip isfli) эдцс1 бар, мунда эр бел- riHi кезекпен сурыптау болады. Егер 6ip белп бойынша калаган максатымызга жетсек, ецщп сурыптау Keneci белп бойынша басталады. Ец соцында 6ipimni, сонан соц екшпп т.с.с. белплер бойынша сурыптауга болады.

Малдыц жасы. Багалы тукымды малдарды узагырак устауга усыныс жасайды. Мамандардыц айтуынша, Kapi малдардыц бел- rinepimH урпагына 6epmyi олардыц картаюына байланысты нашар жакка карай езгеред1. BipaK та тукымдык жагынан ropi малдыц телш калдыру орта жастагы маддард1к1мен салыстырганда эрка- шан да пайдалы, дегенмен тукымдык багалылыгы нашарлау болады. Жас малдарды ерте сурыптау кателйске соктыруы мумкш жэне малдарды ерте пайдадан шыгаруга немесе артык багалауга соктыруы мумюн.

Сурыптау кезшдеп катал тэртш эсер сурыптаудыц коры- тындысына етед1, ягни табында калдырылган мал мен бастапкы мал катынасы бойынша аныкталады. Сурыптаудыц каталдыгы, 6ipiHniiqeH, малдыц биологиялык ерекшелтне байланысты, оныц

120

тукым 6eprinrriri, урыктану уакытына, жылдам жетшу децгейше, узак жасауына, денсаульщ жагдайына жэне шаруашылык жэне тукымдык багалылыгына байланысты. Еюшщден, сурыптау каталдыгы табынды кебейтуцщ тагайындалган жоспарына байланысты. Табынды кебейту (ecipy) туракты, кецейтщген жэне кысыцкыраган болып белшед1. Калыпты сурыптау табынньщ туракты кебейтшу1 кезшде мумкш, мунда жыл сайын телдейтш токтылар мен аналык саулыктардыц саны, осы жылы пайдадан шыгарылатын Kapi, ауру жэне темен ешм беретш малдыц санына дэл келед1.

Ею жыныстагы малдардьщ басты 6ejirinepi айкын кершш турса (Tipi салмак, тез жетшу1, ет, жун ешмдер жумыска жарамдылык сапалылыгы), оларды баскдцай тец жагдайлардагы сурыптау ете нэтижел1 болып саналады жэне егер оньщ непзшдеп белгшерде еркек малдардан тшелей сурыптап альгабайтын, ягни шектелген жыныста болатын (cyniniri, жумыртка 6eprinrriri) болса, сурыптау аз нэтижел1 болады.

Сурыптау кезшде селекционердщ бшштшМ мен тэж1рибе- лшшнщ улкен мацызы бар, ол асылдандыру жумысын журпз- генде, dcipece жеке малдардагы усак ауыткуларды байкау кезвде кершедг Арнайы сурыптауга керекп жеке малдарды дурыс жуп- тастырса, оган жагдай жасасак, калаган ерекшелштерщ дамытуга колайлы жагдай жасау болады. Асылдандыру юшде малдарды сурыптаганда жаппай критерийлерге: организмнщ 6ip тутастыгы, оньщ тукым бергшгпп, асылдандыру жумысы журпзшетш кез- деп жагдайларга суйену керек. Негурлым селекционер ауыл шаруашылык мадцарыныц агзасын жан-жакты терец бшсе жэне оларга бага берсе, согурлым малдыц сапалы эбден жетшушдеп асылдандыру ici нэтижел1 жэне сурыптау непздедш жасалган болады.

Бацылау mecmuiepi:1. Ауыл шаруашылык малдарын ipiicrey деген не?

A) эртурт тукымдарды 6ip-6ipiMeH урыкгандыру;B) жаца тукым шыгару;C) жануарлардыц индивиду алды жетшуа;

121

Д) сырткы ортага жэне ewtipie технологиясына бейхмдарек малдарды сактап калдыру;Е) эр турдеп жануарларды шагылыстыру.

2.Табиги ipiicrey - 6|pi..,A) адамнын сапасы жаксы жануарларды ipiicren, сактап одан 9pi Ke6emyi;B) тукымдарды одан dpi жаксарту;C) агзаньщ сырткы ортага езшщ пайдалы e3repicrepiMeH бeйiмдeлiп, TipiiuuiiK etin, сакталуы;Д) баска да касиеттерше байланысты ipiicrey журпзу;Е) шаруашылык мэш жок, Ke6iHece морфологиялык бeлгiлepiнe байланысты ipiicrey.

3. Жасанды ipiicrey - бул...A) тукымдарды одан 3pi жаксарту;B) баска да касиеттерше байланысты ipiicrey журпзу;C) шаруашылык мэш жок, кебшесе морфологиялык белгшерше байланысты ipiicrey;Д) адамнын ешмдшп жогары малдарды ipiicren, сактап одан gpi кебейтуцЕ) агзаньщ сырткы ортага езшщ пайдалы езгерютершен бешмделш, TipiiuuiiK eTin, сакталуы.

4. Ipiicreyre арналган курд ел i белгшер - бул ...A) 6ip немесе 6ipHenie гендердщ acepi;B) кептеген гендердщ эсер ету1мен аныкталынады;C) детермиалды 6ip немесе йрнеше гендердщ 9cepi;Д) геннщ минималды эсерше жету;Е) тек 6ip гана reHHin 9cepi.

5. Ipiicreyre арналган жай белгшер — бул...A) кептеген гендердщ 9cepiB) тек 6ip гана геннщ 9cepi;C) reHHiH минималды эсерше жету;Д) 6ip немесе 6ipHenie гендердщ 9cepi;Е) 6ip немесе 6ipHeme гендермен аныкталынады;

6. Турактандыратын ipiicreyznH MimieTrepi мен максаттары?A) агзаныц сырткы ортага езшщ пайдалы 63repicTepiMeH бешмделу,B) селекцияныц жаца талаптарына сай жануарларды калдырып, кебейту;C) орташа мэш езгермей калатын калыпты селекциялык белгшер ■ripimuiiK етш, сакталуы;Д) адамныц сапасы жаксы жануарларды ipiicren, сактап, одан 9pi кебейту1;Е) орташа керсеткштерден темен дараларды популяциядан шыгару.

122

7. Багыттаушы ipiicreyain максаттары мен мшдеттер1?A) орташа мэш езгермей калатын калыпты селекциялык белгшер;B) агзаныц сырткы ортага езшщ пайдалы езгерктер1мен бей1мделш, TipiinuiiK етш, сакталуы;C) орташа керсеткштерден томен дараларды популяциядан шыгару;Д) селекцияныц жаца талаптарына сай жануарларды калдырып, кобейту;Е) адамныц сапасы жаксы жануарларды ipiicren, сактап одан api кобейту i.

8. ДизруптиЕЛ ipiicreyqiH максаттары мен мшдеттер1?A) агзаныц сырткы ортага езшщ пайдалы озгер1стер1мен бей1мделу,B) селекцияныц жаца талаптарына сай жануарларды калдырып, кебейту, TipiiiimiK eTin, сакталуы;C) орташа керсеткштерден темен дараларды популяциядан шыгару;Д) орташа мэш езгермей калатын калыпты селекциялык белгшер; Е) адамныц сапасы жаксы жануарларды ipiicren, сактап одан api кебейтуь

9. Ipimreyai журпзу эдютемеа бойынша сурыптаудыц Typnepi?A) жалпы, индивидуалды, мшез кулкы бойынша;B) жалпы, индивидуалды, технологиялык, жанама;C) индивидуалды, технологиялык, жанама, мгнез кулкы бойынша; Д) жалпы, индивидуалды, технологиялык, жанама, мшез кулкы бойынша;Е) технологиялык, технологиялык, мшез кулкы бойынша.

10. Жалпы ipiicreyfliH мэш?A) фенотип пен генотип бойынша багалау;B) жануарларды тайпага 6ipiKTiprenae тек жаксьшарын гана емес, сонымен 6ipre оларга киын жагдайларга бешмдерш де ipiKTenqi;C) жануарларды индивидуалды дамуына байланысты экстерьер!, конституциясы, ешмдшп, интерьер! бойынша багалау мен ipiicrey; Д) жануарлардыц мшез-кулкын зерггейтш биология белвп;Е) агза ерекшелцсгершщ 6ipi езгерсе, калгандары да езгередь

11. Жеке ipiicreyfliH мэш?A) агза ерекшел1ктершщ 6ipi езгерсе, калгандары да езгерёд!;B) фенотип пен генотип бойынша багалау;C) жануарлардыц индивидуалды дамуына байланысты багалау мен ipiicrey экстерьера конституциясы, ешмдшп, интерьер! бойынша;

123

Д) жануарларды тайпага б1рпспргенде тек жаксыларын гана емес, сонымен 6ipre киын жагдайларга бешмдерш де 1р1ктейд1;Е) жануарлардыц мшез-кулкын зерттейтш биология бел!м1.

12. Технологиялык ipiicreyaiH мэш?A) жануарлардыц жеке дамуына байланысты багалау мен ipiKTey;B) фенотип пен генотип бойынша багалау;C) агза ерекшел1ктершщ 6ipi озгерсе, калгандары да езгередц Д) малдарды тек жаксыларын гана емес, сонымен6ipre пайдаланатын технологияга бешмдерш де ipiicrey;Е) жануарлардыц мшез-кулщлн зерттейтш биология бельма.

13. Жанама ipiicreyniH мэш?A) жануарлардыц индивидуалды дамуына байланысты багалау мен ipiicrey;B) жануарлардыц мшез-кулкын зерттейтш биология белая;C) жануарларды асыл тукымга 6ipiicripreHae тек жаксьшарын гана емес, сонымен 6ipre киын жагдайларга бешмдерш де ipiKrejSfli;Д) фенотип пен генотип бойынша багалау;Е) агза ерекшел1ктершщ 6ipi езгерсе, калгандары да езгередо, экстерьера конституциясы, ешмдшп, интерьер! бойынша.

14. Мшез-кулкы бойынша ipiicreyaiH мэш?A) агза ерекшел1ктершщ 6ipi езгерсе, калгандары да езгередцB) жануарлардьщ индивидуалды дамуына байланысты багалау мен ipiicrey экстерьер!, конституциясы, eнiмдiлiгi, интерьер! бойынша;C) мшез-кулкына байланысты;Д) жануарларды тайпага 6ipiicriprenae тек жаксьшарын гана емес, сонымен 6ipre киын жагдайларга бешмдерш де ipucreitai;Е) фенотип пен генотип бойынша багалау.

15. Ipiicrey тшмдипгше эсер ететш факторлар?A) урыктану мен урпак алмастыру жылдамдыгы, езгеруцB) сырткы орта жагдайлары, табындагы мал саны;C) сырткы орта жагдайлары, табындагы мал саны, урыктану мен урпак алмастыру жылдамдыгы, белгшер саны; интенсивтшпт;Д) белгшер саны;Е) сырткы орта жагдайлары.

16. Ipiicrey эффекпсше сырткы орта жагдайларыныц 9cepi?A) жаксартады;B) ipiicreyai оптималды жагдайда журпзу;C) нашарлатады;Д) 3cepi жок;Е) байланысы жок.

124

П.Табындагы малдар саны ipiicrey эффекпсше калай эсерш типзед1?A) мал санын кебейту керек;B) негурлым мал саны кеп болса, согурлым ipiicrey эффекткл жогары болады;C) арасында байланыс жок;Д) табиги eciitmi кебейту;Е) мал саныныц аздыгы.

18. ¥рпак ауыстьфудын жылдам eTyi мен урыктану ipiicrey эффекпсше калай эсерш тилзад?

A) урыктану ipirrey эффекпсше он эсер етедцB) урыктануды кебейту керек;C) арасында байланыс жок;Д) негурлым урыктану мен урпак ауыстыру жылдам журсе, согурлым ipiicrey э$фекпй жогары болады;Е) урпак ауыстыру жылдамдыгы жш урыктануга экейёдо.

19. Ipiicrey белгшершщ езгергшатМ ipiicrey эффёкгмянё калай эсерш типзед1?

A) 63repicTepfli кебейту керек;B) негурлым белгшердщ езгергшпчп темен болса, согурлым ipiicrey эффекпа жогары;C) негурлым белгшердщ езгерпшпп жогары болса, согурлым ipiicrey эффектна де жогары;Д) байланыс жок;Е) езгерк пен ipiicrey байланысты.

20. Ipiicrey белгшершщ саны ipiicrey эффекпсше калай эсер етеда|!A) ipiicreyfliH 10 белпЫ кезшде эффектш;B) негурлым ipiicrey белгшернщ саны кеп болса, согурлым ipiicrey эффекпа де жогары;C) ipiicreyaiH 3 белпЫ кёзщцё эффёкшп;Д) негурлым ipiicrey бёпгшёрнщ саны аз болса, согурлым ipiicrey эффекпа де жогары;Е) ipiicreyaiH 5 бeлгici кезшде эффектш.

125

4 - т а р а у. МАЛДАРДЫЦ КОНСТИТУЦИЯСЫ, ЭКСТЕРЬЕР!, ИН ГЕРЬЕР1 БОЙЫНША БАГАЛАУ МЕН СУРЫПТАУ.

МАЛДАРДЫЦ КОНСТИТУЦИЯСЫ

«Конституция» латынныц constitutio (жагдайы, курылымы, эр бел1ктерден 6ip тугае куру) сошен шыккан. Зоотехнияга бул термин ежелп грек медицинасынан алынган. Агзаныц конституциясы угымыныц шыгуы 61здщ эрамызга дешн 430 жыл бурын философ Ксенофонттыц ецбегтне байланысты жэне медицина- ныц гылыми нелзш салушы Гиппократ айтуынша, эр Typni жеке Tipi агза бйрдей жэне кайталанган коздыргыштарга эр Typni жа- уап бередь Гиппократ конституцияны белгш 6ip децгейде OMip суру жагдайына эсер еткен Tipi агзаныц туа 6iTKeH касиеп деп санаган. Конституция туралы эртурл1 туешктемелер болса да, осы TyciHiKTi агзаныц мыктылыгы, турактылыгы, колайсыз жаг- дайларга карсылыгы, малдыц OHiM 6eprinrriri мен байланыстыра баСтады.

Конституция туралы угымныц дамуына Ч. Дарвиннщ «салы- стырмалы езгергштк» теориясыныц улкен peni бар. Осы «Салы- стырмалы езгерпштш» теориясы П. Н. Кулешовтщ конституция турлерш гылыми топтастыруга непз болды. Малдардыц конституция женшде теориясын дамытуга У. Дюрспц «Ipi караны ocipyain непздерЬ> ютабыныц улкен мацызы бар.

Конституция туралы угымныц дамуында орыс халкыныц окымыстылары И. П. Павлов, И. М. Сеченов, П. Н. Кулешов,А. Е. Богданов, Е. Я. Борисенко сол сиякты отандас окымыстыла- рымыз В. А. Бальмонт, А. Е. Елеманов, М. А. Ермеков, Д. Н. Пак жэне баскалардыц ецбектер1 зор. Конституция Typnepi топта- стырылды. Материалиспк туешш Heri3i бойынша сырткы жэне innci 6ipniK деген тутасгай жэне белектеп алган агза epeianeniri, nimmi мен кызметшщ ара катынасы сонымен 6ipre агзаныц бе- niicrepi мен б1ртутастьпындагы жуйке жуйесшщ uni мен сыртын байланыстырудагы звенолык релш айтады.

Конституция - тек кана жеке мушелер, улпа, жасауша ерекшелйстершщ жиыны гана емес, одан мулде баскаша. Консти

126

туция - бул агзаньщ белгшер мен касиеттершщ 6ipTyrac жиын- тыгы, ягни 6ip бутш болып 6ip-6ipiMeH уйымдасып байланыскан, аныкталган бейне. Бул жай жалпы жиынга Караганда синтез болып табылады.

Малдыц констнтуциясы онтогенез барысында калыптасады. Оган белгшьб1р пшпндеп дене 6iiiMi, курлысы мен кызметшщ бепгш-бхр байл аныста болуы, жалпы зат алмасу жэне органнзмшц белгш-6ip eMip жагдайына калыптасуы жатады.

Конституция деп - агзаныц ете мацызды морфологиялык, физиологиялык ерекшешктер жиынтыгыныц 6ip бутш болуы, тукымьша беру касиетт, даму жагдайы жэне ешм беруже байланысты агзаныц сырткы орта жагдайына жауап кайтару кабшеп. Малдыц конституция с ы шаруашылыкка пайдалы селекциялык белгшермен ете тыгыз байланысты. Ол агзаныц тез жетшуг, eHiM беру багыты, мыктылыгы, кейб1р ауруларга карсы туру кабшеп т.с.с. Сондыктан да селекция практикасында малдарды конституция бойынша ipiicrey ертеден колданылып келедь

4.1 Конституция турлершщ жтктел\1

Мадцардыц конституциялык epeкшeлiктepiн окып уйренудеп эр тYpлi эдютер конституция турлер1 топтарыныц кеп екендапн керсетш берда. Эр Typni конституциялар мына непзге суйенш жасалган: мадцардыц морфологиялык, физиологиялык ерекше- лпсгер!, жуйке жуйесшщ Typi, iniKi секрет бездер! Kbi3MeriHe т.с.с. Сонымен, морфолгиялык туп непзге организмнщ кез-келген жуйес1 мен Mymeci, булшык ет талшыгыныц диаметр! е с елке алынган. Функционалдык туп непзге организмдеп зат алмасу ерекшелйстер1 мен Тотыгу процесшщ цецгейш т.с.с. есепке алган. Ka3ipri кездеп кептеген конституция турлерш топтастырудыц пшнде П. Н. Кулешовтьщ топтастыруыныц зоотехнияда мацызы бар. Ол топтастыру Heri3iHe морфологиялык туп непзд1 алуды жэне конституция турш терт топка белущ усынган: селекет, нэзш, тыгыз, болбыр денелшер.

Селекет тур терклнщ мыкты жетшу1 жэне дерею келеодщ суйепмен суретгелед1, буларда булшык ет мейлшше келемдь май кабаты аз жетшген. Бул топтагы малдар сут ецщруге кабшеттшп

127

темен жэне баяу сем1ртедо, б!рак та булардыц шыдамдылыгы жэне мыктылыгы жогары. Бул топтарга жумыска пайдаланыла- тын ipi кара, койдыц кылшык жущц тукымдары жатады.

Нэзне тур дене бтмшщ кысынкылыгымен, тергсшщ жука- лылыгымен, суйегшщ жукалылыгымен бейнеленед1, бул конституция тур1ндеп малдыц басы шагын, жещл, зат алмасуы жогары. Бул турге салт мшетш аттар, сут багытындагы ipi кара, койдыц биязы жунд1 тукым дары т.с.с. жатады.

Тыгыз тур, малдардыц бул турше мыкгы суйек, булшык ет- тщ жэне innri мушелердщ жаксы жетшу мыкгы (берйс) Tepi тэн. Малдьщ бул туршдеп зат алмасу кызу журедо. Бул малдьщ ец кабьш аларлык (куптарльщ) Typi. Бутан ipi кара тукымыныц ет- сут багытьшдагылар, жегш аттар, ет-жун багытындагы койлар жатады.

Болбыр тур малдагы Tepi асты жэне май улпаларьгаыц жаксы жетшу1мен сипатталады. Мал момакан, флегматик мшезде, жаксы сем1ртшед1 жэне тез май басады. Бул турге ет багытындагы ipi кара, май багытындагы шошка, ауыр жук таситын жылкылар жатады.

М. Ф. Иванов бул жйсгеуд1 тыгыз типке ж акын мыкты тип- пен толыктырды. Мыкты типке жататын дене 6iTiMi бар малда нэзйс немесе селекет типке тэн белгшер болмайды. Суйеп берйс, барлык мушелер1 6ip-6ipiHe сэйкес жаксы жетшген. Tepici, Tyri, дэнекер жэне май улпаларыныц жeтiлyi малдьщ непзп ешмдщк багытына лайыкты келед!. Мыкты типке жататын мал селекцияныц талаптарына толык сэйкес келетш, ездер1 есетш сырткы орта жагдайларына туракты, мал ешмш беретш мал. Зоотех- нияда конституция турш У, Дюрст бойынша топтастыру кец тараган. Ол непзп критерий етш организмдеп зат алмасуды жэне организмдеп тотыгу удер1сш жеделдетущ есептеп, оны тыныс алу жэне ас корыту турше белдь

Тыныс алу туршщ еипаттамаеына тэн етш организмнщ кеу- де куыеыныц узынын, кысынкы денелюш, тотыгу удерДсд жедел- дгсш, зат алмасуы жогаргысын жаткызды. Бутан жататындар: сауын сиырлар, тез жещсй жылкылар, жумыртка беру багытындагы тауыктар жатады.

128

23-еурет. Сути малдын дене 6ixiMi курылысыныц ьщщамсызбасы

Ас корыту TypiHe тыныс алу турше жататындармен салыс- тырганда малдьщ кеуде куысыньщ терецдш, кысывдысы, жалпак денел1с1, зат ал масуынын темет, май тузшушщ жогарысы жэне ас корыту мушелертщ салыстырмалы турдеп Kinri аукымдысы жа- тады. Сут багытындагы сиьфда ет багытындагымен салыстырган- да ас корыту мушелершщ келем1 улкен. Олар жалпак денел1, ас корыту Typi конституциясына жататын малмен салыстырганда азыкты кеп мелшерде кажет етед1 жэне пайдаланады. Бутан жа- татындар ет багытындагы ipi кара, ауыр жук таситын жылкылар жатады.

Зоотехникалык эдебиеттерде шла секреция бездершщ (кал- канша без, гипофиз, жьпшс бездер1 жэне тимус) кызмеп мен даму децгешн непздейтш Е. Ф. Лискуннщ конституция турш топтасгырулары кездеседь Жуйке кызмет! бойынша конституция турлерш И. П. Павлович топтастыруы кецш белерлж. И. П. Павлов жуйке кызметшщ турш зерттей келе мал агзасында

9-1382 129

коздыргыш жэне тежеуш куш барын аныктап, жуйке кызыметшщ 4 турш айкындады: кунш-жуас-тез; куштьжуас-баяу; купт-асау- тежеуш жэне элс!з тур, ягни бундагы тежеу урдШ козу урдайне Караганда басым болады.

4.2 Конституция турш ц калыптасуы

Конституция кал ыптасудыц Heri3ri эсершетукым куалаушылык жэне сырткы ортаныц 9cepi жатады. Аталык-аналык жуптарды сурыптау немесе ipiicrey, сондай-ак телд1 ecipy багыты, калаган конституция TypiHe жататын жэне белгш 6ip ешм багыты малды ecipy куралы деп аталады.

Артык дамыган H93iK жэне ерескел турге жататын малдыц беретш тукымынан тыгыз конституцияны куту киын eKeHi тацка-

130

ларлык емес. Конституция жэне беретш emMi бойынша тек кана жуйел1, максатты турде селекция журпзу жогары ешмщ калаган малды ecipin алуга кемектеседь Ч. Дарвин керсеткендей селекция нэтижесщце, урпак ауысу кез1нде агзаныц филогенез! кезшде калыптаскан мушелер мен улпалардьщ езара байланысы мен катысы жалпылай езгередо, ягни эртургй конституция туртщ калыптасуы журеда.

Мелшермен 6ip тукымнан немесе 6ip жастагы малдан эр Typai конституциялы турш белш алуга болады. Эр атальщ i3re жататын малдьщ немесе 6ip тукымныц аймактык тукымшшк жэне зауыттьщ туршде селекцияныц эр Typni м1ндетш шешуге арналган малдар шшде эр Typni конституциялы мал кездеседь Бул малдыц конституциясы жэне ешм 6eprinrriri жэне беретш ешм децгеш арасында байланыстардьщ бар болуынан. Мыкты конституциялы малдыц деш сау жэне беретш ешм1 жогары болады. Ет багытындагы ipi карата (казактыц акбас сиыры, эулиекел, герефорд, гапловей жэне т.б.) жэне адымдап журетш жылкыларга (шайр, клейдесдаль) конституцияныц босанды Typi тэн. Сут-ет багытындагы ipi карада (Кострома, симментал, бестужев жэне т.б.), орлов жуйрйетервде мыкты конституция Typi калыптаскан. Конституцияныц мыкты турше жататын шопщаларга тез жетшулж тэн. Конституцияны Вейденрайхтщ лептосом (кысыцкы дене жэне узын сиракты) жэне эйрисом (жалпак денел1 жэне кыска сиракты) Typi бойынша топтастыру усынысы улкен кещл ау- дартады. Bipimnici (Кречмер жэне Дюрстщ топтастыруы бойынша) кабыргалы (астенде) жэне конституцияныц тыныс алу турше жатады, ал екшпшл карындык (пикникп) жэне ас корыту конституциясыныц турше жатады. Сонымен, мысалы 6ipimui за- уыттык турдеп тукымппшпс (жаргылай биязы жYндi) куйрыкты дегерес тукымына жататын койларды жетивдру мен куруда 2 конституциялык тур (25-суреттегщей) жалпак денел1 (эйрисом- ды), кысыцкы денел1 (лептосомды) болып белщщ. Б1здщ аспи- рантымыз К- Жазылбековтщ бершгендер1 бойынша малдыц эр Typni конституциялык турше жататын дегерес койыныц Heri3ri шаруашылыктык пайдалы белплершщ уйлес1мдшп децгешнде белгш 6ip айырмашылыктары болды (11-кесте).

131

11-кесте. dp турл1 конституциялык турге жататын куйрыкты дегерес койынын вш м дит

КонституцияTypi

Жынысы пTipi сапмак, кг

Кыркылганжун,кг

Жуннщ узындыгы, см

Х±га сX Х±т Х±т

Жалпакденел1

Кошкар 16 104,7 ±2,21 8,2 7,6 ±0,27 14,2 15,4±0,37 9,7

Саулык 380 63,510,36 7,72 3,9 ±0,06 23,7 13,1 ±0,10 11,3

Кысьщкыденел1

Кошкар 12 102,4 ±2,54 8,2 6,4±0,19 10,2 14,8±0,38 9,0

Саулык 380 57,1 ±0,32 7,9 3,25 ±0,05 25,5 12,1 ±0,10 12,5

25-сурет. Конституциясыньщ rani эр щрщ дегерес куйрыкты койлары: сол жагында денеа жщшке Typi, оц жагында денеа жалпагы

Жалпакденел1 мал TypiHin вз1не тэн Tipi салмагы тагайындалган: кошкарда 2,2%, саулыкта 11,2%-дан жогары. Жалпак дeнeлi турге жататын жогары салмактагы дегерес койларыньщ таза салмагы кысьщкы дeнeлi койлармен салыстырганда айтарлыктай жогары болады. Сонымен жалпак денел1 саулыкта дененщ салмагы бой-

132

ынша элита класса жататын малга койыл атын тал ап бойынша 74% болады, ал кысынкы денелшерде 26,5% болады. Жалпак денел1 турге жататын кошкдрдыц жуылмай кыркылган жун кысынкы денелшерден 18,8% асады, саулыктар 18,2%, ал шыгатын таза жун бойынша 23,8 жэне 14,7%-га сэйкес. Жалпак денел1 турге жататын кошкар мен саулыктьщ жуншщ узындыгы кысынкы денелшерден 0,6 жэне 1 см-ге (Р0,999) асады. Зертханалык зерттеулер жалпак денем турге жататын саулыктьщ табиги жэне езшен шыгатын талшыгыныц узындыгыньщ 1,0 см немесе 8,8% жэне1,3 см немесе 9,6% сэйкес ерекшелггш дэлелдеп бердг Сол жэне баскадай белгш 6ip ауруларга бешмдшк малдыц конституция- сына да байланысты болады. Мысалы, туберкюлез ауруына нэзйс конституцияньщ малдары бешм, ас корыту жуйесшщ аурулары- на кеп децгейде босацкы конситуцияга жататындар бешм болады. Конституцияньщ мыкты Typi организмнщ кептеген ауруларга тетеп бергшштгш калыптастырады.

Колайсыз жагдайда тети устап ecipy немесе малды жеткшйс- ci3 азыкгандырганда селекет (ауыр суйекп жэне б1рнеше босацкы булшык ец жетгспейтш) конституция калыптасады, ал жасанды тым колайпы жагдайда нэзйстшш артык конституцияга тэн белгшермен (мыкты суйек, нашар жетшген булшык ет) мал калыптасады.

Конституцияньщ калыптасуына еркек малды ертерек nimripy улкен эсерш тигiзeдi. Малдьщ конституциясы туралы толыктай тусшйс алганда, оныц экстерьерш белшекгеп оку непзшде агзаныц белек мушелершщ кызметш керсететш innci анатомияльщ- гистологиялык курылысын, физиологияльщ ерекшелйтн жэне организмд! тутастай керуге болады. Бул жагдайдан барып кон- ституцияны морфологиялык, физиологияльщ KepceTKinrrepi бойынша оку жэне багалау керектт шыгады. Морфологиялык керсеткпптерге малдыц сырткы тур! (экстерьер!) жэне анато- миялык-гистологиялык курылысы, жеке мушелердщ, улпалар- дын физиологияльщ дамуы, кызмеп жэне тутастай алгандагы организмнщ функциональдьщ ерекшелйсгер1 жатады. Ертеден мал шаруашылыгы тэжфибелершде малдыц конституциясын жэне шаруашылыктык жарамдылыгын багалау ушш оныц сырткы турш, ягни экстерьерш оку пай дал анылды. Малды булай багалаудыц

133

максатына олардыц сырткы Typi бойынша организма тутастай жэне ондагы мушелер1 мен улпаларыныц жагдайы мен дамуын, курылысын айту жатады. Зоотехниядагы мал экстерьершщ максаты мен мвдетш жэне оны багалау эдгстерш 6i3 келеЫ бел1мде керсетем1з.

4.3 Малдардыц экстерьер!

Экстерьер деп малдыц тутастай алгандагы сырткы бейнеа мен дене 6iTiMi белнстершщ курылысын жэне даму ерекшелш- терш айтамыз. Экстерьерд1 оку, малдыц сырткы пшпншщ ара- сындагы байланыс жэне олардыц шаруашылыктык жэне асыл тукымдык багалыгына суйенш непзделед! Селекет конституцияга жататын малдардыц улкен ауыр бастылыгы, кыска жуан мойындылыгы, мыкындылыгы катты кершш турады. Нэзйс конституцияга жататын малдарга KepiciHine, бундагылардыц ка- рама-карсылык ерекшелисгер1 жатады. Тьныз конституцияга жататын малдардыц жалы, мыкыны, шондайыныц еркеш айкын керйщщ, ал болбыр конституцияга жататын малдар, Kepicimne, домалак шшодшйтмен, аркасы мен белшщ тузул1пмен, кец жэне булшык eri жаксы жетшгендшпмен, сауырыныц кецщпмен жэне тузулшпмен ерекшеленедь Экстерьер - эр конституцияга жататын малды багалаудыц Kepcendmi гана емес, кей кезде конституция турше багынышсыз болып, езшдк мацыздылыгын керсетедь Мыкты конституцияга жататын малдыц басы улкен немесе юшкентай, мойыны узын немесе кыска, жалы бшк немесе темен, аркасы узын немесе кыска т.с.с. болуы мумкш. Экс- терьердщ б1рнеше акаулары мен жетюпеушийктер1 малдарды дурыс пайдаланбаудан (scipece жылкыны) болады. Малдардыц экстерьерш окып уйренудщ непзш 1768 жылы француздьщ га- лым Клод Буржел салды. Ол 6ipimni болып экстерьер (сырткы) угымын енпзда.

Орыс окымыстылыры М. Г. Ливанов, М. И. Придорогин, П. Н. Кулешов, Е. Я. Борисенко, сондай-ак отандык галымдарымызВ.А. Бальмонт, Ф. М. Мухамедгалиев, JI. И. Цой, К. Y. Медеубе- ков, Т. Б. Бокенбаев, М. А. Алетов, М. М. Тойшыбеков, Д. Н. Пак жэне т.б. мал агзасыныц nimmi мен кызыметше жэне олардыц эр турл1 ешм беру багытындагы дене бтмш е байланысты каз1рп оку

134

TypiH жасады, ягни малды 1ржтеуде жэне багалауда экстерьердщ маныздылыгын керсетп.

Экстерьер бойынша белгш мелшерде ет жэне сут багытындагы малдыц беретш ешмш жэне жылкыныц жумыска жарамдылык сапасын, ендоргстж технологияга малдыц жарамдылыгын айтып беруге болады. Бутан б1рден 6ip мыс ал сиырларды сауын маши- наларына жарамдылыгына карал ipiKrenai. Малды экстерьерлж багалаганда олардыц тукымдык белгш ерш есепке алуды умыт- пау керек. Ce6e6i, эр туреп малдар тукымдарыныц езше тэн экстерьерлж ерекшел1ктер1 болады. Непзшен малдарды максатты турде сурыптау мен ipiicreyaiH нэтижесщце жэне олардыц ма- мандандырылуын ескергенде, сондай-ак белгш 6ip сырткы орта эсершен жэне бэршен де тедцерш ecipy жагдайында ауыл шаруашылык малдарыныц эр тукымдары езше тэн экстерьерлж epeiaueniicrepi бойынша курылатынын бшем1з. Сондьщтан да, эр турлй ешм багытындагы зауыттык тукым малыныц экстерьерлiK керсепаштершде ете мацызды айырмашылыктар бар. Сонымен сут багытындагы ipi кара ет багытындагы ipi карамен салыстырганда шшпйнщ тым бурышталгандыгымен жэне экстерьерлж бтмш щ ете айкындьшыгымен ерекшеленеда. Мундай ерек- шел1ктер бэршен бурын суйектщ курылыеыныц эр турлшгше, булшык еттщ дамуы мен курылысына, дененщ sp6ip белнпнщ аткаратын кызметше, жынысына жэне малдыц жасына байланысты.

Экстерьерде жыныстьщ айырмашыльжтар непзшен екшпп жыныстык белгшердщ дамуы жэне зат алмасуыныц жагдайына байланысты аныкталады. Ipi кара мен кой малында жыныстьщ деморфизм ете айкын кершедь Малдарда экстерьердщ жас ерекшелж взгерпштт айкын кершедь Мундагы улкен айырмашылыктар агзаныц есу жылдамдыгында, агзаны бупндей жэне бешктеп алгандагы, сондай-ак ондагы белек мушелер мен улпаларда, эр турл! онтогенез кезещндеп канкада, малдарда, жасы улгаю сал- дарынан дене бтм де улкен езгерктер кездеседь Сонымен жас телдерде сирактары салыстырмалы узын жэне кыска денел1, ал Kepicimne ересек малдарда салыстырмалы тапал жэне узын денел1 айырмашылыктар болады. Жалпы дене 6hiMi езгерген кезде табиги турде мацызды озгергстер жэне экстерьерде де езгеркггер

135

болады. Малдьщ экстерьерше телдерщ ecipy жагдайы улкен эсер етед1. Тек кана малды жаксы куту мен устаудан, азы кгандырудан олардыц тукымга бершетш экстерьерлш ерекшелистерш толык керуге болады. Тедщ ертерек пшшрген экстерьердщ дамуына жэне калыптасуына мацызды эсер етедь Сырткы Typi бойынша шшшген малдар аталык жэне аналык малдыц арасындагы аралык жагдайда болады. Дене бтмш щ калыптасуынын ец мацыздысы болып оныц есу ерекшешп жэне онтогенез кез1ндеп канканын о етш жэне перифериялык белйстершщ дамуы жатады. Туякгы малдардьщ (шошкадан баскасыныц) эмбриональдык кезенде канканын пери- фериясы тез еседц де, осьпк белит баяу есетшдпт белгш i, ал по- стэмбрионалды кезенде Kepieimne. Тугастай алганда эмбриональды кезенде постэмбрионалдымен салыстырганда канка тез1рек ecin жепледь сондыктан да оныц жаца туган малдыц салмагындагы ересек малмен салыстыргандагы yneci жогары болады.

Б1здщ зерттеулер бойынша, дегерес койындагы жаца туган козыныц канка салмагы Tipi салмагымен салыстырганда 18% курайды, ал ересектерде eKi еседен темен (6,9%). Жаца туган козыдагы осьпк канканын салмагы перифериялыкпен салыстырганда аз болады жэне канканын жалпы салмагыныц 41,9%- ын курайды, ал дегерес койында Kepieimne осыпс белш езшдж ерекшелшпен 55,4%-да болады.

4.4 Малдардьщ конституциясы жэне шаруашылык кундылыгы

Малдардьщ экстерьерлж-конституциялык ерекшелпегерш тану малдыц дамуына жэне етмдшптне эсер етепн непзп фактор ретшде мацызды.

Конституция жэне тез жетшу. Конституциялык Typi жагы- нан эр турл1 мал ездершщ б1ркелю емес жеплу1 бойынша ерек- шеленедг Бул жыныстык ерте жетшу жэне тукым ецщруге ка- бшетгипп, осыдан сут маусымыньщ басталуы, дене салмагыныц жылдам жетшуi, осыган байланысты суйек канкасынын есушщ ерте тежелуше экеледь Ерте жеплепн малдарда TicTepi ерте шы- гады жэне ауысады (сут Ticrepi туракты), бас суйепнде Tiric пен кацкасы суйектенед1, тупкп суйектерде эпифизд1 диафиздер еседь

136

Кептеген галымдардыц жэне мамандардьщ ецбектершде аркылы ерте жетшетш жэне ерте коректещпршетш малды алу ушш олардын жаксылап коректецщршу^ оныц курамына протеиндер- ге бай азыктарды енпзу мацызды болатындыгы айтылган. Бул агзадагы заттардыц баяу ыдырауына, осыдан олардыц оттегше деген кажеттиппшц аз болуына, тотыктандыру удергстершщ екпшдшгшщ темендеуше жэне эндОгенда майланудыц улгаюы на экеледь Осы тектес езгерютер калканша бездщ Kbi3MeTiHiH темендеуше байланысты болады. Тез жетшпш малды алуга эсер ётупп мацызды жагдайларга сонымен 6ipre теменп температура жэне тыныштыкгыц да 9cepi бар. Муныц 6api заттардыц екпщщ алмасуына эсер eTin, ерте жетшущ тежейдь

Ерте жетш^тё сырткы ортаныц эсер eTyi XIX гасырдыц ез1нде де байкалган. Негурлым ерте жетшетш малдар ец ерте жетшетш ата-аналарыныц аштыгы салдарынан кыска мерз1м iiuinae кеш жетшетш телге айналуы мумкш. Кеп мелшерде коректецщруге байланысты ерте жетшу (9cipece жас кез1цде), сонымен 6ipre нпекгершщ узындыгыныц жэне ешнщ кыскаруы, агзаныц жатырда жэне жатырдан кешнп даму кезещнде байкалады. Пер- шорон тукымыныц ерте жетшпш биесшщ буаздыгы орта есеп- пен 332 кунд1 курайды, осыдан кеш жетшетш арабтыктарда 345 кун тез жетшепн тукым сиырларыныц буаздылыгы орта есеп- пен 279,5 кун, ал кеш жетшетшдершде 285,5 кун; тез жетшетш зауыттьщ efti тукым койларында 143-144 кунге созылады, ал кеш жетшетшдершде 153 кун. Еркек жынысты тел салмагы жагынан ipi болатындьщтан, ургашы жыныстылармен салыстырганда 1 -2 кунге артык болады.

Ерте жетшетш! малда кеш дамитын малман салыстырганда жыныстык даму жэне урпак беру ерте басталады жэне ерте аяк- талады. Оте сем1з ерте жетшрп мал кеш жетшетш малга кара- ганда ездершщ жыныстык кабшетшен жылдам айырылады жэне кебше бедеу болып кала бередь

ДенелерШц жеке мушелер1 бойынша епздер мен айгыр- лар, сиыр мен биелерге Караганда кеш жетшед1, ал шошкаларда ол K epiciH ine аналыктары аталыктарымен салыстырганда кеш жeтiлeдi. Дененщ; кеш дамитын мушелер! сиыр жэне биемен

137

салыстырганда епздерде жэне айгырларда жаксы дамыган болады.

Жогары децгейде ете ерте жастан булшык ет улпаларыныц тез жетшушщ ете екпшдшш (артык салмактыц 6ipnirfaae жумсалатын коректш заттардыц шыгыны ец аз бол ганда) малдыц ет ушш, acipece, бройлер кустарый шыгаруда мацызы зор.

Е.А. Бощанов калыптасуды (ересек малга тэн дене бтмш щ тез калыптасуы жэне жылдам дамуы) ерте жетшу, жумыска ерте жетшу (жумыска ерте жастан жарамды болу) жэне жыныстык ерте жетшу (жыныстык жетшушщ ерте басталуы), сонымен катар ерге жетшу (ipi салмакка жылдам жете алу кабшетт) деп белш карастыруды усынган.

Ерте жетшуцщ осылайша ж1ктелу1 ыкшамсызба турвде бы- лайша бершедй

Салмактык есудац ерге жетшу!

бсудщ ерте жет!лу1

Ерте жетшу! Келемдш есудщ ерте жетшу i

К^алыптасудыц ерге жет!лу1

Дифференциацияныц ерте жет!лу1

------------ Кызметпкерте жетшу!

(жыныстык, сутпк, жумыстык жэне т.с.)

Конституция жэне жемделу крбтетттт. Малдыц конституциясы жэне тез жетшуiMeH катар олардыц жемделуге кабшетпп (еттщ ец бастысы майдын жиналу нэтижесщце аз уакыт ппшде улкен салмак 6epyi) катар журедо. Жемделуге кабшеттиппнщ жаксы болуы ipi кара малдыц, койлардыц, шошкалардыц жэне кустардыц арасында таралган, ерте жетшетш малдыц нэзйс жэне босацкы конституциялыларына тэн. Тэбетшщ жаксы болуымен,

138

мшезшщ салмакты болуымен, зат алмасудьщ темен болуымен ерекшеленетт малдар аз козады жэне баяу жылжиды, осылайша жем-шептщ энергиясын агзасыныц кимылына аз жумсайды жэне соныц салдарынан денесшде майды кеп жинайды. Жылдам май жинауга бешм малда салмак жылдам есед1. Малды еырудщ жаксы мамандары шошкаларды жемдеу аркылы жаксы керсетюштер керсеткен.

Конституция жэне endipicmm мамандандырылу. Жогарыда керсетшген ыкдпамсызба бершген конституциялык жйсгелу малдьщ ен1мдшш жэне оныц конституциялык ерекшелштер1 ара- сындагы байланысты керсетедь

Конституция жэне денсаулыц. Малдьщ конституциясы сонымен 6ipre оныц жалпы денсаулыгына, оньщ сырткы ортаныц эсерше тетеп бере алу жэне жергинкп жердщ климатына бешм- делу кабшетше байланысты. К,алыпты, салауатты конституциялы малдыц денеа олардьщ барлык анатомиялык-физиологияльщ керсеткшггершщ сэйкесппн, деншщ сау екендптн бщщредь Кеуде кысылуымен катар агзаныц 6ip жакты дамуы (тыныс алу мушелер! бойынша) жэне тотыгу удер1стершщ улгаюына байланысты жудеу1, олардьщ туберкулез ауруына шалдыгуга бешм болуы мумкш. вкпенщ курылысыныц езшдж ерекшелпсгерше байланысты (олардыц басыныц бронхыл ардан алшак орнал асу ы жэне желдетшушщ нашарлыгы) туберкулезге шалдыккандыгыныц ce6errrepi. Тыныс алу туршдеп мал сонымен катар, каныныц аз болуынан баска да б1ркатар ауруларга шалдыгуга бешм болады.

Малдыц эр турл1 конституциясына байланысты сырткы ортаныц колайсыз жагдайларына карсыласа алу кабшетшщ 6ip- келю болмайтындыгы малшаруашылыгында есепке алынуы кажет. Сонымен 6ipre асыл тукымдылык шаруашылыгында малды шагылыстыру сурыптауында да есепке алынуы кажет. Конституциялык жагынан элсЬ малды асыл тукымды табыннан кол- данудан альт тастау кажет.

4.5 Конституциясыныц элЫздтнщ белплерь Оныц себептер1 жэне алдын алу шаралары

Тукымньщ азып кетушщ бастапкы белгшершщ 6ipi - мал консттуциясыныц arccipeyi. Ол кептеген себептердщ салдарынан туындайды жэне кажетп сападагы малды ecipyqiH бузылуына

139

экеледй (коректещцруцщ бузылуы, дурыс кутпеу, ешмнщ кандайда 6ip Typi бойынша, экстерьер жэне конституцияны есепке алмай 6ip жакты топтастыру, жакын ту ыстарды узак уакыт, мулдем уксас жагдайда ecipy, малды 6ip -6 ip m e мулдем карама-кайшы келетш климатгык жагдайга ауыетыру жэне т.с). Сондыкган да сырт кезге мулдем элаз, усак кершетш конституцияеыньщ элздздену! бойынша кемшшктерд1 жоюга уакытылы шаралар колдану кажет.

Эр турл i формада кершетш конституцнясыныц элс!здену1 мен оныц шектен тыс дамуыныц TYpлi KepiHici кебше малдыц аса ма- мандандырылган тукымдарында байкалады. Ол кебше оларды кандай да 6ip багытта 6ip жакты топтастыру салдарынан болады.

2 6-сур ет. Койлардьщ арыктаган Typi

Е. Богданов малдыц арыктап кетуш б1рнеше турге беледь Олардьщ шхщце ец ж'аксы зерттелгеш, cyTTi малдардьщ жэне биязы жунд1 койлардьщ арасында кец тараган Typi - шектен тыс арьщтауы. Осы сиякты конституциясы элшзденген малга суйектершщ жiцiшкe болуы жэне дене бтм ш щ эладздеп сиякты кернпстер тэн: басыныц бет жагыныц жщшке жэне узын болуы, жука тергсшщ астынан суйектершщ, булшык ет шекараларыныц, ейцрлершщ кершш туруы, жука жэне мулдем жука кулакгары. Осындай нэзйс малдьщ денесг (dcipece cyrri малда) жщппке,

140

жазык, шоктыгы ynncip, мойыны жщгаке, узын иащшке денел1, аяктары узын, жауырыны бужыр-бужыр; булшык еттершщ эл- спздтне байланысты аркасы салбырап турады, куйрыгы жщ1шке жэне унем1 салбыранкы; аяктары ceKiprini буындарына жакын орналаскан; Tepici ете жука, acipece кез астында, курсак куысында, жыныс мушелер1нде жэне желшшде. Жыныстык диморфизм ете элаз байкалады (26, 27-суреттер).

27-сурет. Америкалык сэшулштердщ кургак; шектен тыс дамуы

Шектен тыс нэзжгёнугё тэн сипатгар: канканьщ тым нэзйс болуы, бастын бётпк жагыныц жецш, кец, ете кыска болуы (мопс тэр1здес), жука, каусаган Tepi. Мундай малдыц жыныстык димopфизiмi ете элаз, эсфёсё аталыктарында (олар eздepiнiц epKeicririH жогалтады жэне жыныстык жагынан элаз болады); аналыктары кебще енжар болады жэне бедеу калады. Шектен тыс нэз1ктену агылшынныц ак усак тукымды шошкаларында жаксы кершген (28-сурет) жэне агылшын erri тукымды ipi кара малда- рында да кездеседь

Конституциясыныц шектен тыс дамуыныц элЫздензп патоло- гиялык турпайылыкка да багытталуы мумкш (карапайым, са- лауатты турпайылыкка Караганда). Патологиялык турпайы мал

141

ездершщ канкасыньщ дурыс болмауымен ерекшеленедь Олардын буындары жаксы кершбейда, басынын бетпк жаты тым улкен, кез шарасынан мурынга жэне жак суйектерше ауысуы айкын емес, аяктарыныц орналасуы дурыс емес, булшык errep i бос, жекеле- ген булшык errepi 6ip-6ipiHeH жеткшксЬ турде белшген, Tepici тым кальщ. Патологиялык турпайы жануарлар не кунлмен, не деншщ саулыгымен, не жогары ёшмдштмен ерекшеленбейдц. Патологиялы турпайы малдыц кимылы салгырт, кезкарасы енжар болады. Конституциясыныц осылайша элс1здену1 кептеген малдарда, acipece шошкаларда жш кездеседь

28-сурет. ¥сак ак тукымды шопщалардагы кургак шектен тыс даму

Аталган конституциясыньщ элшзденушщ кептеген ce6enTepi - кебше жуйке ЖYЙeci кызметшщ бузылуына байланысты. Орталык жуйке жуйесшщ кызметшщ бузылу ce6enrepi тедщ дурыс ecipMey, коректещцрмеу, кутпеу жэне пайдаланбау, олардыц денсаулыгын жэне конституцнясын есепке алмай 6ip жакты топтастыру, туыстык шагылыстыруды шектен тыс узак уакыт бойы колдану. Зоотехникке мал тукымыньщ конституциялык ерекшелйстерш жаксы бшу кеп жагдайда Kayimi жагдайлардыц алдын-алуга мумк1нд1к бередь

4.6 Малдыц куш

Куй деп малдьщ сем1здш жагдайын тусшед1. Конституциямен салыстырганда оныц куш малдьщ ем1р1нде жэне Timi 6ip жылдыц езщце езгере алады. Малдьщ кутн аныктайтын елеут ерекшелж олардыц корекп затгар корын жннактай алу кабылетшде. Жан- жакты жэне жеткщкп корлары бар мал ездершщ негурлым

142

мыкты денсаулыгымен, коршаган ортаныц келещйз жагдайларына шыдамдылыгымен ерекшеленед], жем-шепп жаксы пайдаланады жэне тагамдык жагынан ете кунды ешм бсредо.

Малды пайдалану сипатына жэне олардыц коректещйру жагдайына байланысты непзп терт куйщ белт карастыруга болады: асыл тукымдык (зауыттык), жумыстык, бордакыланган (жемдел- ген) жэне кермелж.

Зауыттык немесе асыл тукымдык куйш малдар жеткшюп, 6ipaK шектен тыс емес сем1здтмен, сергек жаксы жагдайымен сипатталады. Зауыттык куйте малды дурыс коректецщрумен (олардыц рационына протеин, витамин жэне минералдык заттарга бай жем-шептерщ енпзу) жэне олардыц зат алмасу yzjepicme колайлы жагдай жасауына байланысты жетедг. Асыл тукымды малды зауыттык куйте келпру уппн уакытыл ы аналыктарды жэне аталыктарды дайындау, олардыц бойында урыктандыруга жаксы жагдай жасау керек. Асыл тукымды кушндеп мал агзасында урпак туумен байланысты кажетп корекп заттар кажетп мелшерде корл ануы кажет. Буаз аналыктарда корекпк заттар коры олардыц курсактарында да корланады.

Жумыс кушндеп мал корекпк заттарыныц корынын б1ршама аз болуымен (б!рак та ауыр жумыстарды аткаруга жеткшкп), 6ipaK зауыттык куйдеп малмен салыстырганда сем1здоп орташа болуымен сипатталады. Жумыс кушне механикалык жумыска жумсалатын энергияныц орнын толыктыратын азык коректен- flipy аркылы (азык рационына курамында протеиндары аз, ке- MipreKTepi кеп жем-шептерд1 енпзед1) жэне жануарды акырындап жумыска уйрету аркылы кол жетюзедь

Бордакылау куйшдеп (eni) мал сем1рудщ шектен тыс кеп май кабатыныц жиналу кушне дейш жетюзшедо. Осындай малдыц innci агзаларында кеп май жиналады, кабатталады. Мундай куй жаксы бордакыланган, конституциясы босацкы зат алмасуы темен ерте жетшетш малда (ceMipyre бешм) байкалады.

Кермелпс куй зауыттык куймен салыстырганда негурлым жогары коцдылыгымен, мултшаз тазалыгымен жэне салтанатты кешшмен ерекшеленедь Мундай куйге малды мол корекгецщ- pin, жаксы жэне дурыс кутш (тазалау, шомылдыру, туяктарын, куйрыктарын кесу жэне т.с.с.) устау аркылы кол жетюзуге бола-

143

ды. Кермеге дайындалатын малды белш алып, ерекше топтарга жинап, керермендерге жагымды эсер беретшдей куйге жетюзедо.

Жогарыда карастырылган куйлерден баска ауытку куш де болуы мумкш . Олардьщ катарына арнайы жемдеуцщ нэтиж есш ен ем ес , патологиялык сипатта шектен тыс сем1ргендерд1 жаткыза- ды жэне осы ган KepiciHuie арыктау куш малдыц ауруы немесе аш ыгуына байланысты.

Малдьщ куш де б!ршама жагдайда олардьщ конституциясына байланысты. Ягни тыгыз конституциялы мал нэзж, босацкы конституциялы малга Караганда жогары децгейдеп кондылык жэне ceMi3aiKKe жетза кнын болады.

4.7 Экстерьерд1 багалау жэне оны зерттеу эдмггер!

Тэж1рибелйс селекция да ауыл шаруашылык малдарына экстерьерлж бага бергенде жалпы байкау, коз мелшермен уздж-уздж (пунктирл1) багалау жэне елшеу аркылы багалау жасайды. Будан баска да дене-бтмнщ индекс! жэне графикалык аркылы зерттеу эд1стер1 колданылады. 0те багалы малдарды суретке туаредо. Экстерьер бойынша малга бага беру жэне ipiicrey ушш дененщ белек дене 6iTiMiH, онда сэйкес бтм де орналаскан innci мушелердщ дамуын жэне организмнщ жалпы eMipre кабшеттшгш жэне ешм берппгппн бшу керек. Бтмда сипаттаганда эдетге бастан бастап сирактармен аяктайды. Экстерьерлж niKip айтканда ете мацызды бтмдерге малдыц басын, мойнын, ж альт, кеудесш, аркасын, белт, сауырын, алдынгы жэне арткы аяктарын, карынын, же- лшш, жыныс мушелерш жэне т.б. айтады. Сол себенп де эр багытта OHiM беретш малдыц 6 r r iM i де езшщ даму кезшде эр турл1, оган бага берген кезде олардьщ осы ерекшелжгёрш жэне олардыц шаруашылыкта колдануын ескеру керек. Дене бтм нщ акауларыяа баса кецш аудару керек.

Коз мелшермен багалау. Бул тэсщде белек бтмдер жэне мал тутастай алганда кезбен сырттай байкау аркылы жэне сип ап байкау аркылы багаланды. Экстерьерд1 кез мелшермен багалау киындау саналады, сол себепп де мунда малдыц осы немесе сол тукымга жатудын экстерьерлж ерекшелжгёрш жэне субъектив- Ti жагдайда болатынын улкен тэж1рибелжп кажет етедь Малды экстерьер! бойынша багалау ежелп заманнан белгш. Бул

144

тэяарибе суранысынан болтан малдарды сырткы бейнеЫ бойынша шаруашылыктык багалаудыц алгашкы кадамы.

Узж сызыцпен (пунктирлг) багалау. Улкен объектикп тужырым бергенде, ягни эр lypni ешм беретш малдарды кез мелшермен эксьтерьерлш багалаганда, сондай-ак экстерьер бойынша эр турл1 дараларды езара салыстырганда кеп елдердщ мал шаруашылык тэяарнбелершде экстерьерлш багалаудыц пунктирт шкаласы ойлап шыгарылды. Осы шкалаларга сэйкес эрбф дене 6iTiM (немесе дене-бтм топтары) мацыздылыгына байланысты белгш 6ip пункт (балл) санына карал багаланады. Эдетге максималды 100 балдык шкала (дене бтмнщ барлык максималды балыныц жиынтыгы 100-ге тец болуы керек) колданылады. Экстерьерлпс багалаудыц бундай эдастер1 пунктирл! деп аталады. Пунктирлпс багалаудыц максаты -кезмелшерлпс багалаудыц обьективтшгш арттырады. Мрщай жагдайда жалпы дене курылымын ескермей- ак дене-бтмнщ баткгерш багалайды, бундагы шыккан бал- дыц косындысы (оныц дене курылымыныц пропорциональды

29-сурет. Сугп багыттагы сиырлардын дене бтш : 1 - басы; 2 -мойыны;3 - жалы; 4 - кеуде; 5 - шоктык; 6 - жауырын; 7 - иык; 8 - блек; 9 -жшшщк;

10 - алдынгы сирак; 11 - бакай; 12 - арка; 13-6eni; 14 - карыны;15 - сут кудыктары; 16 - сут тамырлары; 17 - желш; 18 - емшектер1;

19 - сербек; 20 -куйьгмшак; 21 - шонадай тебеонп; 22 - бексе; 23 - сан; 24 - сеирмел1 буын.

10-1382 145

болтан магынасында) мал экстерьершщ лайыктылыгын накты керсетпейдь

Пунктирлж багалаудьщ жас селекционер маман ушш улкен устаздык мацызы бар, мунда коз мелшер1мен багалауды тез уйренуге тэларибе жинакт алады. Пунктирлж багалау шкала- сына мысал болып эртурт шаруашылык малдарына арналган Е. Я. Борисенко жэне баскалардыц окулыктары жатады. («Ауыл шаруашылык малдарын ecipy» практикумы, 1984). В. Ф. Красота жэне баскалардыц эр турл1 ауыл шаруашылык малдарыныц дене-бтм экстерьерлерш cypeneyi жалпыга б!рдей болып ка- былдаган.

30-су рет. Мал экстерьерш кез мелшермея елшеу TspriGi (койларды мысалга алу): 1 - калыпты мойын; 2 - узын, тепе арка; 3 - кеуцеа кец;

4 - eHi узын, тепе жэне жалпак; 5 - саны терец, жаксы толыктырылган;6 - саны жалпак, ишмдер1 терец.

Ipi кара малдыц экстерьер!. Васы. Оны суреттегенде оныц келемше, профилше, мушзшщ ninimi мен улкенД ^ не» ку- лагына, кезше, бутан ас ына, Tic жуйесше карал багалайды. Эр багыттагы эр турл1 малдьщ басыныц курылысы оныц ешм беретш багытына, конституция турше жэне жынысына байланысты. Сут

146

багытындагы малдыц басы онша улкен емес, кургак, б1ршама уэартылган жэне жалпактау болады. Ет багытындагы малдыц басы кыска, жак суйеп кыска жэне жалпактау. Ауыр бастар ет- жумыс багытындагы малдардыц селекет тур конституциясына тэн. впздершщ бастары снырларга Караганда келемщ, мацдайы мен жак cyiieri кец.

Мойындары узындыгына, калыцдыгына, жалпактыгына байланысты багаланады. Орташа мойынньщ узындыгы малдьщ денесшщ узындыгыныц 27-30%-ын курайды. Баскаша каты- настарда олар кыска жэне узын болып есептеледь Сут багытындагы малдьщ мойны узын, жука, Tepici катты, жиырылган болады. Ет багытындагы малдардыц тес суйеп дамыган, мойыны кыскалау болады. Букаларыныц мойыны сиырлардыц мойына Караганда жуан, кыска болады.

Жал квлем1 жэне Typi жагынан эр rypni болады. Оньщ ку- рылысы 6ipimui арка омыртканыц есшдосшщ бтюпгше, жауы- рынга жэне булшык еттщ дамуына байланысты болады. Сут багытындагы сиырдыц жалыныц еш калыпты болганмен булшык eri элаз дамыган болады. Ет багытындагы ipi караныц ж алы жалпактау темен, кеуде жалыныц булшык errepi ете жаксы да- мып, eKire болщш турады. Егер де ете узын жэне eicire белшген жал болса, онда бул - улкен экстерьер кемшшкгерЬ

Кеуде - дене-бтм экстерьершщ непзп 6ip 6eniri. Кеуде куысында журек, екпе сиякты eMipre кажетп ете мацызды мушелер орналаскан. Кеуде куысыныц келем1 оньщ терецщпне, узындыгына жэне жауырын мацайьшдагы тестщ енше байланысты. Жогары ешм беретш сау малдьщ кеудеа - жалпак, терец. Егер де кеуденщ терецдщ малда 50%-дан жогары болса, онда кеуде терец, жаксы жетшген болып есептеледь Кысыцкы, терец емес кеуде — организмнщ жэне азганыц элс1регеншщ белплерь

Арца - мал конституциясыныц мыктылыгы жэне дене куры- лысынын пропорционадцык керсеткшггершщ 6ipi. Ол жеткипкп тузу жэне жалпак болу керек. Арканыц Typi мен курылысы арка омьфткасыньщ есщщсшщ 6HiKriri мен булшык ет дамуыныц децгейше байланысты. Ецкейген немесе децестенген (карп тэ- pi3fli) аркалар экстерьердщ жеткшказдш болып табылады. Ецкейген аркалар K3pi малдарда жш кездеседь

147

Бел непзшен сауырга енбей-ак жалгаса бёредх. Кыска да жалпак;, тузу бел мал конституциясыньщ мьгктылыгын керсетедь

Сауыр мыкында, жамбас пен санныц 6ipiKKeH жер1 жэне ку- йымшак темпеплгшде жалпак болып жатуы керек. Ipi каралардьщ сауыры кыска да узын, тузу, кетерщю, темен, кысыцкы, жалпак, шатыр тэр1зд1 болады. Барлык малдар ушш сауыр тузу жэне жалпак болуы керек. Экстерьерлйс кемшшкгер болып айыр куйрыкты, салбырап жатуы жэне шатыр тэр1зд1 болуы жатады.

Сирак,тар. Жаца ецщрютш технология енген кезде оган малдарды устау кезвде сирактарды багалауга коп кенш беледа. Ce6e6i, мал шаруашылык комплекстерде ipi караларды сацлаулы еден- дерде 6ip орында козгалыссыз устайды. Бэршен бурын салактап турган сирактардыц тузу, дурыс басылуына жэне оныц еркш козгалысына карайды. Мунда суйектщ 6epiicririH, булшык еттщ жетшуш, спцрдщ, туяк муюзшщ мыктылыгын ескередй Тшерсек буындарыныц жакын болуы, арткы аяктарьшъщ орналасуыныц кылыш тэр1здес болуы, пщцш тэр1здес болуы, маймак аяк болуы экстерьердщ KeMniuiiicrepi болып табьшады.

Желт - сауын сиырлар мен аналык шошкаларга экстерьерлж бага берудеп мацызды дене-бтмнщ белш. Сауын багытындагы сиырлардыц желшшщ турлерк тостаган тэрдздц ванна тэр1зда, домалак, ешю жел ini тэр1здес. Желшге бага бергенде оныц турше, желшнщ бел1ктерше, улкещцгше жэне желшнщ уштарыныц ор- наласуына, сонымен катар суттщ бершуше жэне жецш сауылуына карайды. Кеп ешм беретш сиырдыц желш тостаган жэне ванна T9pi3fli (жеткшкп терец, алдыга карай жалпак непзделе орнала- сады).

Тостаган тэр1здц желшде алдыцгы жэне арткы желшнщ бе- fliicrepi б1ркелю дамиды, цилиндpлiк турде желшнщ уштары алшак орналасады. Желшнщ бундай Typi, Е.А. Арзуманянныц ай- туынша, сут тузетш секретик улпалардыц кеп болатындыгынан деген. C yni ете кеп беретш сиырлардыц желш белпстерйнде секреток улпалар 75-80% болады жэне eHi мен терецщп жаксы дамыган.

Ванна T9pi3Ai желшдер сиырдыц шабыныц теменп жакгарын бой лай непзделе улкен болып еседь

148

Домалак желшдер ванна тэр!зд1 желшге Караганда б1рнеше аз непзделш орналаскан, 6ipaK та eHi, терецщп желшнщ уштары жаксы жетшген жэне дурыс орналаскан. 0те салбыраган домалак желш кажет емес, ейткеш еиырдыц жургсте кедерп жасайды.

рЁврищ желпй тэр1здес желщЕПц алдыцгы бодн^ жетшмеген жэне ете узын, сауын машиналарыныц жуан уштарына колай- сыз.

Желшнщ емшепн1ц Typi мен улкецщп - экстерьердщ непзп KepcenciniTepi болып табылады. Сиырдыц желшшщ емшегшщ кыска жэне жщ1шке болуы, сондай-ак толык жэне узын болуы машинамен с аута колайсыз.

Сиырларга бага берген кезде оныц машинамен сауга жарам- дылыгын жэне желшнщ индексш аныктайды. Жeлiннiц индекс! желшнщ алдыцгы белтндеп суттщ келемшщ оныц жалпы келемше процентпк катнасымен аныкталады. 50-ге тец индекс ец жаксысы болып табылады.

Желшнщ дамуы желшнщ емшегшдеп eHiMiHe байланысты жэне оныц калпына кайта келу1мен аныктайды. Жаксы сут беретш сиырлардыц желшшде без улпалары кеп, сондыктан да сауылып болган кезде оныц келем1 юнлрешп, жумеак болады. Ет багытындагы сиырдыц желш1 еауганнан кешн кшпреймейдь

Суттщ жогаргы керсетюппне лимигпк эсердщ 6ipi кеп сиыр- лар саныныц машинамен сауылуына жарамсыздыгы (желшнщ TypiHiH дурыс болмауы, сут беру жылдамдыгыныц аздыгы, жел1ннщ кабынып ауруы) болып табылады.

Мше, сондыктан да селекционердщ алдындагы мшдет: табындагы бар тукымдардан сауын аппаратымен жещл, тез жэне толык сауылатын малдыц жаца турш курау.

Жыныс мушелер мен екшпп жыныстык белгшер ургашы жэне еркек малдарда да жаксы дамыган болуы керек. Жыныстык жумыртканыц ecyiHe, уманыц шшде Шрдёй келемде орна- ласканына кецш аударады. Еркек малдардьщ крипторхизм1 жэне жыныс бездершщ бipкeлкi дамымауы улкен кемшшк болып еееПтел1нед1.

Экстерьер жэне конституциясы бойынша бага беру асылдандыру жумысы жуйесшде улкен орын алады. Б1ркатар авторлардыц айтуынша АЩИ-тагы жэне Канададагы кара-шубар сиырларды,

149

голштино-фриз, айршир, гернзей, джерсей тукымдарын бракка шыгару ce6e6i болып келео белплер1 болган: 27-ден 34%-ге дешн темен ен1м бергецщп, 14-тен 28,5% кебеюшшп, 3,9-дан 10%-га дешн желшнщ кабынып ауруларына байланысты, 9-17,1% жаца технология жарамсыздыгы. Экстерьерлш керсетюпп желшшщ сапалылыгына байланысты бракка ен аз сиырлардьщ iinimjeri джерсей тукымы сиырлары болган.

Ipi каранын дурыс дене бтм ш щ белплер1 болып темен- деплер жатады:

- жалпы дене 6iTiMiHiH пропорционалдыгы;- терен жалпак тес;- мыкты жэне суйектер1 жаксы жетшш буындарыныц косы-

лыстары айкын дамыган, аяк-колдары дурыс орныкты орналас- кандыгы;

- терен, денеа жаксы жетшш ескен;- денеге жеткипкп жагдайда туктер оскен (тук мьщты, жылты-

рып турган), мушз1 сынбайтын, Teric болуы;- жыныстьщ 6enrici жаксы жетшген;- малдын жалпы дене аул ыгы, cepreicriri.Малдыц бтм1н сипаттаганда оньщ ешм беретш багытын есеп-

ке алу керек. Сут багытындагы ipi кара малдыц басы жецш, кургак, Tepici жецш, булшык ет орташа дамыган. Денеа терец, жалпак емес, денесшщ кысыцкылыгы басым болады. Ет багытындагы ipi кара жалпы жалпак бтмд1, денеа терец, булшык eTi, Tepi асты майы жаксы жетшген. Селекционер экстерьерлж бага бе- рерде мал ешмш жэне денсаулыгын томендететш дене-бтмнщ кемшшктерш 6Lrcyi кажет. Ipi кара малыныц дене бтмш щ баллдык багасын темендететш кемшийктер темендепдей:

Мал б тя и КемшШктер Ti3iMi

Ж алпы дам уы : жалпы жетшмей калуы. Суйеп деремнемвее тым нэзнс жетшген. Булшык eii босацдау немесе нашар жетшген. Дене 6niMi пропорциональды емес жэне беретш вн1мше сэйкес келмейщ. Тукымнын rypi элелз кершедь

150

Басы мен мойны:

Кеуде:

Жапы жэне арцасы:

Дененщ орта тусы (бвлт):

Арты:ЖелШ жэне eMiueKmepi:

Сирацтары:

Басы ауыр немесе артык жетшген, ягни буканыц басы сиырдыц басындай, сиырдыц басы буканыц басындай болады. Мойны кыска, дерею, Tepici калыц.Булшык ет1 элшз жетшген.

КеудеЫ кысыцкы, терец емес, ойысуы мен созылуы жауырынныц мацайына дешн гана

Жалы eKire бел1нген немесе кырлы.Аркасы кысыцкы, кыска, салбьфаган немесе буюрейген. Бел1 кысыцкы, салбыраган немесе шатыр тэр1здес.

Сиырларда элйз дамыган, букалардыц курсагы томен тусщю.

Кыска, салпы, шатыр тэр1здес, айыртэр1здес.

Желнп кгшкентай немесе салбыраган (емшектер1 мен жердщ ара кашыктыгы 45 см), бощкгер1 Teric дамымаган, машинамен саууга колайсыз.

Бшезйс, коспа, бакай суйектершщ жакын туруы немесе алдыцгы аякка карай айналып туруы. Арткы аяктарыныц турысы балдак тэр1здестц1, узын сиракты немесе сойдиган. Туягы кысыцкы, жалпак, туяктыц муйш босацдау борпылдак.

Жылкыга экстерьерлж бага бергенде, барлык бтм ш непзп 3 топка беледп

I басы, мойны, денеЫ. Бутан жалды, арканы, белда, сауырды, кеуде куысын сипаттау жатады.

II сирактары (бшезж, бакай, коспа суйектершщ жэне тусау буындары, тшерсек, сешрпщ буындардыц орналасуы, куры- лысы).

III жалпы бтм ! (конституциясы), булшык ет, здщрлер, дэнекерлер, жылкыныц мшез-кулкы.

151

Шошканын экстерьер!. Шопщаныц экстерьерше бага беруде оньщ мынадай бтмдерше карайды: басы, кулагы, сан eri, дененщ узындыгы, Tepi жабыны, аяк-колдары. Аналык шошкага бага бергенде сут бездершщ жетшгендтне, емшектершщ санына аса кецш аударады. Аталык шошкалардьщ жыныстык жумырткалары дурыс жетшген жэне б1рдей келемде болуы кажет. Егер де емшектершщ утлы ойык болса, саны 12-ден кем болып жауырынга дешн созылып жатса, аркасы салбыраган болса, азыкты дурыс шайнамаса оларды табыннан шыгарады. Шошканы багалаганда оньщ есуше (келемше), ягни Tipi салмагы мен малдьщ елшемдер1 керсетюштерше аса кецш аударады. всуш багалау 6 айлык жас мелшершде тек кана торайдыц Tipi салмагын есепке алу аркылы жасалады. Эр Typni eHiM багытындагы шошкаларга экстерьерлнс бага берудщ езщщк ерекшелштер1 бар. Ет багытындагы шошк/а Typi басыныц узындыгы орташа, профши аздап ойыскан, буганасы жетшген, кулактары ужен емес. Мойьшы орташа узындыкта, денес1 созыльщкы, кец, сан eri калыпты жетшген. Тестщ ай- налып созылуы жауырынньщ мацайына дейш орташа алганда дененщ узындыгынан 20 см кем. Аркасы, бел1 тузу, узын, кец, кабыргалары децгеленген. Сан eri калыпты жетшген.

Май багыты вншдышндегг шошца жалпы домалактыгымен, денесшщ бешке тэр1зд1л1г1мен ерекшеленедь Теспц айналып со- зылуы жауырынныц мацайына дейш дененщ узындыгымен тец. Teci терец жэне кец. Мойны кыска, кец. Сан eri улкен, етп, басы улкен емес, сауыры ауыр.

Ет-май багытындагы шошца турше дене-бтш пропорцио- нальды, салыстырмалы узын, денес1 терец жэне кец. Teci терец кец. Басы орташа узындыкта, сауыры жалпак. Сан eri домалак, етп. Шошканыц экстерьерш кез мелшермен багалайды, ал нэтижесш балмен керсетед1.

0p6ip дене 6iTiMi максималды балл алу керек, ал барлык балдардыц жиыны 100 балдан аспау керек. Шошкаларды бо- нитировкалау нускауы бойынша аталык шошка мен аналык шошкаларды элита класына багалау кезшде 90 жэне одан жогары бага алгандар жатады, I класка 85-90 балл, II класка 80-84 балл алгандар жатады. Шошка шаруашылыгында мусшд1 бонитировка колданылады, ягни мунда малдыц Typi езшщ п1шшш немесе

152

баскалай экстерьер™ ерекшел1ктердо бейнелейтш (салбы раган арка - темен догамен, шатыр тэр!здес арка - жогары караган догамен) белплермен белгшенед,. Ш ошкаларды экстерьерлш багалаганда калданылатын кернекшж жэне жазулардын т е з д т тэсшшц болашагы зор.

КврсепаштерЖогары балл

Аталыкшошка

А налы к

Жалпы Typi, конституциясы, тукымныц Typjiepi, Tepici, кылы 20 20

Басы, мойыны 5 5Иыгы, жалы, T ec i 10 10Аркасы, бел1, 6yfiipi 15 15Куйымшагы, сан еп 20 20Аяк-колдарыАрткы 7 7Алдынгы 8 8Аналыктыц желш1, емшеп 5 5Аталыкгьщ жыныс мушелер1 10 - '

Койдын экстерьер!. Койдын; экстерьерш сипаттаганда басынын nimim, amueMi, мушздшп, оныц б т п ecin Keryi жун- дену1, мойнынын узындыгы мен келемй, оныц TepiciHiH жи- ырылып туруы, жалдыц бипеип мен узындыгы, арканыц форм асы, сауырдын узындыгы мен еш, тестщ т е р е ц д т мен еш, дененщ арткы ушншн белшнщ жетиту1, куйрыгынын узы ндыгы мен niiniHi (ет-май багытындагы куйрыкты тукым), аяк- колдардын орныктылыгы, тершщ жиырылыцкылыгы жэне Tepi жабындысынын ерекшел1ктер1 ескершедь Барлык ешм багытындагы койды экстерьерл1к багалауда оныц сут б е зт щ (жел1- шнщ) жетшгендипне, ягни келемд1, кал ыпты, емшектершщ дурыс орналасуына улкен кецш белед1.

Малды багалаганда эр багыттагы ен1м беретш кой тукымыныц айкын кершетш экстерьерлж ерекшел1ктерш ескеру кажет. М ы салы, ет-жун багытындагы койдын ет1н1ц T y p i айкын керш ген бо-

153

луы керек (reci терец жэне кец, аркасы мен 6eni жеткшкп узын жэне кец, сан ел жетшген, аяк-колдары орныкты орналаскан).

Биязы жущц койдыц басы узын, кысыцкы, мойыны орташа узындыкта, мунда 2-3 тершщ жиырылганы бар, Toci терец, аса кец емес, денеа кысыцкы жалпак, жалы салыстырмалы ал ганда биш, аркасы мен 6eni тузу, булшьщ errepi жаксы жетшген, куйымшагы тузу, аяк-колдары орташа узындыкта, мыкты. Жун багытында енш берет1н койлардыц экстерьерше жеткшкп мелшерде тершщ жиырылгандыгы, алжапкыш немесе мойынныц катпары болуы керек. Биязы жэне жартылай биязы жущц койларды тертбурыш жуйеамен сипаттайды. Дурыс дамудан ауыткулары бар малдыц бтм ш шартты белпмен белгшейщ. Осы жуйе бойынша тубп1 жэне жун беретш ешюлерщ де сипаттайды. Роман тукымды койга экстерьерлш бага бергенде 2 турге беледк селекеттур (Tipi салмагы ете улкен емес) жэне нэзж (Tipi салмагы аздау). Ет-май багытындагы куйрыкты кой улкен келемдшпмен, конституциясыныц мыкгьшыгымен, суйепнщ жаксы дамыганымен, басы коцкак та- науымен, мойыныныц булшык eri орта узындыкта болып жаксы дамыганымен, жалыныныц кецдйпмен, аркасыныц тузулшитмен, куйыршыгыныц кец болып жэне аздап туацкшптмен, аяктарыны ц мыктылыгымен, куйрыгыныц улкен жэне орташа келемд1пмен, тартылып тургандыгымен немесе тус1цкштмен суреттелед!.

Олшеу аркылы малдарга бага беру. Экстерьерд1 ете накты жэне обьективп багалау тэсип малдьщ денесш елшеу болады. Малды елшемдер1 аркылы багалау субъективт1 багалаудан, ягни кез мелшермен багалаудан жэне езара салыстырудан сактайды. 70-тен жогары елшемдер бар. dp6ip елшемдер мал денесшщ белгш 6ip нуктелершен алынады. Малды елшеу ушш елшеу таягы, циркуль, елшеу таспасы колданылады. Малды экстерьерлйс багалау кез1ндеп ете мацызы бар елшемдер мыналар:

Шоктыгынын бшктш - жерден тж алгандагы ец жогаргы нукте аралыгы;

Арканыц бшктш - жерден тис алгандагы акыргы кеирек омырткасы есщц1сшщ ycri аралыгы;

Куйымшактыц би1кпп - Куйымшактыц ец устщп Hyicreci мен жерге дейшп аралык;

154

Кеудесшщ теревднт - шоктыгыньщ ец бшгшен жауырын суйегшщ ец темен нуктесше дейшп аралык;

Кеудесшщ ендш п - жауырын тусындагы кеуденщ ендшш;Туркыныц кигаш узындыгы - алдыцгы акыргы жауырын

колтыгыныц 6ipiKKeH нуктесшен шонданайдыц Lanci ерше дeйiнгi ара кашыктык (аталган елшемдер елшем таякдыаларымен алынады);

Сербеп аралык узындыгы - мыкын суйектершщ алшактыгы;Бексенщ кисык узындыгы - алдыцгы мыкын нуктесшен

шонданайдыц ершщ акыргы innci нуктес1;Бастыц узындыгы - каракус кырыныц ортасынан танау айна-

сына дейшп кашыктык;Мацдайдыц ец улкен еш - кез шарасыньщ ец жогаргы узарган

нуктелерш щ езара кашьщтыгы;Кеуде орамы - жауырынныц акыргы бурышынан жанап ететш

айналымды апшецщ;Жшнппк орамы - бш езш суйектщ ец жукарган жер1ндеп

орам;Бексен1ц жартылай орамы - 6ip т1зе уршыгынан eKiHmiciHe

дей1нп жартылай айналымыныц кашыктыгы (Грегор елше\п). Бул елшемдер сантиметрл1 ленталармен алынады. Тершщ ка- лыцдыгын шынтакга жэне жепнш1 кабьфганыц ортасында пггангециркулмен елшейдй. Эр турл1 ауыл шаруашылык малда- рына 6ernini 6ip елшем топтары тагайындалган: Ipi кара малына- 15, шошка, кой жылкы малына - 10. Асыл тукымды малдарды TeriKTepiMeH зерттегенде елшемдер санын кеп пайдаланады: ipi кара малый багалаганда 30 елшем, мемлекетпк асылдандыру к1табына жазу ушш - тек 5-12 елшем.

Малдарды экстерьерлйс багалаудыц жаксы жетшген Tdctni - дене бтм н щ индекст санау. Индексп санау деп мал денесшщ препорциясын суреггейтш анатомиялык 6ip-6ipiMeH байланыскан елшемдердщ процентик катынасын айтады. Индексп санаганда кез келген елшемдерд1 гана емес, оныц дене-бтмшщ кескш мен агзаныц даму пропорциясын суреттеудщ ец жогаргы децгеш де есепке алынады. Агзаныц даму децгейш, оныц денесшщ пропорциясын жэне малдыц жалпылай конституцияльщ турш санау индекстер1 непздел1п жасалган.

155

Зерттеудщ максатына байланысты эр турл1 индекстер санала- ды. А. А. Малигонов ecyai жэне дамуды зерттеу ушш елшемдерд1

пайдаланган кезде езара есу энергиясы бойынша ете айкын ай- ырмасы бар жэне ете катты езгеретш елшемдердщ индексш болдырмау максатында эр Typni жетшмеген турлерге индекстер пайдалануды усынган. В. О. Витт малдын жасы бойынша аз езгере отыратын, осы мал тобьша арналган тукым калдыратын турдо сипаттайтын елшемдер бас каша катынасын алган. Ол онтогенетикалык даму удергсшде параллельд1 езгеретш, ал индекстщ ез1 туракты болып калатын елшемдер катынасын алу керек екенш есептеген.

Малдьщ конституциялык ерекшел1ктерш жэне дамуыныц децгешн суреттейтш мацызды индекстер:

1. Сирактылык индекс!, аяктыц салыстырмалы узындыгын бейнелейдг

ППпктыяынын бшктт- кеуденщ терендт) х 100шоцтыгыныц бшкттБул индекс малдыц конституциясын суреттеу ушш, малдьщ

жетшмеу децгейш зерттеу улан колданады. Мелшермен 6ip тукымдагы малдарга жататын улкен бийк сирактыц болуы анальщ курсактан шыккан кешнп жетшмеуден болады, Kepicunne, KepiHin турган ете кыска сирак (узын сирактыц кшй индекс!) аналык малдыц курсагында жетшмегендшнщ куэс1. Gcin келе жаткан малдардыц узын сирактыгы жасы улгайган сайын кшпрейе беред1.

2. Туркы сипаты индекс! немесе кершу индексу ягни дененщ узындыгыныц шоктык бшкппне катынасы.

(дененщ кигаш узындыгы) х 100шоцтыгыныц бшкттФорматтыц улкен индекс! адымдап желитш жылкыга, ет

багытындагы ipi кара малына, ал icimi индекс1 жепн жылкылар мен сут багытындагы ipi кара малына тэн. Аналык курсакта жетшмеген малдыц бул индекЫ ете жогары (ci6ip ipi каралары), тукымды суреттейтш аналык курсактан шыкканнан кейшп малдыц жетшмеу белгшерь Kepicimue, айтарлыктай орташадан темен. Жасы улгайган сайын аналык курсактан шыкканнан кейш

156

малдьщ узындыгы мен бшкпп белсецщ есетшщктен формат индекс! есе тусещ.

3. Кеуце-бексе индекс! жауырын мацайындагы кеуде еншщ бексенщ мыкын енше катынасы.

(жауырын манайындагы кеуде еш)х100 Сербек аралъщ етКеуде-бексе индекс! малдьщ ет багытындагы тукымында ете

улкен келемге жетедк К^ысьщкы кеудеа жэне 6eKceci кен урга- шыларга Караганда еркек турде тестщ купгп жэне бексесшщ eHi элаз дамуы салдарынан элдекандай кеп. Жасы улгайган сайын жауырын манайындагы кеуденщ енше Караганда мыкындагы бексенщ eHi узак есепнщктен жамбас-кеуденщ индекс! кшпрейе берещ.

4. Кеуделш индекс! жауырын мацайындагы кеуде еншщ кеуде терецщгше катынасын керсетедк

(кеуде еш)х100 кеуде терецдшКеуде индекс! кеуденщ цамуын суреттегенде кеуце-бексе

индексш тольщтырады. Кеуде индекс! сут багытындагы ipi кара мен жылдам желитш жылкыларга караганца, ет багытындагы ipi кара мен адымцап журетш жылкыларца жогары. Жас ерекшелпс e3repiciHe байланысты кеуде индекс! кеп емес.

5. Дене жумырлыгы индекс! немесе жинактыльщ. Бул кеуде орамы туркыныц кигаш узындыгына катынасын кёрсетед£

(кеудешн орамы)х100 туркыныц цигаш узындыгыДене салмагыныц дамуын жаксы керсететш инцекс осы бо

лып табылацы. Ет багытындагы ipi кара жэне ацымцап журетш жылкыларца денесшщ узынцьпыныц жаксы жетшгендшне кара- мастан, сут багытындагы ipi кара мен тез желитш жылкыларга Караганда жинактыльщ индексшен ете жогары ерекшеленещ. Азцаган келемце жабайы жэне азып жуцеген мал туршде болады, жасы улгайган сайын аз езгеред!.

6. Дeнeciнiц ецселшш индекса Бул куйымшак бшктМ нщ шоктыгыныц биигплне катынасын керсетедк

(куйымшак бтктт)х100 шоктыгыныц бшктт

157

Бул индекстщ келемш ен бексе бшкппнщ салыстырмалы да- муын (алдына Караганда) айтуга болады. Бул аналык курсактан кешнп организм дамуыныц жаксы керсепапп бола алады. Жасы улгайган сайын денесшщ ецселшш индекс! азая бередь Адым- дап (жоргалап) журетш аттар тукымына Караганда, Mime аттар тукымы жалыныц жаксы жетшуше байланысты, оларга осы индекешщ аздыгы тэн.

7. Айыр бекселипк индекс! (мыкын еншщ шонданай еркешнщ енше катынасын керсетед!).

(мыкын ем) х 100шонданай вркентщ eniБул индекс бексе еншщ дамуыныц керсепапп болып табы

лады жэне асыл тукымды аналыктарды багалаганда мацызы бар. Айьф бекселипк индекс! жасы улгайган сайын есе тусед1, ягни шонданай еркенше Караганда соцынан аякталатын мыкындагы бексенщ енш аныктайды, соган сэйкес суйек те есе тусед!.

8. Суйектйпк индекс!. Сирак суйеп орамыныц жал би!кт!г!не катынасын айтады.

(жЬйгтт орамы) хЮОшоцтыгыныц бшкттБул канканын салыстырмалы ecyiH керсетещ. Жумысшы

малдарга бага бергенде (епз, жылкы, кашыр) жэне тез адымды жылкыларды багалаганда ерекше, аз мелшерде Mime жэне жел!с аттарда мацызы бар. Жасы улгайган сайын аналык курсактан шыкканнан кейшг! жипк суйектер калыцдыгына Караганда узын- дыгына айтарлыктай узакка созылып есетвдш тен , суйектшш индекс! все туседа. Суйектшщтщ ете icimi индекс! кацка суйепнщ ете жукаргандыгын, малдыц шамадан тыс ескенд!г!н жэне он- дагы артык нэзштпег! керсетед!, Kepicirane улкен индекс селекет суйекплпсп жэне ете улкен дене-бтмдеп дерекш!кт! керсетед!.

9. Жазык мацдайлылык индекс! - (мандайдыц улкен ен!н!ц бастыц узындьпына катынасын керсетед!):

(мандайдын ен улкен eni) х 100бастыц узындыгыБул индекс бас еншщ салыстырмалы дамуыныц керсеткпш

болып табылдаы. Бул ip! караныц жэне жьшкыныц краниология-

158

лык турге жататындыгын аныктауда колданылады. Бул индекс бойынша ургашы жэне еркек даралардьщ арасында б1рнеше айырмашылыктар (б1ршппден - артьщ, еюнпнден - кем) кершедь Кец мацдайлылык индекс! тез жетшмейтш жэне сут багытындагы тукымдарга Караганда, тез жетшетш ет багытындагы мал ту- кымында кеп. Жасы улгайган сайын басыныц узьшдыгыныц ecyi енше Караганда кештеу аякталгандыктан индекс кеми бередь

10. Кец бастылык индекс! бас узындыгыныц жал бшкпгше катынасын керсетед!:

(бастын узындыгы) х 100гиоцтыгыныц бшкттСут багытындагы ipi карада ет багытындагы ipi карага Ка

раганда, сол сиякты тез желт журетш жылкымен салыстырганда адымдап журетш жылкыда бул индекс улкен болады. 3cipece алгашкы жылында малдыц басы узындыгы бойынша кушейтшп есепщйктен, улкен бастылык индекс! жасы улгайган сайын есе туседь

11. Аукымдылык индекс! кеуде орамыныц шоктык 6HiKTiriHe катынасын керсетед!:

(кеуде орамы) х 100шок,тыгыныц бшкттБул дененщ салыстырмалы дамыгандыгын керсетед!. Heri-

зшен жылкы малына гана пайдаланылады, ягни аукымдылык индекс! - жьшкы куш!нщ жэне жумыска жарамдьшыгыныц б!рден- 6ip KepceTKinii. Бул индекс адымдап журетш жылкыда ец жогары келемде, ал тез желш журепн жьшкы да ете аз келемде болады.

Теменде тукымы, конституциялык Typi мен беретш ешм ба- гыты эр турдеп малдардыц дене-бщмцйц индекс!не сэйкес ке- летш улплер, сондай-ак олардыц жас улгаюына карай индекс- терд!ц earepici керсетшген (12,13,14 жэне 15-кесте).

Эр жыныс TypiHe жататын малдардыц дене-бтм! арасындагы б1рнеше индексхнщ белпл-б!р езгерютер барын естен шыгармау керек. Эр багытта ешм беретш малдардыц дене-бтмшщ ин- декс1ндег1 барлык жас ерекшелйш жэне жыныстык айырмашы- лыктарды конституциясы бойынша багалаганда естен шыгар- мау керек.

159

12-кесте. Эр багытта ешм беретш ipi кара малы дене-бтмшш индекс! (ТАША бергендер1 бойынша)

ИндексIpi кара Typi

Ет багытындагы (шортгорн тукымы)

Ет-сут багытындагы (симментал

тукымы)

Сут багытындагы (Кара-ала

тукым)

Сирактылык 42,2 48,2 45,7

Созылгандьшык 122,5 118,4 120,8

Кеуде-бексе 83,5 85,5 80,2Кеуде 73,6 68,8 61,8Денешымырлыгы 132,5 121,3 118,2

Дененщецселшш 102,5 103,2 100,9

Айыр бекселшк 170 144,5 147,5

Суйектшк 13,9 15,1 14,6Жазыкмацдайлылык - 46,1 44,6

Улкен бастылык 34,5 36,8 40,0

13-кесте. Эр конституция туршдеп жылкы дене-бтмшщ индекс!

Индекс Таза канды MiHic аттар (лептосомды тур)

Ауыр жук тартатын (эйрисомды тур)

Созылгандыльщ 99,6 109,0

Дене шымырлыгы 111,4 118,5

Аукымдылык 113,5 129,5

Кеуде 53,2 62,3

Сирактылык 50,8 46,8

Суйектшк 12,1 16,2

Улкен бастылык 36,8 41

160

14-кесте. Дегерес едйрыкты кой тукымындагы еркек тоюгылардыц дене- 6i riмiiti>t индексждеп жас ерекшел1ктж езгерктер, % (Каз ¥АУ селекция жэне биотехнология кафедрасынын мэлэметтер! бойынша)

Индекс Жас мвлшерде

Туганкез1нде 2 айлык 4 айлык 7 айлык

12айлык

18айлык

Сирактылык 69,3 61,7 59,5 58,9 57,2 55,4

Созылгандылык 95,5 97,8 103,6 101,1 99,7 102,4Кеуде 66,9 69,0 72.0 69,6 67,4 71,7Аукымдылык 101,7 124,7 128,1 142,6 129,4 144,1Денешымырлыгы 106,6 127,5 131,2 141,0 129,7 140,7

Кеуце-бвксе 125,7 138,6 135,9 138,1 106,7 119,5

Дене енселшп 102 103,9 104,0 101,2 102.5 102,7

Суйектипк 16,3 14,2 14,0 13,5 13,1 12,6

EipaK та индекс тэсип малдьщ дене-бтм1 туралы толыктай еипатты, т1пт1ден оньщ конституциясын корсете алмайды, i3iHine малдьщ экстерьерш жан-жакты окып-уйрену керекттнен ажырата алмайды, бэршен де барлыгын тйселей карау жолымен, содан сон организмнщ бхрйёще анатомия-физиологиялык ерекшел1ктер1мен таныеу аркылы конституциясын суреттей алады.

Графикалык (сызыктык) тэсш. Малдыц экстерьерш окып уйренуде сызыктык тэсш (экстерьерлж пщщцердщ курылымы) колданьшады. Егер индекс бойынша тек кана белектенген малдар багаланса, цшпн курылымына кемшде екщен кем емес немесе ей топ - 6ipeyi стандарт (эталон) бойынша алынады. Стандарт упин алынган малдыц елшемдер1 100%-дан болып пайдаланьшады, ал зерттелш жаткан топтагы немесе 6 ip малдыц орташа елшемше сэйкес келетш стандарттык елшемдер процентпен есептеледг Соцында, нуктетуршдеп горизонттык тузул i кте 6 ip -6 ip iH e H б1рдей кашыктыкта орналастырады. Осы нуктелер аркылы ететш перпендикуляр сызыктарда салыстырмалы топтагы мал едшемдертдеп белгш! 6 ip масштабтагы процентик ауыткулар (100%-нан асып кетепндер тузуден жогары, 100%-дан аласалар - темен) жинактала

11-1382 161

бередь Перпендикуляр бойынша нуктелерщ 6ip-6ipiMeH косканда зерттелш жаткан топтагы малдьщ экстерьерлж шшшшен сынык сызьщтар алынады. Стандарт сапасы ушш осы тукым малында- гы калаган турдщ орташа елшем1 немесе МАК жазбасындагы елшемдер, сол сиякты осы табындагы орташа елшемдер немесе бойлык малдар бойынша елшемдер колданады.

15-кесте. Эр турл1 тукым iuiinmeri жаца ет багытында ешм беретш ipi кара тукымы дене-бтмшщ индекс! (профессор А. К. Сумагуловтын бергендер! бойынша)

Ивдекс Тукым цшндел тур (тип)

Жасы, айы

туганда 8 12 15 18

Сирактылык; Бойшац 60,6 53,6 52,2 46,2 43,6

Жинакы (тыгыз) 56,8 49,0 49,8 42,5 38,5

Созылгандылык; Бойшац 97,7 110,1 115,7 126,9 127,8

Жинакы (тыгыз) 96,5 103,2 114,4 126,8 120,2

Кеуде-бексе Бойшац 87,9 91,7 107,3 117,9 119,9

Жинакы (тыгыз) 88,8 95,4 11,8 110,9 112,2

Суйектшш Бойшац 19,6 17,2 17,4 17,4 17,8

Жинакы (тыгыз) : 19,8 16,3 16,8 16,9 17,5

Еттшнс Бойшац 53,7 81Д) 82,4 88,1 92,4

Жинакы (тыгыз) 55,2 79,2 83,6 87,4 88,3

Кеуде Бойшац 48,3 70,3 77,6 81,2 84,0

Жинакы (тыгыз) 47,0 69,1 78,5 82,8 83,4

Тыгыздылык(сбитости)

Бойшац 116,9 126,2 134,0 124,5 123,7

Жинакы (тыгыз) 117,9 130,6 136,3 125,3 122,1

Суретке Tycipy. Суретке Tycipy малдыц экстерьерш сипат- таганда елшемдермен алынбай калатын ерекшел1ктерд1 толык жэне накты керсетуде, елшемдерге косымша ретшде елеуш мацызы болады. Малды суретке Tycipy белгш 6ip тэж1рибеш, б1ркатар жагдайлардыц орындалуын кажет етедц. Малды дурыс

162

тургьпу, барлык малдарды 6 ip жагынан (он немесе сол) T ycipy,

барлык тус1ргендерд1 бфкелю масштабта орындау керек. Малды денесш бойлай журетшдей етт, тура жанын перпендикуляр етт суретке T y c ip y керек. Буны ашык KyHi, арнаулы аланда T ycipy керек. Суреткамерасынын нысанасы мен малдын ара кашыктыгы 3 еселенген малдын узындыгынан кем болмау керек. Малдын барлык терт аяк-колы K epiH in туруы керек. Бул ушш аппарат мал денесшщ орташа децгешнде туруы кажет. Малды бултты куш, acipece жарык шагылыскан кысты K y n i суретке туе i руге бол май- ды. Суретке туЫргенде жарык малдыц сауыр жагынан 45° бу- рыштыкта T ycy i керек. Барлык Tyci тек кана 6ip туей болмауы керек, малга Караганда жеткшюч кубылмалы болуы керек. Ата- тегшщ багытын жэне тукым арасындагы даракты суретке Tycipy аркылы гасырлык eTin калдыруга болады.

31-сурет. Орлов ж у й р ш т е р ш щ турл1 линияларыньщ э к с т е р ь е р ш к n im iH a e p i

163

Мал селекциясындагы экстерьердщ жэне конституцияньщ мацызы.

Селекционер экстерьерльконституцияльщ багалау ушш, малдыц барлык шаруашылыкка пайдалы селекциялык белгшерш калыптастыру непз1мен танысу керек. Экстерьер мен консти- туцияныц мацызы: малды ете жаксы ecipy мен жетщщрудщ се- 6e6iH жаксы тусшдцру, шаруашылыкгык жэне асылдылык бага- лылыгын карал болжам аныктайтындыгы. Мысалы, жогары сут ешмш алу ушш малдыц дене-бптмшщ мыкты (мытым), желш безшщ, тыныс алу мен ас корыту мушелершщ жаксы жетшгеш- нщ жеткшкп болатынын бшем1з. Селекционер асыл тукымды малдыц сапасына бойынша сут багытындагы ipi кара малына койылатын талаптарды канагаттандыратын, сол сиякты тукымды жетщщру удерюш жеделдететшш калдырады маман жегш жэне желгс аттарыныц, ет жэне жун багытындагы койдыц, ет жэне май багытындагы шошканыц араларындагы конституциялы- экстерьерлш айырмашылыктарды бше отырып, малдьщ толык еишдШрц курастырудыц алдында осы малды алдын-ала багалай жэне оныц келешектеп ешмдшгш багытка алып болжай алады. Конституция мен экстерьер малдыц дене 6hiM i мыктылыгыныц, денсаулыгьшыц, есушщ Kepcencinii болып кызмет erefli жэне осы тургыдан алганда ешм беру децгей байланысына тэуеладз болып, селекцияда езшдш мацызы болады. Сол себепп барлык ауылшаруашылык малдары тек кана хальщшаруашыльщ талапта- рына жауап бермеу i керек, сондай-ак оларды езше тэн сырткы орта зонасыныц жагдайына, ягни аз шыгынды жумсай отырып, кеп ешм беретшше багыттау керек. Сондыктанда конституционалдык жэне экстерьерлш ерекшел1ктерд1 есепке алу жэне оны катан та- лаппен карау малдарды ipiicrey мен дурыс багалаудыц тшелей жагдайы жэне селекциялык жумыстарга табыс бередь

Тэж1рибелш селекцияда конституциялык, экстерьерлш тур- лердщ арасындагы байланыстылык жэне мал ешмшщ багыты мен децгешнде экстерьерлш турлердщ болуы аса мацызды. Бул конституция жэне экстерьер бойынша малдыц ешмдшк децгейш ерте жастан болжауга болады. Сонымен, мысалы, сут багытындагы кунажын алгаш рет конституция жэне экстерьер бойынша 8-10 айда багаланады, толык бага 6ipimni сауылымнан кешн 3 жастан

164

асканда бершед1, сиырда сут ешмшщ калыптасуы 6-7 жаста 4 жэне 5 сауылымда болады, ал койларда алгаш рет мундай багалауга туганнан кешн 15-20 куннен соц болады (келешеп бар еркек токтыларды niuiTipM ey керек), екншп рет 4-4,5 айлыгында болады, непзп етмдипк белгшер 3,5-4 жаста калыптасады. Б1здщ кеп жылдык зерттеулер1м1з Ka3ipri кездеп дегерес тукымды койдьщ популяциясында ешм беретш турлердеп эр Typni тукым шйндеп мынандай конституциялык айырмашылыктар бар: жалпак денел1 (эйросомды), кысыцкы денедеп (лептосомды). Муны туганнан кешн 2 айлыгынан бастап козыдан айкын керуге болады. Экстерьерлж жэне конституциялык турлердщ арасындагы байланыс болу жэне дегресс койындагы белгшердщ децгеш б1зде жогарыда ай- тылган. Бул жагдайда баскаша эсер болатынын айту керек. 2 айлык жастагы жалпак дейёМ жэне кысыцкы денет токтылардыц дене ерекшел1ктерш керсететш б1рнеше жаксы елшемдер улкен саулыктардшндей болады. Бул ушш орамы бойынша жалпак денел1, кеуденщ еш, мыкыннын eHi 2,3 см немесе 3,2%; 2,7 см немесе 18% жэне 3,0 см немесе 24,6%, ал непзп шаруашылыктык пайдалы белгшер! бар осы жастагы козыныц Tipi салмагы 2,5 кг немесе 1,5 см немесе 8%.

16-кесте. Дегерес койларынын эр турл! экстерьер-конституциялык тур- лержж 2 айлык козыларынын жэне ересек аналыктарынын дене-бтмдержщ елшемдер!

Олшемдер, см2 айлык козылар Ересек аналыктар

жалпакденелшер

Щцщиседенелшер

Жалпакденелшер

Жщшжеденелшер

Х±ш Х±ш Х±ш Х±тШоктыгыньщ бийшп 57,3 ± 0,42 56,4 ± 0,40 66,2 ±0,21 65,6 ±0,19Куйымшагынын бшкпп 58,8 ± 0,48 57,8 ±0,38 67,2 ±0,19 67,0 ±0,18Дененщ кисык узындыгы

56,3 ± 0,67 54,1 ±0,70 67,7 ± 0,23 67,5 ±0,21

Кеуде аукымы 75,2 ± 0,67 72,9 ±1,44 87,8 ±0,31 88,1 ±0,25Кеуденщ терещцп 25,6 ±0,32 24,8 ± 0,54 31,0 ±0,09 30,3 ± 0,08Бшек аукымдыгы 8,1 ±0,08 7,9 ± 0,07 8,2 ± 0,02 8,0 ± 0,02Сербегшдеп еш 15,2 ±0,43 12,2 ±0,20 20,2 ± 0,07 18,7 ±0,06Кеудесшщ еш 17,7 ±0,14 15,0 ±0,21 22,7 ±0,15 20,7 ± 0,09

165

Мунда бершгендер дегерес тукымды койында экстерьерлж, конституциялык белгшер! бойынша бага берущ кец келемде, ерте жастан бастап бастауга мумюндш бередь Визуальдо аныктау мал телдершщ конституциялык турлерш онтогенездщ постнаталь- ды кезещнде асылтукымдылыкка жэне паЗдаланатын топтарга белектеп ажыратуга мумюндш бередь

Буныц тэж1рнбелйс селекцияларда мацызы бар жэне ендцр1стйс жагдайда малдарды ipiicrereHae карапайым жэне жецш жасауга болатын фенотиптш тэсш. Бул кезекп !рштеудщ арасындагы ара- лыктарды кыскартады жэне асылдылык жэне шаруашылыкгык багалылыгын есепке ала отырып эр турш топтардагы телдерд1 ecipyre кететш шыгындарды алдын ала есептетедь Малдьщ конституциялык, экстерьерлш ерекшелштерше бага беру мен ipiicrey тутастай алганда ауыл шаруашылык малдарында жогары eHiM беретш топтарды куру багытындагы селекция жумыстарыныц мацызды элемента болып есептеледь

4.8 Малдыц интерьер!Кешнп жылдары зоотехния гылымында биохимия, физиоло

гия, иммуногенетика, морфология, гистология гылымын жаппай колданбай, малдардыц асылдык жэне eHiM беретш сапалылыгын тупкшшп жетщщруге болмайды. Агзаны курайтын белок, май, KOMip жэне амин кышкылдары молекулаларыныц курылысын, ондагы реакция туршщ айырмашыльщтарын камтамасыз ететш химияльщ касиетш биту кажет. Асылдандыру жумысыныц тэж!- рибелершде малдыц экстерьер!, конституциясы жэне шыгу тегше, урпак сапасына байланысты жаппай ipiicrey жэне багалау колданылады. BipaK та тшелей ешмдшк KepceiKinrrepi бойынша багалау ересек жагдайга жетуш (оптимальды) тал ап erefli жэне калыпты орта жагдайы шарт. Осыган байланысты ерте жастан малдарды асыл тукымдык сапасын жэне беретш ешмдерш болжап бшудщ тэсщдерш табу ете мацызды. Ол тэсщцер асылтукымды касиетгер! темен малдарды тел кезвде сурыптап алып тастауга, аталыктарды ерте урпак сапасы бойынша сынауга мумюндш беред!.

Биология гылымыныц жетастпсгер! селекцияда малга олардыц innri морфологиялык ерекшелштер1 - интерьер! бойынша ешмдйпк

166

жэне тукымдьщ сапаларына бэта беретш жаца багыттыц дамуына экеядь

Интерьер деп агзаныц экстерьерше, конституциясына жэне ешмдшк багытына байланысты innci физиологияльщ, анатомо- гистологиялык жэне биохимияльщ каснеттершщ жиынтыгын атайды. Интерьер деген сез «innd» (франц.), ягни малдьщ iniiHe ущлуге талпынуды бйццредь Интерьерд1 зерттеу агазаныц iniKi курылысын танып бшуге: - ондагы мушелердщ, улпаныц, жуйе- лердщ салыстырмалы дамуын, онтогенездщ эр Typni кезещн- деп агзаныц физиологияльщ жэне биохимияльщ касиетш, оньщ конституциялык ерекшелпсгерш, оларга эсер ететш ыкдалдарды тануга - мумюндж бередг

Зоотехниядагы интерьерлж зерттеулер - тукым куалаушы- льщты жэне шаруапшлыктьщ пайдалы селекциялык белгшердщ байланысын сипаттайтын мал агзасыныц innd ерекшелпсгерш табу жэне isfley. Бул 6i3re генотиптщ зетгеу дэлдшн котеруге, оларды ecipy мен колданудыц жаксы тэсшдерш табуга эсер erreai.

Интерьер туралы окьш бшу малдыц немесе оньщ тукымыныц болашактагы ешмдшйгш, ягни оныц генотипш ертерек багалау мумкщщгш болжауга улкен рел белшетшдт сезаз. Осындай эдцсп тацдаудыц экономикалык тшмдшп em6ip талассыз, acipece малды жасанды турде урьщгандыруды кещнен колданган жагдайда ете жогары. Малдыц болашактагы етмдипгш болжау кезшде багалауга арналган интерьерлпс керсетюш жасына карай жэне сырткы тургп факторлардыц эсершен капай езгерет1цщгш зертгейдг

4.9 Интерьерд1 окыту тэсщдер1 жэне селекциядагы мацызы

Малдьщ интерьер1н зерттегенде непзшен морфологиялык, гистологиялык, фнзнологнялык, биохимиялык, цитогенетикалык, анатомиялык, ренгеноскопиялык тэсшдер колданылады. Инте- рьерхй зертгеуцщ мысалдары болып малдардыц каны жэне олардьщ нммунологиялык жэне биохимиялык касиетс, сут, тер шы- гаратын жэне май бездер!, Tepi, innd мушелер, суйек, жасушаныц курамы, дене температурасы, пульс жишп жэне дем алуы жэне т.б. жатады. Ka3ipri зоотехния гылымын мал агзасын, оныц imKi

167

ерекшелштерш зерттеудщ жетшген тэсшдер1 болуы ете кунды. Бул ушш селекция жумысын нэтижел1 ететш, агзаныц ауруга тетеп бергшгппн жасайтын жэне малдыц асылдылыгын, беретш OHiMiH болжайтын интерьердщ элементтерш усыну кажет.

Тершщ гистологиялъщ щрлысы. Койдын тер1сшдег1 жеке дара кабаттардыц катынасын жэне кан жолдарыныц дамуын зерттеу белгш мелшерде малдьщ конституциясын жэне ешм беру багытын сипаттайды. Тершщ тук тушншдеп (фолликуласында) жун тузепн орыны, ондагы туктщ тыгыз болуы жэне туйшнщ даму децгеш, койдыц беретш жун ешмшщ эулетп мумюншшгш сипаттайды жэне селекцияныц нэтижел1 эдгсш жетивдрудщ биологиялык непз1 болып табьшады. Б1здщ зерттеу1м1здеп дегерес тукымды кой козысыныц тугандагы тершшщ калыцдыгы - 2319 мк, 4 айында - 2527 мк, 12 айда - 2867 мк болады. Ересек саулык койда бул керсеткнн - 3234 мк болды. Б1здщ аныктаганымыздай, дегерес тукымыныц конституциялык ешмдшк турлершдеп те- picimn гистологиялык курылысы белгйп 6ip эр турлшктерда керсететшдш дэлелдендц. Жалпак дёйеМ койдыц кысьпщы де- H&ni коймен салыстырганда Tepici калыцдау болады. ^опщарда жалпы тершщ калыцдыгы 18,8 мк немесе 0,08%, ал саулыкта 10,8 мк немесе 0,04%. Дегерес тукымды койдыц конституциясыныц Typi жалпак денел1 малдьщ пайдасы бойынша ондагы беретш ет жэне жун ешмше байланысты болады. Сонымен катар, кептеген окымыстылар тарапынан Tepi курылысыньщ ерекшелштер1, калыцдыгы жэне жуннщ жукалылыгы арасында байланыс бары дэлелденген. Сонымен нэтижес!нде барлыгы да тук туйшшщ орналасуы мен курылысына байланысты болады. ¥сак жэне жогары орналасканмен салыстырганда улкен терец орналаскан тук тушншен кылшык талшык шыгады. Жуннщ жукалылыгы талшык кабына байланысты. Сондай-ак жунн!ц тыгыздыгы мен терщеп кан жолыныц дамуы арасында байланыс бары дэлелденген. Кой селекциясында жаца туган жэне ересек малдарда туйш топтарыныц орналасуыныц улкен мацызы бар. Австра- лияльщ меринос Tepicmin тш кесшд1сщдег! туйш орыналасу мен кан жолдарыныц арасында байланыс бары табылган. Туйш орыналасуыныц тузу сызыкты жэне шашырацкы немесе бугшген болып орналаскан eKi Typi бар. Bipmnri туршде субэпидермаль-

168

ды, ортадермальды, дермальды 3 кан жолдары кездеседг Eiciinui туршде тушннщ орналасуындагы ортадермальды кан жолы онша кершбейщ жэне кан жолдары кигаш немесе оратылган (буктеттген) болады. Крйдагы май бездершщ елшем1 эр T y p n i.

Н. В. Булгаков езшщ зерттеулершен кейш мынадай тужырымга келедь Тук талшыгы негурлым дерет болса, ондагы май бездер1 де еоншалыкты улкен болады.

Тер шыгаратын бездер карапайым куыс бездер TypiHe жатады. койларда олар тершщ барлык жершщ жогары кабатына орналаскан, биязы жуцщ койларда олар торлы кабаттьщ ше- карасына дешн жетедь ал кылшык жущц койларда жогарырак орналаскан. Б1з сиырларда желшнщ Tepicinoeri тер бездершщ саны мен ондагы безда жэне дэнекер улпалар катынасыньщ ара- ларында тэуелдипк болатынын бшем1з. Сауылым суттщ кеп берепшмен ерекшеленетш кунажындарда Tepi шыгаратын без- дердщ дамуы мен ересек кезде беретш сут ешмшщ арасында тэуелдопк болатынына байланысты жас кезшде Tepi шыгаратын бездершщ ете жетшепш аныкталды.

17-кесте. Тер бездер1 мен олардын сут ешмдшпнщ дамуы арасындагы байланыс

Малсаны

Тер бездер1 сацылауларыныц саны

3 сут маусымы бойынша суттщ сауымы

10 30-40 574018 29-30 436611 20-дан кем 4040

Суйек улпаларын зерттеу. Агзаныц eMip cypyi ушш суйек улпаларыныц мацызы ете зор. Зоотехникалык кез тургыдан алып Караганда кацкадагы жэне оныц жеке дара белштершдеи жас ерекшелжке байланысты болатын e3repicri, сондай-ак еуйектщ мыктылыгын, ондагы туздык курамьш зерттеу ерекше кецш бе- лерлйетей кызыкты. Суйектердщ мыктЫлыгын зерттеу ушш рен- ген еэулеешщ ещхру зацына непзделген ренгенофотометрикалык тэсш колданылады. Бул тэсщдщ кемепмен еуйектщ 6epiicriri мен курылысын жэне жогары ещм беретш сиырлардагы сауылу жэне суалган кездеп суйек тузейтш удер1етердщ ерекшелшн аныктай

169

аламыз. Суйектердщ 6epiKTiri эр суйекте эр турш жэне малдьщ тукымына, азыктануына, жасынатэуелд! болады. Ipi карамапынын жалпак жэне куыс суйегшщ механнкалык 6epiicririH (кысу жэне ишд1ру) арнайы тексередь содан соц ондагы химиялык курамды аныктайды. Суйекте кальций канша кеп болса, оныц соншалыкты 6epiK болатынын кердем1з. Жылкы суйегшщ кыскандагы 6epiKTiri граниттщ бер1кпгшен 2-3 есе артык, ал созган кездеп 6epiicriri жез жэне шойынмен б1рдей болтан. Ренгенография тэсш аркылы жогары ешм беретш сиырлардыц агзасында жеделдетш сауган кезде суйектж заттардьщ азаятынын аныкталды.

Булшьщ еттщ, дэнекер жэне май улпаларыныц гистология- лык, цурылысы. Малдардагы еттщ сапасын керсетуде булшык ет талшыгыныц узындыгына кецш аударьшады. Кептеген зерт- теушшер булшык ет талшыктары будасыныц (шогырыныц) калы ндыгы мен еттщ H93iicriri арасында байланыс барын аныктаган. Еттщ дэмдж сапасы мен гистологиялык курылыс сипаты арасында байланыс бар.

18-кесте. Эпздердщ арка етшщ морфологиялык курамы мен узын булшык ет улпалардьщ гистологиялык курамы арасындагы катынас (Бадиннш 6epyi бойынша)

KepceTKinrrepi Кызыл далалык тукым

Будан (шароле Кызыл далалык

тукым)Еттщ массасы, кг 176 232,6

Еттщ морфологиялык курамы, %Булшык ет 74,16 79,08

Май 2,19 1,71

Суйектер 20.10 16,86Сйпрлер 3,47 2,35

¥лпалардыц аркасындагы узын булшык ет1н1н гистологиялык

катынасы, %Булшык erriK 93,76 96,42

Майлык 1,56 1,26Дэнекерлж 4,68 2,32

170

Эдебиетгерде арка етшдеп булшык еттщ узын талшыгы- нын диаметршщ катынастары женшде бершгендерд1 салысты- ра келе дегерес куйрыкты койындагы булшык ет талшыгыныц калыцдыгы сол жастагы казак куйрыкты койымен (В. М. Тен бойынша), биязы жуцщ саулык пен гемпшир - тукым кошкары арасындагы будан - (Е. Ф. Чеботов бойынша) жэне едшбай ту- кымымен (А. В. Голодное бойынша) салыстырганда жука екеш керсетшген. Сонда да дегерес тукымды койдыц булшык еттершщ диаметр! ет-жун багытындагы казак койымен салыстырганда калыцдау (Ю. А. Скоробогатов бойынша). Сонымен, бастапкы eKi топтагы койлардыц 4-18 айларындагы салыстыратын булшык ет диаметршщ талшыктары 27,1; 27,0; 29,82 жэне 35,5 мк; 4 жэне 7 айдагы едшбай козысында 26,0 жэне 28,3; ал 4 жэне 18 айдагы ет-жун багытындагы жартылай биязы жуцщ казак койында 22,5;24,2 жэне 26,64 мк, Kepicimue 4 айда 29,52, 7- айда 25,25 жэне 18 айда 28,60 мк.

Дененщ температурасы, пульстщ жиш п жэне демалу. Деш сау мал агзасыныц e3repriurriK KepceTKiurrepi ете жогары жэне оныц жасына, жынысына, жуйке жэне булшык еттщ кызметше, жыныстык жагдайына, е тм беру децгейше, жыл мезгипне жэне баскадай эсерлерге тэуедщ болады. Сондыктанда, осы керсет- кшггермен малды багалау мен ipiicreyfli колдану кеп жагдайда «Меже мелшершен» ауыткулар керсететшднсген, тшп болмаганда оларды шектейдь Кейде малдыц ешм беру децгеш олардыц орга- низмпедеп тотыгу-тотыксыздану удерютшщ жеделдшне байланысты. Сонымен, жогары ешм берет1н nynbci жиш1г1мен, терец дем алысымен жэне кан кысымыныц жогарлылыгымен айыр- машылыкта болады.

К,анды зерттеу. Интерьерлйс зерттеулердац непзп нысаны канды болып табьшады. Агзадагы зат алмасу агымын зерттеу- де кан Tipi улпа peтiндe улкен мацызга ие. Канныц курамдык элементтер1, курамы жэне биохимиялык KepceTKiurrepi бойынша малдыц конституциясын, оныц физиологиялык жагдайын, белп- jii 6ip мелшерде, 6eperiH ешмш айтуга болады. Малдарда тек кана конституциялык керсетк1штер1 жэне берет1н ешмше байланысты ажыратуга болмайды, олардыц эр Typni эсерлер TypiHe кайтаратын жауабына да карайды. Бул реакциялардыц нег1з1не

171

организмнщ жеке дамуы мен пайда болуыныц барлык жолдарын аныктайтын биохимия лык ypflicrep жатады. Сондыктан да, агзада болатын барлык биохнмнялык урщсп барын жэне механизмш бшген кезде малдыц ешм беруш жэне асылдылык сапасын жетиадрудеп кез келген мэселеш шешу жолын барынша аша туседк Интерьерлйс зерттеулерде оныц жалпы саньшыц белiпн курайтын айналыстагы канныц келемш аныктау кабылданган. Эр турл1 малдыц денеешдеп канныц Memuepi эр Typni. Сонымен, жылкы организмйнде жалпы Tipi салмагьшыц 9,8%-ы, ipi карада- 8,0, койда - 4,6, коянда - 5,45, тауыкта - 8,5%-ын курайды. Кан тузетш корьпща (бауырда, кекбауьфда, суйек миында) курамдьщ элементтершщ жалпы массаныц 50%-ын орналаскан. Канды зерттегенде ец алдымен мына керсепаштерге: эритроцит, лейкоцит, гемоглобин курамьша, канныц кор сигплтне, белок, май, кант жэне т.б. заттардыц курамына карайды. Жас ерекшелйетерше байланысты эр турл1 малдардагы канныц курамдык элементтер1 кейб1реулершщ epeкшeлiктepi бар. Ересек ipi кара жэне жылкы малында бул керсеткшггер туган кездепамен салыстырганда темен. Шошка мен кояндарда, Kepieimne, жасы ескен сайын еседг Жаца туган малдарда тутасымен алганда гемоглобиншц курамы мен эритроциттердщ саны жогары. Туганнан соц аз уакыт шннде олар тез темендецщ, сосын кайтадан калыпына келе бастайды. Кеп жагдайларда бастапкы жагдай децгейше жеткет аз болады. Толык жеплген малдарда K3pi малдармен салыстырганда кызыл канныц KepcencimTepi ете жогары. И. Конштейн жэне К. Пущ керсеткендей жаца туган малдарда жогары керселаштердщ болу ce6e6i, тел туар кезде оган кеп мелшерде каганактан кан бертедь Буныц бешмделуштш мэш зор, ейткеш курсак iniiiizjeri дамудан сырткы дамуга кешу, ауысу кезецшде ете кеп жылу бел!нущ керек ететшщктен, организмде соган сэйкес жылу кебейедг Канныц курамына малдыц жынысы, оларды багып-куту, физиологияльщ жагдайы жэне баска да 6ipKarap ыкдалдар эсер етедг

К,ан сарысуындагы белоктъщ цурам. Б1з профессор К. Сейтка- лиевпен 6ipnecin салыстырмалыльщ жэне тукымдык жагынан дегерес, едшбай куйрыкты койлары мен олардыц будандарыныц кан сарысуында ете кеп мелшерде жалпы белок жэне оныц фрак- циялары бар екенш зерттедйс. Эр Typni генотиптеп койдыц каны

172

кузп жэне кектемп мезгшде алынган. Белгш 6ip тукы маралы к жалпы белок пен оньщ фракцияларынын айырмашылыктары кек- тем мезгшнде дегерес койында 7,01%, едшбай койында 7,11%, будандарында 7,37%, ал кузп мезгшде (8,46; 7,76 жэне 8,06%) болган. Барлык куз мезгшнде зерттелген кой топтарындагы кан сарысуларындагы жалпы белоктын саны жогары. Дегерес койында жалпы белок саны едшбай койына Караганда 0,7%, ал буданнан 0,4% жогары болып, кектем мезгшнде онын болуы ете аздыкты керсетп. Бул куз мезгшнде азыктандырудьщ колайлы жагдайынан «реакция межесшщ» жогарлауын керсетедг

К,ан сарысуындагы ферменттердщ белсендшт. Кандагы фер- ментпк жуйенщ белсендшк децгеш генетикалык бакылауда болады. Малдьщ ешм беретш сапасыныц ерекшелтн аныктайтын генетикалык жуйенщ кандагы ферменттершщ белсендшт мен езара байланысьга айкындау селекциядагы тэсшдерд! жетщщру ушш ете кажет. Keft6ip ферменттер алмасу процестер1ндеп топ- тарды баскарады, ал олардыц белсендшт зат алмасу жагдайыныц керсеткшп болып табылады. О. К. Смирнов, А. В. Будникова (1977) жэне баскалар 2-4 ай жасында бордакыга койылатын койдын кан сарысуьшда аминотрансфераз белсендшт жогары болгандык- тан, осы керсеткшзтердщ децгеш орта жэне темен мэндегшермен салыстырганда 16-28 кунге дешн узактыгы кыскартылатынын аныктаган. Шз жэне профессор К. Сейткалиевпен б1рлескен жу- мыстарымызда асылдылык багалылыгына байланысты эр жас мелшер1ндеп дегрес тукымды койдын кан сарысуында жалпы белоктыц болуы, сарысудагы ферменттердщ белсендшт - аспар- татаминотрансфераз (ACT), аланинаминотрансфераза (AJTT) жэне сштшк фосфотаза (РР) зерттеледг Зерттеу ушщ 1 жас мел- mepinaeri элиталык класка сэйкес асыл тукымды кошкарлар, 1 жэне 3, сондай-ак элиталык класка жататын ересек 4 жастагы кошкарларды ipiicren алынды. Зерттелетш кой тобындагы селекциялык белгшердщ орташа керсетюштер арасындагы айырмашылыктар децгеш статистикалык шындыкты керсетеда.

Бзвдщ зерттеуге алганымыз 6eperiH eniMi жэне асьшдьшык сапасы бойынша ете багалы малдар: элиталык ересек кошкарлар- дыц жэне 6ip жастагы копщарлардыц кан сарысуындагы жалпы белок децгеш ете жогары, ал 1 жастагы III класка жататын

173

19-кесте. Зерттелген дегерес кой тобынын беретш ешмдер!

Топтары Tipi салмагы, кг

Кыркылатын жун, кг

Жуннщ узындыгы, см

Кошкарлар: Элита кластар 62,1 ±0,32 5,54 ±0,17 13,8±0,18

1 класс 55,4 ± 1,52 4,48 ±0,18 12,9 ±0,25

III класс 46,7 ±1,08 3,30 ±0,24 11,1 ±0,29

Непзп ересек копщарлар (элита класс)

101,8 ±1,75 6,70 ± 0,17 13,6 ±0,23

малдардагы децгей ете темен екенш керсето. Б1здеп бершгендер бойынша элита класка жататын 1 жастагы кошкарлардагы жалпы белок децгеш мен ACT жэне AJ1T белсендшктер14 жастагы ересек тукым беретш кошкарлардшмен б1рдей болады.

Будан жаска байланысты кан сарысуындагы ферменттер белсендшгшщ кайтадан аминге айналуыныц езгермейтшш 6i- лем1з. Салыстыратын мал топтарындагы асылдылык багалы- лыгы бойынша сэйкес болатын кан сарысуындагы трансаминаза ферментшщ белсендшп белок арасындагы езара мьщты байланыс бары аныкгалды. 20-кестеде бершгендерд1 талдаганда дегерес койыньщ канындагы ферменттердщ белсендшп жэне жалпы белоктын болуы оныц беретш ешм децгейше байланысты, ягни селекция тэж1рибесшде улкен мэш бар. Сонымен б1здщ зерт- теулер1м1зде жалпы белоктьщ децгеШ, кандагы аминотрансфера- за белсендшп малдыц'Tipi салмагында, кыркылган зкуншдё жэне жуннщ узындыгында канагаттанарлыкт децгейден асып туседа, ал езшщ катарындагы элитамен салыстырганда темен eHiM беретш III класка жататын копщарларда жалпы белок пен ферментгщ белсендшп темен децгейде болды.

Малдардыц келешекте берепн ешмдершщ элеуетпк мумкш- дйсгерш болжау максатында биохимиялык тесто аныктау yniiH жас ерекшелк кезещн аныктау шугыл кещп аударткандыгы сез- ci3. Кептеген мамандардыц зерттеулер1 бойынша эр тукымдагы 2-4 айлык койларда ферменттердщ кайтадан аминдерге e3repyi байкалады, сонан соц калпына келедь

174

20-кесте. Дегерес койыныц кан сарысуындагы аминотрансфераза фермен- TiHiH белсендыт жэне сштинк фосфатазасы

Жалпы белок, % ферментгердщ белсендиип

Топтары X ± mACT

Пасхиноб1рлгп

АЛТПасхино6ipfliri

Сштшкфосфатаза

ЕВ

X±mv Х±т Х±г,

Кошкарлар: Элита кластар 7,48 ±0,15 50JI9± 1,30 29,51 ±1,8 57,79 ±1,86

I класс 6,65 ±0,10 43,67 ± 1,40 27,40 ±1,30 53,85 ± 1,30III класс 5,42 ±0,13 30,24 ±2,50 13,50 ± 1,10 50,22 ± 0,94Непзп ересеккошкарлар(элитакласс)

7,50 ±0,12 50,75 ± 2,70 31,12±2,9 45,45 + 2,28

Малдардыц крн топтары. Интерьерлж зерттеулерде канныц топтарын зерттеу мацызды орын алады. Малдьщ кан топта- рын аныктайтын антигещц зерттеу бойынша, 1900 жылы адам каныныц топтарын зерттеумен 6ipre Эрлих пен Моргенроныц жумыстары журдь Кан тобы тукым куалаудыц рецессивтш щшшде емес, кодоминанттык пшпнде тукым куалайтындьщтан, тукымаралык популяция, тукым дар, селекциясында, инбридинг, шагылыетыру жэне т.б. тэсшдерд1 зерттеудщ ыцгайлы ге- нетикальщ модел1 болып табылады. Малдьщ селекциясында кан топтарын зерттеуд1 кец турде колданудыц мацызы бар. Бул кан топтарыныц тукым куалаушыльщ зацдылыктары оцай байка- латындыгымен курсактан шыкканнан кешнп мал ем!ршщ барлык кезецшде жецш тусшд1ршед1, сондай-ак салыстырмалы турде жецш аныкталады. 1913 ж. М. Фишбейннщ зерттеулер! ipi кара мен шошканыц кан топтарын зерттеудщ Heri3iH салды. Бщщатар шошкаларда эритроциттер аглютинацияга тусед1, ягни йреулершдеп кан сарысуындагы эритроциттер 6ip-6ipiHe жа- бысады, баскаларында сарыеудагы эритроциттер аглютинацияга туспейда. Дэл сондай салыстырмалы бакылау ipi кара малдыц канында да болады. Осы непзде адамдардагы сиякты малдар да эр турл4 кан топтары жататындыгын болектеп ажыратуга бо-

175

лады. топтарындагы эритроциттердеп ерекше езщщк зат антигеннщ болуымен ерекшеленедг Антиген онтогенездщ бас- тапкы эмбрионалдык кезецде жэне мал ем1ршщ барлык кезещнде езгермейдг Кан топтары жекелеп жэне жалпьшап зерттеледц жэне селекцияда кептеген тэж1рибелж жэне теориялык сурактарды шешуге ыцгайлы генетикалык модель ретшде жумыс жасай- ды. Басым аллельдц кан dcepnepi 6ip-6ipiHen тэуелиз болып тукымга бершед1, ал баска белпт кептеген аллелизм туршде болады. Малдардыц кан топтары бойынша экелпс жагдайга ку- мэн келтаргенде, жаца зауыттьщ аталык i3 куруда, туган тепн бакылауды жузеге асыруда, малдарды экспорт жэне импортка шыгарарда шыккан жерш тексерущ журпзуге, малдарды тукым сапасы бойынша бакылау мен ipiicreyre колданады. Кан то- бын зерттеу тукымдык курылымы мен жекеше генеалогиялык жэне зауытшк i3fli талдаганда улкен жепстштермен колданады. Кан топтарыныц талданылуы б1ржумырткалыны (монозигот- ты), епзщкп (дизиготты) ажыратуга мумкшдйс береда. Муны генетика бойынша зерггегенде мацызы зор. Кан тобы бойынша тым ерте жастан фримартин кунажынды аныктап, оларды колданыстан шыгару ушш колданады. Аталык 13, эр lypni зауыттык жэне тукым шпндеп аймактык типтер арасындагы кан топтарыныц айкын езгешелштер1 селекциялы-асылдылык жу- мыстарын журпзуде, Kafici6ip мал тобьгаа жаткызуда езше тэн «белп берепн» антигенш тагайындайды. Селекцияда мал топтарындагы кан топтарын бакылау аркылы тукымныц курылым 6ipniicrepiH аталык i3, зауыттык жэне аймактык турлер бойынша б1ркелкипкке жетюзуге болады, сонымен коса селекция ушш осы мал топтарыныц арасында улкен айырмашылыктарга жету ушш кажеп болады. Сондыктан да селекцияда кан топтарын колдану малды ecipy тэсшн жузеге асыруга керек болады. Будан баска да жеке тукымдар мен тукым шшдеп езара генеалогиялык карым- катынастардыц кан араластыра (Kipicne) немесе ецщргстш бу- дандастыру нэтижесшен пайда болганын кан топтарын зерттеу аркылы 6ineMi3. Соцында Ka3ipri уакытта малдардыц кан топтары мен жеке селекцияпык белгшер! арасында байланыс бары аныкталды. Табындардагы непзп аталык щцердщ кан топтары бойынша езгешелйсгерш аныктауга болады. Kefi6ip аллельдер

176

сол жэне баска аталык 1здерге тэн болады, Мысалы, В. Ф. Красота Кострома тукымды ipi кара малындагы Каро букасыныц i3m- де жогары жишкте BQ; ТА1; Р 'ДДОА ^ОД^1 аллельдерц салат йзшде ВСКЕ; F1; О1; PjTjO1. таралган Малдардыц беретш сут ешм1 мен белгш 6ip аллельдершщ кездесу арасында байланыс бары аныкталган. О жэне BQTA1; Р1 аллельдер кездессе 1-i сау- ым бойынша осы аллельдер! жоктардан шынайы асып тусиеда ушппш сауылым бойынша 491 жэне 389 кг. Симментал, Кострома, Латвия курен тукым сиырларында гомозигот алы кан тобы В аллел1 бар болгандыктан сут сауылымы кебейгеш аныкталган, Ярослав тукымды сиырындагы мундай байланыс трансферин АД аркылы болтан. П.К. Кравченко (1971) кан топтарыныц тукымга бершуш баскаратын гендердщ KepiHyi шаруашылыкка пайдалы белгшердщ дамуына тура эсер етпейдц деп есептеген. BipaK та бул гендер (лрдей хромосомада орналасып, малдардыц ешмдшлн аныктауга мумгандш бередь Бул жагдайда белгш 6ip кан топта- ры малдардьщ гендершде жогары майлы суттшктщ жэне баска да гендердщ бар екендтнде белп берер «Генетикалык маркер» болып, малдардыц тшелей ешм беретш касиетше катысты болады. Малдардыц кан топтары туа салысымен белгш болгандыктан, курсактан шыкканнан кешнп даму кезещнде соншалыкты езгер- мейдц, сондыктан кан тобы аркылы оныц келешектеп беретш еншш болжауга болады.

Кешнп 10 жьш шпнде малдардыц биотехнеологиясы жэне малдарды серпщщ ecipy гылыми тэж1рибелш орталыгында Ф. Мухамедгалиевтщ, М. Тойшыбековтыц жетекшшимен б!здщ ел1м1здеп алдыцгы ipi кара тукымыныц кан тобындагы антигещц cneKTpnepni зерттеу журпзшдь Осы орталыктагы зертхананыц мецгеруппа профессор К. Кусмолданов (1997) алатау, эулиеата, симментал, казактыц ак басты сиыры, галповей, жергшпсп казак тукымдарыныц кан топтарындагы антигендер жшшгш жэне езше тэн спектрдщ сурепн аныктайды. Автор селекциялык, асылдылык жумысыныц жуйесшде осы керсетюнггердщ 6ipHe- rneyi езгередо деп есептеген. Олардыц шпндеп жекелер1 мумкш шашырацкырайды немесе Kepicimne кеп шогырланады. К. Кусмолдановы хабарлауындагы ipiicrey нэтижеЫ НВ жэне Са, эр багыттагы Ср жэне А т локустарына эсер етпейдц ал кан12-1382 177

топтарыныц жуйесшдеп Tf, Ра, Alb, жэне F локустарына ipi кара малыныц популяцияеын зерттеген кезде анык селекциялык кысым кeлтipeдi. Малдыц кан топтарын зерттеу кешннен бас- талгандыктан, ете кеп мал санынан иммунизация жэне езше тэн сары су алу ушш, ipi кара малдарында кан тобын жаксы зерттеу жэне тэж1рибелерде колдану ушш жаца антигещц ашу жэне кан жуйееш зерттеулерда жалгаетыруда жаксы жабдыкталган зертханалык орындар керек. Ipi кара малда канныц 11, койда 7, шошкаларда 16, жылкыларда 8, тауыктарда 14 жуйеЫ аныкталган. Осы уакытка дейш канныц кай топка жататындыгын аныктайтын эритроциттердщ антигецщ факторлары аныкталган, олар шама- мен ipi кара малда 100, жылкыларда 8, шошкаларда 40, койларда 26, тауыктарда 60.

21-кесте. Цазакстан малдарыныц тур.п жеке турлер1ндеп кан тобынын Г- жуйес! жэне агзалардыц полиморфты жуйеЫ аллельдержщ жииип

Жуйе Аллельдер

Тукым

Алатау-лык

Эулие-аталык

Симмен-талдык

Жергшкпказаки Галловей

НВ А 0,949 0,455 0,866 0,876 0,975В 0,051 0,545 0,134 0,124 0,025

СР А 0,564 0,465 0,568 0,624 0,653В 0,436 0,535 0,532 0,376 0,347

Alb А 0,687 0,586 0,717 0,635 0,310В 0,313 0,414 0,283 0,365 0,684

Ра А 0,540 0,635 0,651 0,598 0,473В 0,460 0,365 0,349 0,473 0,527

Tf А 0,230 0,190 0,086 0,179 0,289д 0,650 0,610 0,803 0,580 0,441Е 0,120 0,200 0,111 0,241 0,270

Am А 0,013 - - - -В 0,559 - - 0,486С 0,428 - - - 0,514

Са F 0,103 0,350 0,323 0,277 0,098S 0,897 0,650 0,677 0,723 0,902

F F 0,746 0,733 0,781 0,717 0,793V 0,254 0,267 0,219 0,283 0,207

178

Кан тобыныц тукым куалаушылыгымен танысуда мынадай мацызды зацдылык бекптлген: урпактарыныц кан факторлары ата- аналарыньщ кан тобына сэйкес болады. Егер урпактыц канында ата-анасыньщ 6ipeyme де катысты кан факторы аныкталмаса, онда осы телдщ шыгу теп дурыс жазылмаган болып есептелшедг Бутан сонымен 6ipre урпактыц кан факторьшьщ, ата-аналарыньщ кан тобындагы барлык факторлардьщ болуы м1ндети емес. Егер ата-аналары кандайда 6ip факторлар бойынша гетерозиготты болса, бул антигендер урпагына ауыспауы да мумкш. Егер урпактары ата-аналарыньщ барльщ антигендерш мура етсе, онда осы мал турлершщ барлыгында кан факторыньщ толык жиынтыгы болады едц жэне осыган байланысты малдардыц шыгу тепне имму- ногенетикалык талдама жасау мумкш болмайды.

К а н а к у ы з д а р ы н ы ц п о и м о р ф и з 1м ь Отандык жэне шетелдш зерттеушшер niKipiHme, малшаруашылыгыныц непзп мэселелерш шешуде ец тшмщ интерьерлш тест ретшде кан акуыздарыныц полиморфизм! алынган. Оларды селекция барысында кец пай- далану малдыц генотишн накты багалауга жэне сурыптау мен жуптастырудыц нэтижелерш дурыс болжауга мумюндш бередг

«Полиморфизм» тусштпн Е. В. Форд (1945) тукымкуалайтын белгшерге катысты енпзедо. Сондыктан популяцияньщ урпак- тарында белгшщ ею немесе б1рнеше турлер1 болгандыктан генетикалык полиморфизм деп угымды пайдаланган жен.

Мал каныныц полиморфтык жуйелершде ец кеп аллель саны, ягни фенотиптер мумкшдш трансферрин акуызында жиналган, сондыктан малдьщ селекциялык генетикалык жумысы барысында осыны пайдаланган жен.

Зерттеулер койлардыц дене салмагы, жун кыркымы, узындыгы жэне баска селекциялык белгшершщ трансферин мен гемоглобин турлер1мен байланыстыгын аньщтаган.

Акуыз Typnepi малдьщ жеке даму кезшде езгермейд1 жэне тукым куаламайды. d p 6 ip акуыз - белгш 6 ip геннщ нэтижесь Акуыздыц полиморфты жуйе гендер1 малдыц ешмдшгш бакы- лайтын гендершен байланыста болуы мумкш. Ол мынандай жагдайда туындайды: 1. гендердщ плейтроптык эффектюш, ягни полиморфты белгшер мен 6 ip re ешмдшк белгшердо аныкгаганд;2. осы гецдердщ хромосома пшнде пркес болганда, 3. гендердщ

179

гетерозиготалык жагдайы кезшде жалпы "ripmuiiK кабшеттшп жэне жогары ешмдшк 6 en rm ep i мен полиморфты жуйелер ара- сындагы байланыстарды аныктаганда.

Б1здщ аспиранттарымыз Г.Л. Ким кеп жылдары «Баканас» асыл тукымды шару аш ы л ыгында дегерес куйръщта кой л арындагы кан акуыздар полиморфизм! женшде биохимиялык зерттеулер журпедц жэне трансферин мен гемоглобин турлершщ етм дш к касиетгершщ байланы старый аныктайды.

Oprypni топтагы 1173 дегерес койларына (кошкар, саулык, ер- кек токты, ¥ргашы токты) журпзшген зерттеулер А,В,С»Д,Е - 5 турл1 трансферрин аллелдер1 аныкталды, оларда мумкш 15 фено- типтен 14 Typi кездеседа. Б^л популяцияда канньщ тек ЕЕ трансферин Typi кездескен жок. Барлык кой топтарында ец кеп кездескеш Tfc - орта есеппен 0,494, Tfa - 0,192. Сонымен катар Tf - 0,106, ец аз концентрациялы ген Tf - 0,022 жэне Tf - 0,085 гендерь НВа жэне НВв eKi кодоминантты аллельдермен бакыланатын гемоглобиннщ АА, ВВ, АВ - 3 фенотип! аныкталган.

22-кесте. Трансфериндердш турше байланысты дегерес койларынын Tipi салмагы жэне жунннц кыркылуы (ГЛ. Ким бойынша)

ТрансфериндердщTypaepi

—Кошкар Аналыктар

Tipiсалмагы,

кг

Жуннщкыркылуы,

кг

Tipiсалмагы,

кг


кг

Х ±т Х ±т Х±ш Х±ш

АА - 8,0 ±0,46 56,9 ±0,85 3,4 ±0.14

ВВ 103,8 ± 3,64 5,8 ±0,69 56,7 ±0,69 2.6 ±0.65

СС 97,9 ±2,42 6,3 ± 0,26 58,2 ±0,51 3,1 ±0,09

д д 94,7 ± 4,92 7,0 ±0,36 - -АВ •— - 57,5 ±0,80 2,7 ±0,17АС 96^ ±1.61 6,0 ± 0,29 57,3 ±0,58 3,4 ±0,12АД 91,5 ±2,51 6,1 ±0,58 56,8 ±0,64 3,1 ±0,16АЕ — 7,5 ±0,61 - -

ВС 101,6 ± 1,71 7,7 ±0,81 57,0 ± 1,29 2,7 ± 0,67

180

22-кестенщ жалгасы

в д - 54,0 ± 1,73 2,9 ± 0,25BE 99,0 ± 1,83 5,0 ±0,33 -

Сд 100 ± 1,85 7,7 ±0,83 57,8 ±1,41 2,9 ± 0,23СЕ - -

Орташа 97.6 ± 1,39 6,3 ±0,15 57,5 ±0,27 3.1 ±0.06

Дегерес койларынын эр Typai трансфериндершщ Typi бойынша езгерпщ тт аныкталган (22-кесте). Кршкар тобы бойынша жэне аналыктардын тобы бойынша да Tipi салмак жэне жуннщ кыркылуына катысты бойынша, АА, СС жэне АД трансферин TYpлepi барлары ен жаксыеы болып есептелщщ, ал ец нашары - ВВ, ДД, ВД жэне СД. Tipi салмак бойынша, гемоглобин Typi бойынша ен жаксы мал болып НвАА - барлары, жуннщ кыркылуы бойынша ец жаксыеы болып ВВ жэне АВ барлары есептел1цщ (23-кесте).

23-кесте. Гемоглобин турше байланысты дегерес койларынын Tipi салмагы жэне жунн!н кыркылуы (Г. JI. Ким бойынша)

Гемоглобинтурлер1

Кошкар Анальщтар

Tipiсалмагы,

кг

ЖYHнiнкыркылуы,

кг

Tipiсалмагы,

кг


кг

Х±ш Х ±т Х ±т Х ±т

АА 101,2 ±4,7 6.1 ±0,48 57,9 ± 1,53 3,2 ±0,26

ВВ 97,2 ±1,96 6,5 ±0,19 57,1 ±0,34 3,5 ± 0,06

АВ 93,8 ±1,59 6,1 ±0,32 58,5 ± 0,47 3,0 ±0,11

Орташа 96,5 ±2,19 6,4 ± 0,24 57,6 ±0,44 3,2 ±0,09

Гомозиготалар 97,5 ±2,41 6,5 ±0,21 57,2 ± 0,43 3,2 ±0,08

Гетерозиготалар 93,8 ± 1,59 6,2 ± 0,32 58,5 ±0,47 3,0 ±0,11

вшмдшктердщ биохимиялык кврсетюштермен взара бай- ланысы, гeмoглoбиндepдiц, трансфериндердщ кешещй генотип- термен сэйкесттнде айкын бершген. Барлык жыныстык жас epeionefliKTepi бойынша ешмдшп жагынан жаксьшар катарына

181

Tf CC Нв BB генотиптер1 барлары, ец нашарына Tf AA НвАВ, Tf СД НвВВ, Tf BB НВв AB генотиптер1 барлары жащызылган. T fABHeAB, Т fACHeAB кешецщ reHorairrepi барлары салмагыныц жогары жэне жун ешмдшгшщ темецщгшен ерекшеленген.

Колданыста журген баска эдютермен кешецщ журпзшген зерттеулердщ нэтижесшде негурлым ерте жаста (20-30 кун) канныц полиморфты жуйесш есепке ала отыра койдыц дегерес тукымы бойынша асыл тукымды койларды сурыптап алуга усы ны стар эз1рленген. Муныц езш сапаньщ жаксы KepceTKinrrepi болгандыктан тацдауды AA, CC, АВ, АД, ВС, СЕ трансфериндер1 бар койларга жасаган дурыс.

Керсетшген трансферин турлер1 бар койлардыц MeHniiicri салмагы 61%-ды курайды.

1997 жылы М. М. Тойшыбеков пен Г. М. Эбшова туцгыш рет едшбай, каракел, цигай, казак, жарты лай биязы жуцщ, казактыц биязы жуцщ, оцтустак казак мериносы, казак архар мериносы тукымдары арасындагы филогенетикалык байланыстагы микроэволюция удерюшщ ерекшел1ктерше генеалогиялык талдау жа- сады. Генетикалык непздеп кашыктыкта олардьщ барлыгыныц шыгу теп жергшпста кылшыкты жуцщ куйрыкты койынан шык- кандыгы аныкталды. Сонымен коса осы уакытта тукым тузу процесшдеп селекциялык-асылдылык ерекшелпетер1мен камтамасыз етшген койдыц эр нактылы турше айкын ажьфатулар тагайындалды жэне генетикалык сапалы материалга экология- лык-географияльщ жагдайында ешруден шыккан популяциялар жатады. Микроэволюцияныц дендрограммасы курделшйс децгеш 5 турл1 филогенетикалык байланыстардан турады. Максималды генетикалык кашыктык (DM=0 ,0026) едшбай жэне казак архар- меринос тукым койларыньщ арасындагы ец аз уксастык коэффициента (SML=0,8059); ец жакын туыска кылшьщ жущц тукымга жататын едшбай жэне каракел койлары жатады (DM=0,026; SML=0,9974).

Ец ныгайган гомозиготгы децгейге койдыц каракел тукымы жатады (SH=25,44), ал ец азына кроссбредта жартылай биязы жуцщ казак тукымы жатады (SH= 10,61).

Цитогенетикалык зерттеулер. Малдарды накты да, дэл етш

182

i

Tf CC Нв BB reHOTHirrepi барлары, ед нашарына Tf AA НвАВ, Tf СД НвВВ, Tf BB НВв AB генотиптер1 барлары жаткызылган. TfABHeAB, TfACHeAB кешендо генотиптер1 барлары салмагыныц жогары жэне жун енщдшлнщ темёнднтмен ерекшеленген.

Крлданыста журген баска эд!стермен кешецщ журпзшген зерттеулердщ нэтижесшде негурлым ерте жаста (20-30 кун) канныц полиморфты жуйесш есепке ала отыра койдыц деге- рес тукымы бойынша асыл тукымды койларды сурыптап алуга усыныстар эз1рленген. Муныц езш сапаныц жаксы KepceTKinrrepi болгандыктан тацдауцы AA, CC, АВ, АД, ВС, СЕ трансфериндер1 бар койларга жасаган дурыс.

Керсетшген трансферин Typnepi бар койлардыц мешшкп салмагы 61%-ды курайды.

1997 жылы М. М. Тойшыбеков пен Г. М. Эбшова туцгыш рет едшбай, каракел, цигай, казак, жартылай биязы жуцщ, казактыц биязы жуцщ, оцтустнс казак мериносы, казак архар мериносы тукымдары арасындагы филогенетикалык байланыстагы микроэволюция удергсшщ ерекшел1ктерше генеалогиялык талдау жа- сады. Генетикалык непздеп кашыктыкта олардьщ барлыгыныц шыгу теп жергшкп кылшыкты жуцщ куйрыкты койынан шык- кандыгы аныкталды. Сонымен коса осы уакытта тукым тузу процеандеп селекциялык-асылдылык ерекшелнстер1мен кам- тамасыз етшген койдыц эр нактылы TypiHe айкын ажыратулар тагайындалды жэне генетикалык сапалы материалга экология- льщ-географиялык жагдайында еЫруцен шыккан популяциялар жатады. Микроэволюцияныц дендрограммасы курделшнс децгеш 5 турл1 филогенетикалык байланыстардан турады. Максималды генетикалык кашыктык (DM=0 ,0026) едшбай жэне казак архар- меринос тукым койларыныц арасындагы ец аз уксастык коэффициент! (SML=0,8059); ец жакын туыска кылшьщ жуцщ тукымга жататын едшбай жэне каракел койлары жатады (DM=0,026; SML=0,9974).

Ец ныгайган гомозиготгы децгейге койдыц каракел тукымы жатады (SH=25,44), ал ец азына кроссбредп жартьшай биязы жуцщ казак тукымы жатады (SH= 10,61).

Цитогенетикальщ зерттеулер. Малдарды накты да, дэл етш

182

24-кесте. Эртур.'пгенотинтепкойлардынсомати кал ыкжасаушаларынлагы хромосомдар саны

Койдьщтукымдары N

Зерттелетш метафаздыц саны2 п<54 2п =54 2п 54 4п=54 барлыгы

Дегерес 19 60 305 10 5 380Едшбай 20 112 630 30 8 780Оцтустж казак мироносы 10 45 172 3 - 220

Ет-жунбагытындагыказаки

9 40 138 2 - 180

Жалпы 68 257 1245 45 13 1560

Бацылау mecminepi:1. Конституцияны калай тусшесм?

A) организмнщ морфологиялык белгшершщ жиынтыгыB) организмнщ морфологиялык жэне физиологияльщ белгшершщ жиынтыгыC) организмнщ физиологияльщ белгшершщ жиынтыгы Д) организмнщ сырткы орта факторларына реакциясыЕ) организмнщ тукымкуалаушылык белгшершщ жиынтыгы

2. П.И.Кулешов бойынша кандай тшш конституциялар бар?A) нэзйс, тыгызB) селекет, нэзйсC) тыгыз, болбыр Д) селекет, болбырЕ) селекет, нэзйс; тыгыз, болбыр

3. Селекет тигт конституция немен сипатталады?А) суейп 6epiK, булшыкеттер1 жаксы дамыган С) тершщ жаксы дамуы, ауыр массива суйек Д) тер1астындагы жэне май улпаларыньщ ете жаксы жетшу1 Е) суйеп 6epiK, Tepici жука

4. Нэзш тшгп конституция немен ерекшеленед1?A) суейп 6epiK,суйеп жука.B) суейп 6epiK, булшыкеттер1 жаксы дамыган;C) суйектер1 катал массивт1;Д) булшьщеттер! жаксы дамыган, cyfieicrepi катал массивп;Е) тар денёщ, дене мен суйект1ц жукалыгы;

184

5. Тыгыз THirri конституция немец сипатталады?A) суйеп 6epiK, булшыкеттер1 жаксы дамыган, Tepici тыгыз;B) денеа тар, Tepici жука;C) суйеп жука;Д) Tepici тьиыз, суйектер1 катал массива;Е) суйеп жука, Tepici тыгыз.

6. Болбыр турш констицуция немец сипатталады?A) тер1астындагы жэне май улпапарыныц ете жаксы жетшу1;B) суей п 6epiK, булшыкеттер1 жаксы дамыган;C) булшыкегтер1 жаксы дамыган, cyfieicrepi катал массивп; Д) суейп берш, суйеп жука;Е) денеа тар.

7. Кандай типп конституцияны У.Дюрст атап керсеткен?A) тыныс алу мен аскорту;B) тыныс алу;C) аскортыту;Д) болбыр;Е) толык.

8. Экстерьер деген не?A) жануардыц сырткы формаларыныц жиынтыгы;B) жалпы innd формаларыныц жиынтыгы;C) жалпы iiinci жэне сырткы формалардыц жиынтыгы;Д) букш организм белгшершщ жиынтыгы;Е) сырткы орта факторларына организмнщ реакциясы.

9. Экстерьерде багалау эд!стер1?A) кез мелшер1мен багалау, nymcrapni, елшеу эдютер1, графикалык. фотога Tycipy;B) балдык, фотога Tycipy;C) елшеу эдгс1;Д) гпазомерлц Е) пунктирль

10. Пунктирл1 немесе балды эдгспен экстерьер багалаудыц мэш?A) экстерьерд1 профиль курып, оны стандартен салыстыру;B) жануар елшемдерш циркуль, рулетка кемепмен аныктау:C) экстерьерд! багаланудыц пунктирл! шкаласы жасалган, оган сай 3p6ip б т м 6enrici балмеи багаланады:D) малдыц жаксы фотосуретш жасайды;E) кез аркылы сырткы карау жэне сипау.

11. Экстерьерд! елшеу эдЫмен багалаудыц мэш?A) жануар елшемдерш циркуль, рулетка кемепмен аныктау;B) экстерьера профиль курып, оны стандартен салыстыру;C) жануар елшемдерш елшеу таякшасы, циркуль, рулетка кемепмен аныктау;

185

D) кез аркылы сырттай карау жэне сипау;E) экстерьерд! багаланудыц пунктщш шкал асы жасалган, of ан сай 3p6ipeyi белгш пункт санымен багаланады.

12. Индекс деп неш атайды?A) малдын жалпы сырткы KepiHici;B) шш агзаныц физиологиялык, анатомо-гистологиялык жэне биохимялык касиеттершщ жиынтыгы;C) килограммен си патт алатын жануар елшемшщ катынасы;D) жануар денесшщ пропорциясынын жиынтыгы;E) анатомиялык 6ip-6ipiMeH байланыскан жануарденесшщ пропорциясын сипаттайтын пайыз туршдел катынас;

13. Узынаяктыльщ индекс! не сипаттайды?A) дене массасыньщ дамуы.B) шоктык бшкпгшщ дене узындыгына катынасы;C) мыкындагы омыртка жал пакты гыньщ кеуде кeлeмiнe катысы;D) канканьщ катысты дамуы;E) узындыгы бойынша аяктьщ катысты дамуы;

14. Созылу индекс! калай аныкталады?A) мыкындагы омыртка жалпактыгыныц кеуде келемше катысы;B) шоктык бшкпгшщ дене узындыгына катынасы;C) жауырын артындагы кеуде жалпактыгыныц кеуде терецдитне катынасы;D) дене узындыгыныц кисыгына кеуде орамьшыц катысы;E) сепзкездеп шоктыктыц бтктшке катынасы.

15. Кандай мал тукымдарында ец щШё жамбаскеуделж индекс! болады?

A) жумысшы жылкыларда;B) сутт! багыттагы жануарларда;C) кадамды жылкылар;D) жылдам журетш (аллюрлы) жылкыларда;E) erri багыттагы малда;

16. Суйекп индекс! неш б!лд!ред!?A) жануар дене массасыныц дамуы туралы;B) аяктьщ узындыгы бойынша дамуы туралы;C) суйектщ катысты дамуы туралы;D) колем бойынша артыныц дамуы;E) арткы жагыныц бшкпгшщ катысты дамуы.

17. Жануар интерьер! дегешм!з не?A) жануардыц жалпы сырткы K ep iH ici;

B) жануар дене пропорциясыныц жиынтыгы;C) агзаныц конституциясы, экстерьер! мен ешмдшк багытына байланысты innd физиологиялык, анатомды-гистологиялык, биохимиялык касиеттершщ жиынтыгы;

186

D) жануар денесшщ пропорциясын сипаттайтын езара анотомиялык байланыскан пайыздык катынас;E) жалпы малдын сырткы формалары.

18. Интерьерд1 зерттеулердщ басты o6beicrici?A) innci органдар;B) жасушаньщ цитологиялык компоненттер1;C)суйек;D) мал каны;E) малды сырткы Kepimcrepi.

19. Кандай жануарларда Tepi курылымыньщ ерекшел1ктер1 жун ешм- дашгше эсер етед1?

A) жумысшы малда;B) сутп багыттагы сиырларда;C) жылкыларца;D) койларда;E) erri багыттагы сиырларда.

20. Арканьщ узын булшьщетшщ дамуы кандай ешмдшпсп керсетед1?A) сутп ешмдшпс;B) етп ешмдшпс;C) жун евамдшгп;D) май улпасыныц шыгуы;E) сою жолы.

187

I5 - т а p a y . МАЛДЫ 0Н1МД1Л1Г1 БОЙЫНША БАГАЛАУ МЕН

СУРЫПТАУ

Fаламшар тургындарын азык-тул жпен камтамасыз ету - ете езекп жэне гасырдыц елеул1 зор мэселесг Kasipri кезде Б ¥ ¥ сарапшыларыныц есебшше 6ip адамга шакданда кунде- niicri кабылданатын калория саны жер бепнде орташа есеп- пен 2400 ккал мелшерш курайды, осы ушш малдан алына- тын белокпен камтамасыз етшу децгет жэне майдыц орыны ете мацызды. Малдарды басты максатта азыктык ешмдер мен кайта ецдейтш ецщргстерге арналган шшазаты ушш ecipeai. Будан барып малдьщ ешм 6eprinrriri олардьщ басты селекцняга тусепн шаруашылыктык пайдалы белгшерше байланысты болады. Малдыц жогары ешмдшгш ажырату жэне аз шыгынмен жогары ешм алу ушш азыктыц сапасы мен ешмдшгше эсер ететш ыкпалдарды бшу керек. Бага беру ушш ipiiereyzu дурыс уйымдастыра бшш малдыц ешмдшгш есепке ала отырып каз1рп кездщ эдютерш пайдалану керек.

Сол жэне баска да малдардьщ ешм беру децгейш жакын- датылган мэл1меттер бойынша оларга бершген экстерьер жэне конституцнялык бага беру непзше суйене отырып алуга болады, 6ipaK та малдыц барлык ешм беру сапасын сырткы Typi бойынша аныктау мумкш емес. Будан барып оныц еш мдштн есепке алу кез1нде, сэйкес эд1стерд1 мецгерудщ мацызы пайда болды. Бул жумыстыц мацыздылыгын кейб1р ешм беру турше бершген ece6i бойынша уздшш созылган уакыт аралыгында журпзуден керем1з (сут ешмш 6epyi, жумырткалауы).

Малдардьщ шаруашылыкка пайдалы белгшершщ ете курдел1 табигаты бар болгандыктан, олар ыкпалдардыц эсершен курдел1 езгергстерге ушырайды. взгерпптктщ себебш заццылыктарын бшу малдардьщ ешмдерш жуйел1 турде кетеруге, жэне сапасын жаксарту урдгсш баскаруга керек. Мал ешмдершщ непзп тур- лерк сут, ет, жун, enTipi, жумыртка, кымбат ац Tepici.

188

5.1 Сут ешмдинп

Сут езшщ бай химиялык курамына жэне жогары биологиялык багалылыгына байланысты адамдардыц мацызды азыгы болып табылады. Оныц курамындагы 200-ден аса компоненттщ 20- сы аминкышкылы, 147-ci май кынщылы, 4-i кант, 30-ы макро- микроэлементтер, 23-i витаминдер, 20-сы глицерин, фосфатид, ферменттер, пигменттер жэне т.б.

Сут - сут безшщ lipniiniK кызымет1 нэтижесшен шыккан ешм. Суттщ Ty3ijiyi жэне оныц желшнен белщуа - жуйке жуйеа мен гормондармен рефлекторлы баскарылып отыратын курдел1 удергс. Сут тузетш эр турл1 заттар альвеолдарга канмен экелшедь Сут ешмш жогары децгейде беру желнвд жеделдетш канмен тол- тыруды кажет етедг1 литр сут тузу ушш желш аркылы 400-500 л кан журш eiyi керек, Tiirri орташа сут ешмд1 сиыр желшщ езшен кунше 5-6 тонна кан етедг Негурлым сиырлардыц беретш ешм1 кеп болса, согурлым сут безшдеп кан айналымыныц жылдамдыгы жогары болады. Сауылмайтын сиырларга Караганда сауылатын сиырлардыц желйннде кан айналымыныц жылдамдыгы б1рнеше есе артык екеш дэленденген. Данный курамына юретш заттар альвеолдардыц эпителий! жэне сут жолдарын курайтын эпите- лийлер аркылы тузшедь

Суттщ непзп курам дары: май, акуыз, кант, адам агзасымен 95,96 жэне 98% дерлж сэйкес сщ1ршед1. Орташа есеппен ересек адамныц тэулнепк 25% энергиясын камтамасыз етедк белокпен 61%, маймен 100%, кальциймен 150%, фосформен 112%.

Телдеген сиыр л ар желшшщ жумысы ете жогары жеделдйете болады. 2 ай сауылганнан кешн сиырлардагы сауын сут азая береди dcipece келеа буаздыгыныц 4-5 айларында Tim i азаяды. Бул кезде желшнщ келем1 азаяды, желшнщ жекеленген бел1ктер1 демалу жагдайына туседг Буаздылыктыц аягында бездш улпалар кайтадан дами бастайды жэне телдегеннен кешн сут безшщ жумысы жедел жумыс жасау кезещн бастайды.

Сауылу узактыгы (сут тузшу1) эр малдарда эр тургн. Жабайы ацдар тек кана телш сутпен коректещцру кезещнде гана сут бередц, ал уй жануарлары, acipece зауыт тукымдары мол азыктандьфу нэтнжесшде, селекцияда жэне сауын кезшде унем1

189

сут безш коздыру аркылы айтарлыктай узагырак сут беред1 (си- ырларда 300 кунге дейш). Телдегеннен суалганга дешнп суттщ бершу уакытын суттщ тузшу (лактация) кезещ деп атайды, ал суттщ тузшу1 мен бершушщ токтау уакытын суалу деп атайды. Суалумен келен телдеуге дешнп уакытгы дем алу кезещ деп атайды. Сауудыц кезещндеп куцщк жэне айлык сауын суттщ келемш сызыктык (графиктпс) бейнелеу сут тузшушщ кисьпы деп аталады. Сут тузшу! кезшдеп сутке б1ркатар физиологиялык ыкпалдар эсер етед1, алгашкы да сут тузшу кезещнде сут етм ш белгш децгейде ecipefli де, содан кешн акырындап азайта береда де, сут тузшуппн аягында шугыл тусш кетещ. Эдетте кундш максималды сауын сут тузшу 1- айдыц аягы мен 2- айдыц басында байкалады.

25-кесте. Эр mypni малдардагы суттщ к^рамы

Малдьщ TypiСуттщ курамындагылар (%)

Су Май Акуыз Сутканты Кул

Сиыр 87,2 3,8 3,5 4,8 0,7

Енеке аналыгы 82Д 7,5 4,3 5,2 0,8

Ennci 86,9 4,1 3,5 4,6 0,9

Кой 82,2 6,7 5,8 4,6 0,8

Бие 89,0 2,0 2,0 6,7 0,3

1нген 86,4 4,5 3,5 4,9 0,7

Зебу 86,2 4,8 3,0 53 0,7

Кодае 82,0 6,5 5,0 5,6 0,9

Шошка 834 5,6 7,1 3,1 1иСолтуспк бугысы 65,7 19,8 10,5 2,6 1,4

Коян 69,5 10,5 15,5 2,0 2,5

Лама 86,5 3,15 3,9 5,6 0,8

Кашыр 91,2 1,15 1,5 6,0 0,4

Кит 46,7 44 - 1,8 0,5

190

Суттщ курамы малдьщ турше, тукымына жэне жеке ерек- шелнше, жасына, сут тузшу кезещне, жыл мезгшше, сауылудьщ кайталануына, сондай-ак азьщтануы мен кутшуше байланысты.

Атакты рекордистер Ярослав тукымына жататын Вена сиыры жэне кара шубар тукымына жататьш Мозайка сиырларыныц сут тузшу кисыгы кецш аударарлыктай. Россияньщ Волгоград об- лысындагы «Доминск» колхозындагы Вена сиырынан ец жогары рекордты кунделйсп сут алынган (82,15 кг) 326 кунде 8512 кг, ал 300 кунде 8438 кг, суттщ майлылыгы 3,73% болтан. Россиядагы «Молочное» асылдандыру зауытындагы Мозайка сиырыныц 317 кунп сут тузшушен 11493 кг, ал 300 кунпсшен 11350 кг, майлылыгы 3,32% сут алган. Ец жогаргы кунделйсп сауылым сут 52 кг-ды куратан. Eipaicra кунделйсп сауылым сутпц ец жогары болганына карамай, 300 кунде Вена сиырына Караганда 6ipKejnci

32-сурег. Ярослав тукымынын Вена жэне Мозайка кара ала сиырларыныц сут маусымы кисыктыгы

191

сут тузшуше орай, одан елеуш турде кеп сут алынган. Челябинск облысыныц «Россия» мемлекетпк асылдандыру зауытындагы кара ала тукымыныц Россиянка сиырынан 365 кунде 18086 кг алынган.

33-сурет. К ара шубар тукымыныц Россиянка сиыры

5.2 Сут еншдЫпне эсер ететш ыкпалдардыц децгеш

Сиырдыц сут беру ешмдшш мелшермен кец турде 1000 кг-нан 25000 кг жэне одан да жогары болады. Сиырдыц сут ешмдшп жэне суттщ курамы кептеген ьщпапдарга байланысты: жасы жэне физиологияльщ жагдайы, азьщтаиуы мен KyTinyi, жыл мезгш, тукымдьщ, езшдж ерекшел1ктер. Селекциялык жумыстар тукымды жасап жетшдаруд1 жэне малдыц баска да белгшерш дамытады. Осыган байланысты сут багытындагы ipi кара ет багытындагымен салыстырганда айтарлыкгай мол сут беруге кабшетп болады. Ipi кара тукымыныц шнндп сутп кеп беретш сутп тукымдар, сутп майлы тукымдар, ете жаксы сут ешмш жогары ет сапасымен сэйкестещцретш сут-ет багытындагы си- ырлар бар. 1-топка жататындар: голштин кара ала, швиц кара ала жэне баска да фриз тукымынан шьщкандар. 2-топка джер- сей жэне гернсей; ал 3-топка: кызыл дат, англер жэне айршир

192

тукымдарынан шыккандар жатады. Тукымдык курылымды кайта калыпына келт1ру сут багытындагы ipi караны жетщщру барлык елдерге тэн. Сут багытында ecipuieriH тукымдардьщ санын кыскарту туралы езекп niKip калыптаскан. Сонымен АКШ-та 5, Нидерландыда 1 сут багытындагы тукым кал дыры л- ды. Эр тукымда беретш сут ешмдйигшщ децгеш кеп жагдайда малдардыц генотитмен калыптасатын жеке ерекшелтне байланысты. Мелшермен 1 тукымда жэне 1 табында жогары ешм беретш сиырларды утымды азыктандырганда темен ешм беретш сиырлардыц сауылган суттершен 3-4 есе жэне одан да артык сут берген. Бул ушш табындагы сауылган суттщ езгергш тп 20-25%- ды курайды. 1990 ж. В. Ф. Красота жэне баскалардыц айтуынша, Волгоград облысыныц «Молочное» асылдандыру заводындагы кара ала тукымына жататын «Россия» сиырын б1рдей жагдай мен купмде устап, 305 кунп сут тузшушен 3228-ден 11458 кг сут алган.

Малдардыц тукым шшдеп жэне белек табындагы генотиптш эр турлпт, мелшермен сут ешм1 багытын кетеруде малдарга селекция жумысын журпзуге мумкщщк бередь

Малдыц жасы. Сут ешмше б1рден-б1р ыкпал ететш эсердердщ 6ipi - малдыц жасы. Букш организмнщ жалпы дамуы мен ecyiHe байланысты, 9cipece, сут без! есе туседь Сут ешмдипп жас ерекщезшшщ жалпы зандылыгына байланысты. Сауылым сут белгип 6ip максималды децгейге дешн б1ркелк1 есёдД, сонан кешн акырындап азая бередь Б1здш ещм1зде ейршетш сиыр тукымыныц максималды сауылым суп 4-6 сут тузшушде (лак- тацияда) байкалады. 1 сут тузшуден максималды сауылым сутке дешнп ешмдшк мелшермен 40-50%-ке еседг Сауылым суттщ жасерекшелж e3repici мал тукымыныц ерекшелтне, оныц азыктануына, кутш-багылуына жэне т.б. байланысты. Сонымен, мысалы В. Ф. Красота жэне т.б. керсеткендер1 бойынша кара ала тукымына жататын сиырларды жеткипказ азыктандырса, жогары сауылым сут 7 сут тузшуше сэйкес келеда. Bipimni телдеген кунажыннан шыккан сауылым сут 60-65% келемш курайды. Жаксы купм жагдайында максималды сауылым сут 5 сут тузшувде алынган, бул упйн 6ipimni телдеген кунажын сулнщ керсетюип 75-77% кураган. Сиырдыц сут ешмдшгше

13-1382 193

жас ерекшешк езгергшгппнш зацдылыгын зерттеу, эр тукымга малдыц ешмдшгше сэйкес стандартты тагайындауга жэне бонитировка кезшде асыл тукымдык кундылык класс беруге мумкшдш береда. Эр жастагы сиырлардыц беретш сут ен1мдшгш салыстырганда да колданылатын тузейтш коэффициенттер ойла- стырылып шыгарылган. Мысалы: алгаш телдеген кунажынныц сауын сутш жетшген сиырдыц ешмше жетюзу ушш, оныц сауылым сутшш келемш 1,33 коэффициентше, ал екшпп телдеген сиырдыц керсеткшпн 1,11 коэффициентше кебейту керек. Жеке малдардьщ жасерекшелж езгергштгшдеп сауын суп олардыц жас ерекшелнсгерше байланысты эртурл1 келемде болады.

Кептеген себептердщ тагы 6ipi- жасы улгая келе сут калып- тастыргыш непзп муше - жел1ннщ келемшщ улгаятындыгы.

Т. К. Бексештовтыц мэл1метгер1 бойынша, далалык Кызыл тукым сиырларыныц жасы улгая келе, олардьщ сутшщ ешмдшп де артады екен, эрине, осыган сэйкес олардыц желшдершщ колем! де улгаяды. Сут сауыны 6ipiHnri рет болып турган сиырлар- мен салыстырганда толык жастагы сиырлардыц желшшщ колемi сауынга дейш 3,7%-га артык болтан, сауыннан кей1н 2,6%-га артык болтан, осытан сэйкес жел1ннщ узындыгы 8,1% жэне 9,5%, желшнщ еш 6,8% жэне 5,9%, желшнщ терецдш 16,0% жэне 26,7% болтан. Толык жастагы сиырлардыц желшдершщ тарты- луы 12,4%, ал 6ipunni сауылып отырган сиырларда 11,4%.

Сиырдыц mipi салмагы. Малдыц жалпы дамуын керсететш жэне оньщ сут ешмше айтарлыктай эсер ететш кврсеткйп малдыц Tipi салмагыныц келем1 болып табылады. Эр тукымда, эр табынныц iminqe табындагы орташа жагдаймен салыстырганда жаксы ен1м беретш мал бел1пшц, сэйкес жогары Tipi салмагы болады. Тукым шшдеп жаксы сауын беретш рекордистердщ соган сэйкес ете жогары Tipi салмагы болады. Сут багытындагы сиырларыц ет багытындагы сиырл арга Караганда дене салмагы мен сауын сут арасындагы корреляция децгеш жогары. А. А. Немцов- тщ зерттеу! бойынша, Ресейдщ Кострома облысындагы «Кара- ваево» асылдандыру зауатындаты сиырлардыц шшдеп Кострома тукымындаты алгаштелдейтш тайыншаныц Tipi салмагы 550 кг- нан кем емес. Олардыц Меншщп салмагы 34,1%, алынган орташа сауын сут 3694 кг, ал Tipi салмагы 550 кг-нан жогары болатындар-

194

дан 4205 кг, немесе 511 кг сут кеп алынган. BipaK та ете ipi малдыц барлыгы да жогары сут ешмш беред1 деп айтуга болмайды. 0 p 6 ip тукымга белгшi 6 ip салмактыц оптимумы бар, Tipi салмагы мен сут ешмшщ кел1с1мдшп, уйлес1мдшп, сиырдыц Tipi салмагыныц улкекм сут ешмшщ жогарлауын капыптастырады. Егер Tipi салмак тукымдык оптимум мелшершен жогары болса, улгаю - бул K epicm nie сауын суттщ темендеуше экеп соктырады. Б1рдей Tipi салмактагы малдардыц эртурл1 мелшерде сут 6epeTinqepi жэне Tipi салмагы аздау 6ipHeine сиырлардыц, баска кутш багылу жагдайлардагы тукымдагы улкен Tipi салмакты сиырларда да сут emMi арткан. Буны былай тусшд1руге болады: сут ешмдерш курастыру ушш, агзаныц жалпы дамуынан белек, оныц жеке мушелершщ, улпаларыныц жэне непзшен сут тузу удерюше жа- уапты сут безшщ, ягни жеке мушелершщ белгш 6ip кызметке ыцгайланып даму децгешнщ улкен мацызы бар. Осы тургыдан алып Караганда, кунажындардыц желш мен емшектерше тууга1,5 ай калганда дейш, массаж жасау аса мацызды. Кептеген тэж1рибелердщ нэтижеа бойынша массаж жасау сут безшщ жаксы жетшуш калыптастырады, тэж1рибеде турган топтагы сиырлардыц 6epeTiH сут ешмдшп айтарлыктай жогары болган жэне сауын суттщ жогары 6epm yi келеЫ сауылымга дейш сакталган.

26-кесте. Кунажын мен тайыншаныц желшше жасалган массаждыц малдыц келес! беретж сут ешмше acepi

Жануарлартобы

М.А. Смольяниннщ ManiMerrepi

А. Ломановтыц жэне А. Федосееваньщ

мэл1меттер1

С.С. Нови- ковтыц

шлшеттерд

Сауудыц 1 -кезещнщ 300 кундеп

сауыны

Тэушктшжогарысауын

Сауудыц 1-кезещнщ 300 кундеп

сауыны

Сауудыц 2-ini

кезещнщ 300 кундеп

сауыны

l-nii сауу кезещнщ сауыны

Тэж1рибел1 2126 11,2 3070 3725 3444

Бакылау 1652 10,4 2722 3478 2956

Ka3ipri уакытта кептеген салыстырмалы карапайым пнсв- мо массажды тугырлар карастырылып енпзшуде, муны колдану

195

ецбек шыгыны шугыл азаяды жэне кунажынныц желшше жасалган массаж кец турде колданыл ып, тэж1рибелш амал ретшде малдыц сут 0шмш арттыруды калыптастырады.

Тайыншаны алгаш урьщшандыру жасы. Сиырдыц Tipi салмагы оныц жасымен тыгыз байланысты. Оте ерте урыктан- дыруга косу сиырдыц 6eperiH сут ешмше колайсыз эсер етед\, оныц ecyiH тежейде. Алгаш урыктандыруга кеш косу сауын сутке болымсыз эсер етедь EipaK та алгаш урыктандыруды кеш жасау - экономикалык жагынан колайсыз, оларды ecipyre кете- тш ецбек шыгындар, кураддар, азыктар жогары болады. Кеш урыктандырылган сиырлар eMip суру аралыгында телд1 аз бере- тщщктен, сутп де аз бередь Алгашкы урыктандыру уакыты б1ркатар жагдайларда байланысты, ол непзшен малдардыц тукымдык жэне езщщк ерекшел1ктерше, азыктандыру, кутшу жэне т.б. жагдайларга байланысты. Тайыншаларды ересек сиыр массасыныц 65-70%-на не жеткенде урыктандыру кабылданган. В. Ф. Красота жэне т.б. зерттеулер! бойынша (1990) табынды жен- деу ушш ipiicren алынган тайыншадан 3000 кг сут алу ушш олардыц Tipi салмагы 18 айда 350 кг-нан кем болмау керек жэне Tipi салмагы 400 кг 305 кунп сауылым ншнде сауылган сутгщ 5000 кг курау керек. Тайыншаны максатты турде жеделдетш еиргенде, малдьщ дурыс дамуы мен оньщ алгашкы телдеуше тукымнын Tipi салмагыныц калыпты болуын естен шыгармау керек.

Буаздылъщ. Сиырдыц сут ешмше сиыр желшшдеп сут безшщ секретт1к жумысыныц 9cepi тиедь Оныц ecy i, дамуы калыптасуы барлык сут коректшердеп сиякты буаздылыгы мен телдеу уде- piciHe байланысты. Мундагы байланыс эр турл1 эндокринд1к без- дерд1ц кызыметше байланысты (dcipece гипофиз, жумыртка 6e3i) болатын гуморальдш непзге суйенед1.

Сут безш1ц ecyi мен жетшу1 кезецшде оныц кызмет жасай- тын улпасы - альвеолярлык жуйе дами бастайды. Буаздылык етш жаткан кезде сары дененщ гормоны жинактала берепндЬстен, суалган кезецде жел1ннщ бездне улпаларыныц белсендшт кал- пына келедь Буаздылык кезещнде пайда болатын сары дене 5-ай буаздылык кезшде бастапкыда сауын суттщ елеус1з азаюына эсер етедт Жаксы купм мен азыктандыру кезшде суалган сиырдыц сауылым суп аз мелшерде езгередь Малдыц телдегеннен

196

урыктандыруга дешнп уакыт аралыгын сервис кезещ деп атайды.

Негурлым сервис кезещ кыска болса, соншалыкты (260-270 кун)

сауылым мерзймшщ узактыгы да кыска немесе KepiciHnie бола

ды. Сервис кезещ узарса сауын кез1нде сут сауылымы 305 кунге

улгаятындыгы аныкталган. Сервис кезецщ шектен тыс узак

тылыгы сиырлардын айналымдык сауынын 6ip катар жьшга азай-

тып кана коймады, сонымен 6ipre табынныц Keneci жьшгы сут

енщдшгш елеуш темендетещ жэне сонымен катар телдщ дурыс

алынбауына да экеледг

Тауарлык шаруашылыктарда сиырларды бузаулаганнан ке-

шн жыныстык кезецщ екшпй циклшен, асыл тукымды шаруа-

шылыктарда уппнпп циклден кешпсирмей урыктандыру усы-

нылады.

Суалу кезещнщ узактылыгы. Осы кезендерде мал сауьш мау-

сымынан келеа кезенге дай ын дал а бастайды: желшнщ бездш

аппаратынын жанартылуы, дамуы жэне малдын денеинде урык-

тын анадыктын жатырында жаксы дамуына эсер ететш коректж,

минералдык заттардын корыньщ калыптасуы журеда. Суалу

кезещнщ жаксы eTKi3inyi бузаулаганнан кешн сиырлардыц ешм

беруш жогарлатады деген мэтметтер де бар.

Суалу кезещнщ 60-70 кунге созылуы кал ыпты деп есептелшедг

Суалу кезещнщ узакка созуды жас жэне вн1мдш1п жогары

сиырларга колдану керек. Суалу кезещн косымша сут эшмш алу

уцпн кыскарту, кеб1не келецс1з жагдайлар тудырады.

Бузаулау кезещ. Бул - сутп малды сауын маусымында корек-

тендару жэне кугу жагдайына, климатына байланысты. Негурлым

колайлысы кыскы-квктемп бузаулаулар, сонымен катар кузп-

кыскьшар, жазгылар ете мардымсыз болады. Кекгемп-жазгы бу-

зауларда сиырлар келем1 бойынша тэулштш жэне айлык жогары

с^ын беред1, 6ipaK ондагы лактациялык кисык негурлым курт

темендейдо. Сондыктан да осындай кезендерде бузаулауда сут

сауыны кузп-кыскы кезецмен салыстырганда темен болады.

Ipi сут кешендершде калыпты бузаулауда жэне жыл бойы

туракты децгейде коректенд1руде жыл мезгшшц сиырлардыц сут

ешмдш1пне эсер eryi темен болады.

КрректенЫру жэне куту жагдайы. Бул эрине малдыц сут

ешмдшгше ете елеул1 эсер ететш непзп фактор. Сауын мауы-

197

сымы кезвде сутпен 6ipre сиырлардын агзасынан кеп мелшерде

корекпк заттар белшедь Сауын келем1 3000 кг болганда сутпен

6ipre агзадан 390 кг, ал 4000 кг сауында 500 кг-нан жогары

кургак зат шыгады. Сондыктан да сауын снырларын толыкканды

дуры с коректещцру - олардан жогары сут ешмдшгш алудьщ

непзп шарты. Жеткшпсаз коректенд1ргенде ен алдымен сауын

мелшер1 темендейда, содан кешн суттщ майлылыгы темендейдь

dcipece суттщ майлылыгына малдыц акуыздык заттармен дурыс

коректенд1ршмеу1 Kepi эсер етедо.

Сиырларды коректещцрудщ негурлым колайлы жагдайы жаз

айларында калыптасады, бул мезгщце мал кек niemi жеткшкп

мелшерде жейд1, сонымен 6ipre сапасы жогары сурлемделген

жем-шеппен азьщтандырады.

Сиырлардыц сут етмдшшне коршаган ортаныц температу-

расы, ылгалдылыгы жэне газбен каныктырылуы сиякты жаг-

дайларда елеут эсер етедь Агзада калыпты зат алмасуын кам-

тамасыз ететш жэне сауьшныц децгешне Kepi эсер етпейтш,

сиыр л ар уппн микроклиматтыц оцтайлы KepceTKinrrepi мыналар:

ауаньщ температурасы - 5-15 1радус С, ылгалдылыгы - 70-75%,

Tipi салмактыц 1 центнерше ауа алмасу 17 м.куб/саг., ауаньщ коз-

галыс жылдамдыгы - 0,5 м/с, куюрт тотыгыныц концентрация-

сы - 0,25%, аммиактйа жэне куюртп сутек i3i 20 мг/м.куб. Кдлда

бар маиметтер бойынша сутп снырды суык гимаратта устау,

оныц сауыныныц 10-15%-ке темендеуше, кей-кезде малдыц Tipi

салмагыныц темендеуше экеледь Сауыны 8-10 кг сиырлар ушш

кысылшац температура 5 градус С, ал жогары ешмд1 (сауын

20-25 кг) сиырлар ушш жаксы азыктандырганда 6ipa3 томен

болады. Сонымен 6ipre ешмдйпл жогары сиырлар ешмдшп

аз сиырлармен салыстырганда ауаньщ жогары 25 градус С

температуралыгын катты сезшедь

Сауымн ыц саны. Сут жел iime тэул iK бойы уздшаз кальштасады.

Желшнщ сутпен толыгуына байланысты онда суттщ коршаган

улпаларга кысымы ecefli. Сут белгш 6ip мелшердеп кысымга

жеткенде желшге жинакталуы токгайды, егер сиыр сауылмаса,

онда суттщ спирту удеркл басталады.

Сут етмдтнт желшнщ сыйымдылыгымен тыгыз байланысты.

Сауын негурлым жогары болса желшнщ сыйымдылыгы сонша-

198

лыкты улкен немесе керюшше болады. Сауынньщ саны улгай-

тылганда, оныц децгешне байланысты сиырлардыц сут етмдшп

5-20%-га еседг Сауын 2000 кг-га дейш болганда, eKi ретпен уш

рет саууга ауысу оны одан api жогарылатпайды. Сауын 3000 кг

болганда сиырларды eKi реттен уш ретке ауыстыру оны шамамен

8%-га улгайтуга мумюндш беред1, ал 4000 кг жэне одан жогары

сауында 12%-га. Жалпы алганда турл1 тукымдардыц сутп табы-

дарында ею рет саууда да рекордты сауын бередь

5.3 Сут ешмшщ сапалы керсеткиитер1

Суттщ непзп сапалы керсетюштерше болып оныц кура-

мындагы акуыз, май жэне кургак майысыздандырылган суттщ

калдьщтары жатады. (K^ICIQ.

Суттщ майлылыгы - малдыц сут ешмдшп багалаудыц

непзп белпсг Суттщ курамындагы майдыц улгаюынан ешмнщ

Корект1к кундылыгы жогарлайды, езщцпс куны темендейд1, сут

ошмдерш ещцру арзандайды. Эр тукымга жататын сиыр сутшщ

майлылыгы 2,5-10,5% аралыгында айтарлыкгай ауыткиды. Сут

тщ майлылыгыныц колемш бивдретш непзп факторларга

жануарлардыц тукым куалаушылык жэне дербес ерекшел1ктер1

есептеледь 9p6ip тукым езше тэн сутшщ майлылыгына байла

нысты сипатталады (28-кесте).

27-кесте. Турл1 тукымды ipi кара малдарыныц сут майлылыгы бойынша стандарттары

Тукымы Майлылыгы, %

Кара-ала, остфриз 3,6

Кызыл-дала, Холмогор, швиц 3,7

Бестужев, костромалык, симментал 3,8

Курган, коцыр кавказ, кызыл эстон 3,9

Крцыр - Латвия, ярослав, тагил 4

Айршир, украиндык сур 4,2

Джерсей 5,6

Алатау, эулиеаталык 3,8

199

Сут майы курамы бойынша ет майынан, кан плазмасынан

жэне жем-шептен езшдж айырмашылыгы болады. Химиялык

тургыдан алганда май курдел1 3 атомды спирт пен май кыш-

кылынан турады. Оньщ курамына 150 май кышкылы шред!.

Сут майы тузшушщ басты кез* - бейтарап жэне жем-шеп майы

жэне акуыз бен кем1ртегшщ ыдырауынан пайда болатын аралык

заттардан тузшетш кан плазмасындагы май кышкылдары. Сут

майыньщ басты алгы шартына ултабардагы KeMipreriHiH ашуы,

scipece cipKe кышкылы жатады.

Кептеген табындардагы кеп сут беретш сиырлар сутган1нш

майлылыгы темен болады немесе табын бойынша орташа сау

ын есед1, ал суттщ майлылыгы темендейд!. Алайда 9p6ip табын-

да сутт1н сауыны да, жэне майлылыгы да жогары сирылар да

кездесед1 (28-кесте).

Суттщ курамындагы майдыц децгешне, сиырдын тукым куа-

лаушылык ерекшелитнен баска сауылым кезещ де эсер етедь

Алгашкы сауылым кезшде уыз белшед1, сондыктан да салыстыр

малы турде майы жогары болады, содан соц 2-3 айгы сауылымга

дейш темендей береди содан кешн акырындап кебейе беред1, ал ец

жогары суттщ майлылыгы соцгы айдыц сауылымында кершедо.

28-кесте. Сутл кеп беретш жэне жогары майлылыгы уйлеимда болатын

эртургн тукымдардын сиырлары

Лакал аты Тукым

Сауыл

ым

саны

300 кунп

сауылым

суттеп

сауылган сут,

кг

Суттеп

майдыц

улеа,%

Суттщ

майлылыгы

бойынша

стандарт, %

Летка Симментал V 13037 4,85

Кукла -II- W II 10955 4,87

Воротка -U- IV 6508 6,04 3,8

Медуза -II- IY 5033 6,08

Схватка Кострома III 12089 4,40

Мортира -II- III 10034 4,30 3,8

Схема -II- V 10534 4,67

Дохотка Ярослав VII 4848 5,58

200

28-кестенщ жалгасы

Антенна -II- I 5024 5,40 4,0

Цирна КоцырЛатвия IV 6043 5,40 4,0

Бумба -II- III 7145 5,00Эскадра Кара ала IV 10526 4,34Волга -II- III 17517 4,2 3,6Дора -II- V 12605 4.51Мадонна Холмогор VII 8040 4.15Нюанс IV 7009 4.7 3,7Радость V 6066 4.6

Лента Лебедин VI 12623 4,2

БризвудПатеиханшайым(АКД1)

Голштин-фриз . 16702 5,10

ЗендаБоунтифуа(Англия)

Британ-фриз V 15019 5,42

Фаси-нейши(Англия)

Гернсей VIII 5946 10.58

305 кундеп беретш emMi

365 кундеп 6epeTiH emMi

Суттщ майлылыгына мал жасыныц эсер! вте улкен емес. Жас сиырларда бул 6ipa3 темен болады, содан соц 4-5 сауылым- да ёсёдг, одан сон акырындап темендейдк Суттщ майлылыгына сауу жжш1пшн; де acepi бар. Негурлым жш сауылса, сиыр жэне желнпндеп сут альвеольдары суттен жэне сут майынан толыктай арылады. Соны мен катар сауудьщ жшлот сут майыныц тузшу улеамен калыптасады. Суттщ 6ipiHiui улесщце аз мелшерде май кездеседй содан кейга онын пайызы улгая беред! жэне сут майлылыгынын ете жогарылыгы сонгы улеанде кездеседк

201

Суттщ жогары майлылыгына тэулктщ уакыты да эсер

етедь Суттщ майлылыгы кешю сауылымда негурлым жогары

болады. Сиыр сутшщ майлылыгын арттыруга азыктандыру

жагдайларыныц да мацызы бар екеш жалпыга мэл!м. Сиырда

непзп май кышкылдары карында тузтедо. Осыган байланысты

карынмен ас корытылу жэне суттщ майлылыгы арасында белгш

6ip байланыс бар. Егер де сиырдыц карынында сут майы тузшу

удергсше катысатын микробтык ашу жедел журсе, томен моле-

кулалы май кышкылдары оныц швде 50-55% cipKe кышкылы

тузшедь Сонымен, мысалы мэз!рде пилен, шшендеме жэне кек

шелл пайдаланса, карында cipne кышкылдык ашу басым болады.

Н. В. Курилов жэне т.б. зерттеулер! бойынша сиырдьщ мэз1р1нде

жасуынык децгеш калыпты болса, онда 16-20% кургак зат, оныц

14% тушрлпкп болу керек екендт аныктаган. Кеп мелшерде

табиги жэне тушргшктелш усак уакталган азыкпен азыктандырса,

онда суттщ курамында май азайады жэне сауын сиьфлардыц

M93ipi жогары децгейде кышкылданады.

Суттщ цурамында ацуыздыц болуы. Оныц сутте болуы мал

дыц тукымына, оньщ жеке ерекшел1ктерше, сондай-ак 6ipKarap

факторлар эсер етед1: сиырдыц жасы, сауылым кезещ, буаздылык,

азыктану, кутшу жэне сауылу жагдайы, беретш ешм децгеш,

бузаулау мезгш1 жэне т.б. Осыдан барып осы ьщпалдардыц эсер

ету жагдайы сутпц майлылыгына эсер ету жагдайымен уксас.

Суттеп май мен акуыз арасындагы байланыстан 0,3-тен 0,7-ге

дейш тура корреляция байкалады. Сиьф сут1ндеп акуыз децгеш

орташа есеппен 3,3%-Ti, 2,5-5% дейшп ауыткуларды курайды.

Суттеп непзп 3 акуыз: казеин, альбулин жэне глобулин,

6ipiHniici - табигатта суттен баска да кездеспейда, eidHmici -

канньщ альбумин! езгерген болады. Бул акуыздар сут безшде

тузшед1. Акуыз - бул курамында KeMipreri, сутеп, оттеп, азот,

куюрт, кейде фосфор KiperiH жаппай жогары молекулалы ор-

ганикалык косылыстар. Бул элементтер акуызга тэн пептидпк

байланыстагы 20-дан артьщ амин кышкылдары бар акуыз-

дыц курылымдык белйтн курайды. Адам кунйае 0,3 литр сут

пайдаланганса, орыны ешнэрсемен толыктырылмайтын амин

кьпнкылдарымен камтамасыз етшедц.

202

Сут акуыныц кундылыгы адамныц тамакдануы ушш мацызды,

оныц курамында орыны толыктырылмайтын амин кыпщылдары

бар, олар: триптофан, фениланин, метионин, лизин, валин, трео

нин, изолейцин жэне лейцин. Олар зат алмасуын ретке кел-ripin

отыратын гормон, ферменттердщ курамына юре отырып, барлык

жасушалардыц органикальщ курамын курайды. Сондыктан да

каз1рп уакытта кептеген елдерде мал шаруашылыгыньщ даму

ына байланысты ауыл шаруашылык малдарыныц селекциялык

белплершдеп суттщ акуызы б1рден 6ip басты Kepcencimi больш

табылады. Б1здщ ел1м1зде тек 1974 жылдан бастап бул керсет-

кпп малды беретш ен1мше байланысты сурыптау жэне багалау

жуйесше еипзшген.

Кургак, зат. Бул - суттп 102-105 С-да кеппрйз алганнан

кейш елшенш алынатын заттыц жалпы салмагы. Орта есеп-

пен сиыр сутш 12,5% кургак зат курайды. Кургак затка: май,

акуыз, сут канты, минеральдык заттар, дэрумендер, ферменттер

жэне т.б. юредь Кургак заттыц жалпы санынан май саны алы-

нып тасталса, кургак майсыз калдык шыгады (КМСК, - кургак

майсыздандырылган сут калдьпы). Бул курам 6,6-дан 10,5-ке,

орта есеппен 8,7-ге ауыткиды.

Кургак зат жэне КМСК Kepcendnrrepi суттщ корекгшк бага-

лыгын керсетед!, сут ешмдерш enoipicre (ipiMiniK, сузбе, май,

конСервшеу) жасаудагы шыгынын анъщтайды, сондыктан сут

багытындагы ipi караныц селекциясында ipiicrey жэне жуптау тек

кана сауылган сутпц келемше, майдыц улесше гана байланысты

емес, ондагы кургак заттыц мелшерше да байланысты.

5.4 Сиырды беретш сут ешмше байланысты багалау жэнеесептеу эдмггер1

Есептеу мезгшнщ узактыльиы (300 жэне одан кеп кундер),

сауылган сутпц келемше жэне курамына ьщпал етепн эсерлердщ

эр турлшп жеке ыкпалдардыц эсерлерш есептеуде аталган

керсеткшггер жеке малдарды жэне табынды непзп селекцияны

белгш сут етмдшл бойынша багалау кезшде киыншылыктар

тудырады. Сиыр беретш сут eniMi бойынша кундел!кп сауылган

сутп есептеу аркылы ете накты багаланады. Есептеудщ мундай

тэсш асылтукымды зауыттарда, жеке шаруатурлер1нде, ете багалы

203

табын белщнде максатты турде колданылады. Соншалыкты ете

дэл болмаса да, асыл тукымды малдары бар барлык шаруашылык

турлершде техникалык жагынан карапайым жэне колдануга бо

латын кол жетерлш тэсшдер бар. @те кеп таралганаардыц 6ipi

- сауылган сутп эр он кундш бойынша есептеу. Мунда эр си-

ырдан сауылган сут 10 кунде 6ip есептеледь Бакылау кушнде

сауылган сутт1 10-га кебейтедь Осы эр айлык сутгерд1 коса от

ырып 1 жылгы сауылган cyni, не 300 кундеп сауылымды неме

се соцында барлык сауылым суттщ мелшерш алады. Алынган

айлык сауылымдагы сауылган суттен эр ай сайынгы саулымдагы

орташа кундпс сауылган сути есептеп шыгаруга болады. Кейб1р

шаруашылыктарда айына 3 рет еауылуды бакылау сауынын

журпзедй эр айдьщ 5-15-25 - кундер1. Аныкталган сауылым

мелшерш журналга толтырып отырады. Осы сауылган еуттердщ

косындыларын 3-ке белу аркылы орташа кундш сауылган сут-

i i аныктайды, оны кувтзбенщ эр айындагы кун санына кебейту

аркылы айлык сауылган cyni алады. Тауар фермаларында айы

на 1 рет бакылау сауынын жасайды. Айлык сауылган cyni осы

бакыланган сауылым cyni 30 кунге кебейту аркылы аныктайды.

EipaK та, мундай тэсшдердщ сиырды багалау ушш дэдщп аз.

Тэж1рибе жузшде сиырды жш багалау аякдалмаган сауылым

сутпен журпзшед1, ягни толык сауылым сут кезшдеп сауылган

сут оньщ алгашкы 3,4,5 ай кезшдеп ешм беруше непзделш алы

нады. Осы жагдайда табыннан алынган материалдарга есептелген

сэйкес коэффициент пайдалануга тура келедь Белгин 6ip уакыт

аралыгындагы нактылы сауылган cyni коэффициентке кебейту

аркылы толык сауылым кезшде кутшетш накты сауылымдык

суттщ белгш1 6ip децгеш алынады. Осындай коэффициентпк

есептеу непзшде бешдш 6ip сауылым мен сут кезшдеп сауылган

суттщ арасында байланыстыц барлыгы аныкталды. Сонымен

Алатау гукымындагы 6ip табын бойынша сиырдан аякталган сау

ылым кезшдеп орташа сауылган сут шамамен 3800 кг-ды кур ага н,

алгашкы 3 ай кезшде сауылган сут орташа 1500 кг болтан. Осыдан

келш осы табындагы сиырдан аякталган сауылым сут кезшдеп

сауылган с у т аныкгау ушш, 3 ай кезшдеп сауылган cyni 2,53

коэффициентке кебейту керек. Осы табындагы сиырдан орташа

204

сауылган сут 4 айда 1900 кг, ал 5 айда 2270 кг болган онда коэф

фициент 2-ге жэне 1,67-ге (3800:1900 жэне 3800:2270) тец.

Суттеп акуыз бен майдыц курамын аныктау уинн 1 рет 2

кун аралыгында эр сауыннан сынама алынады. Майдыц орташа

процентш 1 процент! сутп кайта есептеу аркылы алады. Бул ушш

эр айдагы сауылган сутп осы айда тшелей арнайы кондыргымен

аныкталган сут майлылыгыныц керсеткшше кебейтедц шыккан

осындай кебейтшдшердщ косындысын (1% cyTTeri жалпы сан)

305 кунг1 сауылым cyTTeri нактьшы сауылган сутке белед1 жэне

сауьшым сут кезшдеп майдыц орташа %-ын алады. Сондай-ак

305 кунп сауьшган суттеп акуыздыц орташа курамын аныктайды.

Зоотехникалык тэж1рибеде толык багалауды жэне сиырды бере-

ттн сут ен1м1не байланысты накты сурыптауды арттыру ушш,

мына керсетюштер келемш аныктау керек. Сауьшым кезшдеп

сауылган сут, 305 кундеп сауылган сут, жогары сауьшган куцщк

сут, пршшгшдеп сауылган сут, 365 жэне 305 кунп сауьшым

сут кез1ндеп сут майльшыгыныц саны, шартты (тэж1рибедеп)

сауылган сут жэне т.б.

Сауылым мерзшмде сауылган сут. Бул ушш сиырдан бузау-

лаганнан кешнп ж1бершуге дешнп аралыкта алынган барлык

сут ешмш аныктайды. Сиырды суттшп бойынша осылайша ба

галаудыц шектеугн мацызы бар. Мунда сауылым сут узактыгы эр

турл1 жэне бул жагдайда малды салыстыру мумкш емес.

365 кундегi сауылган сут. Bi3fliH отандьщ зоотехникалык

тэж1рибелерде сиырды мундай тэсшмен багалау колданылмайды.

Бул тэсщц б1ркатар шет елдер (АЩИ, Австрия, Канада) пайда

ланады. Бул ушш алынган суттщ жарнамалык мацызы болады.

Тек белгш 6ip жагдайда сиырдыц сауьшган сутш кандай келемге

жетюзуге болатыны жен1нде сурактарды алдын ала аныктау

кызыктырады. 305 кунде элемдж рекорд керсеткен алгашкы 6ip-

ден-б1р сиыр Сегис-Пьетерджи, Проспект (А1Щ1,1921) - 16950

кг тец болган, оган арналып кола ёскёрткпп койылган. Келес!

жьшдары бул рекорд баска елдердеп кептеген малдармен ба-

сып озылган. Мысалы, Бичер Аркинда Эллен (АКД11) сиырынан

1974 ж. 365 кунде 4-uii жолгы епз бузаулаганнан кёган 25248 сут

алынган, Убре Бланка (Куба) сиырынан 1982 ж 365 кунде 6 сауы

лым сутге 27674 кг болган.

205

305 кундегi сауылган сут. БЬдщ ешишде сиырды берепн

сут ешмше байланысты багалау неизшен 300 кун шпндеп сау

ылым сутше байланысты журпзшедь Бундай багалау ьщгайлы,

эр сиыр езш шаруашылыктьщ пайдалануынан кешн жыл сайын

бузау экеледь Бузаулардьщ алдында 60-65 кун суалган кез1 жэне

нактылы 300 кун сауылым сут болады. 1973 ж. бастап б1здщ

ел1м1зде сиырды беретш сут ешмше байланысты 305 кунге непзп

багалау енпзшген.

Жогары кундЫ сауылган сут. Бул керсеишн (ГПК) сут

ешмдшгш зоотехникалык есептеу туршщ непзшде енпзшедь

Жогары кундпс сауылым кезшдеп, сондай-ак аякталган сауылым

сут кезшде алынатын сауылган cyrri аныктау ушш колданьшады.

Сут багытындагы сиырды дурыс азыктандырса жэне жогары

сауылган сут б1ркелк1 сауылган суттщ 200/1 белитн курайды.

Мысалга: сиырдан ец жогары сауылган сут 25 кг болса, онда одан

сауылым кезшдеп сауылган сут 5000 кг-га тец болады (25x200).

Жогары куцщк сауылган суттщ рекордтык керсеткшггер

Ресейдеп «Россия» еымд1 карапгубар тукымына жататын сиы-

рынан алынган (82,15 кг). Холмогор тукымына жататын Воль

ница ездмщ сиырынан 78,9 кг, карашубар тукымына жататын

Волга ес1мд1 сиырында 77 кг болтан, Акку тукымына жататын

Вит еамщ сиырдш 69,5 кг болтан, ал Зина ес1мд1 сиырдш 67 кг

болган. Костром тукымына жататын Гроз еомдц сиырдш 66 кг

болтан, АКД1-гы Бичер Арлин eciMfli сиырда 88 кг жэне элемдш

рекордшы кунше 110,9 кг сут беретш сиыр Кубада болган.

Tipiuinmnde сауылган сут. Малдыц eMip суру кезецшдеп

сауылым cyrri кезшдеп барлык сауылган суттерд1 коссак, iip-

шшншде сауылган cyrri курайды. Бул сиырдыц мэцгипгш жэне

мыкгылык конституциясын сипаттайды. Пршшйпндеп сауыл

ган сут бойынша элемдш мал шаруашылыгында рекордшылар

болып 211212 кг сут Берген №289 голштеин тукымына жататын

сиыр Калифорния (АКДИ) жатады. Голланд тукымына жататын

Грейефул eciMfli сиыр 140 000 кг сут берген (Англия). Голштин

тукымына жататын Понтнак- Корндайск (АКДИ) 139150 кг; Гол

штин тукымына жататын Тенсо-Хэгол (АКДИ) 122764 кг; Костро

ма тукымына жататын (Ресей) сиыр 120247 кг, Краса 120247 кг,

206

Опытница 116765 кг; Свободная 110500 кг, Карашубар тукымына

жататын Анда 117720 кг, Лидия 118 ООО кг берген.

305, 365 сауылым сут кезтдег1 cymmeei майдыц мвлшериБул керсепаш есепке алынган сауылым сут кесшдшершде

1% керсепапнндеп суттщ санын 100-ге болу аркылы аныктайды.

Мундай ецшдо, эдетте сауылган сутп оныц жогары сут

майлылыгымен сэйкеетещцретш сиырлар бередг 305 кун шшдеп

сауылым сут кезшде суттщ майлылыгы санынан ец жаксы ре-

кордшылар: Убре Бланка (Куба) - 1051 кг, Голштеин тукымына

жататын Бри - Зевуд Патеи Верт Понтиан (АКДИ) -1013 кг, Бри

тан- фриз тукымына жататын (Англия) Эльвина сиыры - 888 кг,

Караала сиыр тукымына жататын Едш сиыры (Ресей) - 736 кг,

Россиян - 759 кг, симментал тукымына жататын Летка сиыры -

632 кг.

Ш артты сауылган сут. Тутас кезецнщ емес, тек кана оныц

бел1ктер1 бойынша мэл1меттер болганда шартты (теориялык) сау

ын сут мелшерш аныктайды. Бул коэффициенттерд! аныктаудыц

эр турл1 тэсшдер1 бар, солардыц пшнде кецш белуд1 кажет ететш

Калаитатор коэффициенттер1, бул 305 кундеп сауылым суттщ 3

айлык немесе 3 кундш улееш керсетедг

Сауын маусымыньщ айы

3 айда сауылган

сут сомасынын коэффициент

3 кунде сауылган

сут сомасынын

коэффициент

1-2-3 2,5 78

2-3-4 2,7 84

3-4-5 2,9 90

4-5-6 3,1 96

5-6-7 3,3 105

6-7-8 3,6 110

7-8-9 4,3 132

5.5 Ет ешмдипп

Малдан алынатын мацызды азык - ет. Оныц кундылыгы ку

рамындагы нэруыз жэне майга, сондай-ак жогары каллория-

лыгына байланысты аныкталады. Кептеген адамдардыц Md3ipi-

нен етп алып тастаса, аска канагаттанбаушылык, тез карыны

207

ашушылык болатындыгы белгпп. Ет курамыньщ энергетикалык

белш (кем1рсутектер1, майлар) жэне курылымдьщ (акуыз) белпт

жаксы катынаста калыптаскан.

Элемдеп ет ещцрудщ курылымына талдау меншнсп салмак

бойынша 1-mi орынды шошка (39-40%), 2-mi орынды сиыр (31-

32%), З-mi орынды кус (20%) алатындыгын керсетедь Б1здщ

елдщ балансында алдыцгы орынды сиыр eri мен кой eri алады.

Ауыл шаруашылык малдарынын ет етмдшпнщ непзп кер-

сеткшггерше: Tipi салмак, тез жетшушшк жэне бордакьшауга ка-

бшеттшп, сою шьнъшы, сою массасы, коцдылыгы, еттщ мор

фологиялык жэне физикалык-химиялык курамы жатады.

Ka3ipri куннщ езекп проблемасынын шйяде зоотехнияны

гана емес, биологиялык гылымды да жэне тэжipибeлepдi де ауыл-

шаруашылык малдарын тез жетшуш арттыру проблемалары аса

назар аудартуда. Бул - жогары сапалы ет ен1мдерш аз шыгын

жумсап ещцру мэселелер1мен тьныз байланысты жэне нарыктык

экономика талаптарына толык келемде сай.

Ет етмдершщ непзп керсепаштерш багалау жэне есепке

алу малдьщ Tipi кез!нде де сойылганнан кейш де журпзшёдц Tipi

кезшдеп багалау, ец алдымен малды кезенмен елшеу аркылы

журпзшедь осы аркылы кунднс жэне айлык Tipi массасыньщ

ecyiH аныктайды жэне ет eHiMi келемшщ каншалыкты болатынын

болжай алады. Етп мал TypimH даму децгейш оньщ кабшетшщ

экстерьерлнс eлшeмдepi аркылы аныктайды.

Малдьщ еттшгшщ дамуын Kepcerymi елшемдерге: кеуденщ

(тулганыц) кисык узындыгы, кеюрек куысыньщ eHi айналымы-

на, (арпъщ) бексенщ жартылай айналымы, жалдын (сауырдьщ)

бинстт жэне т.б. жатады. Малдьщ бордакьшауга кабшеттшгш

жэне ceMipy децгейш сыртынан кезбен карау аркылы жэне

денесшщ ете кеп май жиналган жерш саусакпен санап керу

аркылы аныктайды. Ipi кара малындагы осындай болып керуге

болатын жерлер - куйымшакгын, бексе еандшершде, шап ай-

макгарында, шыгып турган жамбас суйектщ басына (маклок),

бел омыртка 6eniicrepi, кабыргалар, тес суйеп.

Кешнп жылдары малдьщ етпк сапасын аныктау технология

лык тэсшмен накты журпзшеда. CeMipy децгейш, малдыц Tipi кез!ндеп май калындыгы жэне булшык ет улПасйН аныктау

208

ушш кур ал курастырылган. Мысалы, шошканьщ майын (сала-

сын) ниметрмен елшейдь Ipi караны багалау ушш лиомиомер

колданылады.

Мал жэне к¥с етшщ сапасын багалау ушш ультра дыбыстардьщ

кемепмен аныктау кеч тараган. Ультра дыбыс деп жогары жш-

л1ктеп дыбыстык толкындарды атаймыз. Ультрадыбыстьщ ету

жылдамдыгы заттьщ тыгыздыгына байланысты. Эр турл1 тыгыз-

дыктагы (Tepi, май, булшык ет, суйек) улпаларга дыбыстык тол-

кындар байламын багыттай отырып, ультрадыбыс импульстерь

нщ эр Teicri Tipi улпалардыц шекарасынан бергендер сигналда-

ры бойынша зерттеп отырган материалдардыц ультрадыбыстык

профилш (пшпнш) алуга болады. Ец алгаш осы ультрадыбы-

сты ipi кара малыныц аркасьшдагы майды елшеу ymiH 1956 ж.

Р. Темл, 1957 ж. шошкага Б. Дюмон жасаган. Мал денесш багалау

ymiH 1963 ж. И. Стайфер ультрадыбысты пайдаланудыц непзп

талаптарьш зерттеп шыгарды.

Tipi кезтдегг малдыц ет сапасын аньщтау малдыц ет ешм

дшгш алдын-ала багалауга мумкщщк бередь 0те накты жэне

акыргы корытьшдыны мал сойылганнан кешн еттщ саны мен са-

пасына карап айтады. Бул ушш аныкталатындар: сою масеасы,

сою шыгымы, етпц морфологиялык курылымы (жумсак ет, суйек

ciцipлepдiц катынаетары), еттщ физикалык, химиялык курамы, ет

талшыгыныц гистологиялык курамы, етт1ц каллориясы.

Сою массасы. Бул - малдыц сойылганнан кешнп басы,

куйыршыгы, Tepi, iuiKi мушелер1 жэне суйекке дейш аяктары

(алдыцгысы бшек (бшезж), тшерЬеп алынып тасталган арткы

аягы imKi майларымен коскандагы eTi.

Сою шыгымы деп малдыц сою массасыныц сою алдындагы

массасына катынасын айтады.

5.6 Ет ешмше ыкпал ететш эсерлер

Малдыц беретш ет ешмшщ сандык жэне сапалык керсетюш-

Tepi малдыц турше, тукымына жэне жеке ерекпгелщтерще, эке-

терьфлш конституциясына, жаеына, ecipy жагдайына жэне мал

дыц коццылыгына байланысты (29, 30 кестелер).

Шындыгында, сапалыгы жаксы кеп мелшердеп ет, езше кете-

TiH шыгынды жаксы актайтын, ет багытына мамандандырылган

тукымнан алынады.

14-1382 209

29-кес

те.

Эр

T

ypni

жас

таг

ы

ет-м

ай

баг

ыты

ндаг

ы

куй

рыкты

кой

лар

ды

со

юды

ц

керсе

тк1ш

тер1

Гисс

арлы

к

Жас

ы

18 ай 40

56,0

23,

98

42,8

3

5,17

0,69

29,

84

53,3

74,5

23,8

3,2

14 ай V"*

43,7

0

19,9

0

45,6

2,74

0,24

22,8

8

52,3

6

1 11

6 ай Tf

47,1

2

19,4

7 СОTf 6,

07

0,39

25,9

3

55,0

75,9

tzz TfГО

Алай

лы

к

Ере

сек

171

,3

35,1

8

49,2 Tf

го" 3,1

41,6

8

58,4

82,5

17,4

4,8

1,5

жас

1

50,5

21,5

5 *4Tf 2,

46 r f 25,7

1

50,0

83,6

16,4

vT

4-4,5

ай

со

38,7 00

vo

43,4 00

c i о 20,3

52,4

80 19,6

Tf

Дег

ерес

Ед

1бай

лык

Ере

сек

146

6,46

32,6

42,7 ON

VO 0,16

39,6

6

51,9

1 1 i

16 ай 1

61,3

29,2

47,6

3,03

0,77

33,0

53,8

1 1 i

6 ай О

40,8

16,8

8

41,4 Tf

со I

20,2

8

49,7

1 1 i

Ере

сек

Ca

72,0

35,0

48,6

4,6

2,2

41,6

57,8

82,2

1

17,8

4,6

1,5

жас

r

62,5

26,1

3

41,8

0

3,73

2,57

32,4

3

51,8

8

80,3

7

19,6

3

4-4.5

o's

38,8

17,5

7

45,1

9

2,05 о

20,3

2

52,2

6

79,0

3

20,0

5

3,94

ВиVоКф

W Жан

уарл

ар

саны

Tipi

салмак

, кг

¥ш

асы

ньщ

са

лмаг

ы,

кг

Уш

асы

ны

ц

салмаг

ы, %

h

cd5 US 36

1ш май

ы, кг

Сою

салмаг

ы,

кг

Сой

ым

шыгы

мы,

кг

Уш

адан

ш

ыга

тын

булш

ык

ет, %

Суй

ектщ

ш

ыгы

мы, %

нas<usaS3

I t 1 §

210

Мундай тукымдар тез жетслу1мен ерекшеленед! жэне ете

жогары сщшдипктеп тольщ багалы ет ешмш бередг Мундай

малдыц errepi мрамор тэр1зденш ерекшеленеда жэне ете селда,

дэмдц жэне спцмш болады. Мамандандырылган ет тукымыныц

сойылу шыгымы ете жогары. Сонымен ipi карада (60-65%), ет-сут

багытындагы 52%, мамандандырылган сут багытында 45-50%.

Б1здщ ел1м1зде ipi кара тукымы езшщ элеуеп бойынша келе-

шеп бар. Бул мынадан шыгып отыр. ТМД-ныц барлык елде-

ршде мамандандырылган ет багытындагы 2 тукым курылган

Кдзакстанда казактыц акбас жэне эулиекел сиырлары бар. Соцгы с ы

1992 ж енпзщдь Осыган коса, Кдзакстанда элемдак генофондка

енген ет-май багытындагы куйрьщты койлар: едшбай, кылшык

жущй казак, жартылай кылшык жуцщ казактыц куйрыкты жэне

куйрыкты дегерес койлары еаршедь Мамандандырылган жаца

эулиекел тукымы ет багытынындагы ете жаксы элемдш гено-

фондтар: Шароле, Абердин-ангус жэне казактыц акбас сиыры.

Осы тукымныц авторы профессор А. К. Смагуповтыц айтуын-

ша, Солтуспк Казакстан облысы жагдайында буиар ете тез же-

TinyiMeH жэне ет ешмдшптмен ерекшеленеда (30-кесте).

Пйпшетш малдар алацында ее1ргенде жаца тукым ете жогары

куатпен ecin езшщ катарласы казактыц акбасына Караганда Tipi

салмагын 500 кг-га, 40 кун бурын жетюзген. Энергияныц езшщ

ecyi 7,2%, уакыт мезгш бойынша бордакылау алацында болуы

8,7% болтан. Эулиекел букасыньщ 1 кг ecyi ушш жумсалган азык

шыгыны б1рдей жалпы шыгыннан 0,7 азьщтык б1рлпстен темен

болтан.

Мамандандырылган ет багытындагы мал шаруашылыгы езше

тэн ендаргстйе ешмше, технологиясына, экономикасына жэне

менеджментше байланысты жеке дербес сала болып курылган.

Ет багытындагы мал шаруашылыгын дамытудыц максаттылыгы

дене есушщ жогары белсендшнтне, аз шыгындылыгына жэне

алынатын ешм сапалыгына катысты. Ет багытындагы малдыц

технологиялык езшдш ерекшелт нэтижегн табити азыктык кор-

ларын пайдалануында, косымша азьщтандырусыз карапайым,

курдеш к¥Ралдарсыз кораларда уетаута кабшеттшкшде.. Осындай

купггщ непзшде малдыц эр турше байланысты ет багытындагы

мал тукымдары eлiмiздiц барлык ауа-райльщ аймактарында, да-

211

лада, кургак далада, жартылай шел далаларда, таулы жэне тау

мацындагы аймактарда ете кен турде таралды.

30-кесте. Ipi кара малдыц етпк мамандандырылган отандык erri ту-

кымдарды (Профессор СмагуловтЫ мэл!меттер! бойынша) союдыц корсет-

Kiurrepi

Эулиекелдйс Казаки акбас

Керсет-Kiiirrep 0пздер

бпз-дер

Сиырлар

Кашар-лар

0пз-

дер

0пз-дер

12 ай 15 ай 18 ай 21 ай 5 жас 7 жас 18 ай 18 ай 21 ай

Жануарларсаны

3 3 3 20 3 4 - - 20

Tipi салмак, кг

445 523 560 523,3 881 654 450 378,5 451,6

¥шасыныцсалмагы,

кг260,7 308,7 337,6 318,7 560 358 268 201,7 269,7

1ш майы, кг

4,13 5,03 5,70 14,9 12,2 180 9,05 16 11*7

Союсалмагы,

кг264,8 313,7 343,3 333,6 572,2 376 277 217,7 281,7

Сойымшыгымы,

кг59,5 60 61,3 63,7 64,9 57,5 61,5 57,5 62,3

Ушадан шыгатын

булшык ет, %

85,4 85,9 86,2 - 84,7 86,7 83,1

Суйектщшыгымы,

%

14,6 14,1 13,8 15,3 16,3 16,9 - ".

Малдьщ ет ешмш жаксартатын мацызды тэспвдщ б1рден

6ipi ендорктк шагылыстыру болып табылады. Сонымен ipi кара шаруашылыгында сут багытындагы жэне маманданган ет-сут

212

багытындагы сиырларды ет багытындагы букамен шагылыстыру

сиырдыц ет ешмш улкейтуце айтарльщтай мумкшдж бередг

Алынган тел барльщ шагылыстыру нускасында аналы к тукыммен

салыстырганда ете белсецщ есед1, азык-тулш шыгынын жаксы

актайды, жогары сойым шыгымын жэне жогары с ап алы ет бередь

Осындай ещцрктнс шагылыстыру шет елдер тэж1рибелершде

кещнен колданылады.Сонымен, Англияныц кептеген шаруашы-

лыктарында сут багытындагы кунажынды жэне ет сут багы

тындагы тукымды ет багытындагы буканыц урыгымен урыктан-

дырады. Алынган тукым бордакылануга ж1бершед1, ал 6ipimni

бузаулаган кунажынды беретш сут ешмше байланысты тексередц

осыдан кейш оны капай пайдалануды шешедь

Ет ешмше мал жынысыныц айтарльщтай dcepi бар. @те мол

erri еркек малды сойганда алады. Бука мен еркек токтыларды

белсендц бордакылап ecipce, 12-18 айга дейш пштруге бол май-

ды, олар шштгендерге Караганда 20-30% егп артык бередг Ет

ешмшщ децгеш малдыц жасына да байланысты. Малдьщ жасы

улгайган сайын оныц ecyi мен дамуында xipi салмагы есещ жэне

сойылым массасы упкейедь Сондыктан да ересек малдардан, жас

телдердщ жетшмеген етше Караганда кеб1рек ет альшады. Мына-

ны есте сактаган дурыс, жас телдщ ел ересек малдарга Караган

да нэзщ жэне жагымды дэмщ болады, ал ете жас малдардт,

керюшше сулы, майы аз жэне аз коректшкп (сщмдшкте) бола

ды. Малды азыктандыру Typi мен децгеш ет ешмше улкен эсер

етедь Жас телдерд1 жеткшкздз децгейде азыктандырса, оларды

етке еарудщ уакыты узарады, эр кг ecyiHe азык шыгыны кеп

жумсалады. Осындай малдардыц сойган eri темен сапада бола

ды, салыстырмалы турде булшык ет жэне май улпалары аз, ал

суйектщ дэнекер улпалары артьщ болады.

Ipi караныц букасын кегтршген дайын азыкпен (концентрат-

пен) бордакыласа жетшу1 тез артады, 6ipaK агзада жылдам май

жиналуды калыптастырады, булшык ет талшыгын калыцдата-

ды, мунда ересек малдарда май улпапарыныц массалары еседь

Булшык етке Караганда улпалар кеп болады, непзшен келемд1

азыктан туратын сояу, сурленген шеп, жасыл шеп, пппендеме,

тамыр жем1сталер мэз1р1мен азьщтандырып еаргенде, малдар 1,5

жасьшда мэзгрШде кеппршген дайын азыгы мол боп еаршген

213

жас телдерге Караганда сояу азыктын корекпк заттарын кеб!рек

пайдаланады.

Ет пен майдыц сапасы. Май мен ет сапасыныч б1рден-б1р

корсеткшп Д. Хэммонд (1937 ж) керсеткендей, булшык; ет туйшш

курайтын булшык ет талшыктарыныч елшем1 болады. Булшык ет

туШш жука болса, ет согурлым жаксы болады. Койдагы булшык ет

талшыгыньщ саны непзшен курсакта (енесшщ шшде) жатканда

калыптасып, кур алады, ал курсактан шыкканнан кешнп дамуда

тштен кебеймейд!, 6ipaK талшык езшщ елшем1 бойынша азырак

улкейедь

34-сурет. Дегерес куйрыкты кой тукымдары iceicrepiHiH ушасы

Кептеген авторлардыч зерттеулервде егпч дэмдш сапасы мен

булшык ет улпасыныц гистология л ы к курылысы жагдайы арасын-

да белгин 6ip байланыс барлыгы аныкталган. Булшык ет талшыгы

диаметр! мен етпч мраморлыгы арасында байланыстылык бар:

талшык жука болса согурлым ет мраморлы болады.

214

Эдетте еттщ сапасы тукымга, жасына байланысты, ал коц-

дылыгы, малдьщ азыктануы жэне адамньщ белсендш1пмен жэне

булшык еттщ физиологиясына байланысты.

Б1з козгалганда эр турл1 кызметпк куш аткаратын, б1ркелк1

улпдеп узын арка булшык eTi жэне ортан жшктщ, 2 басты

булшык eTi бар эр турл1 жастагы дегерес койы юектершщ топ

тары зерттедгк. Муше ретшде булшык еттерд1 жиыру аркылы

барлык портальды жэне кеудедеп кан айналым жаксарады жэне

кабырга аралык булшык ет тыныс алу урдюше катыса оты-

рып, тыныс алу aicrici мен диафрагмага (кек етке) байланысты

болады.

Б1здщ зерттеулерд!н; нэтижесшдеп (кесте 31) диаметр! бойын

ша тек кана жасына гана езгермейд!, аткаратын жумыс децгешне

карай езгередь Оны 6ip жэне сол малдьщ эр тургп булшык еттерш

салыстырудан коруге болады. 31-кестеден косымша гана жумыс

ютейтш булшык ет жэне кек ет б1здщ зерттеулер1м1здеп 3 - жа

стан аскан iceK козгалган кезшде 33,05 жэне 32,90 мк кальщцыкты

болган, KepiciHine салыстырмалы турде уакытымен куш тусётщ

санньщ булшык eTi мен кабырга аралык булшык етте 34,61 жэне

34,60 мк.

35-сурет. Жаца туган козыныц eKi ушты булшык ётМц келденен KeciHflici

215

Еттщ химияльщ курамы - еттщ сапасын керсететш б1рден-б1р

дэл жэне накты KepceTKiuii. Б1здеп бершгендер бойынша, дегерес

койыныц жогары коцдылыгы эр жастагы гсектершщ топтарын-

да еттщ жумсак белишдеп ылгал 52,81- 58,7; май 24,76-32,06;

акуыз 14,07-16,6; кул 0,82-0,95% ал 1 кг жумсак еттщ килокал-

лориясы 2903-3564 ккал болады. ТМД мемлекеттершщ шпнде

ет-май багытындагы койдыц шпнде куйрыкты тукымныц iciicrepi алдыцгы орында, сэйкес керсетюштер1: 51-67; 14-37; 12,5-19,6

жэне 0,61-0,9%.

Белгш 6ip мал турщеп майдыц курамы жэне фнзнкалык,

химиялык KepcenciniTepi салыстырмалы туракты. Кейде бул

керсетюштер, агзада май тузшушщ орналасуына, жасына жэне

сырткы жагдайына, азыктануына, температурасына, ауа-райына

байланысты. А.А. Зиновьев керсеткендей, европалык куйрыкты

тукым койыныц майы фнзнкалык жэне химиялык курамына жэне

ащршулпс касиетше байланысты сиырдшне жакындау. Оньщ

еру (балку) температурасы 44-54, катуы 30-38, йод мвлшер1

31-46, тштен сиыр майьпшц керсеткшпне дэл келедь

36-сурет. 3 жастан аскан кектердщ ей шты бексе булшыктарыныц

келденен кесшдмй

В. А. Кузнецовтщ зерттеу1 бойьшша Турюмен республикасын-

дагы куйрыкты койдыц майы келен кврсеткшггерд1 керсеткен.

216

Балку температурасы 35-44, катуы 32, йод мелшер1 саны 48, ал

оньщ зергтеу1ндеп сиыр майы 50,37 жэне 22-ге сэйкес болган.

Автордыц есептеушше, куйрык майында аныкталмаган кептеген

май кышкылыньщ мол болуына байланысты, ете жевдл epiriiu бо

лып, сиырдшне Караганда азыктык катынаста да багалы болып

саналады.

Б1здеп колда бар бойынша дегерес тукымды койдын эр

жастагы гсектершщ май улпалары сандык айырмашыльщта.

взгешелт к¥Рамы сондай-ак б1ркатар физикалык, химиялык

KepceTKiuuepi бойынша. Мунда айырмашылыктар малдыц жа-

сына байланысты гана емес, май улпаларыныц орналасуына да

байланысты болган. Осы туралы жогары кондылыктагы iceicriH

эртурш жастагы топтарындагы буйрек мацы жэне Tepi асты май-

лары бершген. К^йрыктыц физикалык, химиялык талдануы мы-

сал бола алады.

Дегерес куйрыкты койынын эр жастагы iceK топтарыныц (5

топ) буйрек мацайы майларыныц химиялык курамы ете жогары

(91,16-94,75%) май курамымен жэне темен (4,0-6,65%) сандагы

ылгалмен сипатталады. Tepi асты майында, буйрек майлары-

мен салыстырганда май аз (87,3-90,9%), ал ылгал (7,2-8,7%)

кеп. Кунрык майы орталык аралыкта жэне осыган сэйкес 88,6-

92 жэне 5,51-7,5% курайды. Бул ушш малдыц жасы ескен сайын

барлык май улпаларындагы май саны кебейедь ал ылгалдылык

темендейда, азаяды. Май улпаларыныц акуыз белил жасы ескен

сайын 6ipinaMa темендейцп, муныц сондай мацызы жок. Осы бой

ынша ец улкен керсеткаш Tepi асты майында (1,47-3,5%), ете аз

буйрек мацайында (1,07-2,0%)), куйрык майы аралык жагдайда

(1,25-2,7%) болады.

Куйрыктыц касиетше, Tepi асты жэне буйрек мацайы майына

толык сипаттама беру ушш, 6i3 6ipKaTap физикалык, химиялык

константалар зерттедак: йодтыц саны, ушып кететш май кышкылы

турщде еритш JIP-саны, еру жэне кату температурасы.

Йодтыц саны адам организмшде тузшмейтш каныкпаган май

кышкьшыныц санын керсетед!, Bi3fle бсршгендерден буйрек мацы

майларында каныкпаган май кышкылы малдыц жасына байла

нысты бeлгiлi-бip накты емес мелшермен 31,7 - 51,5 болады, ал

217

куйрык майында малдыц жасыныц есуше байланысты олардыц

саны айтарлыкгай 36,8-53ке дейш жогарылайды.

Малдыц денесшдеп Tepi асты майыныц непзп кызмеп

корганыстык, бул ушш жартылай суйык, иленген нан тыгыз-

дыгындай болуы керек. Бул - майдыц курамында каныкпаган

май кышкылыныц жогары болуына байланысты. БЬдщ зерт-

теулер1м1здеп дегерес койыныц Tepi асты майындагы йод саны

- 34,4-45,7 болган. Ягни Tepi асты майы езшщ барлык физи-

калык-химиялык касиепмен куйрык майынан езгешел1кте бол

ган. Куйрыкта, буйрек мадайы жэне Tepi асты майларында бо

латын ушып кететшдердщ санына жататын суда еритш май

кыпщылдары (май жэне капрон кыпщылдары) малдыц жасы ул

гайган сайын мелшермен 1,1-4,5; 1,2-3,8 жэне 1,3-3,1-ге сэйкес

ауыткиды.

вЫмдж (пальмоядросыз жэне какоссыз) жэне мал (сут май

ынан баскасы) майлары эдетге ездершдеп ушып кететш кыш-

кылдьщ темендтмен, ягни б1рлпске гана тецщпмен сипатталады.

Bi3 зерттеген дегресс койыньщ куйрык майларында 1,1 -4,5 бола

ды. Бул суда еритш ушып кетепн май кышкылыныц ете жогар-

лылыгын керсетед1 жэне куйрык майыньщ азьщтык кундылыгын

кетередь

Майдыц физикальщ касиеп, оныц белгйп 6ip химиялык

курылысымен, ондагы узын кем1ртекпк жэне каныкпаган бай-

ланыстармен, сутеп тобыныц санымен аныкталады. Негурлым

май кышкылыныц KeMipTeKTiK байланысы кыска жэне dcipece

каныкпаган байланыстары улкен болса, согурлым еру жэне кату

температурасы темен болады. Еру температурасынан ас ко

рыту куысында майдыц ыдырау кабшетше байланысты глице

рин мен май кьшщылы тузшедг Еру температурасы 37-ге дейш

болатьш майлар, адам температурасьша жакьш болгандыктан

Te3ipeK cinipmefli. Негурлым еру температурасы темен бол

са, согурлым тез май суйык куйге ауысады жэне тез ыдырайды.

Б1здщ зерттеу1м1здеп буйрек майы майдыц еру температурасы

тер асты жэне куйрык майларына Караганда жогары: Tepi асты

- 39,1-43,0; куйрык - 48-54,3, ал куйрык майыныц ец темеш -

37,1-42,6.

218

5.7 Жун, Tepi, елт1р1, тон вшмдер1

Жун. Жун деп маталар дайындауда колданылатын малдыц

тук жабындыларын айтамыз. Малдыц табиги жYнiнeн жасалган

заттардыц Typi ете эдем1, мыкты болады жэне ете жогары жылу

етюзгшт каеиепмен сипатталады. Кой жуш езшщ тецдеа

жок касиет1 жагынан баска да шиюзаттармен б1рдей колданыста,

колдан жэне синтетикалык жолмен алынган талшьщтарды ен-

flipicTe кеп ендасе де, жун алдынгы орында турады. Жун болашакта

TiriH енеркэс1бшщ таптырмайтын коры болып кызмет жасайды.

Барлык малдыц туршщ imiHeH непзп келемд1 жуцщ койдан ала

ды. Жылкьшыц жэне ipi караныц жун Tyri елген немесе сойылган

кез1нде алынеа, ол тек m ien техникалык заттар (кшз) жасау ymiH

жуцщ кайта ендейтш emjipicTe пайдаланылады, бул mHKi3aTTbm

техникалык касиеп жогары емес.

Тшелей малдыц устшен немесе сойылган TepiciHeH кыркылып

алынган жун табиги жун деп аталады. Табиги жуннен жасалган

буйымды маталарды машинамен туткенде алынады.

Жун жеке жун талшыктарынан турады. Б1рдей жуандыктагы

жун талшыктары жасанды талшыктармен салыстырганда не

гурлым мыкты шлмелг Осы касиеттер арасында жасалган бу-

йымдар гигиеналык жагынан жогары, мьщты эдем1, суранысы

жогары.

Жун талшыгы тершщ касацданып Ty3myi болып табылады

жэне барлык ерекше жуннщ физикалык жэне техникалык касиет1 тершщ TipmmiK эрекпмен жэне оныц коректену1мен тыгыз бай

ланысты.

Жаца туган козыныц б1рщама дамыган жун жамьшгысы бола

ды. Терще жун TyriHiH Tyjinyi урыктьщ жатырда даму кезещнде

басталады. Эр тукымга жататын кой телшщ курсактагы дамуыньщ

эр кезецш зерттеу керсеткендей, алгашкы туктщ салына бастауы

эмбрион eMipimn 50-70 кун аралыгында болады.

Сырткы бейнесше, гистологиялык курылысына, техни- калык

касиетане байланысты жун талшыктарын мынадай келес1 турлерге

беледк Ty6iT, кылшык, аралык, еда, кургак кайратты талшык жэне

песига.

219

Ty6im - ете жука жэне шродщ жун талшыгы, езеп жок бол

гандыктан ете батаны тапшыкка жатады, олардыц кебшщ калын-

дыгы 15-тен 25-арал гындагы мкм ауыткиды.

Кылшьщ - HipiMi аз, кейде жун талшыгы тштен тузу болатын,

калыц, ожар талшык, Ke6ici тубггтен узын, сондыктан да KepiHin

туратын жун кабаты, езеп ете жаксы дамыган. Техникалык каснеп

жагынан кылшык тубтттен кеп томен, сондыктан да селекциялык

мацыздылыгы болмайды. Талшыктыц калыцдыгы тым эртурл1

30-35 -тен 100-120 мкм.

Аральщ талшык, - бул тубгт пен кылшык аралыгы болып та-

былады. Ол тубптен калыц, 6ipaK кылшыктан жука. Техникалык

касиеп бойынша аралык талшык кылшыктан айтарлыкгай жаксы,

негурлым калыцдыгы бойынша тубптен аз айырмашылыкта бо

лады, согурлым сапасы жагынан оган жакын. Узындыгы бойын

ша кеп езгередк жуннщ кеп туршде оны тубптен айыру киын.

Олг талшьщ - ете ожар жэне узшпш кылшык талшыгы. Оны

аздап тартып кергенде, ол узшш кетед1. Оньщ жабагы жунде бо

луы жуннщ багалылыгын кеп темендетеда. Бул да селекциялык

белгшерге жатпайды.

К,ургац талшык, - ожар кылшык, сырткы талшык уштарыныц

улкен каттылыгымен сипатталады. Техникалык жагынан алганда

кургак талшык кылшыкпен eni талшык арасындагы аралык

жагдайда болады.

Катты, кайратты талшык ~ тузу, ете катты, жылтыры

купгп тук. Калындыгы жэне курылысы бойынша кылшыкка жа-

кындау. Баска жун талшыктарынан айырмашылыктары ете кыс

ка, шамамен узындыгы 3-5 см болады. Кептеген жагдайларда ол

сур (ак) жэне жабагы жунде ак туей. Кайратты катты туктер тек

кулактыц ушында, кейб1р койлардыц аяктарында, бастарында,

кейде куйрыгында кездеседь

Песига немесе козы myzi - биязы жущц жэне биязылау жун-

д1 козылардыц жун жабындыларында улкен узындыкта жэне

калыцдыгы мен шршдшщ аз болып белектеНш туратын белек

жун талшыгы. Ары карай жасы ескен сайын ем1ртщ алгапщы

агымында олар биязы жэне биязылау жущц койларга тэн тшгпк

кэдомп талшыктармен алмасады.

220

Май жэне Tepi бездершен белшген секреттер тершщ жогары

кабатында араласады да, химиялык реакцияга тусетшд1ктен

жаца химиялык заттар косылып шайыр тузшеде. Бул шайырдыц

ЖYHнiц сапасы мен касиетш сактауда улкен мэш бар. Ол жун

майы мен терщен куралады. Шайырдагы жун майыныц саны

койдыц тукымына, жеке жыныстык ерекшел1ктерше байланысты

мелшермен 10-нан 52% жэне одан да жогары болады.

Кыркылып алынганнан кешнп табиги жагдайындагы жуннщ

массасын, ягни барлык коспаларымен оныц шпнде шайырмен

коса алгандагыны физикалык деп атайды. Жун шайылганнан

кей1н оны таза немесе жуылган деп, ал оныц массасын жуылган

(таза) жун немесе таза талшык массалары деп атайды.

Жун курамы бойынша б1ркелю жэне бipкeлкi емес больш

белшед1. Б1ркелю жун сырткы Typi б1рдей талшыктардан турады.

Оган биязы жэне биязылау жущц кой тукымыныц жэне кейб1р

будандардьщ ЖYHдepi жатады. Б1ркелю емес жун: сырткы Typi,

калыцдыгы, mprniMi жэне т.б. белплер1 айырмашылыкта болатын

аралас талшыктардан турады. Мундай жущц кылшык жущц кой

тукымынан алады.

Жуннщ калыцдыгы бойынша мынадай турлерге беледк бия

зы, биязылау, жартылай кылшык жэне кылшык. Технологиялык

жагынан биязы жун - ете багалы шиюзат. Олардан ете жогары

сападагы токыма заттарын дайындайды. 1 кг биязы жуннен кыл

шык жунге Караганда шамамен 3 есе артык мата жасайды. Бия

зы жундерге, калыцдыгы орташа есеппен 25 мкм-нен аспайтын

немесе 60 сападан ожар болмайтын талшыктар жатады. Биязы

лау жун шуга жасап шыгаруга пайдаланылады. Биязылау жуннщ

кунды Typi болып жуннщ кроссбредпк Typi саналады. Биязылау

жунге 48-mi сападан ожар болмайтын, калыцдыгы орташа есеп

пен 31 мкм болатындар жатады, мунда кейб1р тукымнан баскасы

(цигай койыныц сапасы - 44 сападан ожар болмайтын, талшык

калыцдыгы 36 мкм болады). Кылшык жун техникалык KacHerrepi

бойынша, биязы, биязылау жэне кылшык жундерден 6ipa3 калыс

калады.

Жуннщ; калыцдыгынан баска тагы да мынадай физикалык

жэне техникалык касиеттерп ирелецдеу, узындык, бepiктiлiгi,

Keplnyi, жылтырлыгы, ищгшгепт, жуннщ Tyci, ылгалдылыгы,

221

жумсактылыгы мацызды болып есептеледь Жуннщ осы атапган

физика-техникалык касиеттерше селекциялык, асыл тукымдылык

жумыста кеп кецш белшедь Мысалы, жуннщ калыццыгы осы-

дан баска койлардьщ конституциялык ерекшелщтершщ керсет-

кшггершщ кызметш аткара алады, ce6e6i шектен тыс жщппке

болу конституциясыныц элс1зд1гш бщщредь Сонымен 6ipre

жуннщ б1ркелю калыц болуы кезщце жуннщ узындыгыныц 1 см-

ге узаруы жуннщ кыркылуыныц 14-15%-ке кебейуше жэне т.с.с.

экеледг

Жун ен1мдштн1ц эдш керсеткшп жуннщ кыркылуыныц ке-

лемь Бул оныц курамындагы компоценттердщ (узындыгы, калыц-

дьны, коюлык жэне т.б.) жиынтык мэш. Жуннщ кыркылу децгешн

жэне оныц практикальщ селекциядагы багасын мына жагдайларга

карал курайды: койларга кезбен шолу жасау, кыркылганнан кейш

койдыц жунш жеке елшеу жэне зертханалык эщс. Биязы жуцщ

жэне биязылау жуйд! койларды жылына 1 рет кыркады, кылшык

жундшердо ею рет - кектемде жэне кузде кыркады.

Жуннщ кьфкылу децгешне, сонымен 6ipre кандай да 6ip

жуннщ турш алуга эсер erymi непзп факторлар койдыц тукымы

жэне Typi болып табылады, олар жун ен1мдшнтнщ елеул1 айыр-

машылыгын аныктайды. Койдыц генотипшен баска, оньщ жун

ешмдипгше коректецщршу жагдайы, сонымен 6ipre жыныстык

айырмашылыгы, койдыц жасы, физиологияльщ жагдайы, таби-

гат-климаттык жагдайлар жэне т.с.с. эсер етещ. Жеполшлз мел

шерде коректецщргенде койларда жуннщ кыркылуы 30%-га

дешн темендецщ, ал талшыгыныц диаметршщ кыскартылуы

30% -ке дейш жэне одан жогарыгажету1 мумкш. Аналык койлардьщ

талшыктарыныц жпцшкеру1 буаз жэне сут маусымы кезшде 15%-

га жету1 мумкш. Телдердщ жуншщ калыццыгы 6ipimni кыр-

кылуга дешнп кезецде ересек койлармен салыстырганда 2-3 мкм-

ге жщппке болады. Жануардыц жас ерекшелйше байланысты

enaipicTiK пайдалану кезецшщ соцына карай талшык диаметр!

тагы да 6ipa3 жщш1керу1 мумюн.

Б1здщ ел1м1зде койдыц 1 басынан кыркылатын жун децгеш

ете жогары болып кездесетш кептеген шаруашылыктар бар

(33-кесте).

Биязы жуцщ койлардьщ сандык белгшершщ жуылган жун

222

салмагыныц тукым куалаушылык коэффициент! 0,20-дан 0,62-ге

дешн ауыткиды; жуннщ узындыгы 0,21 - 0,74 децгешнде, жуннщ

коюлыгы 0,3 - 0,5. Бул мэл1меттер рзДЩ зерттеулер1м1з бойын

ша дегерес куйрыкты биязылау жущц койларында мынадай кер-

сеткштерд1 керсетедг 0,38; 0,35 жэне 0,27. Жун ешмдшгшщ

генетикалык сан-алуандыгы бершген KepcencimTepi койларды

керсетшген белплер1 бойынша сурыптау тишД1 болатындыгын

керсетедь

Елтгри Ол каракел тукымды койлардыц жаца туган козы-

сыныц Tepici, nininri, келем1, айкындьшык белпс1 эр Typni болып

буйраланган, оган сэндшк мэн 6epeTiH ерекше жун жамылгысы.

Тершер эсемдшМ, 6epiicriri жэне тез1мдшгшщ узактьшыгы

ушш багаланады. Оларды бас кшм, жагалар, эйелдер тонын жэне

баска да аса багалы Tepi буйымдарын Tiry ушш пайдаланады.

E.irripi -каракел кой тукымдарыныц ец мацызды, басты енама.

К^аракел койларыныц селекциялык бедплершщ калыптасуы

ете ерте болады, онтогенездщ бастапкы кезец! жатырда даму

кезещнде аякталатын аздаган малдыц 6ipi болып Кёдедт! Каракел

эмбриондарыныц ecin кеткен жундер1 бар елтгргсш яхобаб деп,

ал аналыктыц жатырында даму мёрзШ шамамен 130-135 кун

33 - кесте. Ец уЗДЩ кой еЫретш шаруашылыкгардын корсетмштер!

р/с

№

Шаруа

шылыкОблыс Тукым

Аналыктар

дынселекция

лыктобыныц

саны,

бас

1 койдан

кыркыла- тын

жуылган

жун

Жун

нщ

узын

дыгы,

см

1 бас

аналыктыц Tipi салмагы,

кг

1.

«Кастек»

асыл

тукымды

зауыты

АлматыКазаки

биязы

жуэдй13037 2,2-2,3 8,5 65

2

ч'Сарыбулак»

асыл

тукымды

зауыты

АлматыКазаки

биязы

жувдц

3000 3,1-3,3 8,363-67

223

33 - кестешц жапгасы

«Сулукел»асылтукымдызауыты

Кос-танай

Солтуспк казакстан- дык меринос

4000 3,28 9,1 60

4.

«Аксецгер»асылтукымдыколхозы

АлматыКазакиет-жуцщ

5000 2,6-3,0 12-14 58-60

5.

«Микенский» асыл тукымды зауыты

Жамбыл

Ощусгпкказакстан-

дыкмеринос

3000 3,74 9,26 55-58

6.

Казакстан-нын 40жылдыгыатындагыасылтукымдыколхозы

Баггыс

Казак-стан

Акжа-

йыктыкет-жуяда

3500 3,2 13-14 66,7

7.

«Баканас» асыл тукымды колхозы

АлматыДегерескуйрыкты

3800 2,1 12-14 62-65

каракел эмбриондарын каракелше деп атайды. Жаца туган неме

се 2-3 кунде сойылган козылардыц елтарюш каракел деп атай

ды. Мамандандырылган елпршш тукымдарга каракел жэне со-

кольская тукымдары жатады. Баска кылшык жунда тукымдардыц

козыларыньщ TepiciH мерлушка, биязы жундшердаий лямка деп

атайды.

Елттршщ ец басты селекциялык белпс1 — буйралыгы. Ол

узындыгы аса улкен емес (1-1,5 см) epiM, ол каракел койларыньщ

генотиптерше байланысты козыныц эмбриональды кезещнде

буйра пппшде калыптасады, ол туганнан кёйш б1рнеше (1-3)

кун сакталады. Жуннщ жэне оныц шпцде мамыгыныц есушщ

нэтижесшде буйралык жылдам ыдырап, улгайып карапайым

ер1мге айналады жэне елйрщщ кундылык белйсш жогалтады.

Сондыктан да ет рш к тукымды козыларды туганнан кешн неме

се 1-3 кун шпнде, буйралыгы кунды болып турган кезде сояды.

224

Койдьщ селекциясы журпзшетш елпршщ сапалык непзп

Kepcencmrrepi мыналар: буйраныц Tyci, niniiHi, узындыгы, eHi,

бюкпп жэне коюлыгы, елттршщ шшшдшп, суреп, ж1бектшп,

жылтырлыгы, GepiKTiri, алацы, ецдену тыгыздылыгы жэне калыц-

дыгы.

Каракел елттрюшщ Tyci: кара (араби), бозамьщ (ширази),

коцыр (камбар), кызгылт (гулигаз), алтын жэне куме туей (сур),

сонымен 6ipre ак болады.

Кара туе жундеп меланин концентрациясына байланысты.

Коцыр елпртердщ жун1нде кара дак саны аз болады. Ашьщ,

орташа жэне кара-коцыр кылац 6epyi мумюн. Бозамык туе ак

жэне кара жундердщ турл1 катыста араласуы нэтижесшде пай

да болады. Сур туе кара дактыц жэне талппыктыц турл1 туешщ

аймактык орналасуымен сипатталады.

ninirni бойынша буйралар кунды (валек жэне боб), куны аз

(сакина, буршак, штопор, улу, жартылай сакцна) жэне аралык

(шуда) болып белшедь

Кой mepicL 5-7 айдан улкен койлардьщ еццелген Tepici. К°й

TepiciHin уш Typi бар, олар: пшктш, тоцдык жэне былгарылык.

1ипктж кой TepiciH б1ркелю келетш биязы жуцщ жэне биязылау

жуцщ кой тукымдарынан алады. Бул кой Tepmepi эйелдердщ

жэне балалардын кыекы кшмдерш, бас ки1м, жагалар, кеуде-

шелер Tiryre жумсалады. Тоцдык кой TepLnepi кыекы ки1мдерда

тнуге колданылады, мысалга: кыска тондарды, тулыптарды,

жаргактарды жэне жагаларды дайындауга. Былгарылык кой

Tepuiepi жун жамылгысы бойынша тондык кой TepiciHin талап-

тарына сэйкес емес. Олардан колгап, семке, кеудешелер тнуге

арналган былгары дайындалады.

5.8 Малдыц жумыс ешмдинп

Жумысшы мал ретшде кебше аттарды, бойдактарды, кашыр-

ларды, епздерщ, кодастарды, солтуспк бугыларды колданады.

Олардыц орындайтын жумыс сипаты б1рдей емес. Ауыр жук та-

ситын аттарды кебше кеп жумсауды тал ап ететш жумыстарды

орындауда колданады, ал жуйрпс аттарды куш жумсауды тал ап

етпейтш жумыс турлерше, жегуге, уетше MiHyre немесе желуге

15-1382 225

колданады. Осыган байланысты олардыц жумыс ешмдшлнщ

есебш эр турл1 журпзедх.

Механикаландырудьщ кез келген децгешцце малдарды пай-

дал анудыц THiMfli болатындыгына шек келпруге болмайды, 9ci-

ресе шаруашылык iniiime жэне жолсыздык жагдайында. Осы

мэселе, энергетикалык жэне жанар-май материалдары халык

шаруашылыгында басымдылык танытатын нарыктык экономика

жагдайында аса мацызды.

Аттардыц жумыска кабьшеттшп уш элементтерден кура-

лады, олар: купп, жуйрпсгт жэне шыдамдылыгы. Малдыц осы

касиетгер1 оньщ тукымдык ерекшел1ктерше гана байланысты

емес, сонымен 6ipre арнайы тренинг журпзу аркылы калып-

тастырылады. Конституциясы 6epiK жэне экстерьер! дурыс

калыптаскан малды жуйел1 турде сурыптап, сонымен 6ipre унем1

жаттыгу жумыстарын журпзу аттардыц жумыска кабшетплиш

дамытуга эсер етещ.

Жумыс ешмдинпнщ Kepcencinrrepi болып енетшдер:

1. Жук тарту Kymi (Р), ол килограммен белгшенеда жэне

малдьщ салмагына, бойына, дене-бтмшщ берйспгше байланы

сты. Ат узак уакыт бойы уздшпз жумыс гстей алады, калыпты

ауырлык Kymi орта есеппен оныц салмагыныц 13-15% курайды.

2. Ауырлык купине Kepi байланыстагы аттыц козгалысыныц

жылдамдыгы (V) уакыт б1рлптнде журш еткен кашыктыгымен

аньщталады.

3. Аттыц орындаган жумысы (А) механикада белгип формула

ериектелещ А = Р х S (жолга жумсалган ауырлык купп). Ол кило

граммен немесе тонна-километрмен белпленед1.

4. Аттыц куаттылыгы (N) уакыт б1ршпндеп механикалык жу

мыс санымен елшенедк N = Р х V.

Куаттыц елшем 6ipfliri - ат Kymi секундына 75 килограмга

тец. Орташа есеппен аттыц жумыс куаты 0,6-0,7 ат купине тец.

Малдыц узак уакыт бойы езшщ куатын Kepceryi жэне у стай 6inyi

оныц шыдамдылыгын бищредь

Аттардыц сбелгйп6ip немесе баска да тукымдарына катысты

жумыс ешмдшптнщ багытына байланысты жумыс етмдшгш

сынаудыц турл1 эдштер! бар.

1. Ец жогаргы жук кетеруш сынау. Осы эщстщ мэш арбага

226

бастапкы салмагы 1000-1200 кг жук с алады, атты орынынан

журпзйп, содан кейш ap6ip 5-6 минутта ат еркш жэне жукке

eui6ip куш салмай журу1 кезшде салмагы 50 кг калтарды са-

лып отырады. Арбаныц жэне жуктщ салмагы максималды жук

кетеру Kepcencimi болып есептелшедг Куштщ максималды

ауырлыгыныц рекродггык керсеткшпн латвиялык жегшетш аттар керсетп (927,5 кг).

2. Ауырлык шыдамдылыгына сынак, аттьщ ауьфлыгы 300 кг

куш жумсап журш еткен ара кашыкгыгы саналады. Латвиялык

жегшетш аттардьщ жаксы KepceTKinrrepi 1397,4 - 1537,05 м

курайды.

3. Жукп жылдам жетюзуге сынау (жуктщ салмагы 800-1200

кг, кашыктык 5-10 км).

Мунда ауырлык купи 50 кг ат шауып отырып 2 км-ды журу1

немесе ауырлык купли 150 кг-га кебейте отырып, акырындап

журу уакытын аныктайды. 4000 кг жукп 10 км-га жылдам жетюзу

бойынша рекордты Владимир (Ресей) тукымыныц Перц аты 1 саг.

39 мин. койган.

4. Жуйрш аттарды жылдамдыкка сынау. Жуйрш аттарды ар

найы бэйгелйс эбзелде кебше 1600, 2400, 3200 жэне 4800 м ка-

шыктыкта eid доцгалакты тербелмеде сынайды. Осы сынак

кездершде атты баскарып отырган адам атбеп деп аталады. Жуйрш

аттардьщ жумыска кабшеттшш уш элементтен калыптасады:

жуйрйгпп, купи жэне шыдамдылыгы. Аттьщ бул сапалары оньщ

тукымдык ерекшел1кгерше гана байланысты емес, сонымен 6ipre

арнайы жаттыгулар аркылы калыптасады жэне дамиды. Консти

туциясы жэне экстерьер! берш жэне дурыс калыптаскан, кажетп

турлерщ жуйел1 турде сурыптау, сонымен 6ipre унем1 жаттыгулар

журпзу, жуйрш аттардьщ ец жаксы тукымдарын ипподромда

сынау жылкылардыц бойында жумыска кабшетпл1гшщ жаксы,

жогары децгейде дамуына эсер етп.

Казакстанда ecipmreH жуйрйстер (орловтык жэне орыс) 2 жа-

сында 1600 м-дц 2 минут 15,8 секунта журш етуге, 3 жасында

2 минут 11,2 секундга; 4 жасында 2 минут 2 секундта жэне одан

ересек жаста 2 минут 07 секундта журш ете алады.

Салт мшшетш аттарды сынау (бэйге) жумыстарын олардыц

жас ерекшелйстерше байланысты 1000, 1200, 1500, 1600, 1800,

227

2000, 2400, 3200, 4000 жэне 4200 м кашыктыкта журпзедк Осы

сынак кезшде атшц устшде отырган адамды шабандоз деп атай-

ды. 1600 м-ге тепспкпен шабуда рекорд жуйрпспк 1 минут 3,78

секундка тен, ал Англияда койылган элемдж рекорд - 1 минут

31,8 секунд.

5.9 Жумыртка ешмдинп

Б1здщ ел1м1зде жэне шет едцерде жумырткаларды енщру

ушш ешмдшп жогары кустар пайдаланылды. Жумырткалы

тауыктардьщ жыныстык жетшу1150-160 кундж жасында жэне 12

айлыгында алынатын ешм 270-290 жумыртка, етп тауыктардан

ем1рлершщ 60 апталыгында 150-160 жумыртка алынады.

Жумырткалы тауыктардьщ жогары ешмдшп оларга жум-

салган жем-шептщ жогары ешммен кайтарылатындыгында. 10

жумырткага 1,5 - 1,7 кг жем жэне 1 кг жумыртка салмагына 2,5-

2,7 кг жумсалады. Жумырткаларды ещцру тауык етш еншру

сиякты жогары каркынды технология жагдайында кутуден юке

асырылады. Жумырткалы тауыктарды тор кездп батареялар-

да жогары тыгыздыльщта отыргызып орналастырады кус ecipy

кэсшорындарында ecipefli жэне кутед1.

Кустардьщ жумырткасынын тагамдык сапасы ете жогары жэне

олар жаксы корытылатын (97%) азык-тулйс болып есептелшедг

Адам азык-тул1к репнде непз1нен тауык жумырткасьш колданады.

Олардын курамындагы акуыз 12-19%, май 10-14%, сонымен

катар KeMipreKTepi, минералды заттар, витаминдер (А, Д, В, Е)

бар. Кустьщ жумырткасы сарымен жэне акуызды кабатпен

коршалган жэне кабыгы бар жумыртка жасушасынан турады.

Сондьщтанда кустьщ жумыртка басуы кебею агзаларынын да

муына жэне кызметше, оныц шшде жыныс жумырткаларымен

байланысты. Аталыксыз кутуде тауыкгар урыктандырылмаган

жыныстык жумырщалар табады, олар тагамдык касиеп жагынан

урыктандырылган жыныстык жумырткалардан айырмашылыгы

болмайды.

Тауыктардьщ жумыртка басуында ыргактылык байкалады,

онда - уздйсс1з жумыртка басу узшспен ауысады. Жумыртка басу

цикл1 деп уздшаз басылган жумырткалар саны аталады. Крыска

аралыктагы циклдщ узак циклдер1 жаксы мекиендерд1 сипаттай-

228

ды. Кустын ыргакты жумыртка басуга кабшеттшп жыныстьщ

жетшу уакытына жетуден жумыртка басуы токтаганга дейш

журед1 жэне тулеу кезещ жумыртка басуыньщ турактылгы деп

аталады.

Кустан ecKi кауырсындарыньщ Tycyi жэне жацасьгаьщ ка

лыптасуы тулеу деп аталады.

Кауырсынды кустар ец кеп жумыртка басуымен ерекшеленедй

(екшгш жылдыктар), жасы келе жумыртка басу жылына 10-15%-

га темендейдь Каздарда eMipimn 2-3 жылына дейш еседь содан

кешн темендейдк Тауьщтардыц арасында жаксы жумыртка ба-

сатыны жылына 220-250 жумыртка, уйректер 180, каздар 80-100,

куркетауыкгар 100-150, мысыр тауьщтары 100-120 жумыртка

табатындары есептелшедь Жумыртка басу жагынан тукьшдьщ

айырмашылыктар acipece тауыктарда жэне уйректерде жаксы

байкалады. Тауьщтардыц жумырткалы тукымы леггорн жы

лына орта есеппен 200-240 жумыртка басады, ет-жумырткалы

тукымды ньюгемпшир 200, ет тукымды корниш 110-130 жумыртка

басады.

Жумыртка багытындагы тауыктардыц ешмдшк керсеткнп-

TepiHe жылына берген жумыртканыц орташа массасы мен саны,

сондай-ак олардыц жалпы массасы, ягни 6ip тауыкгыц белгш6ip уакыт аралыгында берген жумыртка массасыныц саны жатады.

Жумыртка салудыц интенсивтшп белгш 6ip уакыт ара-

лыгында берер жумыртка саны мен олардьщ жумырткалау уакы-

тынан бастап аныкталган.

Жумырткалау децгеш белгш мерзйм (30,300 жэне 500 eMipimn

куш, букш eMipi) аралыгында жумыртка багыттагы тауыктыц

берген жумыртка санымен аньщталады.

Жумыртка салмагы кустыц турлпс, тукымдык, жеке ерекше-

лштерше, жасына, устау мен азьщгандыру жагдайына байланы

сты ауыткиды.Тауык жумырткасыныц салмагы 55-65 г, куркетауыкпм 100-

110г, каздою 100-180 г, мысыр тауыгынш 45 г болса массасы

жаксы больш саналады.Турш селекцияланган, аталык i3aepi бойынша шагылыстыру

нэтижесщце алынган кус жаксы emMfli болады. Ондай кус

гибридп деп аталады.

229

БЬдщ ешшзде 2-аталык i3i бар “Алатау” жумыртка кростары

кец таралган. Жумыртка ешмш ецщру ушш жумырткалагышы

жогары генетикалык потенциалы бар леггорн тукымын пайдала

нады.

Кустан жогары ешм алу ушш, корекп, билогиялык белсецщ

жэне минералды заттар кешеш бойынша рацион толыктыгын

камтамасыз ететш гылыми непзделген азыктандыру жуйеа

кажет. Барлык азыктар куска коспа азык туршде бершедг

Сондьщтан кусты ц барлык кажетплйсгер1 ескершген турл1 турлер

мен жасаралык топтарга арналган толыкканды коспа азыкты

жасау - кус шаруашылыгыньщ ец мацызды мщцеп болып са-

налады. Леггорн тукымды жумырткалауыш тауыкты жылына

40-45 кг дэн, 6ipaK протеищп азыкты коспай жогары калория-

лы азыкпен камтамасыз еткенде, оныц жумырткалауы жылы

на тек 120 жумыртка, ал рационга косымша 4-5 кг еймдш тек

тес жэне жануартекгес протешад азыкты косса, жылдык вшмд1

200-250 жумырткага кетерш, дэннщ 5-10 кг- га дешн шыгынын

темендетедь

Жумырткалы тауыктардыц непзп сурыпталатын белгшерше:

жумырткалаушылыгы, 6ip жумыртка салмагы, жалпы жумыртка

салмагыныц шыгуы, Tipi салмагы, жыныстык жетшу уакыты,

азыкты ен1ммен телеу, жумыртка сапасы, жас жэне есейген

кустыц сакталынуы жатады. Ец басты белгшерше бастапкы ymeyi

жатады.

Жумырткалы тауыктарыньщ кус жумырткалауы сиякты

абсолюта емес, осы белпш курайтыц непзп компоненттерк

ещмдЫк децгеш ец жогары болгандагы жумырткалауыныц

интенсивтшпше; жумырткалауыныц жогарыдан темендеу колем1 жэне т. б. жатады. Жумыртка сапасы бойынша тауьщтарды багалау

мен ipiicreyai жумыртка кабыршактыц TyciHeH, жумыртканыц

тыгыздыгынан, жумырткалауыныц алгашкы ай л арында жумыртка

салмагыныц есу интенсивтшгшен аныктауга болады.

Бакылау mecminepi:1. Сут курамында канша компонент бар?

A) 150-ден аса

B) 100-ден аса

230

C) 100-ден темен

D) 300

E) 200-ден аса

2. Лактациялык кезен дегешм1з - бул...

A) сиыр суалтудан келеа телдеуге дейшп кезец

B) ет пен сут тузшушщ аякталу кез1

C) телдеуцен лактацияныц аякталуына дейшп уакыт межеа

D) лактация бойы тэулйспк сауын келем1

E) бузаулаудан урыктанганга дейшп аралык

3. Сиырды суалту - бул...

A) сиыр суалтудан келезд телдеуге дейшп кезец

B) телдеуцен лактацияныц аякталуына де

D) лактация бойы тэулйспк сауын келем1

E) бузаулаудан урыктанганга дейшп аралы

4. Сиырды суалту кезещ дегешм1з не?

A) ет пен сут тузшушщ аякталу кез1

B) сиыр суалтудан келес1 телдеуге дейшп кезец

C) телдеуцен лактацияныц аякталуына дейшп уакыт межеш

D) лактация бойы тэулйспк сауын келем1E) бузаулауцан урыктанганга дейшп аралык

5. Ец жогаргы сауынды кашан алады?

A) бузаулаудан кешн

B) буаздыктыц аягында

C) суалу кезещнде

Д) лактацияныц 6ipiHmi айынын соцы мен еюнш1 айыныц басында

Е) дурыс жауап жок

6. Максималды лактация сауыны кашан байкалады?

A) лактацияныц 6ipiHmi мен екшпп айларында

B) 4-6 лактацияда

C) буаздыктын аягында

Д) суалу кезецщце

Е) туганнан кейш

7. Казакстанда ет балансы жен1нен 6ipiHmi орында...

A) кой мен жылкы

B) шошка

C) жылкы

Д) жылкы мен шошка

Е) сиыр мен кой

8. Сою салмагы бул...

A) еттщ непзп Kepcenciunepi

B) жануардыц Tipi салмагы, пайызбен аныкталады

C) саланыц жуандыгы

231

Д) басын, куйрыгын, Tepicin, iuiKi мушелер! мен аяктарын icecin

алганнан кейшп 1шю маймен ушанын салмагы

Е) тушаиьщ морфологиялык курамы9. ¥ша шыгымы - бул...

A) басын, курыгын, TepiciH, iixoci мушелер1 мен аяктарын icecin

алганнан кейшп ушаныц салмагы

B) уша салмаганын Tipi салмагына катынасы пайызбен

аныкталады

C) жануардын Tipi салмагы, пайызбен аныкталады

Д) саланын жуандыгы

Е) тушанын морфологиялык курамы

10. Жун талшыктарынын THnTepi

A) мамык, arii шаш, пестига

B) козы жун, мамык, octik

C) 6ip Teicri жэне 6ip Tenci3 жун

Д) смушка, козы жун

Е) тубгг, кылшык, аралык, ел1, песига

11. Жундеп шайырдын кызмет!?

A) организмнщ терморегуляциясы

B) жуннщ KacHerrepi мен сапасын сактау

C) iuifd мушелердщ механикалык коргануы

Д) жуннщ 6ip талшыгын жабыстыру

Е) бояу

12. Bip Teicri жун - бул...

A) кылшык осп.

B) курамы эр турли жука, буйра жэне т.б сыркы бeлгiлepi

бойынша эр турлц

C) аз буйраланган жуан талшыкты

Д) кылшыкты жэне сынгыш остш талшыктар

Е) курамы мен сырткы 6enrinepi бойынша б!рдей жун талшыктары

13. Bip теки емес жун деген не?

A) кылшык осп

B) курамы мен сырткы бeлгiлepi бойынша б!рдей жун

талшыктары

C) аз буйраланган жуан талшыкты

Д) кылшыкты жэне сынгыш оспк талшыктар

Е) сырткы Typi, жщипкелщ, буйрапыгы жэне баска 6earmepi

бойынша эр турл1 талшыкты

14. Бул малдыц жумыс ©н1мдш!гш жш пайдаланады

A) солтуспк бугы

B) кой

C) сиыр

232

Д) шошка

Е) жылкы

15. Жылкылардьщ жумыска деген кабшет1 кандай элементтерге

байланысты калыптасады?

A) констшуцияньщ 6epiicriri мен экстеръермщ дурыстыгы

B) ауырлык куш, шыдамдылыгы

C) жануар салмагы,бойы, дене бтмшщ 6epiKTiri

Д) жылкынын журу жылдамдыгы

Е) шыдамдылык

16. Кандай тауыкгарды жумыртка енд1руце пайдаланады?

A) бройлер

B)Банкиевп

C) арнайы кросстар

Д) erri тукымды тауьщтар

Е) А мен В жауаптары дурыс

17. Жумыртканьщ коректж заттарынын корытылуы?

A) 40 пайызы

B) 100 пайызга дешн

C) 60 пайызы

Д) 97 пайызга дейш

Е) 20 пайызга жуыгы

18. Жумырткалау циклы - бул...

A) жумырка салуды узш сш ауыстыру

B) кобею мушелершщ дамуы мен кызмет eryi

C) узш саз табылган жумыртка саны

Д) кустан ecKi кауырсындардын Tycyi

Е) 100 жумырка табу

19. Кустардыц Tyneyi деген не?

A) кустардыц ecni кауырсындардын Tycyi

B) кобею мушелершщ дамуы мен кызмет eTyi

C) кустардын ecKi кауырсындардын Tycyi мен жацаларынын

пайда болуы

Д) кауырсындардын Tycyi Е) кауырсындардын пайда болуы

20. Жумыртка еншдшгщщ непзп 6enruiepi?

A) жумыртка салмагыньщ артуы

B) жумырткалау

C) жумыртка салмагы

Д) жумырткалау, жумырка салмагы, жалпы жумыртка шыгымы

Е) жумырка салудын жалгасуы

233

б - т a p ay . МАЛДЫ ГЕНОТИП БОЙЫНША БАГАЛАУ ЖЭНЕ 1Р1КТЕУ

Генотип - ол агзаньщ сырткы орта жагдайларына тукым

куалаушылык факторларыныц жиынтыгына сэйкес ерекше жау-

ап межесь Генотипп барлык гендер езара байланыс жасайтын

жуйе ретшде карастыруга болады. Генотиптщ коршаган ортамен

карым-катынасы белгшердщ фенотштк айкындалуьша эсер етедь

Коршаган орта жагдайлары эркашан катты ауыткитындыкган,

агзаныц даму жагдайларына байланысты сол 6ip генотип эр турл1

фенотиптерге жузеге асуы мумкш.

Малдыц дамуына азыктандыру жагдайлары калай эсер етешп

жайлы тэж1рибиелерден жаксы белгш. Б1здщ мэл1мепм1з бой

ынша, 6ip кунде туган дегерес куйрыкты тукымды койлардыц

бала копщарларыныц 2 тобын (5 бастан) 4 айлык жасынан ба-

стап, эр турл1 азыктандырады. Олардыц 6ipeyiH жогары децгейде

азыктандырды (жайлаульщ азыкка косымша жыл барысында

300 г кунарлы азык, ал кыста оган коса 2,0 кг шеп берщдО, 1,5

жасындагы орташа есеппен олардыц салмагы 71 кг, ал жайлаудагы

баска топ сол жаста тек 50 кг болады.

Койлар 6ip тукымга жатса да, ягни олардыц генотиш уксас

болса да, олардыц фенотипик айырмашылыктары квршш турады.

Бул айырмашылыктар - коршаган ортаньщ турл1 жагдайларына

(азыктандыру) уксас генотиптердщ “жауап межесшц” Typni

нэтижес1. Будан, асыл тукымды мал ушш еаруцщ колайлы

жагдайларын (азыктандыру, устау жэне куту жагдайлары) жасау

керек деген корытындыга келемйз, о сыны ескерген жагдайда гана,

олардьщ потенциалды генетикалык мумк1нднсгер1 байкалады.

Агзаныц генотип1нщ табигаты eiri жакты болып келед1. Bip

жагынан, ол кез келген белгшерд1ц дамуына эсер ететш жеке

б1рлйсгерден, ягни гендерден куралады. EKimni жагынан, гендер

байланысы нэтижесшде, агзаньщ даму барысында генотип езш

дамудыц барльщ удерйлерш реттейтш жеке, тутас жуйе ретшде

керсетед1.

234

Малды генотип бойынша ipimreyaiH мэш шыгу Teri (олардьщ

ата-тектершщ фенотип! мен генотиш), шетю туыстары (осы

туыстардыц фенотиш мен генотип!) жэне урпакгардыц сапасы

(телдершщ фенотип!) бойынша багалауына непзделед!.

Шетю туыстары бойынша (агалары, апалары, жартылай ага,

жартылай апалары) багалауды мал экес!н!ц урпак сапасын багалау

кезшде журпзедь Корытындысында бул багалау малдыц шыгу

тегш нактылауына экеп согады. Демек, зоотехнияда малдьщ

генотипш аныктау ушш, оныц туыстарыныц фенотип! бойынша

eKi непзп эдю алынган:

1. Шыгу теп бойынша багалау жэне ipiicrey (шеж1ре бойын

ша);

2. ¥рпак сапасы бойынша багалау жэне ipiicrey.

6.1 Шыгу теп бойынша (шеяаре бойынша) багалау мен

сурыптау

Шежгре деп - малдьщ жуйеленген ататепнщ Ti3iMiH айтады.

Ол белгш! 6ip ретпен керсетшген асыл тукымды малдыц ататеп

женшдеп маглумат бар кужат. Сондай-ак бул пз1мде малдыц аты

мен жеке нем1ршен баска, олардьщ ешмше байланысты машмет

болуы тик. Шеж!ре бойыншабагалауцабелпазкелемшеурпактьщ

KepcenciniTepi алынады. Оны экесшщ, анасыныц, menci туыста

ры мен алые ататектершщ мэл1меттерше непздеп багалайды.

Будан, малдьщ мумкш болатын асыл тукымды кундылыктары

женшде алгашкы акпарат ретшде, оныц ататектершщ ешмдшп

болып табьшады. Малдыц болашактагы асыл тукымды касиет-

Tepi жануарларды жуптастыру кезшде, dcipece тапсырыс берген

шагылыстырулар кезшде жоспарланады.

Генеалогия. Ата-ана мен олардыц телдерц ататектер1 мен

олардьщ урпактары арасындагы туыстык женшдеп жуйеленген,

нактыланган мэл1мет ретшде генеалогия мал шаруашылыгында

бурыннан колданылды. Мэселен, Араб жылкысы ymiH шеж1реш

1500 жылдан бурын, ахал-теке жылкысы ушщ одан да ерте

журпзшедь Оларды жазбай, ауызша кеп санды урпакгар ушш

журпздо. Арабтар да осылай жасаган: анадан кызга, кыздан не-

мереге, шебереге жэне т.с.с, ахал-текеде экесшен улга, улдан не-

235

мереге жэне т.с.с. Таза канды араб тукымын шыгару ушш, атакты

ата-тектерше, бэйгедеп улкен сыйльщтарга, тотализатор утысына

улкен кецш аударылып, жещмпазга деген бага агылшындарды

тольщ шеж1реш жасауга итермеледь Ал ец мацыздысы, осы

тукым бойынша арнайы асыл тукымды кшт шыгарылып, 1793

жылдан бастап Англия да, 1836 жылдан бастап Ресейде жуйел1

турде генеалогиялык мэл1меттер басылып шыгарыла бастады.

Асыл тукымды шаруашылыкгар тауарлыдан б1ртщцеп белщщ.

Олардьщ ец басты ерекшелпт шеж1реш мукият журпзу1 болып

саналады.

Малдьщ шыгу теп нактыланган сон, шеж1ре талдауына Kipi-

седо. Бул кезде ататеп (олардыц ешм1) женшдеп мэгпмет сапасы

мен саныныц улкен мэш болады. Шеж1ре бойынша багалаудыц

киындыгы ататеп жешндеп мэтмет келем1 б1рдей болмауында

жэне сурыпталатын белгшердщ Ke6i жыныспен шектелген.

Асыл тукымды малдыц шеж1ресшде ататеп нщ саны кеп бо

лады. Егер малдыц кужаттарында ататеп терт генерацияда жазы-

латын болса, онда шеж1реде 30 мал жетнде мэл1мет бар. Будан

мэлшеттщ шеказ комбинация мумюнд1ктер1 пайда болады,

шеж1реде ата-тепнщ орны, оныц жынысы, ешмдшйз женшдеп

матметтерше байланысы шеж1ренщ б1рнеше Typi аныкталган.

6.2 Шенаре lypiepi

1. Кэдшгг гиежгре. Баска шeжipe турлер1мен салыстырганда,

бул тур ежелп болып саналады, каз1р мал шаруашылыгында кец

тараган жэне колдануга ете ыцгайлы болгандыкган, оны клас-

сикалык деп атауга непз бар. Оныц ататеп катарларын багандалган

тор ретшде жасаган нем1стщ галымы А. Шапоруж болды. Осын

дай шеж1ренщ улпа ретшде дегерес куйрыкты тукымды койдыц

№ 30157 (34-кесте) КССРО ХШЖК 1997 жылгы катысушысьгаыц

шеж1ресш алуга болады. Шеж1ренщ тор катарларын аналык (сол)

жэне аталык (оц) жак деп беледь BipiHmi катарда экеа мен raemeci

туралы мэл1меп, екшин катарда терт ататеп жетнде (экеа мен

nienieci бойынша аталары мен эжелерО; уппншще сепз ататеп

жешнде (терт аргы атасы мен терт аргы эжеа); терпншще он

алты ататеп туралы (сепз аргы атасы мен аргы эжеет) жазылады.

236

Шеяареде эр ататегшш орнын кыскаша эрштермен белгшецщ:

Ш - iueuieci, Э - экесь ШЭ - шешесшщ экее1, ЭЭ - экесшщ эке<п, ШШ - шешесшщ memeci жэне т.с.с.

Дуние жузшде барлык асыл тукымды малдар турлершщ

шeжipeciн жасаган кезде 6ip ереже колданылады: экелерд1 он жакта, шешелерд1 сол жакта, томенде улдарын немесе кыздарын орналастырады.

2. Тибект1 гиеж1ре. Ол малдардьщ шыгу тегш анасы жагынан

тура сызык бойынша талдама жаеауга, табында отбасын аныктауга,

аналыктарга аталыктарды тацдауга ете колайлы. Осындай жуйе

бойынша жазылган ецщрупп № 30157 дегерес тукымды койдыц

шeжipeci 37-суретте бершген. Осы форма бойынша шеж1реш

куруга аз уакыт кетед1 жэне колайлы, 6ipaK осындай куйде кеп орын

алады жэне басылым жумыстарына кедерп кеггпрещ бегейд1 жэне кнындатады.

0 0 0 №14569

00Ш №17184

№1210

Кой №3 0157

№1109

№1850

№1718

0 №91167

Ш №1369

0 0 №57289

0Ш №5561 10Ш 0№ 1314ШШ

^Ш 00№ 132О Ш0 №40565 Г Ш0Ш

ШШ №1750 ШШ0

ПТППП

37-сурет. Дегерес куйрыкты тукымыньщ №30157 кой mexcipeci

3. Бвлшек mypmdezi шежгре. Алымда пробандан ын экесшщ,

экесшщ анасыныц, анасыныц анасыныц, экесшщ магпмет-

TepiH жазады, ал белшнде оныц анасы, анасыныц анасыныц

анасыныц матметтерш жэне т.с. керсетедь Жазу nimiHi мынадай

болады:

Пробанд = 0 - ЭШ - ЭШШ - ШШШ

Ш - ШШ - ШШШ - ШШШШ

237

34-кесте. КССРО ХШЖК катысушысынын (Мэскеу, 1976 ж) 1973 жылы туган, Tipi салмагы 118 кг, кыркыны жуылган жун! 5,7 кг, узындыгы 16 см, 50

сапалы № 30157 он/ируип кошкардын шеж!рес1

Ш№ 1369, т.с.67 кг, жуылган жун 2,8 кг; жун узындыгы 14 см; 50 сапа; кл. Элита

Э№ 91167, т.с. 102 кг, жуылган жун 4,2 кг; жун узындыгы 14 см; 50 сапа;

кл. Элита

ШШ 1750-63-2,3- 14-50, кл.элита

ШЭ 40565-97- 3,5-17-50 кл. элита

ЭШ 55661-65- 2,2-14-50

ЭЭ 57289-95-3,4- 17-50 кл. элита

шшш№1718-68-2,2-14-50кл.

элита

шшэ №1850- 101- 3,3-16- 50 кл. элита

шэш №1109- 58-1,7- 14-50 кл. I

шээ№1320-98-3,1-16-50кл.элита

эшш№1210-65-1,8-13-48кл.элита

эшэ№1314-97-3,2-15-50кл.элита

ээш№17184- 62-2,0- 14-50 кл. I

эээ№14569-106-3,2-16-50кл.элита

Шеж1ре талдауы малдыц асыл тукымды касиеттер1 мен

ешмдйпк мумюцщктерш, олардыц ататегшершщ керсетюштерше

карал болжауга болады. Шыгу Teri бойынша ipiicrey кез1нде,

жеке ататепн ecKepin кана коймай, шeжipeнi толык ескеру ке

рек. Шeжipeнiц терец толык талдауы уплн 6ipiHnii катардагы

мэлiмeттeн баска, баска алые туыстары туралы мэлтет болу

керек, ойткеш барлык ата-тегшщ ерекшел1ктерш сэйкеспрш,

малдыц тукым куалаушылык фyндaмeнтiн калыптастырады.

Шеж1реш зерттеген кезде табынныц тугае epeкшeлiктepiн б шуге,

еткен жылдар жуптастыру нэтижелерш аныктауга, туыстас

шагылыстырудыц нэтижелерш аныктауга кемектеседг Шeжipe

табындагы малдыц шагылыстыру керек екецщгш аныктауга

кемектеседь 35,36-кестелерде eKi сиырдыц (Золотуха жэне Алю-

миньевая) кара ала тукымды шeжipeci керселлген.

238

35-кесте. Золотуханын 59276, II- 8672- 3,65 inexripeci

Глина 250, IV-10587-3,80 Изменник 6987, элита рекорд

Топ 6.1-

6067-3,54

Боукесс-пауйюс 62761,

элита рекордСчастливая 2498,

П-4188-3,97

Аромат 4739,

элита- рекорд

Флюгарка

603576

1-3972-

394

Корн юм ер-

Боуке

403345, Ш-

5605-4,36

Асехланнер-

Паулюс

50717,

элита-рекорд

Тичка

3724,

УП-5826-

3,11

Адема

СВГП-87,

элита-

рекорд

Кенже

922,IV-

7700-

4,05

Бер

бере

61557

Егер малдарды шыгу теп бойынша туган куннен бастап

багаласа, онда Золотуха mempeci бойынша езшщ суттшгш бол-

жауда асып кетупп еда, ейткеш оныц ургашы ататепнде аз ен1мд1

малдар болмаган, acipece оныц nienieci (10587 кг), ЭШ (9129

кг), 0ЭП1 (7700 кг), ТТПТТ (6067 кг) жогары сауыммен сипатта-

лады. Алюминьевая сиырын шеж1ресше келетш болсак, экесшщ

жагынан ургашы ататегшщ сут етмдшт жогары болганымен,

оныц inenieci мен шешесшщ шешесшде сауымын салыстырганда

ете темен.

Золотуха табынныц жогары ен1мд1 сиырларын 6ipi болды, 305

кунде П бузаулаганда 8672 кг сут берд1, ал Алюминьевая сиы-

рында азыктандыру жэне устау жагдайы б1рдей болса да, I-ден IV

бузаулаганда 3000 кг-га дейш эрец жетт1. EipaK Алюминьевая си-

ырында суттщ майлылыгы жогарылау. 6йткен1 оныц шеж1рес1нде

суттщ майлылыгы жогары болатын ургашы ата-теп кеп. Оныц

аргы атасы Хаубойс-Аннас-Адем 4416 майлы сутп голланд ата-

Ынщ 30587 Аннас-Адеманыц улы болып табылады.

239

36-кесте Алюминьевая 4492, 1- 2116- 4,21; II- 3229- 4,16; Ш-3228- 3,89; IV- 3135-4,21 uieMdpeci

Сделка 2082,1-3746-4,29 Боукес- Паулюс 62761, элита-рекорд

Мазепа 8988,1- 2622-4,2

Варнастер-Бонне 54257, элита-

рекорд

Корнюмер-Боуке 403345, т-5605-

4,36

Асехланнер-Паулюс 50717, элита-рекорд

Античная4220,1-46383,65

Драгун6933элита-рекорд

Варгас-тер-БонбиЗЗД1-4791-4,24

Варгас-тер-Бонне47091,элита-рекорд

Боуке15270628,ЕП-5766-4,16

Корню-мер-Афкес-Такомет49611,элита-рекорд

Асехлан-нер-Мартнас- Адема 266891, V- 7153-4,75

Хауббойс-Аннас-Адема,44165,элита-рекорд

Жалпы шеяареге (малдьщ шыгу тегше) кандай талаптар коюга болады?

Б1р1нппден, егер онда негордым ошмдшк пен асыл тукымды касиетгер1 жогары кунды ататеп болса, согурлым шеж1ре кунды болады. Бул кезде мацыздысы атакты ататеп шеяаренщ ею жагында (эке мен шеше жактарында) орналасуы керек. Екшппден, негурлым эр рпак ата-тегшен жаксырак болса, согурлым шеж1ре кунды болады, acipece, ец мацыздысы ата-анасы жогары к^нды болуы керек. Ушшпйден, шеж1ре бойынша багаланатын малдын ата-анасы атакты табында немесе тукымындагы генеалогиялык топка аталык i3, анальщ ця, сондай-ак бурын езара сэйкес кел- ген туыстас тобына жатса, трымдык касиеттер! накты тукым куалайды. Тертшшщен, егер экезд жэне шешесшщ жактарынан сол немесе баска атакты ататеп кайталанатын болса, шеж1ренщ кундылыгы жогарылайды, ейткеш инбридинг ондай малдарга салдарды болдырмайды, Kepicimne жаксы т^кым куалаушылыкты бекггедь Сондай-ак шеж1реде здшактарына жогары сапа бер- ген ататегш ескерген жен - ол ец мацыздысы жэне ец соцгысы, жануарларды шыгу теп бойынша ipiicreyge шеж1ре бойынша багалаумен катар, шетю туыстары - апалары, жартылай апала- ры, агалары, жартылай агалары тур алы машметтерш колдану б^л сибс жэне жартысибс бойынша багалау деген атка ие болды. Ол 6ip ата-анадан шыккан малдардыц генотиптж уксастыгына непзделедь

240

Ka3ipri кезде малдардьщ асыл тукымды касиеттерш еандык

белгшер мен шеж1ре бойынша шамамен гана болжауга болады.

Бул кептеген еандык кажетп-шаруашылыкты белгшердщ тукым

куалауыньщ темецщгше, мейоз кезшде гендердщ улкен еандык

комбинациясына байланысты. Б. П. Завертяевтщ ойынша, егер

белпнщ тукым куалауы толык болса да, ондай жагдайда урпак

езгерпшттнщ 25 % гана эр ата-анадан, ал 50 % жаца генетикалык

комбинациямен аныкталады.

Багаланатын (пробанд) малга ец кеп тукым куалаушыльщ

эсер1н ата аналар типзеди

Баска ататегшщ эсер децгеш олар пробандадан алшактаган

сайын темендещй. Ф. Гальтонныц айтуынша, эр малдыц тукым

куалаушылыгы 50% оныц ата-анаеыныц тукымдык каснеттершен,

25% атасы мен эжесшщ, 12% ушшпй катар ататегшщ тукымдык

каснеттершен калыптасады. С. Райс эсер улесш осылай беледк

ата-аналары-60%, екшпп катар ататеп - 40 %; В. Е. Альтшулер

мен Н.П. Сухонов бойынша бул керсетюштер сэйкесшше 70

жэне 30 %.

Шеж1ремен пробандтыц асыл тукымды кундылыктарыныц

накты багасын алу ymiH, регрессия жеке коэфициенттер кемепмен

ататепн1ц eHiMflmiriH ецдеу керек. Пробандтыц асыл тукымды

кундылыктарын регрессия коэффициент! экес1н1ц кыздарьшыц

саны кебейсе жэне белпнщ тукым куалау децгеш жогары болса

жогарылайды (37-кесте).

37-кесте. Экеснпн асыл тукымды кундылыктарына пробандтыц асыл

тукымды кундылыктарыныц регрессия коэффициенттер1 (Б.П. Завертяев бойынша>

¥рпак саныТукым куалау коэсэфициетч

0,1 0,2 0,3 0,4 0,5 0,6 0,7

5 0,11 0,21 0,28 0,36 0,42 0,47 0,51

10 0,20 0,34 0,45 0,53 0,59 0,64 0,68

20 0,34 0,51 0,62 0,69 0,74 0,78 0,81

30 0,43 0,61 0,71 0,77 0,81 0,84 0,86

40 0,51 0,68 0,76 0,82 0,85 0,87 0,89

50 0,56 0,72 0,82 0,85 0,88 0,90 0,91

100 0,72 0,84 0,89 0,92 0,93 0,95 0,95

16-1382 241

Егер экесшщ кыздарыны ц орташа ешмдшгшщ ауытку келемш

белгш 6ip белпнщ тукым куалауда регрессия коэффициентше

кебейтсе, пробандтьщ кундылыгын багалауга болады. Мысалы,

егер бука экесшде OHiMi курбыларынан 200 есе кеп болатын 30

ургашы болып, бершген белгшщ тукым куалауы ь2 = 0,2 болса,

онда пробандтьщ асыл тукымдык кундьшыктары А= 200* 0,61=

122 кг сутт1 курайды. Егер енесшщ асыл тукымды касиеттер1

белгш болса, онда асыл тукымды кундылыктар пробандтьщ экесй

мен енесшщ асыл тукымды касиеттершщ орташа арифметикльщ

керсетюпггер1мен аныкталады.

4 = j( 4 > + 4 .)

Корытындылай келеек, шыгу теп бойынша малдарды багалау

мен ipiicreyae оньщ сурыптауда мэш улкен болса да, ол алдын ала

жасалган болып саналуы керек. Малдьщ генотит жешнде накты

жэне дурыс пшрдо тек оньщ ешмдшп мен урпактарыныц сапа-

сын аныкгаган соц айткан жен.

6.3 ¥рпак сапасы бойынша малды багалау мен ipiKTey

¥рпак сапасы бойынша малды багалау мен ipiicrey - шаруа-

шылыкта алынган телд1 - кажетп селекцияланган белгшерщ да-

мытуда жэне малдьщ асыл тукымды кундылыктарын аныктауда

мацызды да, корытынды эдце. Бул - бершген дара урпакка

беретш гендердщ орташа тандау нэтижесш багалауга мумюцщк

болып табьшады. Малдыц генетикалык элеует мумюцщп урпак

ешмдшгшде керсетшсе, онда урпактыц фенотип i бойынша мал

дыц асы л тукымды касиеттерш багалау селекциялык жумыста

Heri3ri dpi акыргы 6eniM болып табьшады.

Урпак бойынша малды багалауды 19 гасырдыц eiciHmi жарты-

сына дейш жеке шагын зауыттарда епазген, жэне ол мал ешрудщ

шыцы болган. Аталганжумыстыц басталуын гьшыми нактьшанган

эдют1 агылшын зауытшысы Р. Беквелл (1725-1795) eciMiMeH бай-

ланыстырады. Ол койлардыц лейстер тукымын шыгарды, осылар-

ды шагылыстыру нэтижесщце Англия койларыныц узын жущц

en i тукымдары шыгарылды. Р. Беквелдщ жас 1збасарларыныц

242

шпнен шортгорн en i малдьщ авторлары - агылшындар Роберт

(1750 ж. т.) жэне Чарльз (1751 ж. т.) Коллинг агалы шшердщ атагы

шыкты. Б1ргшдеп осындай багалау кептеген елдер катарында

мемлекеттш келемде етюзшдь Ресейде урпак сапасы бойын

ша малдарды багалау гылыми эдштемелер1мен алгаш рет О. В.

Гаркави (1926-1928) жумыс жасаган, ол малшаруашылыгында

селекциялык жумыстыц кернекп багдарламасын жасады.

БЬдщ етм1зде аталык малды сынау жумыстары 1945-1950

жылдары басталды. Оны В. JI. Бальмонт, Н. С. Бутарин, М. А. Ер-

меков, Д. Н. Пак, А. И. Есенжолов, Т. Б. Бокенбаев, М. А. Алетов жэне т.б. сиякты атакты селекционерлер баскарды.

Малдьщ генетикалык эр турлшп жэне шаруашылыкка кажет белгшердщ тукым куалауын киындыгы - ата-тепнде сипатталатын

белгшер кандай мелшерде урпакта кездесетшш накты болжауга

мумюндш бермейдь Зоотехния даму тарихы мынаны керсетедi:

урпак сапасы бойынша багалау жуйел! турде журпзшсе, сонда

мал тукымын жепщцру тез журед1.Ондай багалауды журпзу кажеттшт ете мацызды. бйткеш

асылдандыру жумыстары кезшде аныкталганы жогары ен1мд1

ата-аналардан ешмдшк децгеш бойынша ешмдшп темен урпак

алу немесе Kepicimne, “орташа” мал ете кунды урпак бередь Одан

баска, улкен мэщц болып, темен тукым куалаушылыкка катыс

ты белгшердщ урпак бойынша багалау, сондай-ак 6ip жыныста

фенотиптЬс турде айкындалатын белгшер ете мацызды. Мыса

лы, букалардыц сугтшп мен этештердщ жумырткалауы жэне

т.с.с. Осындай багалау “теориялык” дурыс болса, “генотштк”

букалар ушш сауымы жэне этепггерге арналган жумырткалауын

аньщтауга болады, ic жузшде олардан сут пен жумыртка алмай-

тыны белгш.¥рпак сапасы бойынша багалауга атальщтар да, аналыктар да

алынады. Тукым куалаушылыкты генетика-статистикалык эдгспен зерттегенде, малдыц касиеттер жиынтыгы ата-анадан тецбе-тец

бершед1 деп саналады. Дегенмен, экеи мен шешесшщ эр малдыц

сапалык ерекшелштершщ кальштасуына эсер децгеш эр турл1

болады, негурлым ол эсер кеп болса, согурлым ата-ананыц асыл

тукымды касиеттер1 жогары болады. Будан шыгатыны, урпак

сапасы бойынша багалау аркылы экес1 мен шешесшщ асыл

тукымды кундылыктары аныкталады.

243

Урпак сапасы бойынша аналыкгарды багалау зоотехнияда

бурыннан пайдаланылады acipece кеп тел беретш малды ipiKTeyae

улкен мэш бар. Шошка шаруашылыгында жэне erripi кой шаруа-

шылыгында урпак сапасы бойынша аналыкгарды ipiicrey ere

нэтижел! болады, ейткеш аналыктардьщ кебеюлшп жогары.

Сут багыттагы ipi кара мал шаруашылыгында урпак сапасы

бойынша сиырларды багалауда аналык уяларды куру мен ecipy

сиякты асылдандыру жумыстарыньщ мацызды ЭД1С1 непзделген.

Сурыптауда аналыктардьщ кейде керекп мал Tmrrepi мен олардан

атальщтарды алуда улкен мэш бар.

Осылай, етп багыттагы ipi кара малдьщ герефорд тукымын

шыгаруга Мотле сиыры улкен рел аткарды. Ресейде рекордты

сут багытындагы ipi кара малдыц Кострома тукымыныц табы-

нын шыгаруда кунды урпак, оныц iniiime кунды букаларды бер

ген Беляна, Послушница, Симпатия, Камета жэне т.б. сиырларды

пайдаланудыц улкен мэш болды.

Шаруашылыкта пайдалы малдардьщ калыптасуына жатыр

да жэне жатырдан кешнп кезецде дамудыц жагдайлары эсер

ereTiHiH ескерсек, eHeeiHiH агзасыныц езшщ урпагына acepi

жогарылайды. Енесшщ жатырындагы урык енесшщ ыкпалында

болады. Кейш жатырдан кейшп кезецде телдщ ecyi мен дамуы

аналыктыц сутплитне байланысты болады. Сондыктан баскаша

тец жагдайларда анасыныц агзасы телдщ ешмдипк касиеттершщ

дамуына ыкпал жасауга улкен мумкшдш бар.

Дегенмен, мумшншшнс эл1 акикат емес. EipimuiqeH, бул мы-

намен туйщцршедк урпак саны малдарда (кой саулыгы, сиыр-

лар, биелер жэне т.б.) саулыктарда аз (eMip бойы кой саулыгы 5-7

урпак берещ, сиырлар мен биелер де сондай урпак бередО жэне

олар негурлым аз урпакка эсер erefli, сондыктан олардыц асыл

тукымды багалауы тэж1рибеде, кейб1р жагдайларды коспаган-

да непзшен урпак фенотип! бойынша емес, ездершщ ешмдтт

бойынша бершедо. Екшппден, улкен децгейде урпактыц сапасы-

на эсер ететш, эрине асыл тукымды Kacnerrepi жаксырак жэне

тукым куалаушылыкта бершуцщ улкен куппмен сипатталатын

ата-ана.

Ka3ipri зоотехнияда элемнщ барлык елдервде урпак фенотип!

бойынша генотшт багалауда непзшен асылтукымды аталыктар

244

алынады. Бул келес1 жагдайлармен тусшд1ршед1. Ец алдымен та-

бынды кебейтуде, малдыц emMi жэне асыл тукымды касиеттершщ

жогарылауы, аталыкка курт ескен талаптар осыган жатады. Бул

-жануар репродукциясындагы жасанды урыктандырудыц непзп

эдас болуымен байланысты. Табында пайдаланатын аталыктар

жогары катац ipiiereyre шалдыгады жэне олардьщ непзп ешм-

да KacHenrepi бойынша селекциялык дифференциал жогарырак

болады, сондыктан да келеа урпакка шешелерше Караганда

аталыктардыц dcepi ете жогары болады. Бутан коса, жасан

ды урыктандыруда аталыктар алынатын урпак саны бойынша

10, 100, Timi мыц есе аналыктардан артык болады. Сондыктан,

олар табын генофондын жасауда улкен эсерш типзедг Мыса-

лы, б1здщ мэл1менм1з бойынша дегерес куйрыкты тукымныц

№30375 кошкардьщ шэуепмен Баканас асыл тукымдык шаруа-

шылыгында пайдаланудыц 7 жылдык кезещнде 2900 саулык

басы урыктандырылды. Сондай-ак АКД1-та 1 бука шэуепмен

жыл бойы 50 мыцга жуык сиыр урыктандырылганы белгйп. Не-

винномыск (Украина Республикасы) асылдандыру станциясында

биязы жущц кошкардьщ шэуепмен 1 жылда 17680 саулык басы

урыктандырылды. Аталыктардыц асылдандырудаты мацызы

-196° С температурада шэуетп муздатып сактау эдкп, бул эдю

аталыкгардьщ шэуепн географиялык орындарьша карамастан

жэне кептеген жылдар бойы пайдалануга болады.

Агылшынныц ежелп макалы “Сапалы аталык - бул табынныц

жартысы” дегеш каз!рп кезде мэнщ аныктауды кажет етед1.

Асылдандыру nporpeci эр урпакта непзшен он шакты атак-

ты аталык жалгастырушылар бойынша аныкталганда, жасанды

урыктандырудыц кец турде енпзшу1, табынныц генетикалык

жаксаруы ондагы пайдаланган аталыктар сапасымен анык-

талатынын. Элемдщ селекция зерттеулершщ озат тэж1рибелер!

керсеткендей, аталыктарды дурыс багалау мен оларды интенсиви

пайдаланудыц аркасында алуан турл1 мал популяциясында

70-80% генетикалык nporpecri алуга болады.

Жогарыда керсетшген жагдайлар табынды кебейтуд1 жэне

оныц еюмдшгш жогарылататын аталык сапасына ерекше жауап-

KepmmiKri кояды Сондыктан урпак бойынша аталыктарды ба-

245

галау улкен мэндо жэне Ka3ipri селекция мен зоотехниялык I

гылымныц кекейкесп мэселелердщ 6ipi болып табылады.

Урпак бойынша аталыкгарды багалау жэне ipiicreyaiH максаты

- арнайы тацдалган аналыктармен шагылыстырып жэне керекп

урпак беретш аталыкгы аньщтап, оны кеп урпак алу ушш макси-

малды пайдалану.

¥рпак сапасы бойынша асьш тукымды аталыкгарды кещнен

пайдалану косымша мал басын, азыкты, кораны кажет етпейдь

ейткеш малдьщ езшде калыптаекан элеуетп мумкшдйсгерш

пайдалануга непзделгенш ескерген жен.

¥рпак фенотип! бойынша аталыкгарды дурыс багалаудыц

эдоетемелщ талаптарын орындаудыц мацызы зор екенднш атап

керсеткен жен. Кез келген багалауда аталыктьщ асьш тукымды

касиеттерш корытындылаганда одан алынатын урпактыц ка-

сиеттер1 бойынша шыгару керек.

Аналык мал басыныц асьш тукымды касиеттерш ескерген

жен, ол аталыкпен шагьшысу нэтижес1нде урпак бередь Егер 6i3

багаланатын аталыкпен шагылыстыруда ец жаксы аналыкгарды (

пайдаланып, ешмдшк керсеткпш шешесшийнен темен болса (ре

грессия кубылыс еалдарынан), осы темен керсепаш толыгымен

регрессиямен Tycinaipuiefli немесе багаланган аталыктыц асыл

тукымды касиеттершщ темендтне байланысты деп айтуга бол-

майды. Осы максатта нашар аналык мал басын пайдаланганда

шешесше Караганда жаксы урпак туады. Дегенмен, осы жагдайда

барлык жаксы касиеттерш экесше жаткызуга болмайды. Ец

дурысы - аталыкгы багалау ушш осы аналыктардан алынган

урпак бойынша аналыкгарды алдагы уакытта аталыкпен пайда-

лануды болжауда багалаган дурыс.

¥рпак бойынша аталыкгы багалаудыц дурыстыгьша шагы-

лыстырылатын ата-ананыц жасы да эсер етедь Ец жаксы урпакты

жас аталыктан, эдетте, жетшген толык жасты аналыктармен

шагылыстырганда алады жэне нашар урпакты ете жас немесе ете

кэршермен шагьшыстырганда алуга болады.

Урпак бойьпппа аталыкты багалау нэтижелерше салыстыр

малы топтагы малдьщ даму жагдайы, ягни паратиптш фактор

лар мэндо ыкпалын типзед1. Онда багаланатын аталыктьщ урпак

керсеткпптерш б1рдей, тецест1ршген шаруашылык жагдайларын-

246

да ecipinreH мал топтарыныц керсетюштер1мен салыстырган

жен.

Ф. Ф. Эйснер бойынша (1967), урпак бойынша аталыкгарды

багалау шараныц болшакга орны бар, ейткеш багаланган буканы

пайдаланудан шын мэншде нэтижеш 2,5-4 жылдан кешн алуга

болады. Будан шыгатыны, аталыкта багалаганда кездейсок жаг-

дайларга емес, калыпты, келешектеп азыктандырудын турш

жэне болашакка жоспарланган ешмдшк децгешне багдарланады.

Ф. Ф. Эйснер жэне Л. К. Эрнст (1967) ойларынша, абсолюта кер-

сетюштер гана емес, 6ip аталыктьщ екшнпсшен азыктандыру

мен устаудьщ накты жагдайларына катысты басымдылыгыныц

улкен мэш болады. Урпак сапасы бойынша багалаудыц мшдеп

аталыктьщ генотиш женшде niKip айту болса, ал генотип коршаган

орта жагдайларына агзаныц жауап межесш аныктаса, оныц тукым

куалау непзшде гана кершбейд1 жэне аталыктьщ урпактары

■пршшк ететш накты жагдайларга байланысты. Егер 6ip аталык

урпактарыныц memeci курдастарына Караганда жагдайлары те

мен болса, олардыц темен ешмдшк керсеткшп экестщ жаман

тукым куалаушылыгынан емес, оларды устау мен азыктандыру

жагдайларынан болады.

Аталыктьщ урпагын баска аталыктьщ урпагымен (олардыц

К¥РДастарымен) салыстырганда тек азыктандыру мен устау жаг-

дайларыныц тецщп жеткшкп болмайды (38-кесте).

38-кестеден керш отыргандай, № 41191 жэне № 45024 кош-

карлардыц урпактары 6ipiHiui жэне еинш1 багалауда б!рдей

жагдайларда болды, ал аталыктарды багалау децгеш ете айкын

езгергеш кер1нед1.

38-кесте. Дегерес тукымындагы № 41191 жэне № 45024 кошкарларынын

Tipi салмагынын, жун кыркымынын орташа KepceTKiuiin олардын 12 ай

жасындагы колайлы (+) жэне колайсыз (-) азыктандыру жагдайларындагы

салыстыру wecTeci

Кошкар Tipi салмагы, кг Жуннщ кыркылуы

- + - +

№41191 49,4 53,8 3,8 4,1

№ 45024 46,5 59,1 13,4 4,9

247

Демек, осында басты болып багалаудыц кез келген б!рдей жагдайлары емес, олардыц колайлыгыныц б1рдейлшнде, ягни

багалауды тек азыктандырудыц колайлы жагдайында журпзу ке

рек.

Урпак бойынша аталыктарды багалау урпак ocipiueriH накты

жагдайларды ескерш, биологиялык жэне шаруашылыкка - пайда

лы белгшер кешеш бойынша урпак талдауын жасау кажет.

Аталыкты багалау кез1нде оныц урпактарыныц жаксы белтн

гана емес, барлык урпактарын ecKepyi мацызды болып сана-

лады. Барлык топтыц орташа керсетюштер1мен шектелмеу ке

рек, эр шагылыстырудьщ жеке талдауын жасау дурыс. Ортша

керсеткшггершщ артында, мынадай жагдайлар жасырынуы

мумкш: белгш топтагы аналыктармен немесе жеке даралар-

мен шагылыстырганда кунды урпак пайда болады. Бул тукым

куалаушылык касиеттершщ сэтп сэйкеспгш керсетедг Ондай

аталыкты максатты турде кандай аналыкпен сэйкеспп басым

болса солармен шагылыстыру керек.

Аталыкты багалау берйтп ескершген урпак санына байланы

сты болады. Sip де 6ip аталык мулде б1рыцгай урпакты бермекш,

оныц 6ip немесе ею урпак бойынша тукым куалаушылыгы

женшде пшр айту киын. Негурлым кеп санды урпак бойынша

аталык багаланса, согурлым оныц асыл тукымды сапасы дэлдеу

болады. Осьшайша, сутп мал шаруашылыгында 25-30 бас, кой

шаруашылыгында 100-120 бас толык жеткшкп болады.

Аталыктьщ урпактар саны олардыц асыл тукымды сапалары-

на накты бага беру белгшщ езгергштк дэрежесше байланысты

болады. Осында, бага берудщ нактылыгы тукым куалаушылык

коэффициент! жогарылаган сайын жогарлайды. И. Иогансен бой

ынша тукым куалаушылыктыц темен керсепошшен (h2<0,3) сут

шаруашылыгында букаларга бага беру 5 жэне 10 урпак бойынша

онша сешм д i бол май ды; ь2, ауыткуы 0,05 -тен 0,1 -ге дейш болганда,

урпактыц саны 50-100-ге дейш ессе де нактылыгы темен бола

ды, 0,5-ке тец ь2 болганда (жогаргы тукым куалаушылык) 15-20

урпакта жеткшкп дэрежеде накты болады.

Практикалык селекцияда букаларды 5 урпактары бойынша

жш багалауга тура келеда. Бул калган кыздарыныц етмдшнше

накты болжаулар беруге непз болады жэне жакын ургашы

248

тукымдарыныц ешмдшгше Караганда осындай бага беру сешмд!

болады.

Я. Рендел мен А. Робертсон (1950) кыздарыньщ эр турлшне

байланысты олардьщ болашак ешмдшгш есептеу ymiH формула

усынган, букалардыц бага берущ осы формуламен есептелшедк

п*0,25*ь

Т=----------------

1+(п-1)*0,25*ь

Бершген формула бойынша К. Панье, Н. М. Крамаренко жэне

JI. К. Эрнст аталыктьщ багалау децгешнщ дэлдшн шыгарды (ер-

теде багаланган жэне аталыктьщ кыздарыньщ кврсетюштершщ

сэйкеспп) кыздарыньщ саны мен олардын коэффициентше

байланыстылыгы (39-кесте).

39-кесте. Багаланган ургашылардын саны жэне тукым куалаушылмк коэффициентке, супшпкке накты бага беру децгеш

h2 Тексеретш ургашылар саны Авторы

10 20 40 60

0,20 0,34 0,51 0,68 0,75 К. Панье бойынша

0,30 0,45 0,62 0,76 0,83

0,40 0,52 0,69 0,82 0,85 Н. М. Крамаренко бойынша

0,50 0,59 0,74 0,85 0,90 JI. К. Эрнст бойынша

К. Панье (39-кесте) алгашкы 2 жолы непз1нде 50 кызга бага

беру жеткшкп деген niKipre келедй Н. М. Крамаренко мен

JI. К. Эрнст еутгшктщ тукым куалаушылыгы 0,4-0,5-ке тец

болгандыктан, бул ургашылар санын азайту болатынын айтады.

Урпак бойынша аталыктьщ багалау эдютерш дурыс кою

мацызды мэселе болып табылады. Ka3ipri кезде багалаудыц келес1

эдаспгер! колданылады:

Б1ршпп эд1ст1 «шеше-кыз» деп атайды. Осы эд!сте аныктаудыц

3 тэсш бар. Eipimni тэсш — жаксартушы-нашарлатушы эдю.

Кыздарыньщ орташа етмдшштерш шешесшщ орташа отмд-

щгамен салыстыру осы эдшщ мэт болып табылады.

Осында аталыктьщ асьш тукымды кундылыгы кыздарыньщ

абсолю т cyniriiri емес, кыздары (К) мен щещелермнщ (ULI)

249

KepceTKiurrepi арасындагы айырмашылыктармен аныкталады.

Бул эд1с мына формуламен белгшенедг

а =к;-ш

Егер кыздарыныц KepceTKiuiTepi оныц шешелершщ керсет-

кйптершен жогары болса, аталык жаксартушы болып саналады.

Егер темен болса, аталык нашарлатушы; егер тец болса, бейта-

рапты болады. Оны былай керсетуге болады: ЩИ - жаксартушы,

К<Ш - нашарлатушы, K=LH - бейтарапты.

Жаксартушы-нашарлатушы эдйп аз ешмд1 табындарда пай-

даланатын аталыкгар ушш аса “жомарт” болып, жогары ёшмдг

табындарда шегше “сарац” болады. Осыдан шыгатыны - бул эдгс

енд1рунплерд1 багалауда кыздары мен шешелера ушш ecipy мен

пайдаланудыц б1рдей жагдайларын жасаганда да, басты болып

саналмайды. Пракгикада эр турл1 жылда б1рдей жагдай жасау

ете киын (кызмет аткарушылар, табиги-климаттьщ жэне азыктьщ

факторлар жэне т.б.).

Keft6ip селекционерлер шешелер1 мен кыздарыныц eнiмдiлiгiн

6ip жылда (мысалы, nieuieci 7 жаста, кызы 4 жаста) салыстыру-

ды усынды, бул олардыц ешмдшк касиеттерш б1рдей жагдай

катынасында багалауга мумшндш бередь Дегенмен, осында

шeшeлepi мен кыздарыныц жастары эр турль Сондыктан жас

малга арналган тузету коэффициент! усынылган, кеп жылдык

мэл1меттер1 бойынша оны жастыц езгерпштггш ескере отырып

курайды. Осылайша кой шаруашылыгында азыктандырудьщ

жаксы жагдайында ургашы токгыларга (кыздарьша) Tipi салмагы

бойынша багдарлап косымша 15%, жункыркымын 20%, устау

жэне азыктандыру канагат-тандырылатын жагдайларында сэй-

Kecimue 20 жэне 25%-ке жасайды. Жеке шаруашыльщтардагы

тузету коэффициенттер мелшер! мулде баскаша болуы мумкш.

Сондыктан максатты турде азыктандыру мен устаудыц белгш!

жагдайларында ургашы токтылар мен шешелершщ жун кыркымы

мен Tipi салмагын ecKepin, косымшаныц %-ьш тексерген жен.

Егер кыздары мен шешелер1 эр турл1 жагдайларда болса, онда

багалау кез1нде болатын кателер улкен келемд1 болуы мумкш.

Бул эдютщ кемшшп - жуптардыц сэйкесттнщ талдауыныц

болмауы. Кыздары мен шешелершщ азыктандырылу мен устау

250

жагдайлары б1рдей емес, ейткет салыстыруга тек эр турл1 жыл-

дарда ecipmreH малдар гана жатады. Аналыктар ыкпалын ескер-

меуге болмайды, ейткет осы эдк кебшесе аналык сапасына бай

ланысты болады.

Екшпп эдю - тукым куалаушылык торы. Осы эдюпен ата

лыкты багалау ушш, орташа мэл1меттер емес, жеке эр жубы

(шеше-кыз) талданады. Осы максат ушш тукым куалаушылык

торы мен корреляциялык торды пайдалану усынылады (38-сурет).

Стандартты торды келен эдос бойынша курады: эр белгшщ

керстекнпш орналастыру ушш квадрат сызады. Квадраттыц

сол тис жагында урпактарыньщ етмдйнк касиеттершщ колем

белгшер1 белпленш, ал темени жагында сондай масштабта

шешесшщ Kopcencimi. Квадраттыц сол жак томенп бурышынан

оц жак жогаргы бурышка диагональ журпзед1, кейш “шеше-кыз”

эр жуптыц керсепшптершен журпзген сызыктар кнылысында

нукте кояды. Егер ондай белпшелер диагональдщ устшде орна-

ласса - онда аталыкты жаксартушы деп, диагональ астында орна-

ласса - нашарлатушы деп, ал егер нуктелер орналасуы тец болса

- бейтарапты болып саналады.

38-сурет. Букаларды “шеше-кыз'’ aflici бойынша багалаудыц тукым

куалаушылык торы

Осы эдасте аталык кандай аналыктарымен сэти сэйкеспкте

болатынын, ал кандайлармен нашар сэйкес келетшш ескеру-

ге, ягни эр шагьшыстырудыц нэтижелерш талдауга мумкщщк

береда. Кешн мшдетп турде осы сиырлардыц жас ургашыларын

шешелер1мен шагылыскан аталыктармен будандастыру керек.

Шешелер1мен жас ургашыларыныц мэл1меттер непзшде корре

ляция коэффициент! аныкталады. Егер корреляция коэффициент!

жогары болса, бул шешелершщ купгп dcepi женшде айтады, ягни

аталык тукым куалаудыц аз эсерш типзда, ал KepiciHme болса -

251

негурлым iuemenepi мен кыздарыныц мэл1меттер арасындагы

корреляция коэффициент! аз болса, согурлым аталыктьщ acepi

кеп болады.

Тор шпнде ец кеп нуктелер шогырлануын так тертбурышпен

белгшейтин непзделдь Непзп мелшерден тыс жаткан жеке

нуктелерд1 тертбурышка енпзбейдх. Толтырылган торды талдау

багытымен эр кой бойынша атакты галым-селекционер, койдыц

оцтуспк-казак тукымыныц авторы, профессор А. Метлицкий

саулыктарды багалаудыц келес1 белшектерш аныктады.

1. Урпактыц орташа сапасына аталыктьщ эсерш тертбурыш-

тыц орналасуымен диагональ тецдптне катысты аныктайды.

BipiHHiifle тертбурыштыц кепшшк белш диагональ тецдшишен

жогары да тур (38а-сурет). Ондай кошкар бершген аналык та-

бынныц керсеткшггер1меи салыстырганда урпактыц орташа

сапасын жаксартады жэне жаксартушы болып саналады. Екш-

mi жагдайда тор диагонашнщ жогары жэне темен белйтнде

тертбурыштыц тец бел1ктер1 жатыр. Бул дегешмо, жаксы жэне

нашар урпактар саны шешелер1мен салыстырганда б1рдей (386-

сурет). Ymimiii жагдайда тертбурьшггыц кеппшпк белш диаго-

нальдан темен болып отыр. Ол урпактардыц Ke6i шешелершен

нашар дегещц бишредь Бершген белп бойынша аталык нашар

латушы болып табылады. (38в -сурет).

2. Урпактардыц алуан турлшгше аталыктьщ эсерш терт-

бурыш формасы бойынша аныктайды. Осында да 3 нуска болуы

мумкш. Б1ршшще тертбурыштыц жактары б1рдей, жэне фор

масы бойынша квадратка жакын (39а-сурет). Ол минимумнан

максимумга дейшп белп кулашы шешелершде де, урпакгарында

да б1рдей екендптн керсетедь Бершген аталык аналык мал басы

сиякты белгшердщ алуан турлшп бойынша урпактарын бередь

Зерттелетш белп бойынша аналыктар негурлым тузетшген болса,

согурлым ол аталыктьщ урпакгарында б1ркелю болады. Eicimni

нускада тертбурыштыц тж жактары келденец жактарынан кыска

(396-сурет). Бершген жагдайда аталыктыц урпактары зерттелетш

белгшщ шешесше Караганда кеп емес алуан турлшпс болады.

Демек, осындай Кошкар зерттелетш белп бойынша аса

уксас урпак береда. Кошкардьщ жаксартушы болтаны жаксы, ал

копщардыц нашарлатушы болтаны Timi каланбайды. Ynrimni

252

нускада тертбурыштьщ тис жактары келденецге Караганда узын-

дау болып келедй (39в-сурет). Осы жагдайда аталыктьщ урпагы

зерттелетш белп бойынша шешелерше Караганда алуан турл1

болады. Егер тауарлы фермалар, шаруашылыктар мен асыл ту

кымды станциялар ушш тузетшген жогары енщщ урпактарды

беретш аталыктар аса кунды болып орналасса, асылдандыру

зауыттарында кеп урпак бермесе де, 6ipaK урпакта езгерппгпк

кулашыньщ аркасында атакты рекордшы малдарды бере алатын

кошкарлардьщ болуы ете мацызды. Кешнде бершген аталыкка

аналыкты тацдау осы касиеттердщ бектлуш камтамасыз етш,

жалпы тукым мен табын прогреете экеп согуы мумкш.

3 9-сур ет. Урпакгьщ алуан турлшйгше аталыктьщ scepi

3. Шешелердщ сапасы, ешмдшп тертбурыштьщ келденец

багытында эр Typni децгешнде аныкталады. Сондай-ак 3 жагдай

болуы мумкш. Bipimmcinae, тертбурыш тордыц сол жагында

орналасуы шешелершде белпнщ нашар дамуын керсетед1 (40а-сурет). Егер кошкар осында жаксартушы болса, нашар

шешелершщ урпактарын жаксартатынын белш корсету керек.

Екшпп жагдайда тертбурыш тордьщ орта белшнде орналасуы

шешелершде белпнщ орташа дамуымен сипатталады (406-сурет).

Ол кошкардьщ орташа аналыктарда тексершгенн бщщредь

Ynrimni жагдайда тертбурыш тордыц оц жагында орналаскан.

Демек, бершген кошкардьщ урпагы осы белп бойынша ец жаксы

шешелерден алынган. Егер аталык жаксартушы бола калса, онда

оны ец жаксы шешелермен будандастырылганын ерекшелеу ке

рек. Жеке белгшердщ кой жаксартушыларында ерекше улкен

асыл тукымды кундылыктары бар. Оларды табынныц аса ешмщ

белтне (элита жэне I класс) есепке алу максималды устеме жумыспен пайдалану.

253

40-сурет. Тексеретш кошкардьщ шешелер сапасын аныктау

Дегенмен, урпак бойынша койларды багалау нэтнжелерш

галдау эр турл1 аталык 1здеп мал сэйкеспгш зерттеудщ терец

жумыстары максатында асылдандыру зауытында кажет. Товарлы

табында аталыктарды жаппай багалауда осындай нэтнжелердщ

талдауы келмейд1. Кэд1мп шаруашылыктарда урпак бойынша

кошкарларды тексергенде урпактар мен олардыц аналарыныц

белпсш орташа кврсеткшшен салыстыру эд1сш жш колданады.

Бул эд1стщ кемшшп - кыздарын шешелер1мен салыстырганда,

жагдайлардыц б1рдей еместшн, кыздары мен menienepi дамы

ган жэне он1м беретш турл1 жастарын ескерген жен.Упншш эдю

— атапъщтыц индекс ddici. Ол эдю швед галымы Хансен усын-

ган сандык белгшердщ аралык тукым куалау тужырымында

непзделген. Аталыкгыц генотиш кызыныц ешмдшгшщ ею есе-

ленген орташа керсетюпп мен шешелершщ орташа Kopcencinirepi

арасындагы айырмасымен аныкталады. Бул формуланы аралык

тукым куалау гипотезасы бойынша шыгарады. Кызынын тукым

куалаушылыгы оныц экезд мен шешесшщ генотишнщ жарты со-

масымен аньщталады.

Э+Ш

К“ 2

Мундагы белпсЬ болып аталык (А) генотипш xeneci форму-

лад ан аламыз:

А =21^-Ш формула

Бершген формула аталыкпен косылган саулыктар децгейш

аныктайды. Ол осы децгейден жогары болса, ол нашарлатушы

болып саналады, ал темен болса, жаксартушы болып саналады.

Осы эдштщ кемшшп - кыздары немесе олардыц memeci ешм

беретш орта жагдайларыныц салыстырылмайтыны, аталыктар-

254

дьщ сонымен коса табын арасындагы орташа керееткштц есеп

ке алынбауы.

II эдте урпактарды ездершщ шамапастарымен салысты- ру. Бершген эд!е б!зде жэне шет елдердщ тэяорибелершде кец

тараган, сондьпсган ол дурыс деп саналады. Олармен жастылар деп

багаланушылардьщ урпактарымен 6ip мезгшде тугандарды айта

ды. Осы эщетщ колайлысы болып аталыктардыц урпактарыныц

б1рдей жагдайда жэне 6ip жаста болуы жатады. Осы тэж1рибенщ

артыкшылыгы - аталыктардыц жасына, азыктандырылуына жэне

кутуше ешкандай езгертулер енпзудщ кажеп жок, ейткеш осы

факторлар урпактар мен олармен жастылармен б1рдей болып

келедо.

Табын да (фермада немесе шаруа кожалыгында) жастылардыц

орташа ешмдшп деп - табындагы барлык бастыц ешмдшпнщ

орта децгешн жасы, бузаулау Mep3iMi, 6ip ешм беру жьшын, тек

Кана багалайтын аталык урпактары жеке керсетанпн атайды.

Егер 6ip уакытга б1рдей аталыкгарды багалайтын болса, жасты

лар арасында орташа ешмдшктер1 езгермей калады.

Осы эдас аталыкгы багалауга мумкшдж беред1 жэне эр Typni

табында алынган урпактыц айырмашылыктарын жастылармен

салыстыру тур аралык факторлар б1рдей болтан жагдайда жур-

пзшедь

Осы эдцстщ кемшлт заттьщ сапасы мен урпакка 9cepi санал-

майды.

Эр кезде осы аталыктардыц арасындагы айырмашылыктар-

ды салыетыруга болмайды, ейткеш осындай ещцрушнщ сапасы

жаксы немесе жаман болуын позициялау айкын кершбейдь

Ф.Ф. Эйснер атальщтарга бага бергенде жас малдар арасын-

дагы орташа енмдшкп процентпен жэне формуламен керсетущ

усьшды.

Д*100

J g g j g

0 - аталык ецщруппнщ асьш Kacneri

Д - жас ургашы малдьщ emMi

С - жастылар арасындагы ешмдшк

255

III эдас урпактьщ ешмдшгш табыннын орташа ешмдшгшен

салыстыру. Ол табынньщ жаксаруы мен нашарлауын Kepceryi

мумкш. Мысалы, еткен эдгстердеп аталыктьщ жаксартушы

касиеп табыннын жаксаруына тугелдей экел мецщ, KepiciHme, егер

де куту жэне азыктандыру жагдайлары б1рдей болган жагдайда

9p6ip табынды ез1мен жастылармен салыстыруга болады.

IV эдгсурпакгыц ешмдшгш тукымньщтуршесайсалыстыруга,

ягни малдьщ I класына койылган талаптарга сай болуы тшс.

6.4 Аталык малдыц басым кандылыгы

Басым кандылык - бул малдыц езше тэн ерекшелiicrepiH жэне ешмдшпш, Timi ез1мен уксас емес айырмашылыктары бар турмен

шагылыстырганныц езшде урпакка дэл беру мумюншшп. Басым

канды малдар негурлым б1ркелю тукым бередь Кез-келген мал

дар тукымында белгш 6ip езгергс аукымы байкалады, ол аналык-

тыц сапасына жэне аталыктьщ тукым куалаушылык сапасыныц

турактыльщ децгейше байланысты. Сондыктан, ещцруиплердщ

урпакка берепн жаксарту сапасыныц децгешн багалай оты-

рып, олардыц тукым куалаушылыгыньщ катысты турактылыгын

аньщтауга болады. Ауыл шаруашылык малдарыныц кез-келген тукымыныц тарихы, dcipece олардыц Ka3ipri кезде жетшу тарихы,

тэж1рибелш селекцияныц басты назары езшщ ете багалы сапала-

рын урпагына бере алатын малдарды аныктауга жэне кец келемде

колдануга багытталгандыгын керсетедг

Малдьщ басым кандылыгыныц биологиялык мацыздылыгы, белгпп урпакка беру кезщде тукым куалаушылыктыц басымды-

лыгы. Аталыктыц басым кандылыгы жогары болганда кызда

рыныц аналарына уксастыгы азаяды, ягни олардыц арасындагы

корреляциялык байланыс бузылады. KepiciHme, кыздарыныц аналарына уксастыгыныц сакталуы аталыктарын бейтарап ретшде

керсетедь Аталыктыц басым кандылыгы негурлым жогары бол

са оныц кыздарыныц аналарымен корреляциялыгы соншалыкты

темен болады, жэне Kepicimne.Аддитикп мура кылудан ауытку - гендердщ шектен тыс ба

сым болуы жэне баска да эсер ету Typnepi селекцияда мацызды

орынга ие, ce6e6i оган жогары ешмдшк кана байланысты емес,

сонымен 6ipre тукымдык кундылыктьщ езщдпс комбинациялык

кабылеттшш де байланысты. Ол белгш6ip сурыптауда байкалады

256

жэне зоотехниялык эдебиетте «кандардыц сэйкестш» деген тер-

минмен белгш. Осыдан баска олар препотенттшк аталыктьщ

белгшерш берж мура кылу кубылысын камтамасыз етедь

Жуннщ кыркылуы бойынша койлардыц препотенттшк ка-

тегориясы эр турл1 кыздарыныц мура кылу катынасы кестеде

бершген.

40-кесте. Жуннщ кыркылуы бойынша койлардыц препотенттшк катего-

риясы, %

Койдынпрепотенттшк

категориясы

Аддитикп Аддивт1 емес

Ара

лык

Экесшщ

басым-

дылыгы

Анасы

ныц

басым-дылыгы

Бар-

льны

Шектен

тысбасым-

дылыктаныту

Регрес

сия

Препотентпжаксартушы

13,6 25,0 11,5 50,1 36,3 13,6

Кец амплитудалы

13,2 19,5 23,9 56,6 21,7 21,7

Мэназ 23,8 14,2 31,0 69,0 4,8 26,2

Кестеден басым канды жаксартушылардыц экесшщ шек-

тен тыс басым болуы кершш тур (36,3%; 25,5%), ец аз менпшгп

салмак аналарыныц басымдылыгына тиесш (11,5%) жэне ре

грессия (13,6%), демек тукым куалаудыц мундай катынас Typi

басым канды жаксартушылардыц категориясын камтамасыз

етедь Кец амплитудалы койларда аддитивт1 жэне аддитивт1 емес

тукым куалаудыц барлык туршщ децгейлер1 байкалады. М эназ

аталыктыц категориясы езшщ биологиялык мэш бойынша

анапыктарына тэн.

Тэжирбелж жумыстарда табынныц жэне зауыттык аталык

1здер тукымьгаыц багалы 6eniKTepi басым канды малды дурыс

жэне кец аукымда пайдалану нэтижеанде калыптасады.

Ф. Ф. Эйснер аталыктыц кызыныц жэне оныц аналарымен

арасындагы айырмашылыкка жэне оныц барлык кыздарыныц

ешмдшк корсеткштер1 арасындагы децгейге непзделген, басым

кандылык индексш шыгарды:

17-1382 257

АИ - аталык индекс!.

Ш - шешелершщ корсеткшп.

К - кыздарыныц KepcerKinii.Кс - барлык кыздарыныц орташа Kepcencinii.

Н. А. Кравченко жэне Д. Т. Внннчук басым кандылыкга

аныктау ушш, келеа формуланы усынды:

АИ - аталык индексьП - аналарыныц корсеткншнен асатын кыздар саны.

П - осы аталыкгьщ кыздарыныц саны.

Осы жагдайда кыздарыныц ауытку багытын, сонымен 6ipre

олардыц жаксару децгейш аныктау мацызды. Осыган орай автор-

лар «аталыктыц басьш кандылыгын жаксартушы» формуланы

колдану дурыс деп есептецщ:

мунда, Дл - ез шешелершен асып кеткен кыздар (Мл);

Дх - оз шешелершен калыс калган кыздар (Мх).

Басым кандылык индексш memeci мен кыздарыныц озгеру

белгшершщ децгейш салыстыру аркылы аныктауга §олады.

Егер де кызыныц езгерпшттл шешесшен аз болса, онда ин

декс шешесшен жогары болады. Мундай мэл1меттерд1 малдар

саныныц 30-дан аз болу жиынтыгын алуга болады.

А. П. Солдатов жэне JI. К. Эрнст аталыктыц басым кандылыгын

вариация (Ст) коэффициенпмен елшеущ усынды, кыздарыныц

он1мдш1к Kopcencimi сут шаруашылыгында майдыц курамына

АИ = — х Ш %П

258

байланысты: Cv ”1-6% басым кандылык; 6% жэне одан жогары

сауын бойынша бейтараптар; дене салмагы бойынша 10-30% ба

сым кандылар, бейтараптар 30 % жэне одан жогары.

Ф. Ф. Эйснер басым кандылыкты багалау ушш, мынадай ке-

леа формуланы усынган:

Л = 1-^L с'■'УМ

мунда, Cv - кыздарыньщ езгергшптп; Cv - аналарьшьщ

езгерпптп.

Бул эдютер басым кандылыкты тек жаксартушы немесе

б1ркелкшж жагынан керсетедо. Б1рден осы ею категорияны есеп

ке алганда бага толык болушы едо.

Т. К- Бекеештов аталык малдьщ тукымдык кундылыгын асьш

тукымдык кундылык индекс! бойынша аньщтау эдгсш усынады,

оган карапайым есеп журпзу жэне жаксартатын препотенцня

жэне тукымньщ 6ipereimiK сипаттамасы енещ жэне аталыктьщ

тукымдык кундылыгыныц категориясыныц сапалы градациясын

береда:

К-ААКИ = —Ь---

бд

мунда, АКИ - асыл тукымдык кундылык индекс i.

К - белпнщ кыздарында кершуi.

А - белпнщ аналарыньщ сол жасында KepiHyi.

бд - кыздарыньщ тобында белгшершщ орташа

квадраггык ауыткуы.

Мундай айырма (К - А) аталыктьщ жаксартушы эсерш си-

паттайды, ал бд - белпнщ табиги келемде езгермелнтнщ ам-

плитудасы. Аталык малдьщ жаксартушы dcepi негурлым кеп

болса жэне кыздарындагы белгшердщ езгермелт негурлым аз

болса (тукымдары мейлшше б1ркелю), аталыктьщ тукымдык

кундылытыньщ индекс! де соншалыкты жогары болады. Bip

259

керсепошке тец немесе жогары болтан жагдайда, ягни кыздары

даму бойынша аналарынан 6ip сигмага асып кетсе, онда аталык

басым канды жаксартушы деп есептейшз. АКИ б1рден 0,4-ке

дейш онда атальщты кец амплитудалы жаксартушы ретшде сипат

тайды, ал 0,4-тен кем болса мэюпз, ол жвнщце xeneci есептерден

алынады: койларга тукым сапасы бойынша бага беру бойынша

нускаулыкка сэйкес, жекелеген кой жэне тексершп отырылган

барлык кой тукымы арасындагы орташа керсеткпп кател1ктерден

асса гана айырмашылык дурыс деп есептелшещ (К - А > 2 т),

ягни айырмашылык дурыстыгыныц елшем1 (td) 2 жэне оданда

кепке тец болганда айырмашылыкты накты дейм1з.

Орташа керсеткшггер кателт (т) мына формула бойынша

есептелшеда:

т = б

. ~яг . . ,

мунда, б - белпшц орташа квадратгык ауыткуы.

п - багалау кезщдеп тукым саны.

Формуладан орташа есеппен 25 урпак бойынша багалау

журпзсе, орташа ауытку б = 5 m тец, онда асыл тукымдык кунды -

лык индекс! 1 АКИ > 0,4, оны кец амплитудалы жаксартушы

ретшде багалайды.

Аталыктыц тукымдык кундылык индекс! 0,4 кем жэне 0-ге

тец болса, онда ол оны бейтарап ретшде жэне 0-ден темен болса

нашарлагатын ретшде сипаттайды.

41-кесте. Басым к/андылыц бойынша категоршиа белу

Асыл тукымдылык индексшщ мэшбщцруштщ тукымдылык

кундылыгыныц категориясы

ИПЦ>1 Басым кады жаксартушы

1> ИПЦ >0,4 Кец амплитудалы жаксартушы

0,4> ИПЦ >0 Мэнси

МГЩ<0 Нашарлаткыш

Осыдан корытындылай келе аталыктардыц генотиптерше ба

га беру ушш олардыц басым кандылыгын аныктаган дурыс.

260

Бакылау mecmmepi:1. Генотип - бул...

A) барлык гендердщ 6ip-6ipiMeH катынасыB) агза белгтлершщ жиынтыгыC) иммуноглобулищцк тобектщ жакын туыстыгы Д) организмдеп барлык гендердщ жиынтыгыЕ) ДНК курылымыныц 63repyi

2. Шеж1ре деген не?A) жануар женшде непзп мэл1метт1 беретш кужат;B) асыл тукымды малдыц шыгу-Teri мен оныц аргы-теп женшдеп кужат;C) шыгу-Teri мен урпак сапасы женшде кужат;Д) шыгу-теп жешнде кужат;Е) тукымдык кггаптагы жарияланган мэл1меттер.

3. Малдардыц шеж1ре Typnepi?A) жалгызды. курылымды;B) кэдамп, Ti36eicri;C) топты;Д) Ti36eKTi, курылымды;Е) белшек тэдянде тогыскан.

4. Шыгу-тег1 бойынша багалау магынасына карай...A) алдын ала жэне басты;B) басты;C) корытынды;Д) алдын ала багалау;Е) ец Heri3rici.

5. Урпак сапасы бойынша багалау маганасына карай...A) басты;B) алдын ала;C) корытынды;Д) магынапы;Е) соцгы корытынды.

6. Урпак сапасын аныктау максаты.A) жаксарткыштарды аныктау;B) жануар фенотншнщ багалануы;C) тукымды катынаста жаксы урпак беретш асылтукымды аталыктарды аныктау;Д) жануарларды ipiicrey;Е) урпак сапасы бойынша зерттеу.

7. Урпак сапасы бойынша кай малдар тобын багалау мацызды?A) ургашыларды.B) жаксартушыларды;

261

С) нашарлаткыштарды;Д) сугп енд1руиплерды;Е) аталыкгарды;

8. Урпак сапасы бойынша багалауда «Ана-кыз» эдгсшщ мэш?A) табыннын орташа керсеткштерш кыздын ешмдшгмен салыстырады;B) emupyuii ешмдшгш кыздармен салыстырады;C) аналарын кыздармен салыстырады;Д) ана урпак беруш видipyпимен салыстырады;Е) анасымен салыстыргандагы кыздын ешм 6epyi;

9. Урпак сапасы бойынша багалауда «кыздары-курбылары» эдюшщ мэш?

A) ещцрушшщ тукымдык касиеттер1 кыз бен ана арасындагы айырмашылык KepcencimTepi бойынша аныкталады;B) кыз ешмдшгш курбылармен салыстырады;C) табыннын орташа керсетюштерш кыздын ешмдшпмен салыстырады;Д) кыз ешмдшгш тукым нын стандарты мен салыстырады;Е) анасымен салыстыргандагы кыздын ешм 6epyi.

10.Урпак сапасы бойынша багалауда «Кыздары - табын орташасы» эдкшщ мэш?

A) кыз ешмдшгш курбылармен салыстырады;B) табыннын орташа керсеткшггерш кыздардын ен1мдштмен салыстырады;C) енщруплнщ тукымдык касиеттер1 кыз бен ана арасындагы айырмашылык KepceTKiurrepi бойынша аныкталады;Д) кыз ешмдшгш тукымнын стандартымен салыстырады;Е) анасымен салыстыргандагы кыздын ешм 6epyi.

11. «Кыздары - тукым стандарты» урпак сапасы эдюшщ мэш?A) еншрупннщ тукымдык касиеттер1 кыз бен ана арасындагы айырмашылык KepceTKinrrepi бойынша аныкталады;B) анасымен салыстыргандагы кыздын ешм 6epyi;C) кыздар ешмдшгш курбылармен салыстырады;Д) кыздар ешмдшгш тукымнын стандартымен салыстырады;Е) анасымен салыстыргандагы кыздын ешм 6epyi.

12. Басым кандылык деген не?A) гомогенцй ipiicrey;B) сапалыкты урпактан-урпакка беру касиетт;C) кажетп сапалы тип;Д) тукымкуалаушылыктын индивуалды куппнщ ерекшелшнен урпактары аталыкка уксас болуы;Е) ата тип KepiHicrepi бойынша максатты ipiicrey.

262

13. Басым канды аталыктар немен сипатталады?A) тукымкуалушылык;B) урпактын б|ртекс1цщпмен;C) накты ещйрушшк;Д) гомозиготалыктыц жогарылауы;Е) урпактын б1ртектшпмен;

14. Урпак сапасы бойынша кан дай аталыктар категорияларын ажыра тады?

A) нейтральд1, жаксартушылар.B) еркек-ендфушшер,жаксартушылар,C) нейтральд!, нашарлатушылар, нндфуиплер,Д) жас ендхрушшер, жаксартушылар, нашарлатушылар;Е) жаксартушылар, нашарлатушылар, бейтарап;

15. Басым кандылык биологиялык тургыдан немен тусшд1ршед]?A) тукымкуалаушылыктын жогарылауымен;B) урпактын б1ртектшпмен;C) аталык гендер гомозигот ал ыгы жогарыл ыгымен;Д) жеке ещцрушипк;Е) доминатталуы.

263

7 - т а р а у. СУРЫПТАУ БОЙЫНША ¥ЙЫМДАСТЫРУШЫЛЫК ШАРАЛАРЫ

Зоотехниялык, есеп журггзу. Жекелеген малдардыц мен топ- тардыц жеке жэне биологиялык ерекшелктер1 бойынша дурыс багалау жэне белгшер кешеш бойынша сурыптау, сонымен катар сурыптау жумыстарын юке асыру зоотехниялык жэне тукымдык есеп журпзу жаксы жолга койылган шаруашылыктарда гана мумкш. Бул - селекциялык-тукымдык жумыстарды журпзущц алгашкы жэне мацызды уйымдастырушылык шаралары. Зоотехниялык есеп жэне тукымдык ттркеу жумыстарын журпзу ушш осыган сэйкес кггаптар, журналдар, ведомстар кажет, оган жуйел i турде барлык матметтерд! жазып отырады, дербес HOMepi, даму Kepcencinrrepi, экстерьерлпс бага беру туралы ManiMerrep, ешмдшк туралы мэшметтер, шагылысу туралы мэлйметтер, малдыц тууы, тукымдык атальщтарды колдану, коректещйру жагдайы жэне малдарды кутуцщ эр турл1 кезецдер1ндеп жем-шеп шыгындары, квбеюшшк кабшетплйт, тукым саны жэне т.с.с.

Кажетп турдеп малды багалау жэне сурыптау ушш, 9p6ip малды туганнан бастап жеке нем1рмен белгшейд1, сол нем1рмен оныц ешмдшк жэне тукымдыльщ сапаларын жазады.

Малдарды номерлеу жэне тацбалау. Малдарды эр турл1 тэсщдермен тацбалайды. Ipi кара малды сэйкес нем1рд1 мушзше куцщрш, кулагына сырга салып кейде кулагын тшу аркылы тацбалайды. Кулагын Tinyqi арнайы сайманмен жасайды, мунда 3p6ip icKeKKe белгш 6ip сандык магьша бередь

Тацбалаудьщ ец сен1мд1 жэне кец таралган Typi - белпш жазып Tycipy. Оны арнайы салынбалы сандык Mepnepi бар 1стектермен жасайды. Кажетп санды icreKKe орнатады, кысу аркылы малдьщ кулагыныц innci жагына салады, содан кейш арнайы тату жа- сайтын бояумен немесе спиртген, тушьтан жэне глицериннен туратын коспаны жатады. Кулактыц innci жаты icTeicrepfli салмас бурын, жаксылап жуылып жэне спиртпен дезинфекциялануы кажет. Кулагыныц innci жагы ак lycTi болып келетш малдарда, кара тусп бояумен бояйды, ал егер керюшше кара тусп болса,

264

онда юызыл бояу жатады. Дурыс с алынган татуировка малдьщ кулагында eMip бойы сакталып калады.

Малдарды сосын олардыц кулактарына номер жазылган тем1р немесе пластмасс ад ан жасалынган сыргалар, кнопкалар жэне биркалар тагып та тацбалайды. Оларды да кулактарына арнайы ютекгермен белплейдг

Койларды сыргамен, татуировкамен жэне кей кезде, 6ipaK ете сирек ютектермен тацбалайды, шопщаларды татуировкамен жэне кулактарына icreK салып тацбалайды. Жылкыларды нем1рд1 немесе белит санына немесе денесшщ бушрлш жагына куидорш тацбалайды. Кус шаруашылыгында сакиналау (кустыц сирагына белгш 6ip немф жазылган сакинаны бекгтед1) колданылады.

Лацап аттар. Ipi кара малды, жылкыларды жэне шопщаларды ecipyqe жэне юке косуда, тацбалаумен катар малдардыц лакал аттары да аньщтаушы релш аткарады, оларды номер сиякты малдарга олар туган куннен бастап бертеда, оны зоотехниялык есеп журизущц барлык кужаттарына енпзедг Малдыц турше, жа- сына, жынысына сэйкес келетш, жаксы тацдап алынган лакал ат оларга кызмет керсетупн жумысшьшардыц есшде жаксы калады. Тур акты лакал атка малдар жылдам уйренеда, нэтижеынде олар- мен жумыс icTey жецщдейдь

Малдарга адамдардыц еамдерш, тектерш, улттардыц аталуын, сонымен 6ipre корлайтын жэне кемсггетш лакал аттармен атауга тыйым салынады. Малдар кермесшде жэне шыгаруда сауатсыз, мэдениетаз, кемнтетш лакап аттар келушшерге мазак болады, экскурсияны журпзушшерщ ышайсыз жагдайга калдырады.

Б1здщ ойымызша малдарга урпакка лакап атты анасыныц лакал атыныц eiphuui эрнпне басталатын сезбен кою керек. Мундай тэртш селекционер-зоотехниктщ аналык отбасы жэне жануарларды анасыныц аталык i3 бойынша тацдау жумыстарын едэу1р жецщцетедц.

Бонитировка. Селекциялык жумыстыц уйымдастырушьшык жагынан басты шарасы жэне Herni болып шаруапшлыктатабынды боннтнровкалау табьшады. Бонитировкалау дегешмЬ малдардыц тукымдык кундылыгын, олардыц белплер кешеш жэне одан dpi пайдалануга тагайындалуы бойынша кешецщ багалау.

Бонитировкалау шаруашыльщтыц барлык турлершде белгш

265

6ip мерз1мде олардьщ менипк турше карамастан журпзшедь Соцгысы селекциялык белпнщ бершу децгешмен аныкталады. Сонымен, койларды кектемде, 6ip жылдык жас мелшершде, кыр- ку алдында багалайды, ал каракел койларын туганнан кешн, ет багытындагы ipi кара малды кузде, малды жаю аякталганда багалайды. Бул жумыспен арнайы курылган комиссия шугыл- данады, оныц курамына ецбек етш кеп, багалауга жататын мал табыныц жаксы бшетш селекционер-зоотехник маман eHyi керек. Багалау жумыстарын ap6ip малды жеке карап Казакстан Ре- спубликасы аулышаруашылык министрлтнщ беюткен эр Typni малдарга арнайы эз1рленген стандартка сэйкес журпзедь Багалау кезщде малдарды елшейд1, олардыц дене бтмдершщ елшемдерш алады, олардьщ экстерьерш, конституциясын багалайды, олардьщ сем1зд1гше жэне мал турше бага бередь Зоотехниялык бастапкы есеп журпзу ManiMerrepi бойынша оныц шыгу тегш, жасын, ешмдшгш жэне тукымыныц сапасын аныктайды. Осы мэлiмeтгep непзшде 9p6ip мал жалпы багаеын алады жэне белгш 6ip топка жаткызылады. Багалау топтары багалау бойьпппа нускаулыкта карастырылган: ол турл1 тукымды малдар ушш бйрдей емес. Осы малды белгш 6ip топка жаткызу ушш барлык мэтметтер бонитировка куж аты на толтырылады. Кужатты комиссия мушелер1 колдарын койып растайды.

Бонитировкадан еткен барлык мал сэйкес келген класка жаткызылады, оларды белгш 6ip топка беледа. Класс - малдьщ шаруашылык жэне асьш тукымдылык керсетюштершщ белгкя. Асыл тукымды шаруашьшыктарда барлык малды мына топтарга беледи селекциялык ядро; селекцияльщ топ; ес1мтал тел тобы; тукымга с ату га арналган телдердщ тобы; eciMTan тел тобынан тыс топ; брактауга (асьш тукымдылык акау) жататын малдар тобы.

Асыл тукымды зауыттарда ец жаксы анальщтар арасынан, менпшсп табыны ушш - асыл тукымды бука ещцретш, кошкар ещцретш жэне т.с., ес1мтал телге кажеттшйстен ею немесе уш есе асатын ерекше топ - селекцияльщ топ курайды.

Селекциялык ядро шаруашылыктыц табынынын толыкгыра- тын eciMTan тедщ алуга арналган. Селекцияльщ топка берйс, жаксы дамыган жэне негурлым кунды тел беретш табынныц ipiicren- ген жаксы тобын енпзед!, сондыктан да селекциялык ядроныц

266

f аналыктарына аса ерекше кещл белшедь олар упин коректен- дару жэне кутуге жаксы жагдай жасалынады. Асыл тукымды шаруашылыктарда селекциялык ядроны куруда, селекциялык жумыстьщ жоспарында карастырылган зауыттык аталык i3fli4 кебейуш камтамасыз ететш генеалогиялык ерекшелйсгер1 де есепке алынады. Селекциялык ядроныц сандык курамы мал ба- сын толыктыруга деген кажеттшкке байланысты (козыларга немесе бузауларга жэне т.б.). Туган телдердщ жыныстык катынасын бакылай отырып (1:1), аналык саны еадмтал телге деген кажеттшктен ею есе асуы кажет. Сутп мал шаруашылыгында, табынды карапайым кайта ещцруде, мал басьшыц саны реттелген шаруашылыктарда селекцияльщ ядро табындагы 3p6ip 100 сиыр- дан 90-95 бас бузау шыгады деген есеппен 35-40%-ды курайды.

Селекцияльщ топ - селекцияльщ ядрога енбеген жэне табын- да малшаруашылыгыныц ешмш ещцру ушш, ал асьш тукымды шаруашылыктарда тукымга сатылатын телдо табу ушш табында калдырылган анальщгардан туратын малдьщ непзп белит.

0с1мтал тел тобы селекцияльщ аналыктардан туган телдерден куралады. Тукымга сатугаариалгантелдердщтобы асыл тукымдык шаруашылыктарда жэне фермаларда малдардыц непзп белитн курайды. Телдщ сатылу багасы, ешмдшк керсеткшггершщ сапа- ларына жэне малдыц шыгу тектерйнщ багалануына байланысты болатын оныц класымен аньщталады.

Сондьщган да тел негурлым жаксы болса, оны соншалыкты жогары багамен сатады, ал ол шаруашылыктьщ экономикалык керсеткшггерш жогарлатады.

0с1мтал тел топтарынан тыс топты ес1мтал тел тобына енбеген барльщ телдерден курайды, оган баска шаруашылыктарга са- тылатын телдер, артык калганы бордакьшауга калдырылады.

Брактауга жэне малдануга жарамсыз малдар тобына жасына, ешмдшпшщ темендогше, созылмалы аурумен ауыруына, ен- fliprinrriK кашепнщ жойылуына байланысты табында калдьфуга келмейтш барлык жастагы жэне жыныстагы мал енед1.

Сапасы темен малдан кутылу - ол малдарды баска шаруашылыктарга беру (сату). Осы топты асыл тукымдыльщ шаруашы- лыктыц талаптарына сэйкес келмегендйсген, оларды сонда калдыруга келмейттн, 6ipaK ен1мдшш осыдан 6 ipa3 темен табында колдануга жарайтын мал курайды.

267

Бонитировка жумыстарын аяктаганнан кейш шаруашылыкта бектлген форма бойынша еандык материапдарды ендеу жэне малды корекгецщру жэне куту жагдайыныц талдама жумыстары кврсетше отыра есеп беру куралады. Бул талдау бонитировка- дан еткен мал саны, олардьщ тукым, класс жэне сапасы бойынша мэлшет бередь Шаруашылыкта журпзшген асылдандыру жумысына бонитировка нэтижезд бойынша бага береди Бонитировка ManiMerrepi тещй ecipy, азыктандыру мен кутущ жетщщруге жоспар куруга пайдаланылады, табынды калаптастыруга, малды жуптастыруды, зоотехникалык ecemi, шаруашылыктар арасында аталыктармен алмасу, асыл тукымды мал косымша сатып алауга жоспар куруга мумкщщк бередь

Ен жаксы малдыц шьпу теп жэне ешмдшк сапасы керсетше отьфып Ti3iMflepi бершедь Осы материалдар непзшде малдыц асьш тукымдылык касиеттерш жетщщру жэне ешмдшгш жо- гарлату бойынша шаралар эзipeлeнeдi.

268

8 - т а р а у. АСЫЛ ТУКЫМДЬЩ Ж¥ПТАСТЫРУ

8.1 Жуптастыру туралы тусннк

Малды тукымга багалау жэне сурыптау - кажетп турдеп малды ecipyre багытталган селекциялык жумыстыц 6ipiHuii кезещ. Сурыптаудан кейш жуптастыру журпзшещ, ол ecipy, ешмдшк жэне асыл тукымдылык кундылыктарын аныктау бойынша алдывда журпзгпген жумыстарды аяктайды. Сондыктан да сурыптау жэне жуптастыру езара тыгыз байланысты, малдыц табыныныц, жеке тобын, тукымын сапалык жетщщру бойынша 6ip тутас удер1стщ дэйекп буыны болып есептелшедг Сурыптау жэне жуптастырудыц б1рлескен жумысына непзделген тукымдарды жетщщру yaepici селекция деп аталады. Сурыптау жэне топта- стыру мал шаруашылыгындагы тукымдык селекцияныц непзь

Зоотехнияда ауыл шаруашыльщ малдарын еаруде жэне се- лекцияда топтастыру мэселеш негурлым курдел1 жэне теориялык жагынан аз тыянакгалган. Турл1 зауыттык 1здщ немесе тукымныц шецбершдеп аналык уяныц жэне жекелеген малдьщ тукым, i3 шецбершде уксастыгыньщ б1рдей болмауы ani кунге дейш анык- талмаган. Жуптастыру - бул синтез, осыныц нэтижесщце селекционер ецщру ушш тандап алынган малдыц шаруашылыкка пайдалы негтзп белгшерш негурлым макс атты турде 6ipiKripyre тырысады.

Жуптастыруга катысты кептеген атакты галымдардыц айт- кан nudpnepi бар: Е. Я. Борисенко, Е. А. Богданов, Д. А. Кисловский, А. С. Серебровский жэне т.б. Осы мэселе бойынша кептеген пшрлерд1 корытындылай келе Н. А. Кравченко мынан- дай аныктама берген: шаруашылыкка пайдалы сапаларын, асыл тукымдылыгын жэне белгш 6ip аталыкты белгш 6ip аналыкпен, олардан ертерек жоспарланган, кажетп сапа Kepcencimi бар урпак алу ушш шагылыстыруга непзделш етюзшген жумыс - жуптастыру.

Жуптастыру нэтижеа непзшен шагылыстыруга тандап алынган малдардыц тукым куалаушылык белгш ерше байланысты.

269

Генетика тургысынан алганда жуптастыру - ол генетикалык синтездщ жобасы, гендердщ белгшенген комбинациясын алу куралы. Егер сурыптау турдщ езшщ урпагы аркылы тукымныц одан аргы эволюциясына катысу тагдырын шешсе, ал жуптас- тыру болашак урпактыц сапасын аныктайды. Сондыктан да, жуптастыру тукым ку ал ау шы л ыгы н санал ы турде бас кару аркылы ауылшаруашылык малдардьщ жетидоруде жетекпн орын алады.

8.2 Жуптастырудьщ непзп принциптер1 жэне турлер1

Жуптастырудьщ непзп принциптер1: максаттылык; шагылыс- тырылатын аналыктан аталык малдыц артыкшылыгы; ец жаксы малдыц гендш корын кеп мелшерде колдану; урпактыц бойын- да ата-анасыныц касиеттерш сактау; урпактан ата-аналарымен салыстырганда кажетп езгер1стерд1 алу; ец жаксы сэйкестштерД1 аныктау жэне колдану; шагылыстырылатын малдар арасында туыстыкты болдырмау немесе оныц децгейш жэне багытын рет- теу. Осыдан баска топтастырудыц мынадай келес1 принциптер1 бар: «жаксымен жаксы жаксыны ещцредЬ>, «жаман жаксымен жаксарады», «сэйкес сэйкеспен сэйкесп ещцредо», «б1ркелю емес б!ркелю емеспен тецеспршедЬ) жэне т.с.с.

1с жуз1нде icKe асыру технологиясы бойынша жуптастыру дербес жэне топтык болуы мумюн.

Дербес жуптастыру. Дербес жуптастыру 9p6ip аналыктыц тукымдык пайдалану нэтижелерш жэне олардьщ шыгу тектерш, экстерьерлж-конституциялык жэне ешмдшк сапаларын жепк бшуге непзделген. Дербес жуптастыру урпактыц жаксы таццап алынган ата-аналарыныц тукым куалаушыльщ сапаларынын негурлым тшмда дамуын камтамасыз етед1, эрине осындай жуптастыруда ете багалы урпак алынады.

Топтыц жуптастыру. Оныц мэш типтер! бойынша, жалпы немесе жеке ерекшелштер1 бойынша уксас аналыктар тобына, белгш 6ip сападагы б1рнеше аталык малды таццап ал уд а. Топтык жуптастыру непзшен кой шаруашылыгында, тауарлык ферма- ларда койларды кластык белгенде колданылады. Белгш 6ip асыл тукымды жэне класстыц аналыктарына, осыган сэйкес асыл тукымды копщарды, кажетп типтеп урпакты алу максатында жуптастырады.

270

Дербес-топтъщ жуптастыру. Мундай жуптаетыруца шаруа- шылыктыц аналык бастары экстерьерлш-конституциялык жэне етмдипк сапаларына бойынша топтарга белшедг 0p6ip топтьщ аналыктарына, аналыктарымен салыстырганда класы бойынша жогары аталыкгы тацдап алады, ал ерекше аналыктар ушш (ре- кордты кврсетк1штер1 бар) дербес жуптастыру журпзшедь

Отбасылъщ-топтьщ жуптастыру кус шаруашылыгында колданылады. Арнайы тацдап алынган ешмдшп жогары мекиен тауыктарга, тукымы бойынша тексершген кораз-экеден алынган б1рнеше кораз-агайындарды ж1бередц.

Каз1рп уакытта жуптастырудын непзп принциптер1 непз1нде жуптастырудын непзп ею T y p i аныкталган: б1ртектес (гомогендж) жэне эр теки (гетерогецщ).

FoMOzendi (6ip metani) жуптастыру. Осы жуптастырудын мацыздылыгы, шагылыстыру ушш дене 6 m M i, ешмдшп жагынан 6ip турл1 болып келетш аталык жэне аналыкты, олардан ездерше уксас урпак алу ушш тандап алады. Ектщц жуптастыру кезвде 6ip теки жуптастыру сурьштау журпзшш отырылган белгшердщ дамуын жеделдетеда. Осындай жуптастыру кезшде жекелеген малдардьщ багалы сапалары кушейедь

Гомогещц жуптастырудын селекцнядагы непзп максаты - кажетп типтеп мал турш калыптастыру жэне табыннын 6ipreK- rwiriHe кол жетюзу, сонымен 6ipre Keneei 9p6ip урпакта к а ж е т п

касиеттерш жэне тукым куалаушылык белгшерш жогарлату.1с жузшдеп селекцияда гомогецщ жуптастыру мынадай

келес1 мэселелерд1 meinyi кажет: шагылыстырылып отырган ата- анасыньщ екеущце де болтан касиеттерд1 урпактарында устап калу; осы кунды Kacnerrepi бар малдар санын кебейту; кажетп турдеп жануарлардыц тур акты тукым куалаушылыгын куру; K e n e c i урпактарьша селекцияланатьш белгшердщ одан 9pi кеп дамуына кол жетюзу. Гомогецщ жуптастыруда урпактыц агзасында селекцияланатьш белгшерщ дамытатын тендер шогырланады.

Гомогецщ жуптастырудын тюмдицгш жогарлату ушш, кажетп сапалар туындаганжагдайды урпак уппн сактаган дурыс. Муныц езщде жепстйаке жетуге эсер еткен непзп факторларга кецш белу мацызды.

Гомогецщ жуптастырдуыц кемшшп, оньщ узак уакыт кол-

271

данылуы, acipece туыстык шагылыстыруды колдану урпактары- нын бешмделупшпк кабшеттерш жэне ем£ршецщгшщ темендеуше экеледц. Гомогендо жуптастыру тукымныц касиетш тубегейл! езгерте алмайды, ол тек кана калыптасканды жалгастырып жэне кушейтуге гана жарамды. BipKarap жагдайларда ол 6ip жакты дамуга, биологиялык сапасыздыкка экепеда, ол шаруашылык жэне тукымдык кандылыгын темендетеда. Сондыктан да селекциядагы 6ipKarap мацызды мэселелерде шешуде, баска эдю гетерогецщ эдкгп колдану кажеттшнт туындайды.

ГетерогенЫ жуптастыру. Гетерогецщ жуптастыру деп 6ip-6ipiHeH селекциялык белллерй бойынша айырмашылыгы бар малдарды жуптастыруды атайды, ягни аталык мал га оган мулдем уксамайтын аналыктарды жуптастыру. Бул жагдайда ата-анасыныц жаксы касиеттер1 бар урпакты алуга немесе ата- анасынын 6ipeyim4 кемшшнтн екшппсшщ жеткгпгшен орнын толтыруга есептелшедь Жекелеген жагдайларда касиеттердщ жаца тобын куруда, экесше жэне анасына тэн касиеттерден гетерогецщ жуптастыруга тэн сапасы жагынан жаца турщ any жоспараланады. Осы эдютщ кундылыгыныц 03i осында, сонымен 6ipre жаца белгшердщ кагарында пайдалылары да болуы мумкш, 6ipaK жаца каснет ол егер жаксы немесе жаман болганда гана багал анады. Осыдан баска, гетерогенд1 жуптастыруца, бурын болганнан да нашар каснет болуы мумкш. Шагылыстырылып отырылган малдардыц жасына карай кебейе алатындыгын атал елеен дурыс.

Гетерогецщ жуптастыру тукым куалаушылыктыц 6ipa3 бу- зылуына, гетерозиготалыгыныц улгаюына, ecxi корреляциясы- ньщ бузылуына жэне оныц салдарынан в1герпигппн1ц улгаюына экеледг Шагылыстырылып отырылган малдыц жыныстык жасушаларыныц уксамайтындыгыныц улгаюына байланысты, гетерогецщ жуптастыруда олардыц генетикалык кеп турлшп улгаяды, ягни урпактарыныц генщк коры байытылады.

Мал шаруашылыгыныц тэж1рбиесшде 6ip сэйксспктсн кейде жаксы аталык, екшнпанде тек кана жаксы аналыкгар, ал кейде ексушде (жаксы немесе жаман аталыктарды жэне аналыктарды) алуга болатындыгын растайды. Мундай кубылыс жалпы кепшшкте емес, тек жекелеген жагдайларда болады. Осындай

272

келюп, нэтижем сэйкеспктерд1 алу жэне кайталау жануарлар селекциясында ете мацызды. Осындай комбинацияларга кол жетюзу ушш кец келемде кайталаган немесе сараптамалык жуптастыру колданылады, ол KeftGip жагдайларда шагын урпакта журпзшетш барлаушы деп аталынады. Оныц максагы - б1ркатар сэйкеспктердщ шпнен ец жаксысын тексеру. Барлау жас ап жуптастыру — ол жаксы малдарды алумен немесе топтастырудыц осы 6ip туршен бас таргумен аякталатын сынак Typi.

Кептеген зерттеушшер (Н. А. Кравченко, В. Ф. Красота, В. Т. Лобанов, Т. Г. Джапаридзе) жуптастырудьщ гомогещц жэне гетерогендинк децгеш салыстырмалы екенш керсетедь 1с жу- зшде 6ip-6ipme катты уксас малдар кездеспейд1, сондыктан да шагылыстырылып отырылган дарактар арасында кандай да 6ip айырмашылыктьщ болуы мшдетп. Осыдан эрине гомогещц жуптастыру кандай да 6ip децгейде гетерогещц болады. Эр турл1 малдарды шагылыстыруда олардьщ арасындагы айырмашылык капай улкен болса да, олардьщ арасында кашан да болсын уксастык болады. Бул кез келген гегерогецщ шагылыстыру кезйнде, epiicri ме элде epiKC i3 турде ме, оган гомогещц шагы л ыстырудыц элементтер1 енещ дегенщ бищредь Сондыктан да шагылыстыруцыц кез келген нускасына гомогецщ жэне гетерогендц шагылыстырудыц элементтер1 енедг Егер басты назар мацызды белгшерд1 бекпуге жэне кушейтуге, сакдауга багытталса, онда жуптастыру - гомогецщ, ал егер урпакта мацызды белгшерщ немесе олардьщ катынасын езгертуге талпынса, онда жуптастыру - гегерогецщ.

Дегерес куйрыкты кой тукымыныц кажетп турш табында орньщтыруцыц мацызды тэсш етт 6i3 гомогецщ жуптас- тыруды таццадьщ. Оны бетке устар жэне 6ipimni класты малдарга колданып, олардьщ шыгу тёпн мынадай белгшер бойынша есеп- ке алдык: жуннщ кыркылуы, Tipi салмак, жуншщ узындыгы жэне калыцдыгы, куйрыгыныц келемй, сонымен катар консти- туцияЛьщ-ещмДшк белгшер^ Гомогецщ жуптастыру ушш непзп шаруашылыкка пайдалы селекцияльщ белгшер1 бойынша кажетп турге койылатын талаптарга сэйкес малдарды колдануга унем1 тап- пынып отырган. Калган сауяыктарды гетерогендш жуптастыруда пайдаланады.

Бгздщ тэж1рибем1зде жуптастырудьщ Typni нускалары ушш колданылган аталыктардыц селекциялык кана емес, сонымен

18-1382 273

катар баска да керсеткшггер1 ете жогары болтан. Гомогецщ жуптастыруда, Tipi салмагы бойынша денесшщ салмагы 118 кг, кошкар аналыктарыньщ салмагы орташа есеппен 65 кг (п = 95 бас), ал жуннщ узындыгы жэне кыркылуы 10; 4,5 кг (п = 125 бас) жэне 17; 14 см (п = 88 бас) кошкар пайдаланылган; гетерогецщ шагылыстыруда 114; 58 кг (п = 83 бас); 9,0; 3,2 (п = 137 бас) жэне 16; 11 см (п = 68 бас).

Алынган нэтижелердщ талдамасынан каз1рп замангы дегерес куйрыкты кой тукымдарыньщ табынында гомогецщ жуптастыру басты селекциялау белгшер1 бойынша б1ркелю жагдайда гете- рогецщмен салыстырганда едэу!р жаксы эсер берген (42-кесте).

42-кесте. Эр туруп жуптастырудан алынган дегерес тукымды койларынын 6ip жылдык козыларынын етмдипп

Жуптастырутди

Tipi салмак, ra Жуннщ кыркылуы, кг Жунтн узындыгы, кг

il Х ± т

Белее устар жэне 1 кл.

п Х ±ш

Бетке устар жэне 1 кл.

п X ± m

Бетке устар жэне 1 кл.

Гомо-генда

63 48,8 ±0,67 80 93 4,05 ± 0,09 76 64 4,05 ±0,09 52

Гетерогецщ

57 43,6 ±0,69 56 113 3,64 ±0,04 49 38 3,64 ±0,04 45

Ата-аналарын гомогецщ жуптастыруда алынган козылар Tipi салмагы, жуннщ кыркылуы жэне узындыгы бойынша ездершщ гетерогецщ топтастыру аркылы алынган курдастарымен салыстырганда жогары болады, соган сэйкес ол керсеткшггер 11,9; 11,2 жэне 9%, ал табын бойынша осы жылдардагы орташа кер- cencimTepi Tipi салмагы бойынша 9,7 кг-га (28,8%), жуннщ кыркылуы жэне узындыгы бойынша 0,75 кг-га (22,7%) жэне 1,39 см (10,6%). Гетерогендц топтастырумен алынган урпактарда жуншщ узындыгынан баска KepcenciiHTepi бойынша орташа есеппен табындагы ез курдастарынан Tipi салмагы бойынша 11,5%, жуннщ кыркылуы бойынша 9,1 % жэне жуншщ узындыгы бойынша 6,1 % асады. Гомогецщ топтастыруда денесшщ салмагы жэне жуншщ кыркылуы бойынша танбалау нэтижесшде 80 жэне 76% элита жэне I класты козылар, ал гетерогецщ топтастыруда 56 жэне 49%.

274

Г Жуншщ узындыгы бойынша гомогецщ жэне гегерогецщ топта- стыруда ешбгр айырмашылык болмайды.

Адылканова Ш.Р. (2001) казак уяц жунщ койларыньщ ешмь дшгш кебейту ушш койларды жун класы бойынша жуптастыру нэтижел iriH Kepcerri (43 -кесте). Ецжогары ешмд ишс жуптастыруда аланган.

43-кесте. Топтастырудын турл! нускаларынан алынган казаки биязы жунда куйрыкты койлардыц 6ip жылдык козыларыныц ешмдШп

Ата-аналарыньщ жундершщ классы Tipi салмагы, кг. Жуннщ кыркылуы

(козылыкпен бгрге)Eipimni Eipimni 29,7 ±0,43 52,2 ±0,66 2,55 ±0,05

Eipimni Екшпп 31,7 ±0,45 54,7 ±0,78 2,11 ±0,66

Екшпп Eipimni 30,8 ±0,55 53,4 ±0,96 2,20 ±0,05

Еюшш Екйпш 33,8 ±0,54 56,0 ±0,89 2,05 ±0,05

Жасына царай жуптастыру. Бул тусшпе малдьщ жасына карай шаруашылыкка пайдалы белгшершщ езгеруше байланысты, бул езгерк ез кезепнде малдардыц биологиялык жэне тукым куалаушылык кепшдемелерше байланысты. Бул шын мэшсшде селекцияга жуптарды жасына карай жуптастыру туралы мшдетп жуктейдг Жасына карай жуптастыру биологиялык тургыдан калыптаскандыктан оны ауылшаруашылыгы малдарыныц селекциясында шаруашылыкка пайдалы белгшер1мен мацызды екецщгш керсетп. Осы жуптастыру малды ecipy жэне селекция- лау кезшде Ka3ipri кезде колданылатын шаралардыц б1рде 6ipiH алмастырмайды жэне ыгыстырмайды, ол тек кана ешмдшгш жогарлатудьщ косымша aoici ретшде колданьшады. Осымен 6ipre жаксы коректещцру жагдайында 6ip турге жататын малдардыц б1ркелш урпак бермейпцщгш байкауга болады.

Ата-аналарыньщ жасынын урпак сапасьша эсер eryi осы кунге дейш зоотехнияда жаксы зерттелмеген. Анасына катысты осы мэселе 6ipa3 жаксы шешшген, 6ipaK фенотшш сипатта. Мы- салга, кашардыц 6ipim ni бузауыныц немесе 6ipiHmi телшщ (кой шаруашылыгында) салмактарыныц аздыгы жэне т.б.

Мал шаруашылыгыньщ тэж1рбиесшде ец жаксы урпак алу

275

ушш, толык; жетшген малдарды шагылыстыру кажет екендт бу- рыннан белгш. Д.И. Маликованыц мэл1меттер1 бойынша биязы жундо кой шаруашылыгында элита класы койларыньщ менппкп салмагы бойынша жаксы KOpcendnrrepi 3,5 аналыкгарды 4,5 жастагы кошкармен урыктандыруда алынган (44-кесте). Урпа- гыныц менппкп салмагы бойынша багалайтын болсак ата- аналарынын жастарына карай сэйкеспп параболикалык кисыктык ретшде керсеткшпершщ темендеу1мен бершген. У. М. Маскеев казаки архармеринос койларындагы урпактарыныц жун ешмдшп бойынша айырмашылыты ата-аналарыныц жасы- на байланысты болатындыгын аныктаган.

44-кесте. Ата-аналарыныц жасына байланысты элита класындагы биязы жунд1 койлардьщ менипкп салмагы

Шагылыстыру кезщцеп ата-аналарыныц жасы, жыл Элита классынын yneci, %Аналыктар Кошкарлар

2,5 1,5 36

2,5 3,5 62

3,5 2,5 78

3,5 4,5 93

4,5 4,5 66

Ipi кара малдыц кептеген тукымдары бойынша ата-аналары- ньщ жасы 5-10 жастагылармен салыстырганда 1,5-5 жыл жэне10-16 жыл жаста алынган урпактарыныц суттшп 10% жэне телшщ Tipi салмагы 15%-га темендегеш аныкталган.

Ipi кара малмен, койлармен жэне ауылшаруашылыгыныц 6ip- катар малдар турлер1мен журпзшген жумыстар ата-аналарыныц жасыныц урпактарыныц ешмдшк сапаларына эсер ereriimiri кершёдо.

Жас малдарды жас малмен, кэр1 малдарды Kdpi малмен шагылыстыру, ересек малдарды шагылыстырумен салыстырганда Kepcenciuri ете нашар урпак бередь Шагылыстырылатын мал- дардыц ересек кезшдеп кейб1р жас айырмашылыкгары олардан негурлым ем!ршец жэне ете кунды урпак алуга эсер етедь Осы-

276

дан баска мал шаруашылыгыныц таяйрбесшде, ете картайган малдардыц жаксы урпак бергендт де кездеседь Сондыктан да селекцияда ете жаксы малдар картайса да, жогары класты жас малга Караганда езшщ кандылыгын жогалтпайды.

277

9 - т а р а у. СЕЛЕКЦИЯНЫЦ ГЕНЕТИКА-МАТЕМАТИКАЛЬЩ ЭД1СТЕР1

Жаца тукымдарды шыгару жэне ешмдшп жогарыларды жетщщру, мал агзасында болып жаткан барлык удерютерд1 бас- каратын генетикалык жуйелердщ кайта турленуше байланысты. Селекционер селекция ушш ете мацызды шаруашылык кунды белгшерш аныктауды жэне олардыц езгеру сипатыи жэне тукым куалаушылыгын, олардыц калыптасу децгетне сырткы ортаиьщ эсерш бел in карастыра 6Luyi кажет.

Малдыц шаруашылыкка тшмдх белгшершщ непзп белхп (ripi салмагы, союдагы KepceTKinrrepi, жуннщ кыркылуы, суттщ сауылуы жэне майлылыгы, жуншзд узындыгы жэне калыцдыгы, жумыртка басуы жэне т.с.с.) сандьщ категориялар катарына жатады. Малдардыц сандык белгшерд! мура кылуы кептеген га- лымдардыц пшршше (3. С. Никоро, Г. А. Стакан жэне т.б. 1986; Ф. М. Мухамедгалиев, 1970,1981; О. А. Иванов, 1974; Е. Т. Васин- Попов, 1976; Е. К. Меркурьева, Г. Н. Шангин-Березовский, 1993 жэне т.б.), аддитивп эсер етуии гендердщ кеп болуына байланысты. Олар сандык белгшердщ «жауап меже с i» кец деп есептейдц, ягни белгшердщ белгш 6ip децгейде дамуы малдардыц ем1ршщ жагдайына байланысты. Осыган байланысты сандьщ белгшер ге- нетикасында популяциялык генетика эдйя колданылады. Муныц езщде жекелеген дарактар орташа популяциямен салыстыру аркылы сэйкесшше сипаттама алады.

Мэселенщ осылайша койылуы селекцияда математика эдес- терш колдану кажеттшгш тудырды.

Генетика-математикалык эдютер мал табынында жэне ту- кымдарында асыл тукымдылык жумыс нэтижесше талдама жа- сауга, генотиптщ жэне коршаган ортаныц белгшердщ дамуына эсер етуш багалауга мумкщщк берещ. Асылдандыру кезшде белгшердщ дамуына генотиптщ эсерш математикальщ эдюпен келеш керсетюштерд! аныктауга мумюцщк берещ. Осыган жата- тындар: тукым куалаушылык, кайталану, белгшердщ корреляци- ясы, регрессия, селекциялык дифференциал, селекцияныц dcepi жэне т.б.

278

Белгшердщ тукым куалаушылыгы.

Селекцияныц нэтижесшщ тшмдшйт жэне болжамы бойынша гылыми мэселелерд1 дайындау Райт, Фишер, Лаш непздеген тукым куалаушылык коэффициента (ь) байланысты. Ол осы белп бойынша генетикалык вариацияныц фенотипп езгерушдеп тукым куалаушылыкка байланысты осы белпнщ езгеруш бщщредь Осы керсетюштщ келем1 практикалык селекция ушш ете мацызды. Генотиптщ темен e3reprinniri, ягни темен тукымкуалаушылык коэффициент! (h2<0,2) кезшде фенотип бойынша сурыптау сон- ша болса, согурлым сурыптау нэтижеа жогары. Бул жагдайда асылдандыру жумысы жеке малды сурыптау мен жуптастыруга, жуптардын сэйкестптн талдауга, аталык 1здер бойынша малды ecipyre багытталуы керек. Тукымкуалаупшлык коэффициент! сурыптау белгшщ урпакка тукым куалау децгешн аныктайды. Тукым куалаушылык коэффициент! О - ден 1 ге дешн белгшенед1 (немесе пайызбен). Егерде h20,4 тукымкуалаушылык жогары, h2=0,2-0,4 орташа жэне h2< 0,2 темен. Тукымкуалаушылык дец- гешне белп табигаты да эсер етедг Негурлым езгермел1 белгшер тукымкуалаушылыгы да кец. Оларга сандык белгшер жатады. Сырщы ортадан аз байланысты белгшер (малдьщ Tyci, мушздтп, канныц биохимиялык курамы т.б.) жаксы тукым куады.

Тукымкуалаушылык коэффициент! табыннын генетикалык курылымына байланысты. Сурыпталмаган табындарда тукым- куалау жогары. Сондыктан будандарды сурыптаганда нэтижеа жогары болады. ¥зак асылдандьфу нэтижес1нде табын негурлым 6ipKemri жогары ешмд! болганда тукым куалау темендейдг

Тукымкуалау коэффициентше тагы да малды дурыс азык- тандыру жеке куту, олардыц жасы, жыл Me3rini жэне т.с. эсер етедь Нашар азактандыру тек кана тукым куалаудыц темендеуше гана емес, эртурл1 генетигт малдар оган эртурл1 жауап 6epin, багалау pam repi езгередг

Б1здщ зерггеулер1м1з дегерес тукымыныц табындарында жогары езгергштк тэн екенш керсетп. Тукым куалау коэффициент! дене салмагы бойынша жасы улгайган сайын - 0,25; -0,55 жун касиеттер1 -0,3; -0,47 (45-кесте).

279

45-кесте. Дегерес койларынын селекциялык белг1лер1н1н генотинлк esrepriuiTtri

Белгшер h квадратДенесшщ салмагы: туганда 0,31

4-4,5 айлыгында 0,2512 айлыгында 0,553,5 жаста 0,40

Eip жылдык жаста жуннщ калыццыгы 0,47Bip жылдык жаста жуылган жуннщ кыркылуы

0,38

Жуылмаган жуннщ кыркылуы:1 жылда

0,31

3 жылда 0,33Eip жылдык жаста ЖYнiнiц узындыгы 0,35Eip жылдык жаста дене бтмшщ Typi 0,25вспмталдылык 0,12

Эр Typni аталык i3fli дегерес койларыньщ 6ip жылдык ток- тыларыньщ генотиггп турлер1мен танысу (46-кесте) олардьщ Tipi салмагы бойынша (0,13 - 0,31) жэне жуннщ кыркылуы бойынша децгеш (0,12-0,34), сол жастагы аталык i3re жатпайтын телге осыган сэйкес 6enruiepiMeH салыстырганда темен.

Жалпы алганда, дегерес койларьгаьщ аталык 1здер козылары- ныц Tipi салмагыныц жэне жуннщ кыркылуыныц генетикалык эр турлипп анык. Осыдан 6i3flin талдама жасап отырган седекция- ланатын белгшердщ фенотипа эр турлипп олардыц арасындагы генетикалык айырмашылыкка байланысты.

46-кесте. Эр Typni аталык 1зге жататын 6ip жасар тусактардыц непзп белплершщ генотнптж езгерпнгпп

Аталык i3 кошкар

Анасы-кызы жугггарыньщ саны (п) Tipi салмагы, h2 Жун кыркымы

6027 35 0,17 0,227424 28 0,30 0,1291184 23 0,13 0,139035 57 0,31 0,34

36364 61 0,55 0,54

280

Осымен катар Tipi салмак жэне жуннщ кыркылуы бойынша 91184 аталык i3 жэне жуннщ кыркылуы бойынша 7424 аталык i3 Kepcenriiirrepi ете темен. Генотшгп эр турлийктщ урпактагы 6earmepi бойынша шьшайы улесшщ болмауы тек кана генотип бойынша сурыптау кажеттшгш бщщредт

К айталану. Селекциялык жумыста белгшердщ кайталануы ете мацызды, ол езшщ болмысы жагынан тукым куалаушылыкка жакын. «Кайталану коэффициент!» тусшагщ алгаш рет Лаш енпзген. Бул тусшш осы белпнщ малдыц 6ip туршде кептеген жылдар бойы немесе белгш 6ip кезецце (жыл, маусым, тэулш жэне T.C.C.) кайталануын бщщредь Н. А. Плохинский бойынша кайталану - 6ip урпак шецбершце малдыц турл1 жасында немесе коршаган ортаныц немесе 6ip топта фенотипл эр турлшш (рангтердщ турактылыгы) курылымыныц турактылыгында генетикалык акпараттарды жузеге асьфу Typi.

Малды канцай ца 6ip белгйп бойынша селекциялауда, оны кеп рет елшейщ соныц непзшде оцан dpi асыл тукымдыльщ жумыста багцар ретшце устануга 6ipiKripinreH KepceTKinrri аныктайды. Осылайша айлык сауын бойынша сиырдыц сут маусымындагы сауымын аныктайды, суттщ майлылыгыныц ай сайынгы керсега- mi бойынша сут мауысымындагы суттщ орташа майлылыгын аныктайды жэне т.с.с.

Накты багалау ушш кей кезде малдьщ ешм беру кезщцеп кыска мерз1м аралыгында алынган белгшер керсеткшпн кол- данады. Айтальщ, мысалга, ересек койлардыц Tipi салмагын оларды анальщтарынан 4-4,5 айлыгында айыру кезшдеп iipi салмак келем1 бойынша аныктайды.

Кайталанудыц уш Typi бар, олар: жасына байланысты, пара- тштп, топографиялык.

Жасына байланысты кайталану. Малдардыц Typni белгше- ршщ 6ip туршц аралык жаста (дене салмагыныц есушщ, сут мауысымьшдагы сауын жэне т.б.) корреляциясы бойынша анык- талады.

YJapamunmi кайталану жануарлардыц 6ip туршщ коректецщру жэне куту бойынша турлА жагдайда paHirepi арасындагы корреляция коэффициенпмен багаланады. Оныц мшдеп болып ттмщ селекция журпзуге мумкщщк беретш болуы мумкш тербелгстершщ

281

жагдайын жэне децгешн аныктау. Оныц эд!стемешк курделшп болып кебшесес паратиип жагдайдыц езгеруше байланысты малдардьщ жасыныц да ©3repyi есептепшедь

Топографияльщ цайталану дененщ жеке мушелершщ ешм- дер1 арасындагы корреляция коэффициентшен багаланады. Мы- салга, желшнщ алдыцгы жэне арткы белйгшен сауылган сут арасындагы айырмашылык. Топографиялык кайталану, сонымен катар онтогенезд1 зерттеуде де колданылады.

Кайталану коэффициент! 0-ден 1-ге дейшп мелшерде езге- редь Оныц келем1 негурлым 6ipre жакындаган сайын белпнщ турактылыгы да соншалыкты жогары, оныц багалануы да сон- шалыкты дэл болады.

Кайталану коэффициентшщ мынадай келезд ерекшел1ктер1 жэне касиеттер1 бар:

1. rw - h2 жогаргы шекарасы. Сондыктан да ол генетикалык эр турлийктщ жогарлатылган багасы. Ол h2 -темен бола алмайды.

2. rw - белпнщ келемшщ уакыт аралыгында кер1ну турак- ты л ыгынын децгешн елшецщ жэне малдарды ерте жуптастырудын Kepcencimi кызметш аткарады. Оныц келем1 негурлым жогары болса, белпнщ 6ipimui елшем1мен багаланган малдар осы батаны келеа елшемдерде де сактайды деген niicip дурыс.

3. rw - тузету коэффициенттершщ сешмдипгшщ KepceTKimi ретшде колданылуы мумкш (жаеына, корекгецщру жагдайына жэне т.б. тузету енпзу). Егер тузету коэффициенттерш енпзгеннен кешн г -мэш солай взгеркхо кала берсе, ол тузетудщ дурыс емеспгш бщщредь Мундай жагдайларда оларды колданбауга да болады.

4. rw - тэж1рбиенщ кателшнщ елшем1 кызметщце аткара алады. Мысалга, егер суттщ курамындагы майды аньщгауда rw - жогары мэш алынса, онда ол талдаманьщ дэдщпн бшд1ред1.

Кайталану коэффициент! тукым куалаушылык коэффициен- пмен байланысты, оньщ тукым куалаушылык коэффициентше Караганда мелшер1 унемг улкен болады.

Б1здщ аспирант Н. Бурамбаева аналыктарда жуннщ кыркылуыныц (47-кесте) жэне 6ip жылдык аталык i3 козыларын Tipi салмагыныц кайталану коэффициента! зерттеген (48-кесте).

282

47-кесте. ¥ян жуцвд казаки куйрыкты койларыньщ аналыктарында жуннщ кыркылуыныц жасына байланысты кайталаиу коэффициент! (Н. Бу- рамбаева бойынша)

Жануарлардьщ корреляция- ланатын жасы R

Bip - ею жыл 0,61 ±0,10EKi-уш жыл 0,58 ±0,10

Уш-терт жыл 0,80 ±0,05Терт-бес жыл 0,67 ±0,09

48-кесте. ¥яц жувдц казаки куйрыкты аталык b токтыларында Tipi салмактыц жасына байланысты кайталануы

Жануарлардьщ корреляцияланатын жасы R

Bip — eKi жыл 0,61 ±0,10Еш-уш жыл 0,58 ±0,10

Уш-терт жыл 0,80 ±0,05Терт-бес жыл 0,67 ±0,09

Токтылардьщ Tipi салмагыньщ кайталану коэффициентшщ эр Typni болуы - аталык гздердщ эртурл1 багытта сурыпталуы. Tipi салмагын 6ipimuii аталык i3 туракгы сактайды, ce6e6i ол осы белп бойынша сурыпталаган. Сондыктан оларды ерте жастагы салмагы бойынша сурыптауга болады.

Белгшердщ коррелятивт1 байланысы.Селекция жумыстарында ете мацызды параметр белгшер

арасындагы корреляция коэффициент болып табылады. Оньщ мацыздылыгы - агзаньщ 6ipryrac болуы. Агзадагы барлык мушелер, уппалар жэне 6ennnipi 6ip-6ipiMeH байланысты. Осы байланыстьщ келем1 мен багыты селекция децгешне жэне тукым ерекшелйстерше, белп табигатьша байланысты. Корреляция децгеш генотип пен ортаньщ курдещ ара катнас нэтижесь Генетикалык факгорларга гендердщ плейотроптык 9cepi жатады. Плейотропты генмен аныкталган белп бойынша сурыптау еюшш байланысты белпш езгертеда. Сондыктан корреляциялык байланыс децгейш, багытын сурыптаумен реттеуге болады:

283

кажет болса улгайтуга болады, жэне керкпнше. Академик Ф. М. Мухаметгапиев (1981) жаца тукым сурыптап шыгарганда белплер арасында жаца корреляциялык байланыстар пайда болады деп керсетп. М. К. Кройтердщ (1977) айтуынша, селекция барысында корреляциялык байланыстарды есепке алу кажет, dcipece кой шаруашылыгына, ейткет олардыц сурыптау белгшер! кеп. Ce6e6i, сурыптау б1рден кеп белп бойынша журпзшсе оныц тшмдшп темен болады.

Регрессия. Орташа керсетюшке оралу тенденциясын мал сурыпталуында регрессия деп аталады. Оныц магынасы жаксы малдыц урпактар ешмдшп негурлым томен болады, темен ешмщшердпа ата-анасынан б1ршама жогары. Регрессия коэффициент (R) 6ip-6ipiMeH байланысты 6ip белгшщ келем1 6ip 6ipmiioce езгергенде екшппЫ каншага езгеретшш орташа кер- ceneinii. Мысалы, дегерес койларындагы жун кыркымымен дене салмагыныц арасындагы регрессия коэффициент! R=+0,04 болса, дене салмагы 1 кг. жогарласа жун кырыкымы 40 г. улгаяды денген сез.

Селекция mumiduim болжау. Сурыптаудыц ти1мдингш болжау аркылы телдщ ешмцщйн аныктауга болады. Селекционер ушш бул ете мацызды. С оныц аркасында белгш 6ip ешмдшкке жету ушш неше урпак немесе неше жыл сурыптау кажетпгш аныктауга болады.

Сурыптау тишдшп деп белгш сурыптау каркьшдыгьшда асылдандыру аркасында популяцияда екшпп урпакта ешмдшк- тщ жогарлауын айтады.

Асылдандыру дифференциал (SD) кемеп аркылы асылданды- рудыц белсендшт керсетшедо.

Асылдандыру дифференциалы дегешм1з - ipiicren алынган- дардыц орташа белпа мен популяцияда орташа белгшщ айырма- сы. Оны мына формула аркылы керсетуге болады:

SD = X ipiicr. - X попул.Асылдандыру дифференциалы белгшщ елшем 6ipmiriime

керсетшедт Асылдандыру дифференциации орташа квадраттык ауыткуыныц (8) катынасы бойынша керуге болады, сонда ол белгшщ фенотипп езгергшгппмен сипатталады. Осы жагдайда ол ipiicreyzuH белсендшгш (i) сипаттайды:

284

I SD ~ S

мунда, i - асылдандыруцьщ белсендшп;SD - асылдандыру дифференциалы;8 - белгшщ фенотипп езгергшгпл.

Бершген жагдайда i керсетюппн колдана отырып, елшеудщ эр T yp n i бЁрлйсге елшенген белгшepin жэне эр Typrii популяцияныц асылдандыру дифференциалын салыстыруга болады.

Ата-анасыныц орташа асылдандыру дифференциалы 2 Typni келемге бешнедц: орташа шешесшщ жэне орташа экесшщ, сонымен табыннын жалпы асылдандыру дифференциалын формула бойынша аныктайды:

SD +SD SD . = — £-

мунда, SDm - шешесшщ асылдандыру дифференциалы;SD, - экесшщ асылдандыру дифференциалы.

взара сурыптау тшмшп белгшщ тукым куалауына (h2) жэне асылдандыру диференциясына немесе асылдандыру белсендш- пне байланысты керсетюпй белгип болса, ipirrenreH жануарлар урпагыныц асылдандыру екшндшгш келес1 формуламен анык- тауга болады:

SE = h2xSDмунда, SD - ix5, ягни SE=h2xix5Бул асылдандыру 6ip урпак ауысканда белгшщ ecyiH кер

сетед!.BipaK экономикалык жагынан, асылдандыру екпщдшп урпак-

тан-урпакка 6epinyi гана емес, сонымен 6ipre жыл бойы жоспар- лануы керек.

Сонымен катар асылдандыру екпщдшп урпактыц арасындагы аралыкгарына байланысты бул урпактыц жэне ата-анасыныц туу арасындагы уакыттыц орташа аралыгына байланысты, ягни урпактыц ауысу Mep3iMi. Асьшдандыру екпшдшп 6ip жылда жалпы асылдандыру екшндшгш урпак арасында мерз1мне (жыл) белу жолымен аныкталады:

285

SE h2xSD SE h2xIxSSEj - — = -------- немесе SE = — = ---------J J j j

49-кесте. Эртурл! малдардьщ урпактардын аралыктары

Жануардьщ Typi

Иогансен бойынша жылдардагы аралык Дж. Лаш

бойымца жылдардагы

аралык

Урпак

экесшщ шеше-сшщ

орташааралык

Жылкы 9,5 8,9 9,3 10-13Сут багытындагы

сиыр 4,6 6,0 5,3 4-4,5

Кой 3,6 4,3 3,9 4-4,5Шошка 2,4 3,0 2,7 2,5

Тауыктар - - - 1,5

И. Иогансен жэне Дж. Лаш бойынша ауылшаруашылык мал- дарынын эр тургй турлердщ тукым куалаушылык арасындагы аралыктары керсетшген (49-кесте).

Мысалы, 6ip урпактыц жэне 6ip жылдык селекция ти1мдь лш келен мэл1меттермен аныкталады: 10000 бас саулыктардыц жуншщ орташа кыркымы 5,0 кг курайды. Урпактыц толык 03repyi 5 жылдыц шпнде болады. Жыл сайын 2000 саулык жуш- нщ кыркымы темен болгандыктан отардан алынады. 1рштел- ген 8000 бас кой саулыктарыныц орташа кыркымы 5,5 кг-га тец. Тукым куалаушылык коэффициент ь2 щ 0,3 курайды Бул жерде 2 жагдайды ескерту керек: б1рцшццен, тацдап алынган саулыктар баска саульщтар урыктандырылган кошкарларга сэйкес коищарлардьщ урыгымен урьщгандырылуы кажет, еюнпп жагдай, ipiicren алынган саульщтар жалпы популяцияда пайдаланган кошкарлардыц кыркымынан 0,6 кг-га жогары коищарлардьщ урыгымен урыктануы кажет.

Eipimni жагдайдагы есеп:

3. SZ) = 5>5-5,0 = 0,5

2. SE = 0,3x0,5 = 6,15кг - урпакушш

286

- __ 0,3x0 ,5 Алл _ „3. SE = -----------= 0,03 - жыл бойынша5

Екшип жагдайдагы есеп:

1. 8Дм = 5,5-5,0 = 0,5

2. БДм = 5 ,6 -5 ,0 = 0,6кг

3. SD » 0’ 5 + 0?.6 = 0,55жалпы табын 5

4. SE - 0 ,3x0,55 = 0,165кг - урпак уш'н

, 0,3^0,555. SE = ------- — = 0,03 кг - жыл бойынша

287

10 - т а р а у. ТУКЫМ ТУРАЛЫ 1Л1М

10.1 ¥гымды аныктау

Барлык ауыл шаруашылык малдары турлерге белшеда, ал ap6ip тур негурлым аз айырмашьшыктары бар тукымдарга бе- лшедк Тукым дар ездитмен eMip суретш, мамандандырылган белйктермен, туриишк непзп калыптаеулармен eMip сурепн малдардьщ турлершщ мшдетп компонент! болып табылады. Олар езшщ сапалык ерекшел1ктермен, 6ip тукымнын шйндеп малдьщ арасындагы уксастыктарын жэне баска тукымды малдар- мен салыстырганда айырмашылыктарын аньщтаумен сипатталады. Тукымдар ауыл шаруашылык жануарлардыц эволюциясы- ныц нэтижеа жэне ецщргстщ непзп курамы болып табылады.

Тукым - тур сиякты курамына енетш динамикалык жуйе. Муныц езшде алдыцгы урпактарына тэн тукым ерекшелпсгершщ белпт туракты сакталады, ал баска белит жан-жакка ауыткиды.

Тщым деп - белгш 6ip жагдайда адам ецбепмен куралган малдыц жалпы тобын, жалпы шыгу тегнпц 6ip болуын, табиги жагдайга жэне ецщргстщ технологиялык талаптардыц жалпы - лыгын, ешмдинк белгшердщ мшездемелерш, баска топтан ажы- рататынын жэне ез сапасын 6epin отыратынын айтады.

K a3ip кептеген эр Typni тукымныц болуы адамныц улкен ецбепнщ нэтижесь В. Ф. Красота жэне баскаларыныц айтуы бойынша, Ka3ip буюл элемде барлыгы 2737 тукым бар, соныц 1шшде: ipi кара малдьщ 1000, шопщаныц 203, койдыц 600, ешюнщ 20, жылкыныц 250, кустардыц 232, кояндардыц 60, итгщ 400, бугыныц 12 тукымдары бар. Кдзакстан Республикасында ipi кара малдьщ 11 тукымы, кой мен ешкшщ 17, жылкыныц 13, туйенщ 2, шопщаныц 6 тукымы бар.

Малдыц тукымдары ете ежелп заманда да болтан, оньщ дэ- neni бугшп кунге жеткен суреттер жэне Typni жазбалар. BipaK тукымныц калыптасу' yaepici XVIII г-дан басталган, ейткеш осы уакытта турлердщ езгермеу концепциясы басты болып, ею карама-карсы багыттар пайда болды: тукымныц турактылыгы жэне «жабайы шагылыстырулар».

288

Натуралист Бюффон (1707-1788) турлердщ езгермеу кон- цепциясына карсы тезистермен куреске шьщты: эр турдщ езшщ прототип! болады, осы прототип нагыз жэне ете жаксы жер бетшде таралган.

Тукым туралы шмд1 курастыру басымдылыгы отандык зоотехниялык гылымга жатады. В.А. Бальмонт, А.Е. Елеманов, М.А. Ермеков, Ф. И. Мухамедгалиев, Д. Н. Пак, Т. Б. Бокенбаев, М.А. Алетов, К. У. Медеубеков, В. Берус, А. Нартбаев, К. Канапин, В. Терентьев жэне баскаларыныц ецбектершде гылыми-теориялык шмдер зерттелген, соны непзге ала отыра ТМД елдершде гана емес, сонымен катар баска елдерде жаца багалы тукымдарды шыгару жолдары бершген.

10.2 Тукымныц ерекшелистер1

Тукымныц ерекшелтнщ сипаттамасы мынандай: тегшщ шыгу орталыгы, шаруашылыкка пайдалы асылдандырудыц белгшер1, мал басьпшц саны, ареал, туракгылык жэне езгергшпж болады.

Тегшщ шыгу орталыгы. Bip тукымды малдьщ шыгу тегшщ орталыгы болады. Урпактан-урпакка бершу кезшде осы немесе баска тукымга жататын малдарда п ар атт т (климат, топырак, тамактандыру жэне куту жагдайы жэне т.б.) факторлардыц уксас эсерлер1 болады. Уксас белп бойынша жумыс ypflici кезшде малдардыц тайпасына ipiicrey жэне KepeKci3 малды жою жатады.

Малдыц уцсастыгы (белгшердщ ортактылыгы). Малдыц уксастыгы 6ip тукымньщ шаруашылыкка пайдалы белгшерде дамуы жэне олар тукым арасында езара осы белгшер аркылы ажыратылады, сондыктан да бул тукымныц ете мацызды касиеп болып табылады. Бул ерекшелпс малдьщ тегшщ шыгу орталыгы, eMip сурушщ жагдайына жэне ecipy ащстершщ жэне максаттары- ныц уксастыгына байланысты. Тукымныц курылуы мен дамуы кептеген асылдандьфу бойынша жумыс icTereH адамныц узак, максатты ецбекгерше байланысты.

Тукымныц арасындагы айырмашылык ауыл шаруашылык малдардыц тукымдарга белшушен аныкталады. Тукым дар Heri3i шаруашылык пайдалы белгшермен, уйлесушшк бойынша, жуннщ Tyci мен децгеш бойынша, мушздщ болуы мен болмауы бойынша, экстерьерлерл1 денесшщ ерекшелпт бойынша, куйрык №1382 289

(куйрык, майлы куйрык, арык куйрык жэне т.б.) muiim, келем1 бойынша ажыратылады.

Тщымдагы малдьщ саны. Б1рнеше малды тукым деп айтуга болмайды, ол кеп санды малды курауы керек. Тукымныц курамындагы мал саны кептеген фактормен камтамасыз етшедк6ipiH- пиден, оныц багалыгы, ecipy жерше бешмделу, ургашылардыц кебеюшшпд, аталыктардыц асылтукымды жаксартуы. K a3ipri кезде Казакстанда малдыц эр Typi бойынша жаца тукымдары, белгш 6 ip нускау бойынша тукымдардыц кеяем! аныкталады.

Тукымды жетишру кезшде малды кебейту техннкасы мацызды болып табьшады.

К,олдан уръщтандыру жогары 0шмд1 асылтукымды аталык- пен коп аналыкты урыкдандыруга мумшщцк беред1, тукым б1ркелю болады жэне ipi масштабты асылдандыруга кешуге мумюндш тугызады. Тукымныц жасы мацызды болып табьшады. Жаца тукымныц калыптасу кезещнде бурынгы тукымдармен салыстырганда мал бас саныныц аз болуы мумкш, 6ipaK оларды болашакга арттырудыц мумюншшктер1 бар. Тукымда малдар саныныц динамикасы да мацызды болып табылады. Егер мал саны тез ессе, онда ол тукымныц улкен жепспп болады, ал егер азайса онда «апат» сигналы туады.

Тщымныц ареалы. Жан-жакты табиги-климаттьщ жэне топы- рак азыктандыру жагдайда тараган тукымдар жаксы дамиды. Тукымда мал саны аз кезшде оган ужен ареал Kepi эсерш типзу1 мумкш. Тукымныц эр турл1 жагдайына бешмделушшп болса, онда оньщ кец ареалга бешмделу мумкшшшл болады. Кылшык жущц куйрыкты койдыц кец бетмделушшпд олардьщ Орта Азия мемлекеттершде жэне Кдзакстанныц Typni аймактарына кец та- ралуына экелдь

Тщымныц взгергштт мен турацтылыгы. Турактылык (тукым ушш мацызды белгшщ турактылыгы) - тукымныц баг алы касиеп болып табьшады. Ол болашак тукымныц ешмщшк са- пасын «болжауына» немесе алдын ала болжауына жэне малдьщ асыл тукым багалыгын жаксартуы жумысын жоспар бойынша етизуше мумкщщк бередц. Малдардыц абсолютп туракгы тукымы болмайды, Kepicimne турактылыкпен де езгергштк те бар. Тукымныц езгергшгпп дегешмй 6ip жумырткалы епздерда

290

санам аганда, он мыцнан астам урпактардыц арасында ею уксас малды таба алмауы болып табылады. Осылайша тукымныц езгер- rinrriri аркылы каз1рп кезде кол жеткен жет1(гпктерд1 жогалту Kayiniiniri туады, 6ipaK баска жагдайда ауыл шаруашылык мал- дарыньщ калыптасуыньщ непш болады, ейткеш взгергш тктщ нэтижесшде сурыптау ушш езгеше мал пайда болады. Шектен тыс туракгылык жэне езгерпшпк тукымныц ecyiHe жэне малдыц ешмдшк жэне асыл тукым сапасыныц калыптасуын киындатады. Сондыктан барлыгында да мелшер болуы кажет. Тукымныц шектен тыс езгерпш тшп оньщ жепстжпен ecipmyme жэне малдыц тукымдык жэне ешмдшк сапасын жаксарпгуга кедерп жасайды.

10.3 Тукымныц калыптасуыньщ непзп факторлары

Тукымныц эволюциясы мен тукымныц калыптасуы yaepic- терше эсерш типзетш кептеген факторларыныц арасында элеуметпк-экономикалык фактор nieiiiyuii болып табылады. Тукымныц калыптасу yaepici капитализм кезещнде халыктыц элеуметтж-экономикалык катарыныц езгерушщ нэтижесшде да- мыды (XVIII г. аягы - XIX г. басы).

Текстиль жэне Tepi etmipici ушш шиюзат пен мал шаруашылык ешмдершщ артуына байланысты элем нарьпында мал шаруашылыгыньщ табысы улгайды. Жаца тукымды калыптастыру уш1н шаруашылыгыньщ улкеюше, ауыл шаруашылыгында капиталдыц концентрациясын, зоотехниялык гылымыныц жепстшн пайдалану мацызды болып табылады. Осыдан тех- никаныц тез жетшу1 мен эр турл1 гылыми жепспкгердщ dcepi ещпрктщ nporpeccmri турше Keniyi, eMipre жаца зауыт тукымдары ньщ пайда болуына экеп соктырады.

Техниканыц жэне экономиканыц e3repici тукымга эсерш типзедо. XIX г. ортасында Е. Я. Борисенконыц айтуы бойынша (1967 ж.) ipi кара малдыц шортгорн тукымы езгер1стердо бастан кеппрщ. Рационда бай шырынды жемдц колдануыныц арка- сында жэне Англияныц жумсак климат жагдайында шортгорн тукымныц нэзйс Typi калыптаскан. Осындай тур Англия мен АЩИ-тыц шыгыс пггатыньщ жагдайына тоз1мш болтан. BipaK осы елдер етп ецщрушшер арасында элем нарыгында арзан eHiM беретш елдер тарпынан (Аргентина, Уругвай жэне т.б.) одан 9pi

291

ыгыстырыла басталды. Келпстщ калыптасуына байланысты «жаца» едцер шыгындарын азайта отырып езшщ ipi кара мапыныц сапасын арттыру ушш импортты етп тукымымен шагылыстырып элем нарыгында еттщ непзп делдалдары болып саналды. BipaK езшщ ipi кара малый жаксарту ушш олар Англияныц нэзш асыл тукымды малдардыц импортына кен1пдер1 толган жок. Ipi кара малдыц нэзш усак суйекп шортторнныц Typi кутшге, ecipyre жэне азыкгандыруга жогары сураныс тал ап етещ, сондыктан нарыктыц езгерген суранысына сай езгерту кажет болды. Осы жагдайда езгерген экономика шортторнныц жаца шотланд туршщ пайда болуына экеп соктырды, олардьщ конституциясы мьщгы, жаца елдщ ет ецщру жагдайына жецш бешмделедь

Ек1шш шортгорндардьщ кенеттен e3repyi «жас» ет ещцрупп- лер бетен асылтукымды малдарды Англиядан экелуш катты ке- мггкен 1890-1900 жж. болды. Ауыл шаруашылыгыньщ жылдам жетишршу1 шагын турде мамандырылган тукымдарды емес, ешмдипп аралас тукымдарды тал ап етп. 03repicKe ушыраган нарыктык, конъюнктура сут жэне сут тагамдарын ецщрудщ арту- ын тал ап етп. Осыныц барлыгы тукымды кайтадан куруга экедщ, нэтижесшде шортгорндардьщ сут багыттагы жаца Typi пайда болды.

Экономика мен техника езгерюшщ ыкпалынан ipi кара малдыц сур Украйынныц далалык тукымы терец e3repicrepre ушырады. XVII жэне XVIII г. бул кебшесе жумысшы жэне келйсп малдар болды. XIX г. етке деген сураныстыц ecyiHe байланысты сур Украйын малыныц да етпк касиеттер! жаксарады, ал XX г.-да ауылшаруашылыгы калпына келпру мен оныц жогары механи- зациялануынан 6ipre-6ipre жумысшы малына кажеттинк азаяды жэне сур Украйынныц малы тез арада сут-ет багыттагы тукымга айналады.

Будан баска нарык пен элеуметпк-экономикалык факторлар- дыц талаптарыныц езгерушщ эсершен тукым калыптастыру удерюшде кайта куруды б1здщ б асты отандык койлар казак куйрыкты тукымдар ез басынан кешп. Кептеген гасырлар бойы бул тукым непзшен en i-майлы ешмдермен мамандандырыл- ды. Оларды б1здщ елдщ барлык аймактарында ecipai. Кешн осы малдардыц генофонды непзвде жун ецщру ецщршшщ дамуы-

292

мен байланысты, соцгы 50-mi жыл дар да Казакстанда 10-га жуык койлардыц жаца тукымы - биязы, жартылай биязы жэне уяц жундшер калыптасты.

Тукым тарихи категория болып табылады, ол эркашан OMip суре алмайды. Мал шаруашылыгыныц жеттд1рту1 жэне нарык экономикасыныц суранысы тукым аралык бэсекелеспкп ку- шейтед1, б ip тукымныц екшштерше ауыстыру урдющ тездетед1. Экономикалык жагынан пайдасы жэне ез ешм1 жагынан нарык суранысына сай тукымдар гана Tipi калады. Тукымдардыц eMip суру уакыты эр алуан.

Тукым калыптыстыру ypflici тек элеуметпк-экономикалык факторлардыц талабымен гана емес, сонымен 6ipre мацызды та- биги-географиялык жагдайлармен аныкталады.

Аймактьщ топырагыныц, климаты мен рельефшщ ерекше- niicrepi кеп мелшерде тукымдардыц 6enrmepi мен касиеттершщ калыптасуында айкындалады. Осылайша, Швейцариянын тау- лы климаты мен рельефа сезздз, терец жэне кец кеудеа, мыкты суйекп ipi кара малдыц Ka3ipri кездеп симментал тукымыныц пайда болуына жагдай тугызды. Альш ормандары мен шабын жерлершщ молдылыгы мыкты суйекп ipi малдардыц дамуына эсерш типздо. Ауа температурасы мен ылгалдьтьиыныц лез- де e3repyi шыдамды, мыкты тершщ калыптасуына, тукымда акклиматизацияга кабшетттишщ дамуына экеп соктырады. Ipi кара малдыц голланд тукымы жазыктьщ жагдайларда пайда бол- ды. Бул тукымныц малдары усак с у й е т арканшык тузу сызыкты, жаксы дамыган булшык erri болып келедь Алматы облысы 1ле- Алатауыныц бшк таулы зоналар жагдайы Республиканыц таулы шабынды жерлерш игеруге калыптаскан койдын казак архарме- ринос тукымын ecipyre жагымды болып келед1.

Б1здцц елдщ шедщ жэне шелейт дал алы аймактарында жыл бойгы шабынды жерлерде куту жагдайында кылшык жущц, каракел койлар жэне туйелер eMip суреда жэне кебейед1. Бул малдыц багалы биологиялык ерекщел1ктер1: керемет жылдам ecyi, eciMHin децгейлш, майлы корды жинактау кабшетталт (майлы куйрыкты, epKeHi жэне т.б.), сырткы ортаныц температурасыныц тез арада езгеркпне шыдамды л ы к жэне 03iHe-e3i жем таба бшу жэне т.б. олардыц ecipy жерлершдеп табиги-географиялык ыкпалынан

293

калыптасты. Кец тараган пироплазмаларды тасымалдайтын ке- нелер зонасында бул ауруды кабылдамауы ерекшеленетш мал тукымдарын гана ecipyre болады.

Тукым калыптастыру урдюшде улкен мацызга тренинг жатады, бул дегешм1з агзаныц мушелерше, улпаларына арналган жаттыгулар жуйесь Осылайша, агылшын шабандоз жэне орлов сэйгулйс тукымдарыньщ пайда болуы мен dpi карай дамуында ерте жасынан жылдам жупру мен шыдамдылыкта жэне сонымен 6ipre ауыр жукп таситын тукымдарыньщ жук кетерувде тренинг мацызды рел аткарады.

10.4 Тукымныц яактелу!

Зоотехния л ы к эдебиетте ауыл шаруашылык малдарын 6ipHeme тукымдарга жштелулер бар екеш мэл1м. Жумсалган ецбектщ молшер1 мен сапасы бойынша тукымныц ж1ктелу1 кеп таралган.

Тукымныц калыптасуы мен курылуына жумсалган ецбектщ колем! мен сапасы бойьпппа оларды 3 топка беледц: жабайы, зауыттык жэне аралык.

Жабайы тукымдар аралас ешмдшкпен, кеш дамитындар, ерек- ше шыдамдыльщпен, дененщ мыктылыгымен жэне белгшердщ аз езгерзомен сипатталады.

Жабайы тщымдар. Бул - калыптасу кезшде жогары мама- дандырылган зоотехниялык ецбек эсерш аз типзген, ал табиги сурыптау кезшде непзп ешмдшк ушш жагымсыз жагдайлар катты эсерш типзген тукымдар. Бул тукымдар калыптасу ушш аймактыц езщщк климаттык жагдайына жаксы бешмделедь Жабайы тукымдар езшщ ерекшелшмен калыптаскан аймактыц жагдайына тэуедщ, сондыктан олар канрп замангы аграрльщ сектордыц сураныстарын толык канагаттандырмайды, ейткеш олардыц жепспеушшпт мамандандырылуьша байланысты.

Мысалы, Е. Я. Борисенко бойьпппа, ipi кара малдьщ жабайы тукымдары ет жэне сут ешмш тец мелшерде бередо, сонымен катар оларды жумыс ктейтш сапасы бойынша колданады, 6ipaK олардыц ешмдшк турлершщ шпнде 6ipeyi децгей бойьпппа да- мымайды. Жабайы тукымдардыц табиги жагдайга тэуелдшп мен оларга асылдандырудыц эсерш аз rari3yi нэтижесшде белпнщ турактылыгымен сипатталады.

294

Жабайы тукымдардыц дифференциациясы - бул олардьщ эр Typni топтарга 6enmyi (тукым шшпк турлер) жэне тукымныц Heri3ri курылысыныц калыптасуы климатгык-географияльщ жаг- дайыныц эсершен болады.

Мысал ретшде казаки кылшык жуцщ куйрыкты тукымды койдыц кептеген тумысыларын келтсруге болады. Катац кли- маттык жагдайынан ipi кара малдыц жабайы калмак тукымы калыптастырылды (41-сурет), олар шыдамдылыкден, жергшкп жагдайына бешмделу1мен, жемге деген суранысы болмауымен, erri ешмдшкгщ тез ecyi кабшеттшпмен ерекшеленедь Жабайы тукымыныц кейбйр ауруларга тез1мдшп улкен багалыгы болып табылады.

Зауытты немесе мэдени тщымдар. Олардьщ калыптасуына жогаргы мамандандырылган зоотехнияльщ ецбектщ жумсалу нэтижес1 эсер еткен, олар жогары ешмдшкпен жэне асьш тукымды багалыгымен ерекшеленед1. Зауытты тукымдар - белгш максатта атакты тукымга жету нэтижесь Олардьщ малдары ешм децгешнщ жогары езгеру1мен сипатталады. взгеру, мыса- лы, сиырдыц суттш п бойынша, 1500-ден 25000 мьщ кг-га дейш жетедо. Жабайы тукымдарда 600-ден 1000 кг-га дейш жетедь

Крйдыц жергшкп жабайы тукымдарындан 1,5-3,0 кг жун

41-сурет. Калмак тукымыныц сиыры.

295

алынады, ал мэдени тукымдардан 3,0-6,0-дан 35 кг-га дейш алады. Зауыттык тукым iniiniK e3repiinrriri кеп жылдык асылдандырудын нагажен жэне онын болашакга калыптасу ушш Heri3i болып та- былады.

Зауытттык тукымдар жасанды жагдайда калыптасады жэне камтамасыз етшуше байланысты шаруашылыкта жогары децгей- деп технологияныц енпзу1 нэтижесшде олар табиги жагдайына тэуелденбецщ. Зауыттык тукым малдарыныц етм дш п толык зерттелед1 жэне асьшдандыру кезшде колданылады. Сондыктан олардыц сапасы жогарылап отырады. Зауыттык тукымныц генетикалык курылымы курдел1 болады, курамында аталык i3 бен аналык уя тукым iniuiiK зауытты жэне зоналык Typi жоспарлы асьш тукымдык жумысы аркылы калыптасады.

0шм1 белгин багытта дамыган малдыц зауыттык тукымдары кеб1не мамандандырылган, ягни олардан суттщ, еттщ, жуннщ жэне т.б. турлершщ 6ipeyimn гана ешмшщ непзш алады.

42-сурет. Едшбай тукымыныц ещйруш койы №3070, Tipi салмагы 135 кг, жуннщ кыркылуы 2,8 кг, «Bipniic» асыл тукымды зауыты.

296

Зауыттык тукымдарга кебшесе ipi кара малдьщ, койдыц, жылкыныц, шошканыц Ka3ipri замангы мамандандырылган тукымдары жатады (44, 45,46, 47,48,49- суреттер).

43-сурет. Койдьщ дегерес тукымыньщ enaipyiuici №6070, Tipi салмагы 120 кг, жуннщ кыркымы 8,2 кг, жуннщ узындыгы 14 см, сапасы 50, «Баканас»

асыл тукымды шаруашылык.

44-сурет Эулиекел тукымыньщ бyкa-вндipyшici №1110,21 жасында, •ripi салмагы 670 кг, 8-ден 21 айдагы екшндшп 1100 г, «Москалев» асыл

тукымды зауыты.

297

45-сурет. Казаки ак бас тукымыныц ецщрупй - букасы Ирбит - 7392, Tipi салмагы 921 кг, «Анкатин» асыл тукымды зауыты.

46-сурет. Жылкыныц Крстанай MiHic тукымыныц тайы «Диплом-321».

298

47-сурет. Жылкыньщ Мугалжар тукымыныц биесь

48-сурет. Бичер-Арлина-Эллен сиырыныц голштин-фриз тукымы сауу бойынша рекордист болып табылады, ол 365 кунде III сут маусымында

25247 кг сут берген. Жогаргы тэугиктж сауымы 88,7 кг.

299

49-сур ет. Тэуткгш сауу бойынша элемдж рекордист (110,9 кг сут; майлылыгы 4,2%) Убре-Юланк сиыры (Куба).

Аралъщ тщымдар вншдшк. Биологиялык ерекшелпстерте байланысты зауытты жэне жабайылар арасындагы аралык жаг- дайды алып жатыр.

Бул малдардыц калыптасуында жасанды сурыптау жэне сонымен катар азыктандыру жэне оларды камтамасыздандыру жагдайларыныц артуы мацызды рел аткарады. Зауытты тукым- дардан айыратын тукымдарга тэн ерекшелйп олардыц курылысыньщ 6ip турлшк емеспгшде жатыр. Бундай коп турлшк тарихи турде, мал шаруашылыгы бар жеке аймактарда жалпы мал арасьтан адам ец жаксыларын таццап, оларга азыктануга жэне кутуге колайлы жагдайлар жасайды. Б1рак мундай б аталык; тукымга одан да жаксы асылдандыру эдил колданылады. Ал калган аймактык экстенсивта жагдайындагы тукым белш темен ешмд1 болып калады.

Ауыл шаруашылык малдар тукымдары ешмдшк сипатына байланысты 2 топка белшедо: мамандандырылган жэне аралас. Мал шаруашылык ешм1 бул - ауы шаруашылык жануарларын ecipyqeri ец бастысы.

Сондыктан ешмдшк багыты бойынша тукымдарды топтасты

300

рылуына мацызды мэн бертедь Осылайша, мысалы, ipi кара малдары eTTi, сугп жэне eyTTi-eTri немесе етп-сутп; койлар тукымы жунД1, етп-жуцщ, enTipmi, етп-майлы жэне т.б.; шошкалар тукымы eTTi, майлы, eTTi-майлы; жылкылар тукымы Mime аттары, жецш жегшген, ауыр жегшген, сэндцк (пони); кустар тукымы жумырткалы, жалпы пайдалынатын, en i, курескер болып белгаедй

0p6ip тукым малы ешмнщ 6ipHeme TypiH ещцруге кабшетй. Егер оныц 6ipeyiHm екпшисшен артыкшылыгы болса, онда тукымды ешмдшктщ бул багытына мамандандырылган деп сана- лады.

Оюмдшпсгщ Typni багытындагы ауыл шаруашылык малдар тукымдары елдщ белгш! ауа-райы жэне экономикалык зоналары уппн калыптастырылды. Бул тукымдардыц мамандандырылуын жэне оныц ареалын калыптастырды. Сондыктан олардыц белгип аймактагы биологиялык ерекшелпегерш ескере отырып, тукымдардыц дурыс орналастырылуы - олардыц ешмдшк касиетшщ калыптасуы мен артуыныц жэне жалпы мал шаруашылыгы дамуыныц мацызды факторларыныц 6ipi.

Олемдпс мал шаруашылыгында тукымдарды маманданды- ру нэтижесшде алынатын ешмшщ кец турлипп (жун, ет, enripi, кой Tepici, май, сут) жэне Heri3ri ет м сапасы жунге деген диффе- ренциалды талаптар кой шаруашылыгында байкалады. Тукымдардыц мамандандырылуы жылкы шаруашылыгында да жаксы сипатталган.

Нарыкта OHiMHiH белгш 6ip турше сураныс, олардыц сатып алуындагы арзандылыгы жэне салыстырмалы жогары багалары, малдарды ecipy мен калыптастыру ymiH шыгындардыц орнын калыптастырган, бул тар мамандандырылган тукымдардыц калыптасуына экеп соктырады.

бтм н щ жеке багытындагы тукымдарды экономикалык жагдайда жэне нарык суранысыныц езгергштгшде калыптастыр- ганда пайдасы кемщй, сонымен катар тар мамандандырылган тукымдардыц малдары биологиялык жагынан eMipre кабшетп- л т де азаяды. Жогаргы eMipre кабшеттшп бар, эмбебап тукымды малды калыптастыруда асылдандырушылардыц алдында улкен мэселе турды.

Мундай тукымдарга аралас ешмд1 малдар жатады, олар-

301

ды мамандандырылган тукымдармен салыстырганда ете кец бешмделушшкпен ажыратады. Олар пайдалы багыттагы бола- шакты калыптастыру, сонымен катар жаца тукымдарды куру ушш бай материал болып табылады. Одан баска тар мамандандырылган тукымга Караганда, аралас етмдц тукымдар малдарыныц конституциялык мыктылыгы жогары.

Тукымныц шектен тыс мамандандьфылуы кезшде малдьщ зияны дамып кетуше жэне олардыц азгындануына экеледг Сут багыттагы ipi кара малдардыц мамандандырылган тукымдары ушш сутшш жаксы калыптасуы гана емес, сонымен катар сутпен киын байланысатын ет сапасыныц дамымай калганы кершеш. Ал сутп тукымга Караганда erri тукымда сут emMi нашар дамыган. Аралас багыттагы тукымдар ушш малдар шаруашылык ешмшщ ею немесе б1рнеше турлершщ ещцрюке жеткшкп жаксы дамуыныц кабшеттшп керек, мысалы, жун жэне ет, сут жэне ет.

Тар мамандандырылган тукымды немесе аралас етм ш тукымды малды калыптастыру жагдайдьщ катарына байланысты шешшед1. Б1здщ ел1м1зде эр турл1 табигн-климаттык жэне экономикалык жагдайына байланысты ешмдшк багытындагы керек. Сондыктан ауыл шаруашылык мал тукымдарын аудан- дастыру кез1нде тукымныц биологиялык ерекшелпстерше жэне enqipic бойынша нарыктык экономикалык суранысында мал шаруашылык азык-тушктщ белгш турлерше, сонымен катар сай келетш зонаныц малдарды уппн табиги жэне азык жагдайына суйену керек.

10.5 Тукымныц курылымы

Ауылшаруашылык малдыц тукымдары адамныц ецбегшщ аркасында курылган жуйе сиякты, ол индивидумдардыц синтез! жэне толык курылымы болады. Тукымныц курылымыныц непзп б1рлшне: 6emMi, тукьшдык топ, тукым iinuiiK (аймактык) тур, зауыттык тур, аталык i3 жэне аналык уя жатады.

Бешм малы - малдьщ санына карай тукымныц улкен бел1м1 болып табылады.

Жалпы тукымдар уппн жалпы белгшершен баска ол ез1нщ кейб1р спецификалык ерекшелйстер1мен сипатталады. Бешм мал тукымныц экологиялык белу нэтижесщце калыптасады. Казак

302

кылшык жундо куйрыкты тукымдарда жепсулык, epriciiK, шу бойынш жэне т.б. бейш мал болады.

Туцымдыц топ — тукымныц калыптасуы процесше катысатын малдьщ улкен тобы 6enruiepi соцына дешн шогырланбаган, ку- рылган жаца тукымдарга тэн.

Туцым iiuiniK (зоналыц) тур - тукымныц б ел i Mi болып та- былатын малдьщ улкен тобы жэне бершген тукымга жалпы курастырылганмен баска жаца ешмдшк багытындагы Kefi6ip спецификальщ ерекшел1ктер1, денес1 мен конституция сипатын калыптастыру ушш аймактьщ белгш жагдайына жаксы бешм- делупшпкпен, сонымен катар ауруларга тез1мдшпмен сипатта- лады. Койдыц дегерес куйрьщты тукымында ей непзп тукым шшнк (зональщ) турш ажыратады: кшем Typni жартылай биязы жэне жартылай кылшык жуцщ. Койдыц 6ipimni Typi елдщ Оцтуспк-Шьпыс аймагында ecipineqi. Малдыц eidmni Typi Орталык Казакстан аймагында катан табиги климаттында жэне азык жагдайына жаксы бетмделед1, сонымен катар жущц ешмнщ саны мен сапасы бойынша ерекшеленедг

Атальщ i3. Бул - асылдандыру багытындагы 6ip асыл тукымды аталык малдан дамитын жэне непзп асылдандыру белгшершщ уксастыгымен камтамасыздандыратын, тукым iniiimeri малдыц сапалык езщщк тобы болып табылады. Тукымда аталык 1здщ саны калыптасу аймагына жэне санга байланысты катты e3repyi мумкш.

Аналъщ уя - атальщ Ьбен салыстырганда малдьщ кшпсентай тобы, бул ургашы тукым берушшердщ асьш тукымды ешмдшк сапасы жаксы калыптаскан урпагын б1рнеше мушелершен турады.

Зауытты mypi - денесшщ muiim жэне ешмдшпс децгеш ерекшелптмен сипатталатын тукым шпндеп мал тобы. Койдыц казакы биязы жундц тукымында ею непзп зауытты Typi болады: койдыц салмагы бойынша ерекшеленетш Касте к жэне Сарыбулак.

Кез келген тукым асьш тукымды жэне тауарлы (тутыну) турге белшедь Асьш тукымды бел1м1 жогары еншуц таза тукымды мал басымен ерекшеленедг Осы малдардыц багалы белплерш асыл-

303

дандыру аркасында максималды колдану тауарлы бел1мнщ даму мумкшдтн тугызады.

Тукымныц кур дел i курылымын камтамасыз ету ушш, олармен жуй eni турде асылдандыру жумыстарын ©пазу кажет. @3iHiH кеп турлшк кезшде тукым б1ртутастыгымен жэне Keft6ip туракгылыгымен, белгшердщ езгеру1мен сипатталады.

10.6 Тукымнын HcepciHAipLnyi

Соцгы он жылда Tipi агзаныц бешмделу кабшеттшгшщ мэсе- neci гылымныц кептеген бел1мдершде ортак такырыбы болып келед1. Малдар жаца климаттык жагдайга кешуде терец озгергущ бастан Kemipefli. Мал шаруашылыгында малдыц eHflipicrnc непзге кешуше байланысты жэне малдыц ерекшелжгершщ мумкшшинктерш шектейтш ецщргстйс элементтердщ eHrbinyi мацызды болып табылады. Мал шаруашылыгыньщ маман- дары малдьщ жаца жагдайына бешмделу дэрежесш, кандай киыншылыктарды бастан кепйре алатынын жэне агзаныц нэзйс жерлерш 6Lnyi керек.

Сырткы ортадагы езгеретш факторларга агзаныц бешмде- nyuiiniri акклиматизация деп аталады. Акклиматизация деге- HiMi3 - бул езшщ шаруашылык пайдалы сапалыгын сакгай отырып, жаца географияльщ аудандарда малдыц калыпты кебею мен калыптасуы. Акклиматизацияны зерттейтш гылым экология деп аталады.

Жере1щцру кезещ малдыц 6ipHenie урпактарын алатын ауыр жэне узак журетш удергс. Эр Keneci урпактыц сырткы ортада калыптасуында акклиматизация жецщцейда. BipHeuie урпакта- рында дамитын бешмделушипк генетикалык жылжымаларды адаптация деп атайды.

Малдыц ортаныц жаца жагдайына беЙ1мделу1 - кеп кырлы. Непзшде бешмделудщ eKi турш беледй генетикалык бешмделу ортаныц жагдайыныц езгерушдеп популяцияныц калыптасуы- на мумюцщк беретш Typni ерекшел1ктерд1 сипаттайтын тукым куалаушылык езгергштгше экеп соктырады, морфолого-фи- зиологиялык бешмделу1 (феноттгп)-морфолгиялык, физиоло- гиялы жэне биохимиялык езгерпиткп, сонымен катар малдьщ мшез-кулкыныц езгергштгш косады.

304

Ересек мал жаца жагдайда оаршген жас телге Караганда нашар акклиматизацияланады. Оцтустас аймагыныц малдары солтуспк аймактьщ малдарына оцтустпске Караганда суык климат аймагында жаксы жерсшед1, таудагы сапасыз тукымдарга Караганда, тау тукымдарыныц жануарлары жагдайыньщ e3repici кезвде жаксы жерсшещ.

Тропик климат ауданындагы мал киын жерсшедц ейткеш сырткы температураныц дене температурасына тец болуын, агза нашар бастан кеннредг Малдыц жаца ауданга ауысуы кезшде олардыц пшккан жершщ табиги жэне шаруашылык жагдайын жаксы бшу керек жэне оларды кай жерде калыптастыруга бо- латынын бшу керек, ал сонымен катар жаца жер жагдайыньщ айырмашылыктарын бшу керек.

H. А. Кравченко бойынша, малдыц жаца жагдайга Keniyi кезшде тукымныц касиетше жэне осы жагдайыньщ ерекшелпггерше тэуелд1 непзп уш нускамен кездесуге болады:

I. Жаца жагдайга жецш бешмделетш тукым. Мысалы, К,а- закстандагы ipi кара мал кызьш кырдыц тукымы Украйнадан экелшген, олар етмдшплт томендетпеумен гана емес, сонымен катар туган жер1м1зде ani болмаган малдыц рекордымен букш элемге эйгш болды.

2. Тукым алдымен жеткшшпз акклиматизацияланады, 6ipaK оны тазалыкта ecipy кез1нде б1рнеше урпактан кешн жаца жагдайга жаксы бешмделу1 болуы мумкш.

3. Тукымныц жаца жагдайга бешмделмеуц ягни оныц тазалыкта ecipy кезшде азгындауынан жэне кырылуынан байкалады. Осы жагдайда бершген тукымды алу мумкш емес.

Болмай калган акклиматизация жогары ешмдц тукым малыныц баска тур болып кайта калыптасу ына, азгындау ына жэне жудеуше экелу1 мумкш.

Кейде ауыл шаруашылык малдарыныц тукымдары жаца ауданга туседе, езшщ белгшерш ауыстырады. Осы кезде малдыц ешмдшп темендецщ, 6ipaK мыкты болады жэне шаруашылыкта колдану мерз1мш арттырады жэне ем1рдщ узаруы байкалады, сонымен езше жабайы тукымдарына жакын кейб1р белгшерш алады. Малдыц тукымыныц осындай e3repicrepi цайта калыптасу деп аталады.20-1382 305

Азгындауы кайта калыптасуына карама-карсы, малдьщ конс- титуцияньщ ancipeyi, ешмдшктщ, кебеюшшктщ темендеу! жы- ныс аномалиялардьщ пайда болуымен, ал кейде малдьщ белгш белптнде толык урыктанбауымен сипатталады.

Мал агзасьшыц арасындагы сураныстарга ем1ршщ жагдай- ларындагы улкен сэйкейздпс олардьщ жудеуше экеп соктырды, мундай малда ешмдшгшщ темендеу! гана емес, сонымен катар дененщ пропорционалдыгы бузылады, экстерьершде кемшшштер пайда болады.

Малдыц жаца жерде жаксы жерсшу^ олардьщ биологиялык конституцияныц ерекшелштерше, сонымен катар жасына байланысты. Одан баска турдщ ecipy azncrepi, оныц ерте суары- луы, азыктандыру жэне куту жагдайын колайлы уйымдастыру, денсаулыгы бойынша асылдандыруга сай эдгстерщ епазу денесшщ мыктылыгы ушш жэне баска зоотехниялык шаралар ушш мацызды болып келедг

10.7 Жойылып бара жаткан гукымдардын гендж корын сактау мэселесч

Тукым - малц Typnepi компонентшщ 6ipi, тарихи категория жэне эркашан калыптаса алмайды.

Мал шаруашылыгы интенсикп дамыган сайын оныц тукым арасындагы бэсекелестпе урдкя тез калыптасады, нэтижесшде малдьщ тукымдык курамы жацарады.

В.Ф. Красота бойынша, соцгы 100 жылда элем бойынша 150 тукым жойылып кеткен, олар ipi кара малдыц 30 Typi, койдыц 80 Typi, жылкынын 30 T y p i , шошканыц 10 T y p i . Эр турл1 тукымдарда eMip суру узактыгы эр Typni, бул тукымныц санына, ареалына, онымен асылдандыру жумыс децгейше байланысты. Ец жаксы тукымдары ареалыныц артуы мал басыныц жойылуына экеп сок- тырады, кептеген жергшюп тукымдардын жойылу Kayini туды.

ЕАЖ Kepceryi бойынша, Еуропада зерттелген 1200 тукымныц 200 тукымы ХХг.-дыц аягына дейш eMip суред1, оныц 70%-ы жойылуга жакын.

Шугыл шенпмдерд1 кабылдау жабайы тукымдар ушш гана емес, сонымен 6ipre асыл тукымды багытындагы кундылыктары ani де болса жойылмаган отандык зауыттык тукымдар ушш де

306

г

кажет. Бул сурак соцгы 10 жылда мал шаруашылык ешмшщ нарыгында экономика жагдайыныц езгеруше байланысты одан эр! терецдетшген, соныц нэтижесшде б1здщ елш1зде мал саныныц кемуше экеп сокты. Тукымды калыптастыру удер1сшде элемдйс мал шаруашылыгыныц генетикалык элеуетш дурыс колдану мацызды болып табылады. Мысалы, голштиннш сут багыттагы мамандандырылган шетел тукымы, ет багыттагы ipi кара мал абердин-ангус, шароле, лимузин, галловей тукымдары, австралияныц мериностары жэне корридель сонымен катар койдыц агылшындык тез дамитын ет-жущй тукымы улкен рел аткарады. Осы импортты тукымдарды малдыц жаца тукым iiui- лйс турлерш калыптастыру ymiH кец колдану керек. Бул мал шаруашылыгы жетицйршушщ сетмда жолыныц б ipi.

Сонымен катар отандык мал шаруашылыгында жогары аталган импортты тукымдар малый тэж!рибесшде колдану жеткшкп екенш атап кету керек.

Асыл тукымды зауыттагы отандык тукымдарды таза тукымды ecipy жолымен калыптастыру керек.

Жерллйгп жабайы тукымдардыц жойылуы отандык мал шаруашылыгында багалы сапасыныц жойылуына байланысты, оныц генофондыныц кемуше экеп соктырады, малдардьщ жергшкп жагдайга бешмделуше жэне ауруын жогары резистенттшп ce6emni болады.

Жергшкп жабайы тукымдар гецщк корыныц жойылуы бола- шакта Казакстанда жаца тукымды калыптастырудагы барлык мумкшшшктердщ жойылуына экелещ.

Отандык мал шаруашылыгыныц бай гецщк коры бар, бул эр турл1 табиги-климатта жэне экономикалык жагдайында ecipy ушш де пайдалы екен! жогарыда айтылып кеткен.

Тукымдардыц гендйс корыныц болу жагдайы мал шаруашылыгыныц тактикалык жэне стратегиялык мщцеттерш дурыс шешуге мумкшщк бередь

Отандык гендйс кор - ол кептеген селекционерлердщ, вете- ринарлык дэрйерлердщ ел1м!зщц малшьшарымен 6ipre аткарган жумыстарыныц нэтижесь Ол жалпы халыктьщ байлык жэне оган ете укыптылыкпен мемлекеттйс тургыдан карау керек.

Жойылып бара жаткан тукымдардыц гецщк корын куру ушш

307

мамандандырылган арнайы гендж кор оргалыктарын куру карас- тырылуда (шаруашылыктар, фермалар). Малдыц Typi бойынша орталыктарды калыптастыру ошмдшк Typi жэне децгеш бойынша, тукымныц стандартты жэне экстерьер! бойынша талаптарга жауап бере алатын таза тукымды малдарды сурыптау непзшде журпзшу! кажет. Гендпс кор шаруашылыгыныц жуйеад елд!ц барлык аймактарын камтуы кажет. Гейдж кордьщ мал ын ос!ру таза тукымды жануарды ecipy сиякты туйыкталган куйде журпзшу! керек. Табында 3-5 зауыттык аталык i3, оныц эркайсында 2 аталык малдан болуы керек.

В.Ф. Красотаныц пнаршше, аз басты зауыттык тукымдардыц санын калпына келпру ушш, соцгы жылдары алынган аталык- тарды колдана отырып Kepi шагылыстыруды колдану кажет. Жерппйст! тукымдарды, олардыц генотиптершщ кешенш жацадан курылатын тукымдардыц ауруларына жэне баска да киыншы- лыктарга тетеп бере алуын жогарлату ушш, колдану бойынша селекцияныц эд!стерш дайындаган дуры с.

Жойылып бара жаткан тукымдардыц гендж корын сактаудыц екшип жолы, муздатылган гамета, зигота, эмбриондарды узак уакыт сактауга болатын гендж кор коймаларын уйымдастыру.

Генднс кор iciH журпзудщ уйымдастырушылык, экономикалык жэне кукыктык непзш дайындау кажет. Мемлекеттж кукыкпен малдыц гендж корын коргау - мемлекетпц коршаган ортаныц езекп мэселес!мен байланысты ом!рлж мацызды мэселес!.

Бацылоу mecminepi:1. Селекциялык топ - бул...

A) тукымдык шыгу-теп бойынша жануар тобыB) асыл тукымды аталактарды алуга арналган отардыц ец жаксыбел1пC) жогары ешм беретш топД) жендеудеп жас телдц алу ушш арнайы курылган жануарлартобыЕ) еркек енд1рушшерден куралган топ

2. Тукымдык ядро - бул...A) жогары ешм беретш топB) малдануга тел алу ушш арнайы курылган тукымдык мал тобыC) тукымдык шыгу теп бойынша жануар тобы

308

Д) еркек ешйрушшерд! алуга арналаган отардьщ ен жаксы б е л т Е) ерекше топты жануарлар

3. Тукым деген не?A) селекция интенсивтшпB) тур шпндеп калыптасуыC) баска мал тобынан шыгу теп, ешмдшп, бетмделушшшмен ерекшеленетш белгш шартты ортада адам ецбепмен курылган уй малыньщ толык тобыД) уй жануарларыныц эр турл1 тобы Е) табиги уй жануарларыныц тобы

4. Тукым ненщ нэтижем?A) жануарлар деградациясыB) ездшмен жацаруC) адамныц ецбек нэтижезд Д) езгергшткЕ) ipiicrey

5. Тукым калыптасудыц шешупи факторы?A) табиги-географиялыкB) биологиялыкC) техникалыкД) социалды-экономикалык;Е) эволюциялык

6. Зауыттык тукымдар немен сипатталады?A) ешмдшктщ, кеш жетшущц жэне пшдамдылыктыц комбинациясыB) кеш жетшу мен тукымдык багалылыкC) жогары ешмдшк пен асыл тукымдык Д) адам кемепмен шыгарылуЕ) барлык жауап дурыс

7. вшмдшгше байланысты тукымдар кандай топтарга белшед1?A) жабайы жэне мэдениB) мамандалган жэне кеп ешмд1C) комбинерленген жэне мэдениД) жалпы колданыстагы жэне декоративт1 Е) декоративп

8. Тукьшныц курылымдык непзп б4рл!ктер!?A) пунктирл! бага мен экстерьерB) шокгыктагы 6HiicriK, мыкын келем^ денен^н кисык сызыгыC) тукым тармагы, тукымдык топ, тукым шпндеп тип, аталык i3, аналык уяД) конституция жэне тип Е) линиялы жэне тукымдык топ

309

9. Тукым тармагы дегешмЬ не?A) топ арасындагы туыстык

B) тукымды калынтасу удерюже катысагын жануарлардьщ улкен тобыC) ешмдшк багытында спецификалык epeKUieniicrepi бар тукымбелотД) тукым шепндеп сапалы калыптаскан мал тобы Е) малдын жеткшкп мелшердеп тукым болот

10. Тукымдык топ - бул....A) жануар популяциясы.B) тукым шепндеп калыптаскан мал тобы;C) ешмдшк багытында спецификалык ерекшелйстер1 бар тукым болот;Д) тукым шепндеп сапалы калыптаскан мал тобы;Е) тукымды калыптасу урдюше катысатын малдыц улкен тобы;

11. Тукым iiuinqeri тип - бул...A) тукым шепндеп сапалы калыптаскан мал тобы;B) ешмдшк бойынша спецификалык ерекшел1ктер1 бар тукым болот;C) жануарлардыц жеткшкп мелшердеп тукым белпч;Д) тукымды калыптастыру удер1сше катысатын жануарлардыц улкен тобы;Е) популяция.

12. Тукымда аталык i3....A) жануарлардыц жеткшкп мелшердеп тукым бол1п;B) эйгш атальщ урмактан туратын селекциялык шепндеп сапалы калыптаскан мал тобы;C) жануарлардьщ жеткшкп мелшердеп тукым белит;Д) тукымды калыптасу удерйяне катысатын жануарлар улкен тобы; Е) тукымдык пзбек.

13. Аналык уя - бул...A) ешмдшк багытында спецификалык ерекшелйстер1 бар тукым белот;B) тукымды калыптасу удергсше катысатын жануарлардьщ улкен тобы;C) эйгш ещцрупп мен селекциялык тукым шепндеп сапалы калыптаскан мал тобы;Д) ешмдшк жэне тукымдык сапасы бойынша жаксы аталыктыц 6ipHeine урпак тобынан туратын малдардыц KinriripiM тобы;Е) жануарлардыц жеткшкп мелшердеп тукым белит.

14. Зауыттык тип....А) эйгш1 OHflipjaui мен селекциялык тукым шепндеп сапалы калыптаскан мал тобы;

310

B) жатыр бастауыш ешмдшк жэне т^кымдьщ сапасы бойынша б1рнеше урпак тобынан туратын жануарлардьщ KiniiripiM тобы;C) тукымды калыптасу удерюше катысатын жануарлар улкен тобы; Д) ешмдшк децгеш мен дене бтм ш щ ерекшелнгмен айырыкшаланатын 6ip шаруашылыктагы мал тобы;Е) жануарлардьщ жеткшкп мелшердеп тукым белпч.

15. Тукымньщ жерЫцщршу1?A) жануарлардыц OMip суру шарты мен eiyi;B) бешмдеушшк генетикалык козгалыстар;C) жаца сырткы орта факторларына тукым малдардыц бешмделуц Д) дурыс даму мен кебею;Е) дурыс жауабы жок-

311

11 - т а р а у. МАЛ 0С1РУ ЭД1СТЕР1

Мал ecipy aflicrepi деп малдыц тукымдык жэне турлнс тепн еске- ре отырып белгш 6ip максатпен 6ipHeuie урпак бойы журпзшген жуп тацдау жуйесш айтады. Ягни кез келген мал ecipy эщсшщ непзшде тугай 6ip максатпен урпактан-урпакка жуйел! турде журпзшген жуп тацдаулар жатады. Bip-6ipiMeH шагылыстыратын жануарлардыц тукымдык жэне турлпс ерекшелiicrepiHe карай мал ecipy эщстерш, непзшен, ушке беледк тукымды таза ecipy, бу- дандастыру жэне гибридтеу (тураралык буданд астыру).

Туцымды таза ecipy sdici - урпактан-урпакка 6ip тукымныц гана малый езара шагылыстыру аркылы журпзшедь

Будандастыру - тукымдары белек малды шагылыстыру аркылы журпзшедо.

Гибридтеу - эр турге жататын жануарларды шагылыстыру аркылы юке асады.

Булардыц эркайсысы мал тукымын асылдандыруда нактылы 6ip селекциялык мэселеш (калаган максатты) шешуге багытгалган. Олардыц биологиялык мэш, генетикалык 3cepi эр тургй.

11.1 Тукымды таза ecipy

Тукымды таза ecipy деп 6ip тукымга жататын малды жуптастыру аркылы б1рнеше буын бойы урпак алу аркылы мал ecipy эдюш айтады. Алынган урпакты таза тукымды урпак деп атай- ды. 0p6ip тукым - халык шаруашылыгыныц кундылыгы зор дуниес1. Тукымды таза ecipyzun басты мшдеп мен бул эдастщ биологиялык ерекшелш жануарлардыц тукымдык касиеттерш сактап, жетшдгру, кушейтуде болып табылады. Таза тукым ecipy Ka3ipri уакытта да, келешекте де мал шаруашылыгында жетекш1 рел аткарады. Ce6e6i тек таза тукым ecipy aaici гана езшдш ерек- ше касиеп бар мал тукымын сактап жэне оны одан dpi жепдщруге мумкшшшк тугызады. Таза тукым ecipy аркылы алынган малдыц тукымдык касиеп жогары болады. Ол езше тэн ешмдш касиепн урпагына туракты бере алады. Осыган орай таза тукым ecipy 3flici

312

асыл тукымды мал eciperiH шаруашылыктардыц непзп эд!С1 болып есептеледь

Bip тукымныц малында сурыптау мен жуп тацдаудыц тупи 6ip максатта журпзшуше жане олардыц жалпы тептц, ескен ортасыныц 6ip a iriH C байланысты кептеген уксастык болады. Осыган орай, оларды 6ip-6ipiMCH perri шагылыстырып отырганда бул уксастык урпактан-урпакка тарайды жэне кушейе береш, олардыц еэдерше тэн биологиялык жэне шаруашылыкка тжмд! KacHeirepiH урпагына беру кабшеттшп арта туседг Муныц бэршщ непзшде мал тукымын таза еаргенде сурыптау багытында белгшердщ пайдалы гендершщ саны кебейш, олардыц эркайсысыныц гомозиготалылыгы арта тусетпп жатыр. Бул - тукымды таза ecipy ащсшщ биологиялык M3Hi мен генетикалык эсер!.

Аса мол ешмдй мал тукымды таза ecipy аркылы шыгарады. Мысалы, Челяб( облысындагы “Россия” мемлекетпс асыл тукымды мал зауытындагы кара-ала тукымныц «Россиянка» аггы сиыры- нан IV лактацияньщ 340 куш шпнде майлылыгы 4,18% 19162 кг, ал 305 куш шпнде 18086 кг сут сауылган. Ец жогары TaynixriK сут мелшер1 82,5 кг. 1600 м кашыктыкты 2,001 секундта шауып еткен орлов жешсп жылкысы тукымыныц Улов, Пион, Турнир секщщ кернекп айгырлары, сондай-ак Ставрополь тукымыныц 30,1 кг биязы жун берген №72 кошкары жэне 6ip рет торайпаганда 32 торай туган ipi ак шошка тукымыныц мегежЫ де тукымды таза ecipy аркылы шыгарылган.

Тукымды таза ecipy аркылы дуниежузшк класка жатаггын же- келеген мал гана шыгарып коймай, аса зор тукымдык кундылыгы бар тутас табындарды да калыптастыруга болады. Кептеген асыл тукымды мал зауыттарында сиырлардыц жылдык суттипп 5500- 6500 кг-нан асады. Олар - Мэскеу облысындагы “Петровское” (6328 кг), Ленинград облысындагы “Лесное” (7021 кг), “Немчи- новка” (8015 кг) мал зауытгары. Кострома облысындагы “Кара- ваево” асыл тукымды мал зауытында 20 жыл шпнде Кострома тукымыныц сутплш 7000-16000 кг болатын 462 рекордшысы ecipinreH.

Италиядагы 6ip табында 250 голштин малы ecipineriH Луиджи

313

Альбертино фермасында 9p6ip сиырдан орта есеппен 10000 кг сут сауылган. АКДЛ-тагы таза тукымды голштин малынын 3,36 миллион сиырынын суттшп 7000 кг-нан ас кан, сутшщ майлылыгы 3,36%, сут белогы 3,23% болтан. 1,1 миллион сиыры бар 11 мыц шаруашылыкта тукымды таза еаруде орта есеппен 3p6ip сиырдан 8000-11500 кг сут сауылган. Тукымды таза еырудщ тшмдинп жогары болатыньша осы секщщ кептеген мысалдар бар. Аса кернекп селекционерлер тукымды таза ecipyre зор мацыз 6epin, ездер1 шыгаргаи аса багалы тукымдарды кездейсок шагылысудан мукият сактаган. Дуние жузйнц кептеген елдершде тукымды таза ecipyre зор кецш беледг АЩП-та голштин, джерсей, герн- сей секщщ мал тукымдарын тукымды таза ecipy эщамен гана кебейтедг

Сиырларыныц суттшпт 7000-9000 кг болатьш табындар бар. Бул елдщ галымдары селекциялык лимит (генетикалык езгер- гшгпкгщ KeMyi) жэне физиологияльщ лимит (жануардыц аса суттшп мен кебею кабшеп арасындагы терк корреляция) деп ата- латын кубылыстарга байланысты мэселелерд1 зерттеп, тацдаулы асыл тукымды мал шаруашыльщгарыныц жумыс нэтижелерш корыта келе, таяудагы уакыт шпнде cyni багыттагы малдыц по- пуляцияларына селекцияльщ лимит те, физиологияльщ лимит те Kayin тенд1рмейд1 деген корытындыга келд1.

Б1ркатар елдерде малды тукымды таза ecipy жолымен ец багалы тукымдардыц генетикалык куаты жетщщруде. Мысалы, Германияда нем1стщ кара ала тукымын таза ес1румен катар, шетедщк тацдаулы тукымдардыц дуниежузшк генетикалык ре- сурстарын пайдалану максатында джерсей, голштин тукымдарын да таза ecipy жумыстары журпзшуце. Германияда тукымды таза ecipy - асьш тукымды мал ecipyznn непзп эдил.

Тукымды таза ecipyne малдыц шыгу тепне зор кецш беледг Асьш тукымды мал жазбаларына, малдыц экстерьерлйс ерек- meniKTepi мен типтерш багалауга жэне кан топтарына карай олардыц таза тукымдылыгы мен шыгу тепн аныктайды. Тукым асылдандыру жумыстарын малдьщ жеке табындарымен гана емес, сондай-ак тутас тукыммен журпзу ymiH кец келемд! селекция эд1стерш колданады. Тукымдарда олардьщ б1ртутастыгы мен

314

езгергштгш камтамасыз ereriH белгш 6ip генетикалык непздер болады. Барлык зауыттык тукымдардыц мацызды ерекшелпт - олардыц шаруашылыкка пайдалы аса мацызды белгшер1 бойынша тукым шпндеп жеткшкп жогары езгерпптп. Осындай езгерпшпктщ аркасында сурыптаудыц эсер1мен тукымныц жаца Касиеттер1 мен белплер! калыптасады.

Тукымды таза ecipy сурыптау мен жуп курудыц эр турл1 эдю- Tepi аркылы, аталык 1здер мен аналык уялар бойынша ecipy аркылы жузеге асырылады. Оздершщ асыл тукымдык жэне ешмдшк касиеттер! женшен таза тукымды мал эр тургп болатындыктан, тукымды жетщщру ушш олардыц ец тацдаулыларын тукымныц стандартымен салыстырып, максатты турде сурыптап отыру Кажет.

Тукымды таза ecipy эдш сапалы, мол ёщмщ малы бар ендь picriK шаруашылыктарда да (dyeni селекциялык топта) кол- данылады. GmnpicriK шаруашылыкты асыл тукымды мал eciperm шаруашылыкка айналдыру ушш ол шаруашылыктыц табынында 6ipneme урпак бойы тукымды таза ecipy эдня колданылуы басты шарггардыц 6ipi.

Тукымды таза ecipy эщы, сонымен катар, егер шаруашылыкта ecipmeriH мал тукымьшан артык баска тукым болмаган уакыттар- да туракты колданылады. Мысалы, каракел койын eciperiH барлык шаруашылыктарда тукымды таза ecipy эд1а колданылады. Тукымды таза ecipy eici турл! жолмен жузеге асырылады: туы- стас малды жуптастыру (инбридинг) жэне туыстас емес малды жуптастыру (аутбридинг). Малдыц кез-келген тукымыныц ешмдшк жэне асыл тукымдык касиеттерш жетщщруге багыт- талган тукым асылдандыру жумысыныц жалпы жуйесшде туыстас емес малды жуптастыру непзп рел аткарады. Ата-енелж жуптарды гетерогецщ жуптау, йздер аралык кросстар, кан тазарту жумыстары табынныц TipniiniK эрекетш арттьфу жэне сауыктару ушш туыстас емес малды жуптастыру непзшде журпзшедг Мунда малдьщ ешмдшп, сондай-ак жаца жагдайларга беймделу кабшеп сакталады. Туыстас емес малды жуптастыру - эдетте инбридинг колданбайтын барлык катардагы шаруашылыктарда жануарлар еарудщ непзп эдка.

315

11.2 Туыстас малды жуптастыру (инбридинг)

Инбридинг дегенймз - туыстык жакындыгы бар жануарларды жуптастыру жуйесг Туыстас малды жуптастыру тукымды таза ecipyqe, тукым тузуде, аталык 1здер бойынша ecipyae кещнен колданылатындыктан, оныц тукым асылдандыру жумыстары жуйесшде алатын орны мен мэнш карастырайык.

Инбридинг женшдеп иим ертеде-ак пайда болтан. Арабтар- да XIII тасырда-ак инбридингтщ асьш тукымды жылкылардыц урпагына Tepic эсер ететшш керсететш кептеген факгшер жи- накталган. Адамдар кан араласуыныц зиянды эсерш бшген де туыстас малды жуптастыруга тиым с алатын катац заццар да колданган. Ал айда, жогарыда айтып еткешм1здей, капитализмнщ даму кезещнде кептеген елдерде тукым тузшу nponeci кауырт басталды. Рынок талаптарына сай келетш жаца тукымдар шыгару инбридинги кещнен пайдалану аркылы жузеге асырыл- ды. Тукымныц непзш салушылардыц бйркатар урпакта бектлу1, эдетте, тыгыз инбридингп колдану аркылы жургтзщщ. Шортгорн тукымыныц непзш салушы Губбактыц, жылкыныц орлов тукымындагы Барс 1-дщ, шопщаныц украиндьщ далальщ ак тукымындагы Аскания 1-дщ тукым куалаушылык касиеттерш бекпу жумыстары да осылай еткен.

Эткен гасырдыц белгш селекционер! Р. Беквелл тукымныц непзш салушылардьщ аса кер н ет касиеттер1н урпагында ор- ньщтыру максатында кез-келген дэрежедеп инбридинг пайдала- нуды жаца тукымдар шыгарудыц непз1 деп есептед1. Инбридингп жануарларды мол азыктандыруга уштастыра отырып, экстерь- epi женшде максатты сурыптау жэне аталыктар урпагыныц касиеттер1не карай багалауда колдану Р. Беквеллге зор абырой экелд1. Ол жэне оньщ шэюрттер1 ipi караньщ (шортгорн жэне ге- рефорд), жылкыныц (шайр), койдыц (лейстер), шопщаныц (ipi ак) тамаша тукымдарын шьпарды. X. Уайтсон ipi караныц абердин- ангус en i тукымын шыгаруда да инбридинг пайдаланды. А. В. Ланина X. Уайтсонныц табынында не бары 6 токал кара сиыры, 10 тайынша мен 6ip гана бука устатанын атап керсетед!. Ол сондыктан да тыгыз инбридингп колдануга мэжбур болтан.

316

А. X. Орлов пен В. И. Шишкин орловтыц ж елкт жылкысын шыгаруда инбридинга шебер пайдаланган. Олар тукымныц ти- niH езгерту жэне туыстас малды жуптастырудьщ зиянды салда- рын бэсендету максатында тыгыз инбридинга жэне аталык 1здер бойынша ecipyai, сондай-ак будандарды бастапкы тукымдардыц (голланд) 6ipiMeH кайталап будандастыру тэсшн пайдаланды.С. И. Бестужев ipi караньщ бестужев тукымын шыгаруда эр Typni ram i жэне туыстык дэрежеа тYpлiшe инбридинг колданды.

Алайда тыгыз инбридинга ете кец, кейде ойланбастан, еш- кандай максатсыз колдана беру кептеген зауытшылар ушш улкен зиян келтгргенше де назар аудару керек. Тыгыз инбридинги жуйенз колдану малдьщ ет м д ш п мен еамталдыгын, дене 6i- •пмшщ мьщтылыгын KeMiTTi. Жаксы табындар жудеп, нашарлай бастады, оныц шпнде мысалы, дуние жузшщ баска да елдерше жетюзшген малдыц эйгш шортгорн тукымыныц сапасы темендеп кетп. Осыныц нэтижeciндe инбридингке деген кезкарас та езгердг Сейтш бул эдгске кудйспен карай бастады. Р. Беквеллдщ m9KipTTepi агайынды Коллингтер шортгорн тукымында туыстык жуптастырудьщ зиянды салдарын ез замандастарынан ертерек тусшш, бул малды, T ir r r i , галловей тукымыныц букаларымен будандастыруга мэжбур болды. Ол кезде туыстас малды жуптастырудьщ зиянды зардаптарыныц себептерш тусщщретш теория болмаса да, инбридингтен сактана бастады.

Инбридингке деген ынта XIX гасырдьщ аягында гана кайтадан кетерше бастады. Тукыммал KiTa6biH талдау, кептеген зауыттык тукымдардыц шыгу тарихын зерттеу тукым тузшу1ндеп инбридингац THiMfli ролш Kepceiri. П. Н. Кулешов узакка со- зылатын тьныз инбридинга тшмаз деп есептегешмен, туыстас мал жуптастыру эдцсш колдануды ашык коргап шыкты. Алайда жeлicтi жылкылардыц орлов тукымын шыгару мысалында П. Н. Кулешов, одан соц Д. А. Кисловский тукым шыгаруда гана емес, сонымен 6ipre тукымныц эйгш аталык 1здерш калыптастырып, жетщщруде де калыпты инбридингац пайдалы болатынын KepceTTi. Тукым тузущц гылыми эдгстщ Heri3iH калаушы М. Ф. Иванов та инбридинга селекциялык жумыстыц кажетп anici деп есептедь

Генетиктер XX гасырдыц басынан инбридингац рел1 мен

317

мацызы, оныц биологиялык мэш жешндеп мэселеш шеше баста- ды. С. Райт тещз шошкаларына жургтзген тэж1рибелер1нде ин- бредтелген 23 семьяда 20 урпак (буын) бойы атасы х карындасы улпспмен туыстас жуптастыру колданган. Инбредп 20 урпак (буын) тещз шошкаларын ecipy барысында 35 аталык !здщ 27- ci жойылып кеткен. Калган аталык ^здердщ TipniuriK кабтеп, ттршей массасы мен есймталдыгы кемлен. Инбредп аталык 1здердщ жануарларын езара шагылыстыру урпакпгыц сапасын 6 ipa3 жаксартуга да себепни болган.

Мал тукымын жаксартуда инбридингп колдану жешндепС. Райт корытындыларыньщ ете зор мацызы бар. Эдеттеп селек- циямен тукымды генетикалык жаксартуцыц ете баяу етепш мэшм. Инбредп аталык 1здерд1 шыгару, кешн оларды езара будандастыру (аталык i3aep кросстары) бастапкы популяцияга Караганда, едэу1р жогары класты гетерозиготалы популяция алуга мумкшдпс бередь Бутан жай селекция аркылы жету ете киын. Популяцияны одан dpi жаксарту букш процесп кайталауды кажет етедь ягни жаца инбредп йздерда окшаулауды, оларды будандастыруды жэне жаца популяциялар шыгару уппн тацдаулы кросстарды сурыптауды та- лап етедо.

SipKarap американ галымдары инбредп популяцияларда инбридингп 1% арттырудын ез1 гана тауыктардыц жумыртка- лагыштыгын кемтп (0,4 жумырткага), олардыц балапандары- ныц ел1м-жтмш арттыратынын (орта есеппен 0,55 пайызга) аныктаган.

Глембоцкийдщ маглуматарына Караганда, койдыц прекос тукымын инбредтегенде im тастаган саульщтардьщ саны туыстас емес малды жуптастырумен салыстырганда 2 есе кеп болган. Инбридингпц урпак касиеттерше Tepic эсер етепш ipi карадан да аныкталган. Мэселен, Нильсон-Эле мен Д. Лаш инбредп жануарлардыц ecyi бастапкы даму кезещнде баяу болатынын атап керсетедь Лейбен Калифорнияда инбридингп ipi карада пайдаланудыц кеп жылдык тэж1рибелершщ маглуматтарына суйене отырып, инбридинг артуьшыц 3p6ip пайызына суттшк 210 фунтка, ал сут майы мелшершщ 0,9 фунтка кемленш хабарлайды. О. А. Иванова мен Е. Я. Борисенко инбридингтщ сиырлар еымталдыгы мен бузаулардыц пршшк кабшепне Tepic эсер

318

ететшш аныктаган. Fалымдардыц кептеген малдарга журпзген келемд1 3eprreynepi б1ркатар шаруашылыкка пайдалы белгшер1 нашарлап бара жаткан урпактыц касиеттерше тыгыз инбридингац Tepic эсер ereTiHi жоншде корытынды жасауга мумкшдпс бередг

Туыстас малды жуптастырудьщ зиянды эсерш инбредтш депрессия немесе инбредпк дегенерация деп атайды. Белгш 6ip тукымныц шшдеп эр Typni популяцияларга инбридинг турлппе эсер етед1, инбредтш депрессия дэрежезд эр турл1 болады. Бул популяцияныц бастапкы гетерозиготалылыгыныц турлше болу- ына байланысты, ейткеш ол малдыц жогары TipniiniK кабшепн, ешмдшгш жэне мыкты дене бтм ш камтамасыз етедь Шошка, жылкы жэне кус инбридингац зиянды зардаптарынан куштт зиян шегеда. Кезшде Ч. Дарвин езшщ 10 жылдан астам уакыт бойы журпзген бакылаулары мен тэж!рибелершщ непзвде пршшктщ улы зацын тужырымдады. Бул зац бойынша букш жандыныц 69pi ездер1мен кандык туыстыгы жок дарактармен кездейсок бу- дандасудан пайда табады, ал узакка созылатын туыстастардыц жуптасуы зиян келпредь

Ч. Дарвин туыстас малдьщ жыныс клеткаларыныц ете уксас- тыгы инбридингац зиян келирушщ басты ce6e6i деп есептедт Мундай уксас жыныс клеткаларыныц косылуынан организмнщ коршаган ортадагы езгерш отыратын жагдайларга бешмделуш тарылтатын жугац тукым куалаушьшык пайда болады. Туыстас малдьщ жыныс клеткаларыныц жеткшкп дэрежеде эр турл1 сапада болмауы - инбредпк депрессияныц (Дарвин бойынша) непзп ce6e6i. Осы замангы генетика тургысьгаан Караганда туыстас малды жуптастырудьщ зиянды эсер ету ce6e6i инбредп мал- да гомозиготалылыктыц ecyi болып табылады. Генетиктер орга- низмде ел1мге душ ар етегш гендердщ болатынын жэне олардыц, эдегге рецессивп куйде кездесетшш аныктады. Инбридинг кез1нде гомозиготалылыктыц курт артуына байланысты мундай гендердщ гомозиготалы куйге ету мумкщцпт де артады, ал бул инбредп малда ауыткушылыктын тууына ce6emni болады. Инбридинг кезшдеп гомозиготалык TipuiuiiK кабшеп темен рецессивп гомозиготалардьщ пайда болуына, гетерозиготалардыц жишгшщ кемуше (бул организмнщ ripiu i л i к кабшепн айтарл ыктай кемггеда), гендер комбинацнясьшыц езгеруше уштасады.

319

dp Typni авторлардьщ маглуматтарын корыта келе, ipi ка- рада инбридинг кезшде 40-тан астам гомозиготалы летальды, KeMicTiicrepi мен ауыткушылыкгары - тукым куалайтын карио- типтер! кездееед1 деуге болады. Б1здщ асыл тукымды мал табын- дарымызды булардан тазарту кажет. Сиырларда олардын кебею кабшеп мен ес1мталдыгына эсер ететш, туа бпт<ен 23 KeMicriK табылган. Инбредп аталыкгарды каркынды пайдаланудан табын мен тукымдагы рецессии! летальдардьщ тез таралуы мумкш. Мэселен Е. К. Меркурьеваныц хабарлауынша, Швецияга Нидер- л андыдан экел1нген Дольф атты голштин букасы жуназдж генш таратушы болтан, ал А100 - А - 48 остфриз букасы бузаулаудыц аяксыз туатын генш тараткан. Бул аталыкгар асыл тукымды табындарга кептеген зиян келпрдг Инбридинг кезшде кебше малдыц TipniimK кабшеп мен олардыц ешмдшк артыкшылыктары ушш аса мацызды болып табылатын аллельдердщ жойылуы байкалады. Олардьщ жоктыгы да инбредп депрессияныц ce6e6i болуы мумкш.

Инбридинг кез1ндеп биологиялык удер1стер тукым куалаушылык ушш i3ci3 етпецщ, олар оны езгертедь Алайда мундай 63repicTepfli агзаныц 6ip жакты закымдалуы ретшде карастыруга болмайды. Бул e3repicTep агзадат1ршшк yflepicrepi ететш баскаша жагдайларга кояды, агза олармен эрекеттесш, жещп шыгуга ты- рысады. Егер ол жещп шыкса, онда тукым куалаушылыкга жаца белп пайда болады. Инбридингте жаца белгшердщ пайда болуы тек мутациялардыц есебшен жузеге асады. Инбридингтщ эсер!мен агзада терец анатомияльщ-физиологиялык кайта куру журед1, ол агзаныц карсы тура алушылыгы мен еамталдыгын кемтп, урпактыц усактауына ce6emni болады .

Ka3ipri кезде, колдан урыктандыру, ец тацдаулы аталыктардыц спермаларынузаксактау,зиготалартрансплантациясыколданылып отырган жагдайда стихиялы, ягни бакылауеыз инбридингтщ Kayni

артып отыр.Туыстас малды шагылыстырудыц Heri3ri максаты - белгш 6ip

аса KepHeicri ата-тектщ накты белгшepi бойынша тукым куалайтын ерекшелштерш сактау. Инбридинг максатты турде жэне белгш 6ip, ете мол ешмд1 малды пайдалануда гана журпзшу! тшс.

320

Мал шежгрей бойынша инбридинг дэрежест аныктау. BipreKri жуп тацдаудыц ец жогары сатысы инбридинг, ягни ту- ыстастарды шагылыстьфу. Инбридингтщ биологиялык салда- ры опте курдел1 жэне ол эш толык зерттелш болмаган кубылыс. Дегенмен ата-енесшщ жаксы касиеттер1 6epiK сакталган жэне тукымдык Kacnerrepi ете жогары жекелеген урпак алудын Ka3ipri уакытта сешмд1 жолы инбридингп пайдалану болып есеп- теледа. Сондыктан, кез-келген сурыпталатын немесе тандап ал- ган малдыц ата-енесшщ туыстык аракатынасын бшш, колда- нылган шагылыстырудыц TypiH (инбридинг пе, аутбридинг пе) аныктаудыц мацызы улкен.

Кез келген малдыц алыну жолында инбридинг болган-бол- маганын оныц шеж1рес1 бойынша тез де оцай аныктауга болады. Ол ушш, эуещ щеяйреде eHeci жагынан да, экеа жагынан да кайталанып кездесетш ата-бабаныц бар-жогын аныктау кажет. Егер eKi жакта да кездесетш ата-баба болса, онда тексершп отырган малдыц ата-eHeci 6ip-6ipiMeH туыстас болатыны, ягни оныц туыстас малды шагылыстыру (инбридинг) аркылы алын- ганыныц дэлель

Р1нбридингтщ жагымды немесе жагымсыз, зиянды эсерШщ 6LniHyi шагылыстьфып отырган кандас малдыц туыстык дэре- жес1не байланысты. Сондыктан eKi малдыц 6ip-6ipme туыстык дэpeжeciн жэне инбридинг коэффициентш аныктайтын 6ipHeme тэсшдер колданылады.

Селекция тэж1рибесшде инбридинга жйстеу ymiH Шапо- руж бен Пуш T9cmi жи! колданылады. Шапоруж шеж1реде 9pi ата, 3pi ене жагында кездесетш, ягни ортак ата-тек орналаскан шеж1ре катарынын peniK HeMipiH рим цифрларымен жэне арасы- на сызыкша салып Kepceryai усынды. Ата-баба катарыныц perriK санын санау пробандтан басталады, ягни эке мен ене катары 6ipiHiui (I), аталар мен эжелер катары екшин (II) деп, 9pi карай кете береда. Мунда, эуел1 ортак атаныц ене жагындагы орналаскан катарлары жазылады да, сызыкша койылады. Сызыкшадан KeftiH ортак атаныц шеж1реде эке жагынан орналаскан катарларыныц peTTiK саны керсетшед1. Мысалы II — III деген жазу, ортак атаныц шеж1ренщ ене жагындагы екшин катарда, ал эке жагынан ymiHrai катарда орналасканын керсетед1; немесе II, IV - III деп жазыл-

21-1382 321

са, онда ортак ата-eHeci жагынан ею рет - еюнпп жэне тертшпй катарларда, ал эке жагынан - ушшпй катарда орналаскандыгын керсетедь

Пути пен Шапоруж тэсшн пайдалану аркылы инбридинг дэрежесш жйктеуцщ темендеп жуйеад ус ы ныл ад ы (50-кесте).

Сонымен, мал шеж1ресше талдау жасаган уакытта алды- мен ондагы кайталанатын (б1рнеше рет кездесетш) ортак ататек орналаскан шеж1ре катарыныц ретпк санына карал, инбридинг дэрежесш аныктау кажет. Ce6e6i инбридингтщ генетикалык dcepi шагы л ыстыры л ган мал туыстыгыныц алыс-жакы н д ыгына -пкелей байланысты.

50-кесте. Инбридинг дэрежесш хактеу

Инбридинг тур л ер i А.Шапоруж тэсш бойынша белгшеу

1.0те жогары дэрежел1 инбридинг

П - II (6ip ата немесе 6ip енеден тугандарды шагылыстыру, карындасы-агасы)I - П (eHeci мен баласын шагылыстыру)П - 1 (кызы мен экесш шагылыстыру)

2.Жакын инбридинг I - Ш (эжес1 мен немерес1),III - 1 (немерес1 мен атасы)II - Ш, Ш - II, Ш - Ш (немере туыстар)

3.Орташа инбридинг Ш - IV, IV - III, IV - IV (ортак ата-баба упшшп жэне тертшпп катарларда кездесетш туыстар)

4.Шалгай инбридинг V - IV, IV-V, V-V, V-IV (пробандтыц тертшпп, бесшпп, алтыншы атасынан косылатын туыстас малды шагылыстыру)

51-кестеде келпршген копщар шеж1ре« бойынша инбридинг дэрежесш аныктап керешк.

51-кесте. №72142 Кошкар

Е* 0

ее еэ 96018 ее ээ

еее ееэ еэе . еээ эее эеэ 96018 ээе эээ 96018

322

№72142 копщар 6ip-6ipmeH туыстас саулык; пен к;опщарды шагылыстыру аркылы алынган. Ce6e6i онын шежресшде api eHeci, api 9Keci жагынан да кездесетш ортак атасы №96018 кошкар бар. Ал, осы кошкар аркылы журпзшген инбридинг дэрежесшII-IH, Ш деп жазу кажет. Бул Пуш-Шапоруж ж1ктеу1 бойынша жакын инбридингке жатады.

Аталык i3«ep бойынша ecipyre арналган орташа инбридинга лайнбридинг деп атайды. Егер ортак ататек шеж1реде V урпактан api карай кездесепн болса, онда жануарларды туыс емес жануарлар деп есептейщ. Инбридинг дэрежезд ортак ататекгщ шеж1редеп орнына, сондай-ак малдыц тиш, тукымдылыгы женшен уксастыктарына да байланысты. Сондыктан Н. А. Кравченконыц жеке малдардагы инбридингац тыгыздыгы емес, кайта оны тугызатын жуптастырудьщ тыгыздыгы женшде айту кажет деген тужырымы эдш болып шыгады. Мал 6ip ататекке туыстык жуптастыру нэтижесшде (жай инбридинг), соцдай-ак бйрнеше ататекке туыстык жуптастыру нэтижесшде (кешецщ инбридинг) алынуы мумкш. Теменде инбридингац алуан Typni формалары колданылган шеж1релер келпршген.

52-кесте. Шортгорн тукымыныц Кларисса атты сиырынын uiextipeci (ныгантушы жакын инбридинг)

Е Э Веллингтон

ЕЕ ЕЭ Фаворит* ЭЕ Уайльдер ЭЭ Комет

ЕЕЕЕЕЭФаворит*

Фаворит *

ЭЭЕ Юнг- Фенникс ЭЭЭ

Фаворит*

Фаворит*

Фаворит *

Кларисса сиырыныц шеж1ресшде экес1 жагынан да eHeci жагынан да Фаворит букасыныц аты элденеше рет кездеседь Инбридинг жазбасы мынадай болады: П, П1, IV, V 1 III, III, IV.

Bip кезде аса багалы орлов жылкысы тукымыныц непзш калаушылардыц 6ipi Барчуктын шeжipeciндe ата-тегшщ Teprimni катарында езшщ KacHerrepi бойынша кернекй Ветерок айгыры уш рет жэне Барчуктын eHeci Молния 6neci инбредтелген багалы

323

Вихрястая биеа eKi рет кездеседь Осы тукымныц атакты Кун- гур атты айгыры Горизонтка III - II дэрежеде, Ветерокка III - IV дэрежеде, Барчукка V, V - IV, IV дэрежеде курдел1 инбридинг аркылы алынган.

53-кесте. Орлов жел1<п1 жылкысынын Барчук 52 айгырынын uieadpeci, 1600 м кашыктыкка шапшандыгы 2.12 (орташа кешендо инбридинг)

Молния Барин молодой, 2,14Вилейка Момент, 2,32 Милушка Вармак, 2,18

Светлана

Волшебник

Ветреница

Ментик

Любочка

Добряк Волна Варваржелезный

Уте

ха Iои Вихр

яста

я, 0

Вете

рок,

8,1

3

Вихр

яста

я, 0

Вете

рок,

8,1

3

Заку

ска

Пет

ел

Лю

буш

ка

Леб

еден

ок

Бесп

утна

я

Доб

ряк

Воз

держ

анна

я

Вете

рок

8,13

Горд

ая

Про

йда

А. Шапоруж тэсшшц басты кемшшгше инбридинг дэре- жесш сипаттайтын нактылы сандык керсетюштщ жоктыгы жатады. Осы ретте “кейб1р инбридинг турлершщ кайсысында шагылыстырылып отырган eKi малдьщ туыстыгы жакын?” -деген суракка тура жауап беру киын. Мысалы I - III пен II - II салыстыру кажет болса, кайсысында туыстык дэрежесл жогары екенш талассыз б1рден айта алмаймыз.

Осыган орай, селекция тэж1рибесшде инбридинг коэффициенты (Fx) есептеу жш колданылады. Инбридинг коэффициенты есептеу уппн алгашкы рет С.Райт мына тецдеудо усынды.

■ tiiiifa r * * o + /J

Мундагы: Fx- инбридиш коэффициент!; -эр турл1 ортак ататекке инбридинг коэффициенттершщ жиынтыгы; п, п, - ортак ататек кездесетш eHeci жэне атасы жагындагы катарлар (мундагы ататегшщ катарларын санау эке-шешеа катарынан емес, атасы- эжес1 катарынан бастап журпзшед1); f - ортак ататектщ ез инбридинг коэффициент! (бар болса);

324

Бул тецщк бойынша инбридинг коэффициента 0-ден 1-ге дейшп б1ршктщ бел1ктер1мен бейнеленедь Оны пайызга айналдыру ушш алынган шаманы 100-ге кебейтедк

С. Райттыц маглуматтары бойынша, Кларисса сиырыныц инбридинг коэффициентшщ eceirreynepi мынадай болады:

1) п+п,,+1=1+2+1= 4(1/2)4=1/16 немесе 0,0625;2) &2+W 4(1/2)4=1/16 немесе 0,0625;3) п+п,,+1=1+3+1= 5(1/2>5=1/32 немесе 0,0312;4) п+п,,+1=2+2+1= б О /г ^ Ш г немесе 0,0312;5) п+п,,+1=2+2+1- 5<1/2)М/32 немесе 0,0312;6) п+п,,+1=2+3+1= 6(1/2)6=1/64 немесе 0,0156;7) п+п,,+1=3+2+1= 6(1/2)б=1/64 немесе 0,0156;8) п + п ^+ ^З+ г*^ 6(1/2)6=1/64 немесе 0,0156;9) п+п,,+1 =3+3+1= 7(1/2)7=1/128 немесе 0,0078;10) п+п1,+1=4+2+1=7(1/2)7»1/128 немесе 0,0078;lljn+n,,+1=4+3+1=8(1/2)^1/256 немесе 0,0039;

F= 0,2927, немесе 0,2927-100 = 29,27%.Сонымен, шортгорн тукымыныц Кларисса сиырыныц инбри

динг коэффициент! 29,27% пайызга тец.Тусшуда оцайлату уппн Клариссаныц шеж1ресшде ол

инбредтелген Фаворит букасьшыц шыгу теп керсеплген жок. Егер Фаворит букасыныц ©3i инбридинг пайдалану аркылы алынатын болса, онда оныц езше коэффициент f есептелещ де, жогарыда талданган мысалда алынган Fx=0,2927-Hi (1 +f ) ернепне кобейтедь

Д. А. Кисловский С. Райт теццеуше езгер1стер енпзш, оны былайша орнектедк

мундагы, Fx - пайызбен керсетшген инбридинг коэффициент!; п, п, - ортак ататек кездесетш шеж1ренщ енелйс жэне экелйс жагындагы катарлар. Бул тецдеудщ С. Райт тецдеушен взгешшп сол: мунда этатек катарын есептеу эке-шеше катарынан бастала- ды.

325

Д. А. Кисловский бойынша алынган нэтиже, ягни коэффициент 25% жэне одан жогары болса, онда инбридинг ете жакын инбридинг деп есептеледь12,5 пайыздан 25 пайызга дейш жакын инбридинг, 1,55 пайыздан 12,5 пайызга дейш орташа инбридинг, 0,20 пайыздан 1,55 пайызга дейш шалгай инбридинг деп есептеледь

Бул арада айта кететш мэселе, ею тендеудщ де нэтижеа зркашанда б1рдей. Инбридинг коэффициентшщ шамасы пробанд ата-енесшщ туыстыгыныц жакын-алыстыгына тшелей байланы- сты. Б1рак пробанд ата-енеашн туыстык дэрежеЫ (г) мен онын инбридинг коэффициентшщ мелшер16ip-6ipiMeH тен емес

(54-кестеш карацыз).

54-кесте. Туыстык дэрежес! мен инбридинг коэффициенттер!

Шагылыстырган eici мал Туыстык дэрежеа (г)

Инбридингкоэффициент!

0Keci - кызы 0,5 0,25EHeci - уды 0,5 0,25

Атасы - карындасы (6ip ата-енеден тутан) 0,5 0,25

Атасы - HeMepeci 0,25 0,125Эжеа - HeMepeci 0,25 0,125

Тек аталас не енелес атасы мен карындасы 0,25 0,125

Атасы - шебереа 0,125 0,0625

Эжеа - шебереа 0,125 0,0652

Пробанд ата-енесшщ туыстьщ дэрежесш (г) мына темендеп тецщкпен аныктауга бол ад ы:

мундагы, п мен п2 шеж1ренщ атасы мен eHeci жактарындагы ортак ата кездесетш ата-баба катарыныц ретпк саны:

326

Инбридинг коэффициента (Fx) мен пробанд ата-енесшщ туыстык дэрежесшщ (г) ара-катынасы мына тецщклен аныкталады:

Генетикалык уксастык коэффициенты есептеу. Bip немесе б1рнеше ортак ататеп бар мал езара туыс болады, олардыц тукым куалаушылыгы да уксас болып келедц, ягни олар генетикалык жагынан да уксас болады. Малдыц шежйре Kecreci катарында ортак ататеп негурлым жакын ориаласса, уксастык та согурлым кеп деген сез. Егер мундай ататек инбредтелген болса, онда генетикалык уксастык бурынгыдан да кеп болып шыгады.

Зауыттык аталык i3 куып мал ес1рущц де, каз1рп кец мас- штабты селекцияныц да басты максатыныц 6ipi - аса кунды мал- дан мейлшше кеп урпак алу, жекеге тэн кунды касиетп кептац касиетане айналдыру. Бутан сол кунды тукым малый немесе оныц сондай кунды урпагын жаца, Keneci буындагы кунды кеп урпак алу ушш ете кец келемде, жш пайдалану аркылы кол жеттазщ. Осыныц нэтижесшде табында, тшта жалпы тукым бойынша, сол кунды тукым малымен ортак тектестак кушей in, нэсшдж уксастык калыптасады, ягни генетикалык уксастык (ортак гендер1 болуы) кушейедг

S i p тукым шщде бйршама жогары генетикалык уксастыгы бар эр T y p n i топ куру сол тукымды одан 9 p i табысты жетщщрудщ басты шарттарыныц 6 ip i болып есептеледг

Аса кунды тукым малымен кажетта дэрежедеп генетикалык уксастыкгы жуйел1 турде журпзшген жуп тацдау аркылы калыптастырады. Бул жуп таццаудыц непз1нде инбридинг, ягни i3 басшысымен туыстас малды 6 ip -6 ip iM e H шагылыстыру 3flicrepi жатыр.

Нактылы 6 ip тукымныц генетикалык б1ртекталш дэрежесш кездейсок алынган сол тукымныц ею еюлшщ арасындагы генетикалык уксастык коэффициенты есептеу аркылы аныктайды. Тукымныц кез келген ею екипнщ арасындагы генетикалык уксастык дэрежеет жогары болган сайын, 6 ip e y im H керсеткшп бойынша eidmniciH соншалыкты тшмд1 пайдалануга болады.

327

Селекция тэяарибеевде eKi малдыц 6ip-6ipiMeH генетикалык уксастык коэффициенты (R^) олардыц шеяаресш пайдаланып, С. Райттыц мына томендеп тецдеу1мен есептейдо:

мундагы, R ^ - X жэне У малдыц 6ip-6ip iM eH генетикалык уксастык коэффициент! (б1рл1ктщ белйпмен немесе пайызбен елшенедО; n - X пен У малыныц арасындагы генетикалык уксас- тыктыц пайда болуына себеппп болып отырган ортак баба (А) орналаскан X малдьщ шеж1ресшдеп ата-бабалар катарыньщ ретпк саны; - X пен У малыныц арасындагы генетикалык уксастыкты тугызып отырган ортак баба (А) орналаскан У малдыц шеж1рес1ндеп ата-бабалар катарыныц ретпк саны; f - ортак бабаныц ез инбридинг коэффициент!; f - X малдьщ инбридинг коэффициент!; г - У малдыц инбридинг коэффициент!.

Соцгы уш керсеткйп (f, f , f ) егер олар эркайсысы озшше инбридинг жолымен алынса гана есептелшедь Егер аутбридйнг жо- лымен алынса, олардьщ эркайсысы 0-ге тец болады. Бул уакытта жогары дагы теццеу 6ipniaMa кыскарады:

Тек пробанд пен ортак атаныц (ягни урпагы мен атасыныц) арасындагы генетикалык уксастыкты мына тецщкпен де есептеу- ге болады:

Егер fMeH f нелге тец болса, (ягни пробанд пен ортак ата аут- бридинг жолымен алынса), бул теццеу мына турге айналады:

328

мундагы, n - ортак ата орналаскан ата-бабалар катары.0p6ip малдьщ, scipece атальщтыц тукым куалайтын ерекше-

лнсгерш зертгеуце олардьщ вз ата-тектер!мен генетикалык уксас- тьщ дэрежесш аньщтаудыц зор мацызы бар. Ол ушш Н. А. Кравченко мен Н. М. Майборода., С. Райт тендеуш мынадай езгерйшен пайдалануды усынды:

мандаты, Rx/a - X мал мен оныц а ата-теп арасындагы генетикалык уксастьщ коэффициент!; п - малдьщ шеж1ресшдеп ата- теп кездесетш катар f - ата-тегшщ инбридинг коэффициент!; fx - малдьщ ез инбридинг коэффициент!

Келттршген тецдеу малдыц ататепмен генетикальщ у сас ты к шамасын жэне гомозиготалык дэрежесш керсетедо. Орташа инбридингтщ гомозиготалылыкты кенет арттырмастан, жалпы ататекпен аталык !здщ немесе аналык уянын непзш салушы- мен генотшгпк уксастыкты артыратынын кептеген зерттеулер аныктады.

Генетикальщ уксастык коэффициент! де инбридинг коэффициент! сиякты нактылы генетикальщ уксастыкты керсетпейщ, ол тек эр турш жуп тацдаудагы сэйкес генетикальщ уксастьщтьщ каншальщты артуын сипаттайды. Сондай-ак оныц нактылы шама- лары сол есептелген ею малдыц генетикалык уксастьщ дэрежесш емес, элп ею мал алынган жолмен алынган урпактьщ барлык еюлдершщ генетикальщ уксастыгын дэл1рек сипаттайды. Соны- мен, генетикальщ дасастьщ коэффициент! ортак бабаныц нэсщщк касиеттершщ урпакта бшшушщ салыстырмалы ыктималдыгын (мумюндагш) керсетед1.

Генетикалык уксастык коэффициент! шеж1рес! бойынша eKi малдыц б!р-б1р!мен немесе ата-бабасымен генотшгпк (нэсшдак) уксастьщ мумюншшшн бейнелейд!. Бул коэффициент туыстык

329

катынасы жок ею мал унйн эр уакытта нелге тен, ал 6 ip-6ip iM eH туыстастар yuiiH ол 0-ден 1-ге дейш ауыткуы мумюн. Сонымен катар, генетикалык уксастык коэффициент! эр турл1 инбридинг дэрежесшщ генетикалык салдарын нактылы анык сипаттай алады.

Ецщ жогарыдагы тецдеущ пайдаланып генетикалык уксастык коэффициентш есептеу жолдарына б1рнеше мысалдар келттрешк.

Генетикалык уксастык коэффициентш есептеу ушш ец алды- мен тексершетш ею (немесе б1рнеше) малдыц шеж1релерш жа- сау кажет. Содан кейш шепплетш мэселелер: 1) олардыц шежь релершде ортак ата бар ма, жок па, осыны нактылы бшу керек;2) ортак аталар орналаскан шеж1ре катарларыныц ретпк санын аныктап алу кажет; 3) ортак ата инбридинг жолымен алынса, олардыц инбридинг коэффициент! (fa) есептеп шыгару керек; 4) тауып алган керсетюштерд1 тец цеуге салып генетикалык уксастык коэффициенттн (R,) есептеуге Kipicefli.

1-мысал. Мунда шеж1релер1 бершген X пен У-тщ генетикалык уксастык коэффициентш есептеу, мысалы келпрщщ.

X Ус дЕ Н У г

А ВЕ Г р мТ Ю Ф К л г о г

Шеж1релерге сэйкес X пен У-тщ ортак ата-бабалары бар. Ол - Е мен Г. Бул eKeyi аутбридинг жолымен алынган. Сондыктан eKeyi ушш де f = 0; Осыган орай генетикалык уксастык коэффициент! есептеу ушш оцайлатылган

тендеуш пайдалануга болады. Генетикалык уксастык коэффициентш Е мен Г орналаскан ата-бабалар катарына карап есеп- тейм1з.

330

Е-нщ reHi бойынша Rx/y —f1 ]2+2

=1. 2 , а)Г-нщ reHi бойынша R уш Рет есептелшедкх/у

У % IГО2+2 ЖIIN>

7 = 0,0625: (А мен Д-ньщ экеЫ ретшде);

2>3+2

f 1V— = 0,0312: (Р мен Д-нын 9Keci ретшде); 2

(^Т2 ГО53) Rx/y = I ~ = I “ I = 0,0312: (М мен Д-ныц экеа репице);

Eici ортак бабаньщ гендер1 бойынша генетикалык уксастык R , =0,0625+0,0625+0,0312+0,0312=0,1874;

Сонымен катар Х-тщ шеж1ресшен оныц Г аталыкка инбридинг жолымен алынганы кершш тур. Сондыктан Х-тщ инбридинг коэффициент! - f -T i есептейм1з:

f t ( Г2+3-1

H H S - + — = - = 0,125 16 16 8

Ал У болса, аутбридинг жолымен алынган, сондыктан f =0; ендо тапкан сандарымызды Heri3ri тендеуге саламыз:

VB+/I|

_ 0,1874 (1 + 0) _ < Щ 7 4 _ М « 7 4 _ „ ,„ .,-------

2-мысал. X - малдьщ тшелей езшщ кейб1р ата-бабаларымен генетикалык уксастыгын аньщтау. Мысалы, ез атасы В-мен жэне шеж1ресшде уш рет кайталанган бабасы Г-мен генетикалык уксастык коэффициентш есептейм1з. Ол ушш мына темендеп тецщкп пайдалану ыцгайлы:

331

R.,=Vc+/.)(l+/,)

В-нщ reHi бойынша генетикалык уксастыкты есептеу ушш эуел1 В-нщ гомозиготалылыгыныц кобею коэффициента! (инбридинг коэффициентш) f -ны есептейм1з. Ce6e6i ол Г атасы аркылы инбридинг жолымен алынган.

'•= {-2 ) = { 2 ) = Г 0Л25

Сол сиякты Х-тщ де Г аркылы (eHeci жагынан 6ip рет, атасы жагынан 2 рет кайталанган) инбридинг коэффициентш (f ) аныктаймыз.

к 2+3+1 у , \ 4 П 12 ) 42

В ушш п=1. Ещц белгш корсеткшггерда жогарыдагы тендеуге саламыз.

К, а - ° '5 1 ’ 125 • = 0,5немесе50%^(1 + 0,125) (1 -h 0,125) V 1,1251,125

Сонымен баласы Х-пен экеа В-ньщ гендершщ укс астыгы, ягни генетикалык укс астыгы 50%. Бул каз1рп генетикалык тужырым тургысынан тусшжп. Кез келген урпак нэсшдок касиетшщ жар- тысын экесшен, жартысын шешесшен алады.

Ецщ X пробандтьщ шеж1рес1нде уш рет кайталанган Г ба- басымен генетикалык уксастыгын аныктаймыз. Ei3re Х-тщ инбридинг коэффициент белгш, f = 0,125. ал Г-нщ инбридинг коэффициент! (f) 0-ге тец. Ce6e6i ол инбридинг жолымен алынбаган. BipaK Г шежфеде уш рет кайталанган. Сондыктан п-ныц уш магынасы бар: п=2 (енесшщ экеа): п=3 (экесшщ енесшщ экеа): п=3 (экесшщ экесшщ экеа). Ещц генетикалык уксастык коэффициентшщ теццеуш пайдалануга болады.

332

= 0,472 немесе 47,2%

Сонымен Х-тщ аргы бабасы Г-мен генетикалык; уксастыгы да 50 пайызга жуык, ягни оныц тйселей экес1мен уксастыгымен бфдей болып отыр, Бул генетикалык; кагиданы жокка шыгарушы айгак емес, зацды генетикалык кубылысты дэлелдейтш айгак. Муныц басты c e 6 e 6 i - X малды алу жолында Г бабасына инбридинг пайдалануда. P e r r i , жуйел1 турде колданган инбридинг пробандтыц сол инбридинг журпзшген бабасымен генетикалык уксастыгын жогары дэрежеде сакгауга мумкшшшк тугызады. Бул арада басты ескеретш мэселе - инбридинг дэрежесш, ягни гомозиготалылыкггыц кебею коэффициент! шогырлатпай-ак, аса кунды ата-бабаны алые катарларда жш кайталау аркылы олар- мен пробандтыц генетикалык уксастыгын жогары дэрежеде сактап калуга болатындыгы. C e 6 e 6 i инбридинг коэффициент! мен генетикалык уксастык коэффициенттершщ арасында улкен айырмашылык бар. Гомозиготалык пен генетикалык уксастыкгыц кебеюлер! эр турл1 кубылыстар жэне олар эр уакытта б!р багытта журмейд1. Сондыктан да ею мал б1рнеше ген бойынша 100% го- мозиготалы бола турып, 6 ip -6 ip iM eH генетикалык уксас болмауы мумкш. Мысалы айталык, 6 ip im u i малдыц r e H o ra n i - AAeeCCdd, еиншюшйа - ааВВссДД. EK eyi де терт жуп геш бойынша толык гомозиготалы, 6ipaK олардыц ортак бйрдей гендер1 жок, ягни генетикалык уксас емес.

Элбетте тукымныц генетикалык б1ртекшйп (б1ркелкши1) жен1нде эцпме еткенде, сез тукым екшдерш1ц гомозиготалы да, гетерозиготалы да гендер1 бойынша уксастыгы туралы болады. Сондыктан мал тукымын асылдандыру жумысыныц непзп максаты - тукым бойынша гомозиготалылыкты кушейту емес, мол ен1мд1, аса кунды екшдершен генетикалык уксастыкгы жогары дэрежеде сактау. Бутан орта дэрежедеп немесе шалгай инбридинга, ягни аса кунды бабалардыц мал шеж!ресшц III, IV катарларында жи1 кайталануы аркылы жетуге болады.

Осы ретте, scipece колдан урыктандыру аркылы 6ip атадан ете кеп урпак алуга мумкш жагдайда, жалпы пайдаланылатын аталык тукым малыныц саны азайган сайын, тукым бойынша да гомозиготалылыктыц ретнз кебешп кету Kayni бары эр уакытта есте болуы керек. Сондыктан жекелеген табын бойынша да, жалпы тукым бойынша да инбридинг пен генетикалык уксастык коэффициенттершщ шамасын уакытында есептеп бшп, оларды сэйкес жуп тандау аркылы реттеп отьфу - зооинженердщ тел миздеп.

Мал туцымын асылдандыру жумысындагы инбридингтщ рвлг мен орны. Жакын туыстык жуптастырудьщ зиянды зардап- тарына карамастан, инбридинг тукым асылдандыру жумысыныц жуйесшде мацызды орын алады. Инбридинг колданылмай шыга- рылган малдьщ 6ipfle-6ip багалы тукымын атау киын.

М.Ф. Ивановтыц украиндык ак шопщаньщ тукымын шыгару- дагы инбридингп пайдалану мысалы айтуга турарлыктай. Жергшкп кыска кулакты украиндык шопщаны ipi ак шопща тукымыныц кабанымен будацдастыру аркылы кейш жаца тукымныц непзш салушы репнде танылган кабан Аскания I-fli алган М.Ф. Иванов осынау ерекше малдьщ касиеттерш урпагында орныкгыру ушш ете жакын инбридинг (кан араластыру) кол данды. Аскания I e3imn карындастарын, ургашы урпагын жэне ургашы немерелерш урыктандырады. Буданньщ атасына (Аскания I) ете жакын инбридинг журпзе отырып жэне муны малды дене 6iTiMiHiH мыктыльиы, eHiMfliniri, Оцтустк Украина климатына 6eftiM4uiiri жетнен катац сурыптаумен уштастыра отырып, М. Ф. Иванов алга койылган максатка сай келетш таццаулы малды ipiicren алады да, ете жакын туыстык жуптастырудьщ зиянды эсершщ байкалуына жол бермед1. Будан соц галым кабандардыц баска бес аталык i3in пайдаланып, инбридингп токтатты жэне туыстас емес малды жуптастыруды колдана бастады. Сейпп инбридингп катац сурыптауды жэне максатка сай жуп куруды уштастыра колданудыц нэтижес1нде erri-майлы шопщаньщ жаксы тукьгмдарыныц 6ipi шыгарылды.

Биологиялык тургыдан алганда, малды узак уакыт жакын инбридинг колданып ecipynin орташа жэне шалгай инбри-

334

динг колданудан айырмашылыгы бар. Орташа инбридингте гомозиготалыльщ децгеш гана есед1, 6ipaK муныц ececiHe аса кернекп ата-тектщ урпактыц генотипше scepi барынша артады, ягни генетикалык уксастык пайда болады. Орташа инбридинг организмнщ мыкгылыгы мен Typni ауруларга резистенттшгш кемггпестен, багалы тукым куалайтын касиеттердщ ныгая тусуше себепнп болады.

Асьш тукымды мал ecipeTiH зауыттардыц непзп Minaeri- езшщ бойындагы касиеттерд1 урпагына удайы 6epin отыра- тьш аса багалы асьш тукымды аталыкгарды ecipy. Тукымныц касиеттерш жаксартатын мундай аталыкгарды шыгаруга туыстас малды жуптастыру эдюш колданады. Тукым аса кернекп аталык 1здерден шыккан малдыц сапасы айрыкдга топтарынан турады. Тукым iniinqeri аталык 1здермен журпзшетш жумыс орташа инбридингп пайдалану аркылы жузеге асырьшады. Булайша жуптастыру sflici аса багалы малды - аталык 1здерд1 жалгастырушыларды алуга мумюнднс бередь О.А. Иванова малды аталык 1здер бойынша ecipyqe колданатын инбридингтщ терт тип1н ажыратады.

1. 0Keci мен memeci белгш 6ip гана аталык i3 екшдер1, олардыц шеж1ресоде ортак ата-теп Т1келей аталык жагынан кездесед1, ягни аталык i3 iminaeri жуптастыру журпзшедь Инбридингтщ бул типшде аталык i3 басшысыньщ тукым- куалаушьшык касиеттер! ныгайтылганымен, баска аталык !здердщ тукым куалаушылыгы мен acepi кемцщ, урпагыныц мыктылыгы мен тез1мдшгшщ де кему1 мумкш. Инбридингтщ бул тшп жылкы ecipyqe сирек (6,9%), ipi кара ecipyzje жш (20-25%) пайдаланьшады.

2. 0Keci мен memeci эр Tyni аталык 1здерге жатады, 6ipaK шешесшщ шеж1рес1нде экеЫ жататын аталык i3flin басшысы жэне баска, eHeci жататын аталык i3 басшысы кездеседь Инбридингтщ бул тишнщ 6ipiHmi типтен ерекшелш - енесшщ шеж1реанде экесшщ аталык i3inin Heri3iH салушыныц dcepi енесшщ dKeci жататын баска аталык 1здщ эсер!мен эларетшген. 1с жуз1нде бул аталык 1здер кроссы болып табылады. Мундай инбридинг малдыц генотипш байытады, ол 6ipimni типке карагацца, жш кездесед1 (жылкы ecipyae - 23,6%, ipi кара ecipyqe -16-30%).

335

3. diced мен nienieci эр турш аталык 1здерге жатады, 6ipaK экесшщ шеж1ресшде eHeci жататын аталык Ьшщ непзш, сондай- ак eHeci жагынан баска аталык вдщ непзш салушы кездесед1 Мундай инбридинг - ею-уш урпактьщ бойында журпзшетш кэдамп аталык 1здер кроссы. Кросстыц нэтижесщце алынган аталыкты кайтадан сол аталык i3ZUH аналыгымен жуптастырады, ягни инбридинг eHeci жататын аталык 1здщ непзш салушыга карай журпзтедь Мунда жуп куру эртекп болады да, урпак организмшдеп зат алмасу каркыны мен дене бтмш щ мыкты- лыгын арттырады (микрогетерозис). Жылкыныц орлов тукымын да мундай инбридинг, О. А. Иванованыц маглуматтары бойынша, 12,9%, ipi кара еаруде -11-20%.

4. Эке-шешеа - эр Typni аталык !здер eKumepi, 6ipax екеушщ де шeжipeciндe енелш ата-тек аркылы ететш уппнпп аталык i3fliH непзш калаушы кездесещ. Булайша жуптастыруда ей аталык i3 кроссы журпзшш, ол аналыктар аркылы ушшпп аталык i36eH ин- бридингке уштасады, ягни уш аталык йздш кросс калыптасады. Мундай туыстык жуптастыру урпактьщ гомозиготалыгын арттыр- маганымен, ешмдшп жэне телшщ таршшк кабшеп женшен жогары класты урпак берещ. Мундай инбридингп айтарлык- тай жш пайдаланады (жылкы еаруде 46,8%, шошка ocipyae 28- 44%).

Селекциялык тургыдан алганда инбридинг жогары класка жататын тукымдык букаларды аталык 1здер мен тукымдардыц непзш салушыларды алу эдйл ретшде мацызды. Шортгорн тукымыныц Фаворит букасы, кара-ала тукымныц Адема 197, санта-гертруда тукымыныц Манки, симментал тукымыныц Мергель букасы, гол- штин тукымыныц Монтивик-Гладиатор жэне баска 33 i36acuibi инбридингп иайдалану аркылы алынган.

внеркэстпк кус шаруашылыгында инбредп 1здер шыгаруда, сондай-ак iuimapa erri малды жэне шошка шаруашылыгында туыстас малды жуптастыру зор мацызга ие болып отыр.

Ka3ipri кезде en i кус еюруце синтетикальщ Аздер салу деген эдцстт кецшен пайдалануда. Оларды кобше эр турл1 тукымдардыц арнайы жупталган 2-3 аталык i3iH будандастыру жолымен шыгарады. Keft6ip ата-тектер1нщ кернекп касиетгерш ныгайту ушш синтетикалык Аздерге эр турл1 дэрежедеп инбридинг

336

колданады: аталык 1здщ алгашкы беки бастауында жакын инбридинг, оныц соцында орташа инбридинг колданады.

Соцгы жылдары кустарды гибридтеу кецшен журпзшуде. Ол eнiмдiлiк багыты женшен мол ешмд! инбредп 1здерд1 шыгаруга, оларды асыл тукымды кус зауыттарында уйлес1мдшкке тек- серу мен сурыптауга жэне едэу!р мол етмщ гибрид кустар алу максатымен бул аталык Ьдерда ецщр1стш шаруашылыктарда будандастыруга непзделген. Инбридинг гомозиготалылыкты ку- шейтуге жэне тукым куалаушылыкты ныгайтуга, беютуге cenTiriH

зштзегшдакген, куспен журпзшетща селекциялык жумыста оны жумырткалагыш жэне етп инбредп аталык i3 шыгару унпн тшмд! пайдаланады. Мунда инбридинг коэффициент! жумырткалагыш аталык 1здерде 35-50 пайызга дейш, етп аталык 1здерде 12-15 пайызга дейш (Райт бойынша) жету1 мумкш.

Жакын инбридинг колдану аркылы алынган 9p6ip аталык 1здщ, эдетте, еншдшк касиеттер1 женшен баска инбредп аталык 1здерден айырмашылыктары болады, ал i3 шпндеп семьялар арасындагы езгергшпк коэффициент! жумырткалагыштыгы женшен 10-12 пайыздан жумырткасыныц массасы женшен 5-6 пайыздан жэне телшщ массасы женшен 8-10 пайыздан аспайды. Жакын туыстас жуптастыруды пайдалануда кустыц эмбрионалдык жэне потэмбрионалдык кезендеп прш ш к кабшетше зор кецш беледг Егер кустыц прш ш к кабшеп мен ешмдшгшщ кеми бастаганы байкалса, кейб1р дарактарды гана емес, сонымен 6ipre тугае се- мьяларды жэне TinTi кейб1р калыптаскан аталык 1здерд1 тугасымен жарамсыздар тобына шыгарады.

Мол еш мдшп жэне уйлеамдшп ушш селекцияланган инбредп 1здерд1 будандастырып, осыныц нэтижесшде ата-енеле- р1мен салыстырганда едэу1р еш\ад урпак алуды кросс деп атайды.

Ka3ipri уакытта асыл тукымды кус eciperiH шаруашылыктарда жумырткалагыш жэне етп багыттагы мол ешмд1 кростар жеткш кп деуге болады, бул жагдай шаруашылыктарда гибридп кус- тарды гана пайдаланып, ел1м!з бойынша алганда тауыктардыц жумырткалагыштыгын едэу1р арттыруга мумюндш бердг Жаксы жумырткалагыш кросс тауыктарынан жылына 260-280 жумыртка алынады, 1 кг жумыртка массасына 2,6-2,7 кг азык жумсалады.

22-1382 337

Инбридингтщ зияиды зардаптарымен курес журпзу шара- лары. Инбридингтщ зияиды зардаптарын жою ymiH, ен ал дымен, туыстас емес жануарлар жуптастыруды, кан тазартуды жуйел1 журпзу кажет, ягни сол тукымныц жогары класты, 6ipaK шаруашыльщтагы аналык мал басына туыстык жакындыгы жок аталыкгарды пайдалану керек. Дене бтм1 мыкты жануарларды катац сурыптау, оларды ecipy уппн жаксы жагдайпар тугызу инбредп депрессиямен курес журпзудщ мацызды шаралары болып табылады. Шошка eciperiH асьш тукымды мал зауыттарын- да инбредп депрессиямен курес журпзудщ баска шараларымен катар, интербридинг пайдаланады.

JI. В. Тимофеев жасаган бул эщстщ мэш мынада: жетекпн асыл тукымды мал зауыттары кейде кабандарды осы тукымныц мол eHiMfli баска табындарьгаа ж1бередо де, бул кабандардьщ еркек урпагын б1рнеше (1-2) буыннан кейш табынды одан 9pi жетиццру ушш кайтарып алады. Баска шаруашыльщ жагдайларында ecipin- ген кабандардьщ урпагында бетен, табынга тэн емес тукым куалайтын информация толыгырак болады, бул оларды табында калыптаскан атальщ iszjep бойынша еаруде инбридинптщ зиян- ды зардаптарынан корыкпастан пайдалануга мумкшдпс бередт

11.3 Малды аталык пдер жэне аналык уялар жуйеа бойынша ecipy

Табындагы жэне тукымдагы 9p6ip малдыц езщщк ерекше- niicrepi болады, олар дене бтмпндеп, ешмдшк сипаты мен децгешндеп айырмашылыктарга гана емес, сондай-ак мундай касиеттерд1 урпагында сактай алу кабшетше де байланысты. Эдетте шаруашылыкка пайдалы багалы касиеттерш урпагына жаксы бере алатын мал жаппай пайдаланылады, олардьщ урпагы да табьшта, тукымга езгелерден repi купгп жаксартушы эсер етеда. Мал негурлым багалы болса, тукымда оньщ тукым куалайтын KacHerrepi согурлым кебейе, беки туседь

Егер осындай мал аталык болса, оныц еркек жэне ургашы телдерш, немере телдерш тукымга калдьфады. Сурыптау жэне жуп куру аркылы багалы аталыктьщ урпагын шебер пайдалану- дан малдьщ ешмдшп уксас тобы - аталык !здер алынады. Егер осындай кернекп мал аналык болып шьщса, онда оныц ургашы

338

урпагын, ургашы немерелер1 мен ургашы шеберелерш тукымга кал дыр а отырып, мал топтайды. Осьщдай ерекше мол OHiMfllniri мен жаксы касиеттер1 бар 6ip анальщтан тараган, соган ешмдшп мен касиеттер1 женшен уксас жэне осы касиетгерш урпагына туракты бере алатын ургашы мал тобын аналык уя деп атайды.

Мал тукымын асылдандыру жумысында 3p6ip табында жэне тугае алганда тукымда малды атальщ 1здер мен апалык уялар бойынша ocipyzuH айрыщпа зор мацызы бар. Тукымга тэн кунды- лыктардыц бэрш ap6ip малдыц бойында тугел калыптастыру мумкш емес. Тукымныц турлппе артыкшылыктары оньщ курылымына юретш аталык 1здер мен аналык уяларда жинак- талады да, алдагы уакытта тукымды жетщщру ушш кажет болатын икемдшктерд1 калыптастырады. Атальщ 1здер мен аналык уяларды шыгару - баяу 9pi машакатты шаруа. Ол кейб1р малдыц артыкдпылыкгарын мал тобыныц артыкшылыктарына айналдыруга мумюндпе беретш терец, максатты тукым асылдандыру жумыстарын журпзущ тал ап етедь

Малды аталык 1здер аркылы ocipyqi колдангалы 100 жыл- дан астам уакыт етп, ал оныц кейб1р элементтер1 Tiirri XVII га- сырда белгш болган. Тукым асылдандыру icimn теориясы мен практикасыньщ дамуына карай бул тэсш барган сайын жетш- дцршп, Ka3ipri уакытта малды атальщ 1здер мен апалык уялар бойынша ecipy тукыммен жумыс журпзущц ец тшмщ эдкл болып табылады.

Атальщ Аздщ мынадай турлерш ажыратады: генеалогиялык немесе формальдьщ i3, туыстык топ, инбредтйс аталык i3, жалган аталык i3 жэне зауыттык аталык i3.

Генеалогиялык; топ 6ip кернекп ата-тектен шыккан 6ipHenie буындык урпактардан куралган кептеген малдан турады. Мундай топтьщ малдары олардыц непзш салушыларга туыстыгына карамастан, эр текп болып келед1. Оларды шеж1ре бойынша аталык жагынан шыгу теп гана 6ipiicripefli, ал топтыц непзш салу- шы олардыц аргы ата-теп болып табьшады.

Генеалогиялык топ деп ат алатын бул терминщ эдетте ею жагдайда колданады.

1.Тукымга генеалогиялык талдау жасауда жекелеген туыстык топтар мен 6ip кезде багалы жэне кец таралган есю, 6ipaK каз1рп

339

кезде жойылып кеткен зауыттык аталык 1здердщ арасындагы шыгу теп женшдеп байланысты аныктайды. Мысалы, кара ала тукымныц шыгу Teri женшен голланд тукымыныц эйгш есю аталык 1здершщ непзш салушы Адемамен байланыскан кептеген осы замангы аталык i3flepi мен туыстык топтары бар. Сондыктан аталык 1здерд1, туыстык топтарды жэне шеж1ре кестесшщ он жагында Адема атты мал бар барлык баска да малды Адеманыц генеалогиялык тобына жаткызуга болады. Кырдыц кызыл сиыры тукымында Премьера букасыныц генеалогиялык тобы 20 зауыттык аталык i3fli камтиды.

2. Белгш 6ip багалы аталыктьщ б1рнеше урпакта кебейтшген, 6ipaK aai де айтарлыктай жетщщршмеген жэне селекцияланбаган, зауыттык аталык i3 ретшде эл1 танылмаган урпагы. Мысалы, ipi караныц кара ала тукымында - Хартонньщ, Анероидтыц жэне т.б. генеалогиялык тобы, Сычев тукымында - Левонныц, Орлеаннын жэне т.б. генеалогиялык тобы бар.

Генеалогиялык; немесе формальды аталык, i3 дегешыпз - белгш жоспарсыз, максатты сурыптау мен тацдаусыз алынган 6ip багалы аталыктьщ 6ipHenie буынга жататын урпагын камтитын малдыц тобын бшд1ретш уксас угымдар. Мундай топта б1ртектшк байкалмайды жэне мундай малды байланыстырып туратын жалгыз белп - бул тшелей экесшщ шеж1резд жагынан 6ip ата- тектен шыгуы. Формальды 1здер, непзшен алганда, аталыкгарды шыгу тегше карай сурыптау аркылы калыптастырылады. Ата- лыктарды сурыптау каншама катан журпзшсе жэне олардьщ каншама кепшшк белит кешн препотентп жаксартушылар болып шьщса, мундай аталык 1здерде шаруашылыкка пайдалы белгшердщ керсетк1штер1 согурлым жогары, генеалогиялык 1здщ сапалык ерекшелт соншама айкын байкдлатын болады.

Туыстьщ топ угымы аса накты угым емес. Бул термицщ эдетге мынадай жагдайларда колданады:

- белгш 6ip дэрежеде туыстык байланыстары бар малды шыгу тегше карай топтарга белу ymiH табынга талдау жа- сауда. Мундай талдау аталыкгы урпагыныц касиеттер! бойынша багалау женшдеп, аналык уялар мен аталык Аздердщ бар екенш аныктау женшдеп мэселеш шешуден бурын жур- пзтедц

340

- тукымды апробациядан етшзу женшдеп комиссиялар мен кецестер тукымныц генеалогиялык курылымын аныктау yniiH.

Keii6ip авторлар туыстык топ, генеалогиялык немесе фор- мальды аталык 13 деген угымдарды толыгымен уксас угымдар деп тусшедь

Инбредт1 Ьдер малды ете катац сурыптау аркылы болашакга 1здерд1 будандастырудан гетерозис кубылысын алатындай есеппен жакын туыстык жуптастыруды колдану жолымен арнайы шыгарылады. Инбредп Ьдермен жумыс журпзу аддипшп емес тукым куалаупгыльщты пайдалануга жэне малды ете кеп мелшерде жарамсыздар тобына шыгаруга непзделген, оны ipi жэне еамталдыгы шамалы малга колдануга болмайды. Осыган байланысты инбредп isAepqi шыгарып, пайдалануды непзшен алганда кус шаруашылыгында, кейде шошка шаруашылыгында колданады.

Н. А. Кравченко “жалган аталык i3” терминш енпзген. Мундай аталык i3 табында ете багалы атальщтар жок болганымен, аса кернекп аналыктар кездесеин жагдайларда калыптасады. Мун- да багалы аналыктарды 6ipHeme буындык урпактар бойында кездейсок аталыктармен 6ipre-6ipre жуптастыру аркылы атальщ- тардыц емес, аналыктардыц тукым куалаушылыгы ныгайтыла туседь

Зауыттьщ атальщ й (ecici терминология бойынша “канныц зауыттык линиясы”) - аса кернекп аталыктан шыккан мал тобы, олар соныц атымен аталады, соган тэн ешмдшк касиеттерА мен баска да ерекшел1ктер1 бар; булар жуйель максатты сурыптау мен жуп тацдау аркылы сакталып, жеплд1ршедц де, урпакта негурлым жаксы KacHerrepi сакталады.

Малды аталык 1здер бойынша ecipy эдасшщ Tyrnci максаты да осы накты зауыттык аталык 1здерщ шыгаруды, журпзуд1 жэне пайдалануды кездейдц. Н. А. Юрасов аталык i3fli микротукым, тукымныц ерекше 6ip белйг ретшде карастырады. Кец келемд1 селекцияны тукым асылдандыру жумысыныц уйымдастыры- луы мен ттм дш тн арттыруга септтгш типзетш жуйе ретшде енпзу дэстурл4 жеке селекция эдгсше кайшы болмайды. Жеке селекция эдасше малды шыгу тегше карай багалау, асыл тукымды мал шаруашылыктарында малды аталык 1здер бойынша

341

ecipy, жуп таццау, ещцрютш мал фермапарында жэне барлык шаруапшлыктардын табындарында белгш 6ip i3re жататын аталыктарды пайдалану, багалы аналык уяларды калыптастыру жатады.

Асыл тукымды мал шаруашылыктарында малды аталык is- дер бойынша ecipy - сутп мал ecipyqeri тукым асылдандыру жуйесшщ, кец келемщ селекцияныц тшмдшгш айтарлыктай арттыратын, мацызды элементтершщ 6ipi жэне солай болып кала бередь Алайда аталык i3Aep бойынша ecipy эдйстершщ 03i жетщщршш, малдыц асыл тукымдык касиетгерш багалаудыц жаца тэсщцер1мен жарактануы керек.

Н. Г. Дмитриев Ka3ipri заманда аталык 1здердщ мацызы кемь мейд1 деп атал керсетед1, ейткеш олар селекциялык тургыдан алганда тукымныц барынша белсецщ курылымдык б1рл1ктер! болып кала 6epefli жэне аталык isaep аркылы ecipy кец келемд1 селекцияныц курамдас бел1ктершщ 6ipi болып саналады.

Малды аталык Аздер бойынша ecipyqin непзп максаты - олардыц ататепнщ тукым куалайтын артыкшылыктарын сактау гана емес, сонымен 6ipre 6ipHeme буын бойында багалы жаца нэсщщк касиеттерщ жинактау жолымен 1здерд1 байыта тусу. Аталык 1здер бойынша ecipy тукымды жетщщру ушш Kefi6ip малдыц аса кернекп касиетгерш барынша толык пайдалануга мумкщщк берещ. Бул тукымныц курамын жэне кейб1р малдыц букш жеке ерекшел1ктерш мукият зерттеущ кажет ететш шыгармашылык процесс.

Аталык 1зге жататын малдыц айрыкша кундылыгы мынада: олар ездершщ мол ешмдшпн урпагыныц бойында негурлым жаксы сактайды жэне аталык Аздермен журпзшетш жумыс негурлым жаксы dpi дурыс болса, мундай касиеттер согурлым жаксы байкалады. Сондыктан аталык 1здер бойынша ecipy эдгсш малды багыттап ecipy жэне жаксы азыктандырумен уштастыра журпзу - кажетп KacHeirepi бар мал алудыц ец сещмд1 эдгсь

Малды аталык 1здер бойынша ecipyqi шартты турде мынадай кезендерге белуге болады: аталык 1здер куру, аталык 1здермен жумыс, isaep аралык кросстар алу.

Аталык ядер К¥РУ- Аталык 1здер курмастан бурын, ец ал дымен, жумыстыч максаты мен мгндеттерш, сондай-ак тэсшдер1 мен

342

жоспарын аныктайды. Жаца аталык 1здер шыгару жаца тукым шыгарудьщ басы болуы мумкш. Бул жагдайда аталык 1здщ непзш салушыны шыгаруга есептелген арнайы ойластырылган б1ркатар жуптастырулар журпзшедь Алайда жаца аталык 13ДЩ колда бар тукыммен жумыс icTey барысында да пайда болуы ыктимал, бул тацдаулы малдыц шпнен жаца атальщ i3 куруга непз с алатын мол ешмш, ерекше касиетп аталык алу yniiH THicii жуптастырулар журпзудщ барысында мумкш болады. Демек, бул жагдайлардыц екеушде де аталык i3 куру ушш непз калаушы кернекп тукымдык аталык аныкталуы немесе арнайы шыгарылуы тшс.

Жаца аталык i3 шыгарудьщ ец карапайым жэне кец таралган жолы - топтыц баска екшдерше Караганда едэу1р артьщшьшьщ- тары бар мал пайда болтан кезде есю атальщ Ьден оны тармак ретщце белш алу. Жаца аталык 1здщ непзш калаушыны тацдау барысында оныц бойында кажетп белгшер мен касиеттердщ кешеш болып кана коймастан, сонымен 6ipre, 6ipreKTi жогары багалы урпак 6epyi де тал ап етшед1, ягни ол препотентп жаксартушы болуы тшс. Непз калаушы аталыкты тандаганнан кейш урпакта оныц артьщшылыктарын сактау жэне ныгайту м1ндет1 турады. Атальщ i3 курудыц бул кезец1нде непз калаушыга жэне оныц урпагьша мшез-кулкы, ен1мдш1к децгей1 жэне баска да барлык ерекшелйсгер1 женшен барьшша уксайтын багалы анальщгар- дан жуп тацдайды. Туыстык жакындыгы жок мундай багалы аналыкгарды жуп тацдауда кещнен пайдалану жаца атальщ 1зде кажетп тукым куалайтын касиеттердщ кушейе тусу1не септйтн типзеда.

Туыстык емес гомогенд1 жуп курудан баска, непз калаушымен жуптастыру ymiH оныц тацдаулы ургашы урпагы мен ургашы немерелершщ 6ipa3 белйтн белш кояды. Мундагы максат - кернекп непз калаушыга инбредтелген мал алу жэне оларды атальщ Ь жалгастырушылары рет1нде пайд алану мумк1нд1г1не ие болу. Гзбасшысыныц мундай ургашы урпагы мен ургашы не- мерелершде болашак атальщ i3re тэн касиеттер мен ерекшелпсгер айкын байкалуы тшс, сонымен катар дене 6iTiMi мыкты, экстерьер! кемюттшз, жаксы болуы кажет.

Атальщ isdi cabman ecipy. Аталык >з малый кебейту, олардыц касиеттерш бекггу жэне одан dpi жеплд1ру жумыстары ушш i3

343

жалгастырушыларын дурыс тавдаудьщ зор мацызы бар. Мундай i3 жалгастырушылар 1здщ непзш калаушыныц тшелей еркек урпагы, одан соц еркек немерелер1, еркек шеберелер1 жэне т.с.с. болуы мумюн.

Курылган аталык 1здщ касиеттерш беюте тусу максатында, непзшен алганда, орташа инбридингп пайдалану аркылы гомогецщ жуп куру журпзшещ, ягни багалы непз калаушыныц касиеттерш Te3ipeK жинактап, кушейте тусу кажет.

Мундай инбридингтерщ шебер колдану атальщ isre жататын малдьщ 1здщ непзш калаушымен генетикалык уксастыгын сактауга мумюндш бередг Атальщ 1зд1 жеплццру ушш оны жалгастырушыларга туыс емес, нэсщщк касиеттер1, тукым куа- лаушылыгы багалы жэне сонымен 6ipre ездершщ непзп сапалык ерекшелйсгер1 бойынша ecipineriH аталык 1зге сай аналыкгардан жуп курудьщ мацызы зор. Мундай аталыкгардыц ездершщ жэне олар енпзетш кернекп ататекгершщ жаксы нэсщщк касиеттер1 аталык 1зд1 жаца, багалы белгшермен толыктырып, онда зауыттык “капиталдыц” жинакталуын арттырады, сейтш непз калаушыныц ез1мен салыстырганда едэу1р багалы урпак алуга мумюцщк беред1, демек, атальщ 1здщ одан dpi жетшу ше сештгш типзедг

Аталык i3 ecipyzje оныц курамына юретш малдыц б1ртектш1гш сактауга тырысады. BipaK б1ртектшк дегешм1з - б1рден-б1р мак- сат емес, ол осы атальщ i3re тэн белгш 6ip касиеттердщ айкын байкалуы болып табылады. Bip атальщ 1здщ бойында тукымга тэн шаруапшлыкка пайдалы белгшердщ букш жиынтыгын айтарлыкгай жогары децгейде сактау ете киын. Сондыктан кепшшк жатдайларда 3p6ip атальщ i3 белгш дэрежеде мамандан- дырылган деуге болады, кейбф керсетюштер1 бойынша ол баскаларынан едэу1р ерекшеленш турады. Мысалы сутп мал шаруашылыгында 6ip атальщ йзден сут кеп алынса, еюнппсшен- майы кеп сут алынады, упшшп аталык i3 суттшк жэне сутшщ майлылыгы женшдеп жаксы керсетюштер1мен катар, жаксы сапалы ет береда, т.с.с. Шопща шаруашылыгындагы аталык 1здер мегеж1ндердщ енмталдыгы мен cyrrmiri, тез жеплпштш, бордакылану касиеттер1 женшен ерекше болып отырады. Кой шаруашылыгында 6ip аталык 1здщ жун! калыц болса, еюнпп

344

аталык; 1здщ жуш узын, упинпп аталык 1здщ жун талшыгыныц жуан-жщнпкелйгс езгеше болады.

Демек, ap6ip аталык 1здеп малдыц оган тэн ерекшелжтерй бойынша уксастыктары байкалуы тшс. Аталык i3 негурлым б1ртекп болса, ол согурлым асыл тукымдык тургыдан алганда туракгы жэне багалы болып саналады. BipaK аталык 1здер арасында тукымды одан dpi жетщщруде барынша икемд1 б о луга мумкшдж беретш айырмашылыктар да болуы THic. Аталык 1здердщ шйндеп 6ipreKTiniK езцишен пайда болмайды, оны 6ipHeuie урпактьщ бойында осы 1здщ багалы ерекшелжгерш сактап, дамытуга багытталган максатты i3 шшдж сурыптау мен жуп таццау аркылы кал ыптастырады. Мунда атальщ йда сактап, ecipy, жетщщру ушш шыгу теп женшен олардыц непзш салушымен байланысы бар барлык малды емес, атальщ i3 стандартына барынша толык жауап беретш олардыц ец жаксы белшн гана пайдаланады. Бул аталык 4зцщ ядросын курайтын модельдж мал болып табылады.

Малды атальщ i3re лайьщты деп есептеу ушш оныц шыгу тепн гана бшу жеполшлз, сонымен катар, осы i3re катыстылыгы женшде малга жан-жакты бага беру, ешмщлж KacHerrepiH жэне баска сырщы ерекшел1ктерше карап багалау аркылы гана тугашпкп niicip айтуга болады. Атальщ Ьдац станцартьшан ай- тарлыктай ауыткитын жэне багалылыгы шамалы малды 1збен журпзшетш алдагы жумыстарда пайдаланбайды. Кейде атальщ 13 ерекшелжтершщ тукым куалауы ургашы урпак аркылы гана емес, сонымен 6ipre жалгастырушыныц ургашы урпагыныц ургашы урпагы аркылы да етець Демек, атальщ i3 аналык мал аркылы да жалгаса алады.

Вологда облысындагы “Молочное” асьш тукымды мал зауы- тыныц табынындагы кара ала тукымныц Верхотура сиырыныц шеж1реЫ осыган мысал болады.

Верхотура сиыры эйгин Боукес букасыныц ургашы урпагы бола отырып, Аннас-Адема атальщ i3iHe жатады. Алайда оньщ eHeci Соленая сиыры атасы Нагоняй женшен Примус аталык 1зШц Heri3iH салушыга (III-IY) инбредтелген. Верхотура сиы- рында экстерьерлж ереКшеЛ1ктер1 мен ешмдшпс сипатына карай Аннас-Адема атальщ i3iMeH салыстырганца, Примус аталык i3imH Tnni жаксы байкалады.

345

Аталык i3zu жалгастырушылардыц зркайсысы оныц непзш салушымен тукым куалайтын ортак уксастыгы бола отырып, бутан коса олардыц жеке ерекшелйсгер1 де бар. Аталык iami жалгастырушыларга жеке ерекшел1ктер1 женшен кезге тусетш аналыкгарды жуптау белгш дэрежеде осы 1здщ баска жалгас- тырушыларыныц урпагынан езгеше болатын урпак бередг Аталык i3 оныц кейб1р жалгастырушыларыныц урпактары тобы- на осылайша жпггеп, бул осы 1здщ тармактары деп аталады.

Аталык 1здщ тармакталуы - осы 1здщ дамуына байланысты журпзшетш жумыстардыц мацызды ерекшелштершщ 6ipi. Ф. Ф. Эйснер аталык 1збен тшмдо жумыс журпзу ушш онда кем дегенде уш тармак болуы THic деп есептейдь

Тацдаулы тармакгарга кеп кецш белшедь олардыц урпагын кебейту кезшде артыкшылык жасалады, ал нашар тармактар элареп, аталык i3fli сактау жэне жетшд1ру ушш езшщ мацызын жояды.

55-кесте. Верхотура 5292 (П1-8467-3,64) сиырыныц luexdpeci

Соленая Боукес Паулюс 62761

Булка Нагоняй Корнюмер Боуне 403345 АЛаулюк 50717

Сонатка Скорпион Килька Вассал Боуке270623

КЛафкеТакомст

46911

АлехланерМартхал266891

ХаубоойсАннас-Адем

44162

3jF 2 00

Бата

лия

Обл

ом

Сви

нцов

ая

При

мус

Мод

ель

Валу

к

Нед

онос

ка ■оКвО.

О

Боук

е 23

8189

.

Мей

ле

3793

3

Афак

с 77

530

ваан1

МЛ

.Мар

тхал

л24

1092

SСП

1S

1IЯ£

Рейн

о 92

426

Анна

с-Ад

ема

30f

Жалпы алганда, ap6ip аталык i3 малды жуй eni турде сурыптау жэне жуп тацдау жагдайларында гана, оныц imbue, олардыц ешмдшк касиеттерш дамытуга сеппгш типзетш азыктандыру жэне кутш-багу жагдайларында гана сакталып, жетшуi мумкш. Аталык 1здермен журпзшетш тукым асылдандыру жумысы- ныц децгейше карай олар жаксарушы тур акты жэне нашарлау

346

багытындагы 1здер болып белшедь Жаксартушы атальщ 1здеп кейб1р тармактарыныц малы жэне орта есеппен алганда 3p6ip келеа урпагы алдыцгы урпагынан артьщ болады. Мундай атальщ 1здер багалылыгы шамалы 1здерд1 ыгыстыра келе, тез таралады, жаксы пайдаланылады, сейтш тукымды жаксартушы эсер етедг

Туракты аталык 1здеп малдьщ сапалык KepceTKiurrepi урпак- тар буыны канша ауысса да, шамамен 6ip децгейде сакталады. Мундай аталык 1здер багалы ататектен шыгып, олардыц тукым куалаушыльщ ерекшел1ктер1н сактайтындьщтан, кейб1р асыл тукымды жэне кептеген катардагы фермалардыц табынын жаксарту ушш пайдаланылуы мумюн, 6ipaK жалпы алганда олардыц тукымды жетщщрудеп мацызы шамалы. Егер атальщ 1зде жаксы тукымды жалгастырушьшарды шыгарудыц сэп туспесе, 9p6ip жаца урпак нашарлап, бул 1зд1 баска атальщ 1здер ыгыстыра бастайды, сейтш ол жойылады. BipaK атальщ i3fleri малдыц шеж1ре кестесшщ сол жак жартысында атальщ 1здер кроссына пайдалануга болатын багалы нэсщщк касиет сакталуы мумкш.

Белгип 6 ip аталык 1здщ шпнде езшщ ешмдшк KepceTKiurrepi мен баска да ерекшел1ктер1 (кешн кушешп, сурыптау мен жуп тацдау аркылы дамытьшатын) женшен кезге тусетш айрыкша багалы тармак пайда болса, онда мундай тармак дербес жаца аталык 1зге айналуы мумюн. Ал есю атальщ i3 езшщ мацызынан айрьшады немесе баска тармактармен катар сактала бередг Мысалы, i p i караныц симментал тукымында Сидонис атальщ i3 iH eH

белш т алынган Колос жэне Модус букаларыныц атальщ i3flepi бар. Булар T ip m u iiK етедц Сидонис атальщ i3 i Богатырь - Могара есю атальщ i3meH шыккан.

Тукымдагы 9p6ip аталык i3 белгш 6ip уакытта оныц непзш калаушыдан кашыктауына карай онымен генетикалык уксастыгы кемш, аталык i3re eHeci жагьшан енпзшген нэсщщк касиеттер1 араласып кетедг Тукымда жаца атальщ Аздердщ пайда болуы мен есю 1здердщ жойылуы уздшаз журш отырады. Алайда 9p6ip аталык Аздщ TipniLniK ету узактыгы оныц непзш салушы мен i3 жалгастырушьшардыц препотентпк дэрежесше, сондай-ак осы 1збен журпзшетш тукымды асылдандьфу жумысыныц аукымы мен тшмдшгше байланысты. Асыл тукымды артыкшылыктары кеп аталыктар жейспейнн жагдайларда атальщ 1здщ TipmuiiK

347

I1

ету1н узартуга тырысу оныц генетикалык ерекшелiriH жоюга экеп соктырады. Осыган байланысты eMipi кыска аталык 1здерге (3-4 урпак) артыкдпылык 6epinyi тию. ¥рпагынын касиеттер1 жеш- нен мукият тексершген багалы жаксартушы тукымдык букалар осындай аталык 1здердщ непзш салушылар болуы тшс. Мундай аталык 1здерд| инбридингп пайдалана отырып, сактаган жен. Бул генотиптерд1 бекпуге асыл тукымды жэне ешмдшк багалылыгы жогары малды шыгаруга кеподцк бередь Мундай жагдайда аталык 1здщ непзш салушыньщ касиеттер1 толык дэрежеде тукым куалай бершп, i3fli жаксартушы аталыктардыц yneci жогары децгейде сакталатын болады.

3p6ip тукымда оны ойдагыдай жетщщру ушш, аталык вдердщ ттмд1 молшер1 болуы тик. Keft6ip тукымдарда аталык 1здердщ шамадан тыс кеп болатыны аныкталган. Мысалы, ipi караныц симментал тукымында каталогтар бойынша 87 аталык i3 жэне 21 туыстык топ бар деп есептеледь Кырдыц кызьш, кара ала жэне баска тукымдарда да аталык 1здердщ саны кеп. Тукымды кептеген аталык Аздерге белу аталыктардын саны кеп болуын тал ап етедц, ал бул сурыптаудыц катаццыгын кемгтедо. Осыган байланыстыН. Г. Дмитриев жергшктт тукымдар ушш атальщ 1здердщ саны 5-6, ал кец таралган тукымдар ушш ap6ip аймактык тип шепнде осындай мелшерде болуы тию деп есептейдо. Эрине, бул катац шектелген лимит емес. Bapi накты жагдайларга, тукымдагы генетикалык ресурстардыц азды кептшне тукымда асылдандыру жумысыныц децгешне, тукым малыныц санына, асыл тукымды мал ecipy базасыныц бар-жоктыгы мен кушне байланысты. Bip асыл тукымды шаруашылыкта ecipLienH атальщ 1здер саны ондагы мал санына байланысты. Эдетте, 6ip шаруашылыктыц келемшде оаршетш немесе жетгщцршетш атальщ i3flep саны 3-4-тен аспауы тию. Катардагы шаруашылыктыц табынына атальщтарды жуптастыруга белуге 6ip мерз1м ушш, эдетте, 6ip аталык 1зда, одан соц екшпн атальщ i3fli, будан кейш ушшппсш жэне т.с.с тацдайды.

Аталык 1здер - аралык кросстар. Атальщ Аздер кростары дегетм1з - эр турл1 аталык 1здерге жататын малды езара жуп- тастыру. Аталык 1здер кросстарын жузеге асыруда тукымныц ресурстары толыгырак пайдаланылады. Bip атальщ 1здоц багалы

348

касиеттер1 келен атальщ Ьдщ касиеттерш тольщгыра келе, 1здер аральщ кростар аркылы алынатын урпактыц нэсщщк касиеттерш байытады. Бул тургыдан Караганда атальщ i3flep кростары 3p6ip [зле жинакталган барлык кундыльщтьщ синтез! болып табьшады. Кептеген жагдайларда атальщ 1здер кростары кезшде нэсщщк касиеттердщ гетерозис тутызатын csrrepi де байкалады. Эдетте, ешмдшк касиеттер1 женшен аса кернекп малды атальщ пдердщ сэтп кростары нэтижесшде шыгарады. 1здер кростары мал ен1мдш1гш тез арттыруга жэне шаруашылыкка пайдалы баска да белгшерш жаксартуга жэрдемдесумен катар, форма тузупи рел де аткарады, сейтш багалы жаца атальщ 1здерге бастама жасайды.

0 p6ip тукымда непзш салушылары сэтп кростар нэтижесшде алынган кец танымал аталык 1здер болады. Ipi караныц кырдыц кызыл тукымында эйгш аталык 1здщ непзш салушы Воедило букасы кез1ндеп танымал Бенц - Удалой жэне Премьера атальщ 1здершщ кроссы нэтижесшде шыгарылган. Симмен- тал тукымында 6ip атальщ 1здщ непзш салушы -Сигнал букасы, атакты Воротка сиырыныц (IV - 6505-6,04) атасы Мергель жэне Гетман аталык 1здершщ кроссы аркылы алынган.

Симментал тукымыныц аса кернекп рекордшы сиыры Рябуш- ка 1413 (IV - 14541-3,89) Беляк жене Этап атальщ вдершщ кро- сы нэтижесшде, Мальвина 2843 (IV - 14431-3,94) - Марс-Модус аталык йздершш кросы нэтижесшде шыгарылган.

Орыстыц жетста жылкысы тукымында езщщк ерекшелт болтан Жест айгыры (1600 м кашьщтыкты 1 мин. 59 5/8 секундта шауып еткен) Талантливый жене Налим атальщ 1здершщ кроссы аркылы алынган; осы тукымныц Властный айгыры (1,58,7)- Гильдейц жэне Воломайт атальщ аздер’шщ кросы нэтижесшде шыгарылган.

Кростарды алу кебше гетерогецщ жуп куру аркылы жузеге асырылады. BipaK гетерогендшк дэрежеа аталык iwepi женшен ете уксас малды жуптастыруга дейш алуан Typni болуы мумкш.

Аталык 1здер ecipy мен кростар алу езара тыгыз байланысты, олар гомогецщ жэне гетерогецщ жуптауды упггастыру аркылы 6ipiH-6ipi тольщтырып отырады. Егер гомогецщ жуптау аркылы нэсшдцк KacHerrepi беюген жаксы селекцияланган аталык 1здерд1 кростайтын болса, одан жаксы нэтижелер шыгады. Крое аркылы

349

алынган аса багалы мал жаца аталык Аздердщ непзш салушыларга айналганда, оларга аналыктарды жуптастыру тагы да гомогецщ снпатка ие болып, урпагында 6ip атальщ вдщ непзш салушыныц касиеттершен гана емес, кросталган аталык хздердщ шеж1ресш деп ата-тектер аттарын кайталау аркылы жаксы уйлес1мдшкке тэн ерекшел1ктерд1 бекггуге мумюндш бередь Сэтп шыккан кростар жэне оларды 1здеспру жиынтьщ немесе эмбебап аталык 1здер шыгару ушш материал тузедь

Кростар кезшде атальщ Ьдердщ 6dpi б1рдей езара жаксы уйлесе бермейдг Кейде кроет алатын багалы атальщ 1здер езара косылудан жогары нэтиже бере алмайды, 6ipaK олардьщ кез келгенш баскаша уйлес1мдшкке пайдалану аркылы етмдинк касиеттер1 тамаша урпак алуга болады. Зоотехниялык эдебиет- терде аталык 1здердщ сэтп алынган кростарына кептеген мы- салдар бар, 6ipaK сэтаз кростар будан да кеп болады, dcipece ол тек туыстас жуптастырудан сактану ушш журпзген кростардьщ шшде жш кездеседь Сэтп уйлес1мдшкп кец келемде кайталауга болады, бул негурлым багалы жануарлар шыгаруды алдын ала болжауга жэне жоспарлауга мумюндш бередь Кростыц тшмдиип ушш атальщгарды кай 1зден, анальщтарды кай 1зден пайдаланаты- ны да 6dpi6ip емес, 6ipaK барлык жагдайларда аталыктардыц асьш тукымдык касиеттер1 генеалогиялык уйлес1мдшктщ нэтижеле- рше эсер ететш болады.

вцщрктш шаруашыльщтар ушш атальщ 1здердп ауыстыру принцип! бойынша жуп тацдау непзп жуйе ретшде колданыл- ганмен оны асьш тукымды мал фермаларына, dcipece, асыл тукымды мал зауытгарына да тэн жуйе деп кабылдау дурыс деп есептеуге болмайды. Мысалы, кезшде Сумы облысындагы Ленин атындагы шаруашыльщтыц асьш тукымды мал зауытында инбридингтен корыккандьщтан селекция атальщ 1здерщ ауыстыру аркылы журпзшген, ал бул шаруашыльщ ipi караныц лебедин тукымын шыгарудыц шын мэшндеп 6eciri болып есептеледо. Мундагы табынныц генеалогиялык курылымын талдау аналык мал басьшыц 10 пайызы гана атальщ 1здер шпндеп жуптау аркылы алынганын, калгандары эр турш 111 варианты бар аталык 1здер кростарыныц Hanraeci болып табылатынын керсетп. Муныц iniiHqe 28 крое сут ешмдшп женшен табьш бойынша алгандагы

350

орташа керсетюштен асып тусетш, ал 32 крое бул керсеткшгген темен болатын жануарлар берген.

“Тукым асылдандыру юшде асыл тукымды мал шаруашы- лыктарында ecipineriH аталык 1здерд1 жш алмастырудан еткен жаман нэрсе жок” - деп есептейтш галымдар мен селекционер- лер ойы дурыс. Асыл тукымды мал табындарында да аталык 1здер кросы сезс1з болып отырады. Олар жоспарлы аталык 1здердщ ядросы курамына юрмеген анальщтарга жаца 1здщ аталыктарын жуптау аркылы жузеге асырылады. EipaK мундай кростар табын- ды селекциялаудьщ басты эдасш курамайды.

Кейде аталык 1здерд1 ecipy барысьгада оньщ екщдершщ инбред- телепш кебейш, инбредтпе депрессия каупш тугызуы мумкш. Будан сактану уппн инбредп анальщгарды баска атальщ 1здер- дщ оган туыстык жакындыгы жок атальщгарымен жуптастыруга мэжбур болады. Мундай эдю “канды тазарту” эдоа деп аталады. Инбредп атальщтарды оларга туыстык жакындыгы жок баска аталык 1здердщ аналыктарымен (аутбредп) жуптастыру “топ- кроссинг”, ал атальщ Ьдщ инбредп атальщтарын баска 1зд1ц инбредп аналыктарымен жуптастыру “инкроссинг” деп аталады.

Атальщ 1здер бойынша ecipyain тукымды таза еаруде гана емес, сондай-ак тукымаральщ будандастыруда да айтарльщтай мацызы бар. Егер екшдерд1 жана тукым шыгару ушш (тукым тузупн будандастыру) немесе колда бар тукымды жаксарту ушш (тузетупп будандастыру) тавдайтын болса, онда кез келгенш емес, белгш1 6ip багалы атальщ Ьдерге жататын жануарларды гана тацдайды. Будан соц жаксы будандарды “ез йп1нде ecipy” аркылы бастапкы тукымдардыц касиетгерш бойына епцрген жаца аталык 1здер калыптасады.

Соцгы жылдары кептеген отандык тукымдарды шетелдш малдыц, scipece голштин, швиц, голланд, ангельн тукымдарыньщ эр турл1 репродукцияларымен будандастыру жаппай сипат алуда. Мунда жануарлардыц жаца тукым, жаца типтерш тукым тузуш1 будандастыру эдас1мен немесе тузетупп, кейде cinipe будандастыру жолымен ecipin отырган бар тукымдарды жаксарту багытында жогарыда аталган тукымдардыц мол генетикалык куатын пайда- лану кезделген. Бул жагдайда эр турл! урпактьщ будан букалары арасынан кажетп непз калаушыларын тандап, олардыц урпагын

351

катан сурыптау жолымен жаца атальщ йздер шыгару каж етп туады, мундай аталык Ьдерд1 еЫруде шетедщк жэне отандык тукым дардыц багалы генетикалык куаты жаксы уйлесш, ныгайтыла туседь Пайдаланылатын аталыкгарды урпагыныц касиеттерше карай мукият тексерш, оларды сурыптау каркынын арттырмай- ынша, сондай-ак жуп куру жуйесш дурыс ойластырмайынша жэне жаца преспективалы аталык 1здерд1 калыптастырмайынша будандастыру одан куткендей нэтиже бермецщ. Мысалы, лебедин мал ын жаксарту ушш швиц тукымын пайд алану 1974 жылдан ба- сталады, ейткеш бул жылы мунда американдык селекцияныц 14 таза тукымды швиц букасы экелшген болатын. Олардан кептеген будан мал, оныц шпнде бастапкы тукымдар каныныц yneci жартылай 120 бука алынады. Одан соц аталыктардыц курамы швиц тукымы женшен У - жэне У8 канды 50 букамен толыктырылады. Барлыгы 13 жылдыц шпнде 180-нен астам швиц жэне швиц- телген тукымды букалар пайдаланылды. Мунда 9p6ip кезецде лебедин тукымыныц таза тукымды аталык 1здерге жататын букаларьш ecipy жэне пайдалану yneci кеми бердь Кррытындыда американдык селекцияныц таза тукымды 14 швиц букасыныц ynieyi гана тукымга айтарльщгай жаксартушы эсер еткен. Кан ул ее i эр Typni кептеген будан букалардыц йпшде жакс артушылардын yneci будан да аз болтан. Мунда жаксартушылардыц inime ен- ген швиц жэне будан букалардыц арасында 6ipfle-6ipeyi ургашы урпагыныц орташа ешмдшп женшен жэне лебедин тукымыныц кептеген таза тукымды атальщ 1здерше жататын букаларына жол бере отырып, рекордшы сиырларыныц Memnepi женшен 6ipimni орын ала алмайтынын атап керсету керек. Бул кездейсок жагдай емес, ейткеш лебедин жэне баска тукымдарды калыптастыру мен жетщщру кептеген селекционерлердщ узакка созылган 3pi бш кп ецбегшщ нэтижес1 болып табылады.

Келпршген мысал кез келген будандастыруда пайдаланылатын аталыктардыц асыл тукымдык касиеттерш мукият тексеру, барльщ будандастыру урпактарында жедел сурыптау жэне бастапкы тукымдардыц багалы генетикалык куаты жаксы сакта- лып, ныгайтыла тусетшдей жаца аталык i3flepfli калыптастыру кажетпгш тагы да дэлелдей туседа.

Шошка шаруашылыгында аталык 1здер бойынша ecipyqiH

352

кейбйр ерекшел1ктер1 бар. Атальщ 1здердцц непзш салушы мен оларды жалгастырушыларга б1рдей ат кояды да, тек атальщ i3aepqi, мысалы былайша ажыратады: Драчун, Самсон, Леопард, Дельфин жэне т.с.с, ал аталык 1зге жататын эрб1р кабанньщ ез HOMipi болады. Мысалы, Драчун 8529 атальщ йздщ непзш салушы, Драчун 7821, Драчун 1795, Драчун 3949, Драчун 67 жэне т.с.с. — оны жалгастырушылар.

Шопща шаруашылыгындагы атальщ йздерд! ашьщ, iiumapa жабык, толык жабьщ 1здер деп белед1. Ашьщ аталык 1здердщ жа- нуарларын, эдетте, аутбредп жуптастыру жолымен ecipezu. Бул асыл тукымды мал шаруашыльщтарында колданылатын непзп эд1стердщ 6ipi. Асыл тукым ды мал шаруашыльщгары октын-октын езара атальщтарда жэне эр турл1 атальщ 1здердщ мегежвдерш 6ip- 6ipiMeH алмастырып отырады, сондыктан б1ркатар асыл тукымды мал шаруашыльщтарындагы шопщалардын шыгу теп ортак болады.

linmapa жабьщ Ьдерщ ecipy белгш 6ip шаруашылыктармен шектеледа жэне мунда эдетте тек ез атальщ i3aepi пайдаланы- лады. Мундай атальщ 1здердщ жануарлары, эдетте, орташа инбридинг аркылы еыршедг Жабьщ атальщ Ьдерде атальщгарды да, мегежшдерд1 де осы атальщ йздердщ шепнде гана пайдаланады, мунда жакын инбридингтен кутылу киын. Сондыктан асьш тукымды мал шаруашылыктарынын тэж1рибесшде атальщ 1здер ecipyzuH мундай эдкй сирек кездеседг

Асьш тукымды мал табындарында малды накты 6ip белгшер1 бойынша ж1ктеп, селекциялаудьщ непзшде шопща тукымында арнайы атальщ i3nep шыгару барган сайын кецшен колдаиуда. Мунда арнайы экелпс жэне енелйс аталык 1здер шыгарылады. Мундай атальщ Ьдердщ уйлеамдшкке тексершген кешнп кросстары кебше керекп белгшер женшен гетерозис эффектш тугызады.

Арнайы атальщ йздер куру тэж1рибеЫ мынаиы Kepcerri: тез жетитуге, азьщгын ешммен етелуше, телдщ еттшк касиеттерше багытталган селекция экелпс аталык 1здерде жаксы нэтиже беред1, ал еЫмталдыкка, сутгшкке, уядагы телдердщ б1ркелю dpi ipi болуына багытталган селекция eнeлiк аталык 1здерде жогары нэтиже береда.23-1382 353

Эр TYP-ni арнайы атальщ йздерщ будандастыру енеркэсштпс непзде шошка етш ендаретш кешендерде барынша тшмд1 пайда- ланатын уш гздш немесе уш тукымдык будандарды (гибридгердо) алуга материал бередь

Тукымныц ешмдшк жэне асыл тукымдык касиетгерш жетш- дцру женшдеп тэсщдердщ жалпы жиынтыгында аналык уялар- мен жумыс ктеудщ зор мацызы бар, еюнппке орай кеп жагдайда бутан жеткшкп кецш белшбейдг Мэш мен журпзу техникасы женшен аталык 1здер мен аналык уялардыц айырмашылыктары шамалы. Кейде аталык 1здер мен аналык уялардыц мацызындагы айырмашылыктар былайша дэлелденедг. 6ip аналык уя курамына юретш малдыц санына Караганда 6ip аталык 1здеп малдыц саны элдекайда кеп болады жэне аналык уямен журпзшетш жумыс 6ip табынмен шектелед1, ал аталык i36eH журпзшетш жумыс кептеген табынга жэне тйтп букш тукымга таралады.

Аталык 1здерд1, непзшен ал ганда, асыл тукымды мал зауыт- тарында шыгарып, жетшд1ред1, ал баска асыл тукымды мал шаруашылыктарында оларды катардагы фермалардыц табын- дарын жаксарту ушш кебейтш, пайдаланады. Аналык уяларды кез келген шаруашылыктарда, оныц шннде катардагы ферма- ларда шыгарып, кебейтедо жэне жетйшред^ оныц устше 9p6ip табындагы аналык уялар санын шектемеуге болады.

Кейде аналык уялар тацдаулы сиырлардан калган тайыншалар- дан табында ез1нен-ез1 калыптасады, 6ipaK эдетте багалы аналык уяларды аталык 1здер секицц жануарларды жаксы азыктандыру жэне кугш-багу жагдайларында максатты сурыптау жэне жуп тацдау аркылы шыгарады. Мундай аналык уяларды аталык 1здер секшдц зауыттык уялар деп атауга болады. Аналык уялармен жумысты шебер журпзу нэтижесшде б1ркатар урпактар бойында ен1мдшк децгеш табын бойынша алгандагы орташа керсетюштен жэне эйгип аталык 1здердщ орташа керсеткштершен элдекайда асып тусетш аса багалы урпак алынатынын керсетет1н кептеген мысалдар бар.

Ресейдщ Чернигов обпысындагы Октябрьдщ 10 жылдыгы атындагы шаруашылыктыц асыл тукымды мал зауытында Мальвина 2843 ЧС - 2115 сиырыныц аналык уясы калыптаскан, бул аналык уя бурынгы Мальва ЧСМ - 795 уясынан дербес белшш

354

шыккан. Симментал тукымынын аса кернект! рекордшысы Мальвина (IV-14437-3,94) препотентп жануар болып шыкты, ол рскорд- ты ешмдшк керсеткен темендепдей санлактар урпагын берген: ургашы урпагы Мандарин (IV-11209-3,8), Молва (Ш-10156-3,81), Магнолия (И-8097-4,0); ургашы HeMepeci Мелодия (III-13783-3,8), Мережка (Н-8309-3,84), Мечта (IV-12131 -3,81). Мальвина уясын калыптастыруда оньщ Heri3iH салушы мен урпактарына рекорд- гы ешм берген сиырлардан шыккан асыл тукымдык кундылыгы жогары букаларды жуптастырудын зор манызы болганын атал корсету керек.

Чернигов облысыныц “Тростянец” асыл тукымды мал за- уытында Вильха ЧСМ-143 симментал сиырыньщ cyri майлы аналык уясы шыгарылган. Бул бурыннан келе жаткан жэне кеп санды аналык уялардьщ 6ipi - eri3 туылган Волга ЧС-89 (IV- 6477-4,4) жэне Вата ЧСМ-737 (VIII-6160-4,4) атты уяныц непзш салушылардьщ ургашы урпактары аркылы ететш ею тармак бойынша дамыган. Эр Typni асыл тукымды мал шаруашылыктарында осы аналык уя сиырларынан туылган 9 буканы пайдаланган. Вата сиырыньщ тармагы дербес аналык уя ретшде белшш шыккан, оныц еюлдершен майлылыгы жогары кеп сут сауылган. Ватаныц ургашы урпагы Ванна VIII лактацияныц 300 куш шпнде майлылыгы 4,4% 6182 кг сут берген (тукымныц стандарты 3,8%). Оныц терт ургашы урпагынан мынадай ешмдшк алынган: Важная — VIII-5349-4,02, Ватрушка - III -6124-4,0, Веха - V-8200-4,27, Ворона - VII-4915-4,78. Бул аналык уядагы ерекше кундысы -Ворона сиыры аркылы ететш тармак. Оныц атакты Воротка атгы ургашы урпагыныц еш мдшп 6ipKarap лактация йпшде мынадай болган: 1-3238-4,23; Н-3963-5,17; Ш-4688-4,87; IV-6508-6,04; V-6387-5,35; VI-6625-5,33; VII-5389-5,58; VIII-3734-5,20; IX-5074- 5,30; X-3584-5,74. Воротканьщ урпагы да супшц майлылыгы женшен 6ipereft ерекше мол ешмд1 болып шыккан. Оныц ургашы урпагы Верная сиырыныц супнде майлылык 5,34%, Валакада - 5,13%, ургашы HeMepeci Маховинкада — 5,12%, Норада - 5,04% жэне Каннада - 5,81% болган.

Чернигов облысы Октябрьдщ 10 жылдыгы атындагы шаруа- шылыктыц асыл тукымды мал зауытындагы Орлица аналык уясыныц 20 сиыры лактацияныц 300 куш шпнде орта есеппен

355

майлылыгы 3,76% 6038 кг сут берген. Ленинград облысындагы “Лесное” асыл тукымды мал зауытында кара ала тукым малынын мынадай аналык уялары шыгарылган: Лучинка - оньщ екшдершщ орташа суттшп 5022 кг, суттщ майлылыгы 4,05% (тукымнын майлылыгы женшдеп стандарты 3,6%) жэне Закалка - 5105 кг жене 4,03%, Прачка - 5357 кг жэне 3,93%. Вологда облысындагы “Молочное” асыл тукымды мал зауытында аналык уялардьщ кепшйнпшц ешмдшп табыннын орташа керсетюштершен элде- кайда асып тускен. Малдыц аса сутплш оныц майлылыгымен уштаса отырып, тукым стандартынан асып тусепн тацдаулы аналык уялар 56-кестеде келтаршген.

56-кесте. “Молочное” асыл тукымды мал зауытындагы тацдаулы аналык

Аналык уяныц непзш

салушыныц аты мен HOMipi

Аналыкуядагы

сиырлардыцсаны

Жануарлардыц жасына карай тузету

енпзшгендеп лактацияныц 305 кун! шшдеп cyniniri, кг

Суттеп майдыц

молшерь %

Веревочка 4826 18 6699 3,62Фанаберия 4385 18 6563 3,86Гитара 137 26 6556 3,79Вестница 4972 36 6522 3,71Масленная 9098 21 6489 3,80Кольцевая 7888 30 6456 3,80Лакомка 8342 12 6427 3,78Труха 3130 10 6418 3,70Запоковка 7340 14 6411 3,76Утопка 3840 17 6364 3,75Тульпанка 2826 9 6313 3,96Нега 2496 29 6291 3,83Скрипка 1804 13 6256 3,74Фаворитка 4520 17 6225 3,67Фольклерка4416 9 6202 3,85

Георгивна 123 25 6179 3,84

356

Ярослав облысындагы “Горчиха” шаруашылыгыныц ярослав тукымыныц ipi карасын eciperiH асыл тукымды мал зауытында сутшщ майлылыгы женшен аса кернекп аналык уялар шыгарылган. Грезка Я-15384 аналык уясыныц 13 сиыры орта есеппен майлылыгы 4,64% 3133 кг сут берген, Гроза ЯЯ-14315 аналык уясыныц 18 сиыры майлылыгы 4,77% 3413 кг сут берген, Дина ЯЯ-14821 аналык уясыныц 27 сиырыныц ешмдшп, Tmcimne 3566 кг жэне 4,54%, ал Гаврюшка аналык уясыныц 25 сиырыныц ешмдшп 3255 кг жэне 4,57% болган.

Болашагы зор, генотиш бай аналык уялардыц тукым жетивдру ушш айрыкша мацызды болатын ce6e6i - олардыц ектдершен аса кернекп аталыктар туылып, олардыц кепшшп жаца багалы аталык 1здердщ непзш с алады. Мундай аналык уялар, бейне- леп айтканда, тукымныц ец багалы аталыктарын алатын “жаксы тыцайтылган топырак” болып табьшады.

Мал тукымын асылдандыру жумысында аталык 1здер мен аналык; уялар аркылы ecipy езара тыгыз байланысты, бул аталык 1здерде де аналык уяларда да тукымныц бойындагы тукым куалайтын багалы касиеттерд1 жаксы жинактауга мумюндйс бередг

Кострома облысындагы “Караваево” асыл тукымды мал зауытында шыгарылган Симпатия аналык уясы ipi караныц Кострома тукымын шыгару жэне оны одан dpi жетиццру барысында, сондай-ак суттшпн арттыруда зор рел аткарды. Одан 4 ургашы урпак калган. Солардыц пптдеп ец багалылары Сильная (II- 7089-4,37) мен Схема (V-10534-4,67) болып шыкты. Тукымныц сут майлылыгы жешндеп стандарты Кострома облысындагы “Караваево” асыл тукымды мал зауытында шыгарылган Симпатия аналык уясы ipi караныц Кострома тукымын шыгару жэне оны одан 9pi жетшдпру барысында, сондай-ак суттшгш арттыруда зор рел аткарды. Кострома облысындагы “Караваево” асыл тукымды мал зауытында шыгарылган Симпатия аналык уясы ipi караныц Кострома тукымын шыгару жэне оны одан 9pi жетиццру барысында, сондай-ак суттшпн арттыруда зор рол аткарды. Кострома облысындагы “Караваево” асыл тукымды мал зауытында шыгарылган Симпатия аналык уясы ipi караныц Кострома тукымын шыгару жэне оны одан dpi жетщщру барысында, сондай-

357

ак суттийгш арттыруда зор рел ащарды. Кострома облысындагы “Караваево” асыл тукымды мал зауытында шыгарылган Симпатия аналык уясы ipi караныц Кострома тукымын шыгару жэне оны одан dpi жетщщру барысында, сондай-ак суттийгш арттыруда зор рел аткарды. - 3,8%. Сильнаядан Свободная сиыры (III-9088- 4,10) мен Смена (IV-9720-3,73) сиыры алынган. Схема сиырынан 6ipHeuie ургашы жэне 3 еркек урпак алынган.

Олардан шаруашылыкта Суровый мен Силач кана калды- рылган.

Суровый букасыньщ 17 ургашы урпагы сутшщ майлылыгы 4,0-4,63% болган. Алайда жаца аталык 1здщ непзш салган Силач букасы ерекше багалы болып шыкты. Оньщ алуан Typni ана- лыктардан алынган 24 ургашы урпагы сутшщ майлылыгы 4,0- 4,9% аралыгында болган. Солардыц шпнде суттшп мен супнщ майлылыгы жаксы уштаскан мынадай сиырларды атауга болады: Камса (V-120005-4,01%), Крина (IV-8943-4,64), Почка (Ш- 9315-4,25), Серенада (IV-8221-4,14). Силачтыц кептеген ургашы урпагында суттщ жогары майлылыгы 6ipKarap лактация бойында туракты сакталган. Мысалы Крина сиырыныц ешмдтпт мынадай KepceTKinrrepiMeH сиппатталады: 1-3391-4,76; IV-7140-4,27; V-8943-4,64; VI-7077470; VII-5059-4,90; Vm-4843-4,20.

Аналык уяныц курамына юретш жануарлардьщ тукым куалайтын жеке epemneniicrepi мен оларга жуптастырылатын аталыктардыц ерекшелйсгерще карай, аталык i3fleri секщщ, жеке тармакгарга жпсгелу1 мумкш. Тармактардыц тандаулылары жаксы кебешп, аналык уяны одан dpi жетщщруде жетекпн рел атка- рады. Оздершщ мол ен1мдшк касиеттер1 бойынша айтарлыктай ерекше тармакгар максатты сурыптау мен жуп таццау аркылы ныгайтылып, дамиды да, дербес жаца аналык уяларга айналуы мумкш. 56-суретте симментал тукымды Орлица сиырыныц аналык уясыныц тармакталуы керсетшген.

Бул аналык уяда саны женшен де, сондай-ак Kepcendnrrepi женшен де Самора сиыры аркылы ететш тармак ерекше кезге тускен. Бул тармакгыц 24 сиыры орта есеппен лактацияныц 300 куш iniimje 7327 кг-нан сут берген. Ал Орлица уясыныц 12 сиырыныц суттинп орта есеппен тек 6179 кг болган. Осындай

358

epexnieniKTepi аркылы езгешеленген Самора сиырынан шыгатын тармак дербес аналык уяга айналган.

Жаца аналык уяны немесе жаца тармакты калыптастыру ушш препотенттш дэрежеЫ жеткшкп мол ешмд1 малды жуптау мацызды. Мысалы, “Молочное” асыл тукымды мал зауытыныц табынындагы Нейлоновый 9770 сиырыныц уясындагы терт тармактыц 13 сиыры лактацияныц 305 куш шшде майлылыгы 3,70% 5864 кг, ал бесшпп тармактыц рекордшы Уфа 3386 (II- 9638-3,71) сиыры аркылы ететш терт урпагы майлылыгы 3,69% 7010 кг-нан сут берген.

Аналык уяны максатты сурыптау жэне жуп тацдау аркылы ecipy онда багалы генетикалык куаттыц жиналуына себеппп болады. “Молочное” асьш тукымды мал зауытыныц табынындагы аналык уялардыц ешмдшк касиеттерше сут ешмдшп 8000 кг- нан асатын сиырлардыц типзетш dcepi женшдеп маглуматтар 57-кестеде келпршген.

Аналык уялардыц екшдерше аталыктар тацдауда да генеалогиялык уйлеамдшки ескеру кажет. Егер аталык белгш 6ip атальщ иге жататын болса, онда атальщ i3 бен аналык уяныц кроссын зерттеу кажет. Мунда да, аталык 1здер арасындагы кроетагыдай, сэтп жэне сэказ уйлес1мдшктердщ болуы мумюн. Bip жагдайда белгш 6ip атальщ 1здщ барлык немесе кегпншк аталыктары белгш 6ip аналык уямен уксас ynneciMauiiK байкатады, ал баска жагдайларда белгш 6ip 1здщ аталыктары ездершщ тукым куалайтын жеке ерекшелпегерше байланысты оларды аналык уяларга жуптастыруда эр турл1 нэтижелер керсетедц: 6ipeynepi - сэтп, eidHniinepi - c9Tci3 уйлеседо. Сэтп уйлеюмдтпегерщ 1здеспру жэне жуп тацдау кезшде оларды кайталау аналык уяны жетпццру каркынын тездетедг

Егер багалы аналык уяныц еюлдершде накты 6ip кажетп белп (мысалы, сутп багыттагы мал табынындагы сут майыныц мелшер1 айтарльщгай темен болса) нашар болса, онда тузетупи жуп куруды колданады, б1здщ мысалдарымызда сауылатын суттщ шамасын жогары децгейде сактай отырып, урпак сутшщ майлылыгын арттыруга себепгш болатын букаларды жуптастыру керсетшген.

359

57-кесте. Аналык уялардыц ешмдинпне рекордшы сиырлардыц типзетж acepi

Аналык уялар тобы

Аналыкуяларсаны

Лактация-сыаякталгансиырларсаны

Жануарлардыц жасына карай тузету енпзш- гендеп лактация- ныц 305 кун1 im iH - деп сутплит, кг

Суттепмайдыцмелшер1,%

Непзш салушылар бойынша рекорд- шылар болып табылатын аналык уялар

12 78 6603 3,68

Рекордшыларданшыккантармакгары бар аналык уялар

15 145 6142 3,74

Рекордшылары жок аналык уялар 19 255 5840 3,78

Табынныц орташа KopceTKiiirrepi (III жэне одан жогары лактация iiuinmeri)

- 328 5668 3,72

Аналык; уяныц непзш салушыньщ ешмдшк касиеттер1 ете жогары болган жагдайларда оган eHeci осындай керсетюштерге жеткен аталык табу киын болады. Мундай жагдайларда урпа- гында аналык уяньщ непзш салушыньщ нэсшдж касиетгерш шогырландырып, ныгайта тусу ушш оган жакын инбридинг колданады. Мысалы, Чернигов облысындагы Октябрьдщ 10 жылдыгы атындагы шаруашылыктьщ асыл тукымды мал зауы- тындагы симментал малынын табынында cyri аса жогары майлы Медуза сиырынын аналык уясы калыптастырылган. Оньщ 12 лактациясыньщ зркайсысында суттщ майлылыгы 3,10 пайыздан жогары болган, ал IV лактация imiaae ол майлылыгы 6,08% 5033 кг сут берген.

Медузаныц уясын ecipy ушш оган эр турл1 букаларды жуптаумен катар, оны езшщ еркек урпагыньщ урыгымен урык-

360

тандыру женшде шеппм кабылданды. Медуза мен оньщ еркек урпагы Модныйдан Меткая деген сиыр алынды. Ол жаксы жетшп, дене бтмшен ешкандай элс1здш белгшер1 байкалмады. Меткая ез енесшщ керсепаштерш толыгымен кайталамаганымен, сутшщ майлылыгы женшен аса багалы сиырлардыц 6ipi болды. Бес лактация шпндеп Меткаяныц ешмдшп мынадай: 1-3131- 4,78; И-4055-4,99; Ш-4496-4,66; IV-3246-5,08; V-5007-4,60.

58-кесте - Леопард кабанын барлык ургашы урпагыныц касиеттерше карай жэне Волшебница II, Реклама туыстык топтарыныц аналыктарымен уйлесуше карай багалау (катарластарыныц керсетюштершен ауыткуы бойынша)

Кабандыбагалау бимталдыгы Суттшп Денесшщ

ындыгы

узындыгы6ipiHiniторайла-гандары

кепторайла-гандары

6ipmuiiторайла-гандары

кепторайла-гандары

Барлык ургашы урпагы бойынша +3,42 + 1,69 +0,76 +3,85 +3,9

Волшебница II туыстык тобынан таралган ургашы урпагы бойынша

' +4,29 +6,16 - +6,02

Реклама туыстык тобынантаралган ургашы урпагы бойынша

-1,58 +2,07 +5,78 -14,20 + 11,6

Шошка шаруашылыгында жануарларды аналык уялар бойынша ecipy кещнен жэне зор тшмдшкпен колданылады. Н.Н. За- вадовский еткен гасырдыц 1915-1916 жьшдары ipi ак шошканыц тукымдарына талдау журпзе отырып, бул тукымныц барлык кабандары шыгу тегше карай терт туыска, ал мегежшдер1 19 аналык уяга белшетш ж1ктеу жасаган. Мунда мегежшдерд1 аналык уяга жаткызу тжелей енесшщ шыгу тегше карай журпзшд!; аналык уяныц непзш салушы - ургашы урпагы - ургашы немерелер1 - ургашы шеберелер1 жэне т.с.с. 3pi карай ecipyqe аналык курамында ата-тегшвд 16-20 буындык катарына

361

дейш болса да бастапкы уяныц непзш салушылары жазылган жануарлар жинакталды.

Мундай аналык уяларды талдай келе, П. Н. Кудрявцев мынадай зацдылыкты аныктады: олардыц сырткы ерекшелйстер1 женшен де, непзп ешмдшк касиеттер1 женшен де, 6ip-6ipiHeH ешкандай айырмашылыктары жок. Эр Typni аналык уяларга жататын мегежшдердщ ешмдшгш зерттеу непзшде жэне жетеюш асыл тукымды мал шаруашылыктары табындарыныц мегежшдер еиреин белйгше генеалогиялык талдау жасау аркылы П. Н. Кудрявцев сонау 1935-1936 жылдары-ак Н. Н. Завадовский жйстеушщ шошкалар касиеттерше байланысы жок, олардьщ аттарьша гана байланысты ж1ктеу болып табылады деген корытындыга кел- ген, сейтш асыл тукымды мал ecipy жумысында ататепнщ III- IV катарларындагы шыгу теп ортак малды 6ip туыстык топка 6ipiKiipin, усак мнкросемьялар куруга багдар устануды усынды.

Ipi кара ecipyaeri сеюдщ, шошка ecipyue де аналык уялармен жумыс журпзуде урпагыныц касиеттерше карай багалау жуйел1 турде журпзшп, ap6ip аналык уяга жуптастырылатьш кабандар сапасыныц ecKepuiyi, сондай-ак сэтп генеалогиялык уйлес!мдшк те зерттелш, жуп куруга пайдаланылуы тшс. П. Н. Кудряцев мынадай мысал келпредо: “Никоновское” шаруашылыгында Леопард аталык i3me жататын Леопард кабаны Волшебница П жэне Реклама алы ею аналык тобымен ете жаксы уйлескен (58-кесте).

Бегш 6ip аналык уяны ecipyzje езшщ каиеттерш урпагына жаксы бере алатын багалы мегежшдер шыгу мумюн. Мундай мегежшдерщ сурыптау мен жуптастыруды шебер журпзу аркылы олардыц ез уяларын калыптастырып, жетшд1редг

11.4 Зауыттык аталык !здердщ желкш жасау жэне оны талдау

Накты 6ip тукым, немесе табын бойынша тукымды таза ecipy эдцсш колдану сол тукымныц курылымын ж т зерттеуден баста- лады. Ce6e6i мал тукымыныц курылымы ете курделг Bip тукым курамына шыккан Teri 6ip болганымен ешмдне (фенотшгпк) жэне нэсщщк (генотштк) касиеттер1 эр Typni мал юредг Барлык мал тукымы эр TYpлi генотиптердщ жай коспасы емес, онда эр Typfli генотиптер белгш 6ip жуйеге келтаршген. Мал тукымдары езщщк

362

epeKinejiiicrepi бар api турл1 курылымдык бел1ктерден турады. Мал тукымыныц басты курылымдьщ бел1ктерше генеалогиялык жэне зауыттык аталык хздер, аналык уялар жатады.

Тукымды таза ecipyfli утымды пайдаланудыц басты шартта- рыныц 6ipi - эр тукым пшндеп эр Typni генеалогиялык жэне зауыттык аталык 1здердщ ерекшел1ктер1 мен туыстык ара катынасын нактылы 6uiin, оларды урпактан урпакка жуп тацдауда perri пайдалану. Бул арада ретп пайдалану деп оларды жуйел1 тэртшпен пайдалану аркылы epiKci3, кездейсок инбридингке жол бермей, KepiciHHie гетерозис кубылысын тугызатын уйлес1мд1 жуп куру кезепн жасауды айтып отырмыз. Осы тургыдан, тукым шиндеп эр турл1 аталык 1здердш желюш жасап, оларды талдап бшу селекционерлердщ непзп мшдеп.

Атальщ i3 желш деп 6ip атадан тараган атальщ тукым малдыц (айгырлардыц, букалардыц, копщарлардыц жэне т.б.) сол атага жэне 6ip-6ipiHe туыстык катьшасын, сондай-ак Heri3ri ешмдш ерекшел1ктерш керсететш зоотехнияльщ кужатты (59, 60-кестеш карацыз) айтады.

Атальщ i3 жeлiciнe карап, осында жазылган аталыктардыц 6ip-6ipiHe туыстык катынасын, i3 басшысына алыс-жакындыгын, ешмдш уксастыгын тез арада аныктап, оларды табында peni пайдалану ушш дэйекп тужырымга келе аламыз.Соцгы уакытка дей1н дэйект1 селекция тэж1рибесшде тек зауыттык атальщ i3 жел1сш жасауга мэн 6epuiin келдг Ал, Ka3ipri уакытта, кец масштабты селекцияга кешу кезец1нде мемлекетт1к тукыммал станциялары- на шогырландырылган барльщ атальщ малдыц шыгу тепн V атага дейш сипаттайтын атальщ i3 жел1а болуы кажетт1 шарт.

Аталык i3 жел1с1н жасау ymiH, эуелп табында (жалпы тукым бойынша) узак пайдаланган атальщ мал шеж1релершен ата жагынан ец оц жактагы IV бабасынан бастап, кай малдан кандай мал туганын керсетет1н т1ркестер жасап, атальщ i3 басшысын аныктайды. Мысалы, айтальщ, Орлов жылкысыныц Костер атты айгырыныц шеж1рес1нде (59-кесте) ата жагынан IV катардыц ец оц жагында Вармик (1894 ж) атты айгыр, ушшпп катардыц ец оц жагында Вий (1909 ж), екшпп катардыц ец оц жагында Ветерок (1915), 6iphnni катарда - Десант (1926 ж) жазылган: Бул Вармик- тен Вий, Вийден Ветерок, Ветероктан Десант, Дессанттан Костер

363

туды деген сез. Осыган орай тЬш жасауга алган кагазымыздьщ соя жагыныц ортасынан бастап мына темендеп тЬбекп жасай- мыз: Вармик - Вий - Ветерок - Десант - Костер.

59-кесте. Костер айгыры, Орлов жылкысы

I ДесантII Ветерокш Вий,1909 жIV 1 1 | Вармик 1894 ж

60-кестедеп Мрамор атты айгырдьщ шеж1ресше мына томен- депдей тсзбек жас алынады: Вармик - Барин - Молодой - Барчук- Мох - Мрамор

60-кесте. Мрамор айгыры, Орлов жылкысы, 1939 ж

Мох, 1929 ж.Барчук, 1912 ж.

Барин-Молодой, 1903 ж.

1 I Вармик, 1894 ж.

Баска 61рнеше айгырдьщ шеж1ресшен жасалган осы сиякты ■пзбектерде Вармик атты айгыр жш кездеседь Бул Вармикгщ аталык i3 басшысы екеншщ толык дэл ел i бола алады. Осылай аталык i3 басшыларын аныктаганнан кейш эр айгырдьщ шыгу теп шеж1ресше карал темендегщей жекелеген аталык Ь Ti3iMiH жасайды.

Орлов жылкысыныц Вармик (1894 ж.) атты айгырьпп.щ аталык i3 Ti3iMi:

it Акробат, 1943,2.07.4 Дебютген туган2. Барчук, 1912,2,12, Барин-Молодойдан3. Боевой порядок,’ 1926,2,17,3 Барин-Молодойдан4. Барин-молодой,1903,2,14,3 Вармиктен5. Восток, 1942, Донецтен6 . Вариант, 1932,3,25 (2400 м), Рекордтан7. Вандал, 1936,2,13,1, Метиславтан8. Вельбот, 1930,2,10,3, Барчукган

364

9. Воин, 1934,2,16,4, Ветерокган10. Величавый, 1912,2,22,6, Орелдан11. Ветерок, 1915,2,16 Виядан

12. Вий, 1909,2,16,3 Вармиктен13. Веграм, 1913,2,18, Вармиктен14. Дебют, 1935,2,11, Десанттан15. Донец, 1936,2,13,7 Метиславтан16. Додырь, 1926,2ДО Барчуктан17. Десант, 1926,2,13,2, Ветерокган18. Дозор, 1928,2,43,4, Ваграмадан19. Зимой, 1934,2,25,1, Риголеттен20. Изменник, 1931,2,43 Ваграмадан21. Костер, 1936,2,13 ДесантгаН22. Карнавал, 1929,2,13,5 Ветерокган23. Колдун, 1926,2,10,4 Ветерокган24. Клевер, 1933,2,42, Боевой Порядокган25. Ледник, 1939, Мохадан26. Мирогордск, 1939, Талантливыйдан27. Мрамор, 1939, Мохадан28. Мадрид, 1937, Мохадан29. Мох, 1929,2,06,1, Барчуктан30. Мстислав, 1928,2,13,4, Ветерокган31. Огонек, 1942,2,45, Донецтен32. Орел, 1903,2,20,1, Вармиктен33. Парус, 1938, Талантливыйдан34. Простор, 1932, Боевой Порядокган35. Роберт, 1929,2,45,3 Рябнникген36. Рубин, 1936,2,08,5 Колдуннан37. Рябнник, 1921,2,28,4 Реуманнан38. Риголетто, 1922,2,20 Реуманен39. Рекорд, 1923,2,16,1 Реуманен40. Ратмир, 1928,2,10,6 Ветерокган41. Реум, 1913,2,13,7 Барин-Молодойдан42. Свет, 1930,2,24,2 Рекордган43. Стрелец, 1934, Боевой-Порядоктан44. Талантливый, 1932,2,03,4 Додырдан45. Чек, 1936,2,14,6 Колдуннан

365

Жекелеген аталык i3 жел ici мына тэртшпен жасал ынады. Эуел i дэптер бетшщ сол жак орта тусына аталык i3 басшысыньщ аты жазылады. 1з басшысынан кейшп "ппнен 6ipiHnii катарда оныц тйеелей ез урпагы (еркек), екшпп катарда - кай малдан туганы керсетшген нем1рлерй уттпнпп катарда - шеберелерь осыпай репмен эр келен урпактыц екщцер1 т1ркеледк

Толык жасалган аталык i3 желгсше карал, селекцияга кажет мына томендеп мэселелерд1 шешуге болады:

1. Аталык i3 тармагыныц аз-копилн бшу;2 . Аталык i3 басшысыныц ерекше касиетгершщ оныц эр

тармагы мен 1збасарларында сакталуы мен даму багыттарын аныктау;

3. Аталык i3 тармактары мен 1збасарларыныц йпшде жалпы тукым ушш кунды екщцерш тацдау жэне оларды алу жолдарын талдау.

Аталык 13Д1Ц кунды 1збасарларын алу жолдарын талдаганда олардыц толык шеж1ресш (ата жагын да, ене жагын да) зерттеу аркылы мына томендеп мэселелердщ басы ашылады:

1. Жуп тацдау ерекшел1ктер1, туыстас мал 6ip-6ipmeH кай дэрежеде жуптастырылган, ягни инбридинг дэрежезд;

2. 1збасарлардыц i3 басшысымен генетикалык уксастык дэрежезд;

3. Аталык i3 окщцершщ кайсысы мал шежйрелерйнде жш кайталанады;

4. Аталык i3 окщцершщ баска аталык йздермен уйлесшдшп.

11.5 Табынныц генеалогиялык курылымын жасауТабынмен терец магыналы тукым асылдандыру жумысын

журпзу оныц тегшщ калыптасу тарихьш, курамына енетш аталык 1здер мен аналык уялардыц туыстык аракатынасын, откен жуптастырулардагы уйлеадмдшгш жетйс 6lnyai тал ап етед1. Бул ушш жекелеген аталык 1здер мен мал шеж1релерш зерттеп, талдау жетшлшлз. Осыган орай селекция тэж1рибесшде табынныц жинакталган шеж1ресш, ягни генеалогиялык курьшымын жасау калыптаскан.

Табынныц генеалогиялык, цурылымы деп оныц белгш 6ip кезец аралыгындагы шыгу тегш, курыл ымына юретш окщцершщ

366

туыстык; аракатынасын, 6ip-6ipiMeH жуп тацдаудагы уйлес1м- дшгш тольщ сипаттайтын зоотехниялык кужатты айтады. Бул кужат табынньщ жекелеген екшдершщ шеж1релерш белгш 6ip тэртшпен 6ipiicripy нэтижеЫнде жасалынады, ягни ол белгш 6ip уакыт аралыгындагы табындагы барлык мал шеж1релершщ жиынтыгы тэр1здес.

50-суретте симментал сиыры табыныньщ генеалогиялык ку- рылымыныц 6ip аналык уя бойынша 6eniri бершген. Сол суретте керсетшгендей табыннын генеалогиялык курылымы кестесшщ сол жак 6ipiHini тш катарында осы табындагы пайдаланылган букалар жазылган. Эдетте букалар табында пайдаланылган уа- кытына сэйкес (бурынгы уакытта пайдаланылганы томенде, кешнп пайдаланылганы жогарыда) жазылады. Кестенщ соцгы жолында аналык уя басы белгшенш, аты-жеш жазылган. Аналык уя басынан таралган сызыктар одан туган сиырларга (ез урпактарына) келш тареледь Б1здщ мысалымызда Орлица-

50-сурет. Орлица - 70 аналык уясыныц генеологиялык курылымы Kecreci

367

дан туган терт сиыр бар. Олар - Ока, Русалка, Острая жэне Охра. Булардыц экесш олар жазылган жолга карал, тез аныктауга болады. Табынныц генеалогиялык курылымы жасау T9pri6i бойынша, кестеде эр сиыр ез экесшщ жолына жазылады. Сонымен, Оканыц экес1 Пилог, Русалкант - Сатурн, Остраянш - Полин, Охраныц экес1 - Бурелом. Осы тэртшпен табынньщ генеалогиялык курылымына карал кай малдан кайсысы туганын, туган телдщ сапасын тез аныктауга болады. Мысалы Орлица 70 аналык уясынан мол етмдц ец кеп урпак берген Русалка 274. Ал будан 5000 кг-нан артык сут берген 4 сиыр (Рилка, Родина, Резка, Ришня) туган, 7000 кг жуык сут берген ей немереа (Ракушка мен Роза 3885) бар. 9420 кг сут берген Русалка 5276 да Русалка 274-тщ шебереа. Генеалогиялык курылым кестесшен табында ете жогары дэрежедеп инбридингтщ де (ете жакын туыстарды шагылыстыру) колданылганын керем1з. Мысалы, Острая 2506- ныц экес1 Вулкан, eHeci Ожина, ал Ожинаныц экес1 де Вулкан, ягни Острая 2506 мен оныц енесшщ э к е а 6ip бука - Вулкан. Ша- поруж - Пуш ecemeyi бойынша инбридинг дэрежеа - Н-I (экеа мен кызы).

Сонымен табынныц генеалогиялык курылым кестесше карал, сол табында енш-ескен малдыц шыккан тепн, ешмдопгш бшп, оларды келеа урпак алу ушш жуп куруда басшылыкка алуга болады.

Табынныц толык, генеалогиялык К¥Ръи1ЬШ Kecmeci мына тв- мендег1 тэрттпен жасалынады:

1. Табында белгий уакыт аралыгында пайдаланылган аталык тукымдык малдьщ (букалардыц, айгырлардыц) кай жылдары пайдаланылганы керсетшген TbiMi жасалынады. Т1з1м соцгы уакытта пайдаланлгандардан басталып, бурынгы пайдаланылган- дармен аякт алады;

2. Кай малдьщ кайсысыныц туганы керсетшген, жекелеген аналык уя екщдершщ Ti3iMi жасалынады;

3. Табынньщ генеалогиялык курылымы кестес1н1ц келемгн неше келденец жолдан, неше тш катардан туратынын алдын ала аныктап алу кажет;

Мунда басшылыкка алатын кагидалар:а) кесте кезге кернект1, окуга жецш болуы raic.

368

б) кестедеп келденец жолдын саны ттамдеп аталыктардан 6ip сан артык болуы керек, ал eHi онда жазылган сезд1 окуга колайлы болуы керек.

в) кестедеп тпс катарлар (графалар) саны табындагы аналык уялар санына байланысты болады. Кестеде эр аналык уяга жеке орын (тж катар) белу кажет. Жогарыда талданган (50-сурет) генеалогиялык курылым 6ip аналык уя бойынша жасалган, ол eKi TiK катардан турады. Eipmuii катарда - аталык мал, екшпп катарда- аналык уя еилдер1 жазылган. Сонымен кестедеп тпс катарлар саны аналык уялар санынан 6ip сан артык болуы керек. TiK катарлардыц eHi оларда аталыктарды жэне аналык уя екшдерш жазуга ыцгайлы болуы тшс. Эдетте аналык уя екшдерш жазатын катар аталыктарды жазатын катардан 3 еседей ецщ болуы керек;

4. Уппнпй бапты басшылыкка алып табыннын генеалогиялык, курылымы KecTeciH сызады. Кестенщ толык аты кестенщ асты- нан ж азы лады. Бул генеалогиялык курылым кестесщщ баска кестелерден айырмашылыгы. Осыган орай бул KecTeHiH теменп жолы баска жолдарынан б1ршама енда болуы кажет.

5. Кесте сызылып болган сои оныц сол жактык катары на пайдаланылган уакытына сэйкес (сонгы уакытта пайдаланылганы нан бастап, бурынгы пайдаланылгандарына карай) жогары дан темен аталыктар (букалар, айгырлар т.б.), будан кешн eKimni TiK катардьщ сонгы жолынын ортасына 6ip аналык уя басынын белгкя (эдетте улкен децгелек) салынып, онын аты, ешмдшп жазьшады. Opi карай, сол аналык, уя Ti3iMme KiperiH онын екшдерш мына T3prinneH жазады: таз1мде керсетшген экесшщ жолына аналык уя екшшщ аты мен emMi жазылып, атынын касына децгелек са- лынады. Будан кeйiн ол денгелектен енесщщ децгелегше дeйiн тузу сызьщ жYpгiзiлeдi. Есте болатын мэселе, кестеге аналык, уя екшдершщ аттарын жазганда eKi малдьщ децгелегш енеамен косатын сызыктар 6ip-6ipiMeH киьшыспауы жэне 6ipimH устшен 6ipi Tycneyi кажет. Осы T9prinneH 6ip аналык уяныц Ti3iMiH та- ратып болганан кешн, келеа TiK катарга келеа аналык уяныц Ti3iMiH жазуга icipicefli.

Жалпы табыннын генеалогиялык курьшым KecTeci туралы ескеретш 6ip мэселе, ол кажет болса, аталыктар катарыныц сол жагынан кагаз жалгап олардьщ ата-енесш, 6ip-6ipiMeH туыстык

24-1382 369

байланысын керсетуге болады. Эдетте муны жасамайтын ce6e6i, эр тукым, эр табын бойынша аталык 1здер желю1 болады. Со- лар аркылы кез-келген аталыктьщ шыккан тегш тез аныктауга мумюндок бар.

11.6 БудандастыруБудандастыру-мгищыц тукым куалаушылык жэне озгерппгпк

каснеттерше купгп эсер ететш адам баласынын ежелден колданып келген тэсМ. Будандастыру малдыц нэсщщк касиеттерш тубегешп озгерте алады, жаца комбинативтш (кисынды курастырылган) езгерппгпкт! тугызып, нэсшдж каснетп биологиялык тургыдан байытады, малдыц дене бтм ш щ мыктылыгын артгырады жэне гетерозис кубылысыньщ пайда болуьша колайлы жагдай тугызады.

Будандастыру мал ecipyae оте кец тарпан тэсш. Оньщ угы- мыныц алгашкы гылыми аныктамасын сонау XIX гасырда Ч. Дарвин берген болатын. Кдз1рп уакытта будандастыру деп бел- rini 6ip максатпен ею мал тукымы еюлдерш 6ip-6ipiMeH шагы- лыстыруды, сонымен катар будандарды озара немесе баска топ- тармен шагылыстыруды айтады. Будан деп ею тукым еюлдерш шагылыстырудан туган малды атайды.

Будандастыру - малдьщ тукым куалайтын белгшерш тез езгертудщ барынша ти1мд1 aaici гана емес, сонымен 6ipre, жаца мол ен1мд1 тукымдар шыгарудыц да тшмщ эдю1.

Будандастырудыц табыска жетуi бастапкы тукымдарды дурыс тацдай бшуге, будандастыруцыц максаттары мен турше; урпагыныц касиеттерше карай тексершген жаксы аталыкгарды жуп- тастыруга; будан мал ymiH жаксы азыктандыру жэне кутш-багу жагдайларын жас аута байланысты.

Будандастыру мал шаруашылыгында ертеден-ак колданылып келед1. Халыктыц Шыгыстан Батые Европага коные аударуы, славяндардыц ата-текГер1н1ц Шыгыс хальщтарымен сауда бай- ланыстарын орнатуы малдыц, ец алдымен жылкыныц эр Typni тукымдарын сурапыл турде будандастыруга Typnci болды. Орта гасырлардыц ез1нде-ак Батые Еуропага шыгыс жылкылары кещнен ене бастаган, сейтш олар жегшетш жэне салт м1нетш жылкылардыц бастамасы болган. Будан сэл ертерек Испанияда

370

будандастыру жергинюп кылшык жущц койларды жаксарту ушш колданылды, оларды мериностармен жуптастырган.

Будандастыру XVIII гасырдыц аягында жэне XIX гасырда, капитализм дами бастаган кезецде, кецшен колданылды. Англияда адамдардьщ 6ip урпагы шннде будандастырудыц кемепмен ipi каранын, шошканьщ, койдын, жылкыныц 60-ка жуык тукымы шыгарылды. Малдыц жаца тукымдарын шыгару sflici репнде будандастыру, сондай-ак, Ресейде, Швейцарияда, Франция- да жэне баска да елдерде колданылды. Стихиялы турде eMipre келгещцктен, мал ес1рудщ бул эдцсшщ бастапкыда гылыми Herbi болмады. Кешшрек будандастырудыц мэш жэне мал ешмдштн жегиццрудеп оныц мацызы туралы эр тургп теориялар пайда бола бастады. Юстинус тукымдардьщ константтыгы теориясын усынды. Ол жануарлар тукымына табигат тукым куалаушылыктьщ мызгымас купли берген деп есептедц жэне ол жануар тукымыныц кундылыгын ею жолмен аныктады: шыгу тегшщ тазалыгы жэне жаратылуыныц узактыгы, ягни тукымныц шыгу теп негурлым таза болса жэне ол негурлым ертерек жаратылган болса, ол согурлым кунды бол мак. Алайда мундай таза константты, шыгу теп таза жануарлар болмайды, оньщ устше олардьщ мал шаруашылыгына кереп де жок. Сонсон мен Ноден будандастыру ретЫз езгергшпжп тугызады деп кереетп. Ол замандагы кептеген селекционерлер тукымды жаксарту немесе жаца тукым шыгару ушш будандастыру эдюш колданудан кауштендь Ч. Дарвиннщ айтуынша, олар шыгу теп эр турл1 тукымдардыц багалы касиетгерш бойына сицрген жаца тукымдарды шыгару мумюн емес деген жабайы сешмде болып, таза кан жэне тукымныц константтыгы теориясы- нан ажырай алмады.

Будан кей1нп тукым шыгару жумыстары мундай Kayinrepfli серпштастап,малес1рудщасабагалыэд1с1репндебудандастьфудыц гылыми непздер1н жасады. Орыс зоотехниясыныц классиктер1 П.Н. Кулешов, М. Ф. Иванов, Е. Ф. Лискун, Д. А. Кисловский жэне баскалары будандастырудыц гылыми биологиялык непздерш талдауга зор улес косты. П. Н. Кулешовтыц дэл айтканындай, будандастыру дегешм1з есю туб1рлерге жаца есюндерд1 телу жэне бул телуден ауыл шаруашылыгы максаттары ушш едэу1р пайдалы тукымдар алу деген сез.

371

Будандастырудьщ эр Typni жолдарын пайдалану аркылы мына темендеп зоотехниялык мэселелерщ шешуге болады:

1. 0 HiMi темен жергшкп мал тукымын тубегешп езгерту;2. Gcipin отырган мал тукымыныц кейбгр кемшшьсгерш тез

арада жаксарту;3. Жаца мал тукымын шыгару;4. Гетерозис кубылысын барынша пайдалану.Будандастыру алга койган максат пен жететш нэтижесше

карай бес турге белшеда: сппре будандастыру, кан араластыра будандастыру, зауыттык (тукым тузупп) будандастыру, енеркэс1пт1к будандастыру, кезек будандастыру.

Cinipe будандастыру деп кец магынада 6ip тукымдык топтын, непзп ешмдш белп, касиеттерш екшпп тукымдык топтыц касиеттер1мен ауыстыруды, ягни emMi темен жергишсп тукымды ешм сапасы мен саны жогары тукыммен будандастыру аркылы тубеге!Ш езгертуд1 айтады. Ол ушш жергшкп тукымныц жэне эр келен урпактыц аналыктарын б1рнеше урпак бойы тек жак- сарткыш тукымныц аталыгымен шагылыстырады. Осы ретте жерплпсп тукымды жаксартылатын, emMi мол тукымды жак- сарткыш тукым деп атайды. Сонымен, сйцре будандастырудын нэтижес1нде жергшйсп тукым тубегешп езгерш, жаксарткыш тукымга уксас мол ешмд1 мал тобы курылады. Оныц 6ipTe-6ipre тштт жаца тукымга айналуы да мумюн.

Cinipe будандастырудьщ басты артыкшылыгы emMi темен жергшкп тукым табындарын кыска мерз1мде, каушаз, тез жаксартуга болады жэне муны кеп шыгынсыз, acipece колдан урыктандыру кец тараган жагдайда, icKe асыруга болады. Сай- ып келгенде, кайрп уакытта Казакстанда кец epic алган биязы жунд1 жэне каракел кой шаруашылыгы, етп жэне cyrri сиыр шаруашылыктары осы cinipe будандастыруды сэтп пайдаланудыц непзшде калыптаскан.

Ал, сппре будандастырудьщ сэтп жур>т ушш не icrey керек?BipimniaeH, жаксарткыш тукымды дурыс тацдай бшу кажет.

Жаксарткыш тукымныц саны шектеуш емес. Оныц 6ipey де, 6ipHemey де болуы мумюн. Осыган орай cinipe будандастыру карапайым (егер жаксарткыш тукым 6ipey болса) жэне курдел1 (егер жаксарткыш тукым 6ipHeiney болса) деп еюге белшедп.

372

Жаксарткыш тукымдарга койылатын непзп тал ап олар мол «вида болумен катар, биологиялык касиеттер1 (пршшк талгамы) тургысынан жергшкп жагдайга бетмделе алатын болуы тшс, ягни будандасатын тукымдардыц т1ршшк талгамы мен жергшкп сырткы орта жагдайларыныц эсерше жауап 6epyi реакциясы арасында аса улкен айырмашылык, карама-кайшылык болмауы керек.

Екшшщен, cinipe будандастыру жолын (схемасын) дурыс уйымдастыру. Cinipe будандастырудыц жалпы схемасы 51 -сурепе бершген.

Суретген кершш тургандай, жергшкп жаксартылатын тукым мен буданныц анал ыктарын б1рнеше урпак бойы (V урпакка дейш) жаксарткыш тукымныц аталыгымен шагылыстырады. Мэселе HeiiiiHiui урпакка дейш жаксарткыш тукыммен шагылыстыруды дурыс шешуде, ягни ciHipe будандастырудьщ шегш бшу керек. Бул эдетте будандастырылып отырган ею тукым ошмдертщ айырмашылык дэрежесше, жергшкп малдыц жаксартылуга тшстт белгшершщ тукым куалаушылык ерекшел1кгерше байланысты болады. Cinipe будандастырудьщ шегш аныктаганда алга койган макс атты басшылыкка алады. Максат - будандастырылып отырган ею тукымныц да жаксы жактарын утымды уштастыру. Эдетте, будандастырылып отырган ею тукымныц арасындагы айырмашылык улкен болган сайын, cinipe будандастыру узак (4-5 - урпакка дейш), ал айырмашылык аз болса, кыска - екшпп урпакты алумен-ак шектеледг Копшшк жагдайда cinipe будандастырудыц нэтижесшде жергшкп жаксартылатын малдыц белгшерш жаксарткыш тукымныц едэу1р багалы KacHenepi б1рпндеп ыгыстырады да, IV-V урпакта будандар таза жаксарткыш тукымныц жануарларына уксас болып шыгады.

Cinipe будандастырудыц схемасында будандастырудьщ тек ургашьшары керсетшп, epKeicrepi корсетшмеген. Ce6e6i еркек будандар “ез шпнде” ocipreHre (суретте Fv) дешн, келеа урпак алуга катыстырылмайды. Ушшшщен, cinipe будандастыру барысында будандарды тыянакты сурыптау мен жуп тацдау уздпояз ЖYpгiзiлyi кажет. Тертшпнден, мумкщщпнше эр урпакка жаксы багып-куту мен азыктандыру жагдайын тугызу керек.

Cinipe будандаетыруда эр келеа буындагы урпактыц буданда-

373

рында жаксарщыш тукым каныныц улес1 артады. Кднныц yjieci деген не? Кандьшык угымы зоотехнияга генетнканыц гылымы ретшде дамуынан элдекайда бурын пайда болган. Ол еткен гасырлардагы мал шаруашылыгында пайда болып, практикага бу- дандар “ез шпнде” ecipmefli енпзшген. Ал айда кан улей угымын осы замангы генетика тургысынан да тусщдаруге болады. Мысалы, бестужев тукымы мен жергшкп малды cinipe будандастырганда оныц кан yneci былайша езгерген: Р,-де бестужев малы каныныц yneci1/2, Е2-де - 3/4, F3-Te - 7/8 жэне т.с.с.

F, 3 -X - HiF2 ® -X - И -X - ®

F3 ф -X - И -X - С*

f 4 Щф - х - И - х -

f 5 • -X - ■51-сурет. Cinipe будандастыру.

- кылшык жущц (жаксартылатын) тукым саулыктары

■ I - биязы жундц(жаксарткыш) тукым □ кошкарлары

374

Б1ркатар урпакта cinipy жылдамдыгы тукым куалайтын белгшер жубыныц санына байланысты, будандастырылатын тукым дарды осыларга карал ажыратады. Будандастыруга мундай белгшер каншама аз катысатын болса, сйцру соншама тезйрек журедг Bip тукымныц екшнй тукымды толык cinipyi кездеспейд1 деуге болады. Bipfle-6ip селекционер будандастыру барысында алдына мундай мшдет коймайды. III-IV урпактыц жогары канды будандары мшдетп турде аборигендйс жергшкп малдыц багалы касиеттерш - тез1мдшгш, ecipuienH ауданга бешмделгйппгш сактауы тшс. Аз етмщ белгш 6ip тукымга жатпайтын ipi кара та- бынын зауыттык таза тукымды табынга айналдыру ушш 22 жыл (4-5 урпак) кажет болады. Бул процесс шопщада 6-7 жылга, койда- 4-5 жылга созылады.

Жаксартатын тукым каны улесшщ артуы будандардыц ен1мдшгш арттырудыц Kenini емес. Будандардыц кан улесш (тукымдылыгын) ecipy тацдаулы жануарларды максатгы турде сурыптауга жэне олар ушш тшсп азыктандыру жэне кутш-багу жагдайларын тузуге уштасуы тик.

Сйцре будандастыру эдкл карапайым, аса тшмщ, жаппай колдануга колайлы. Осыган байланысты оны ешмдшп темен, кеш жетшетш жануарларды езгерту ymiH кещнен пайдаланады. Ресейдщ Ульянов, Куйбышев облыстарындагы, Татарстан мен Башкуртстандагы жергшкп малды бестужев тукымымен жаксарту сйцре будандастыруды ойдагыдай колдануга мысал бола алады. Смоленск облысындагы жергшкп малды симментал тукымымен, кыргыз малый швиц тукымымен, ci6ip малый ост- фриз тукымымен, кара ала малды голштин тукымымен cinipe будандастыру сэтп етп.

Шопща шаруашылыгында, кой шаруашылыгында жэне жылкы шаруашылыгында сйцре будандастыруды пайдалану аркылы жаксы нэтижелер алынган.

Цан араластыра будандастыру. К ан араластыра будандастыру дегешм1з - кодца бар зауыттык тукымныц ешмдшк жэне асыл тукымдык касиеттерш одан dpi жетщцру. Ягни кан араластыра немесе icipicnpe будандастыру - жалпы ешмдшк касиеттер1 жаксы, жергшкп жагдайга бетмделген мал тукымыныц Heri3ri калпын

375

сактай отырып, тез арада кейб1р кемшшктерш жою немесе кейб1р етм дш к белгшерш жедел жетишру ушш колданылады.

Кдн араластыру эд1с1жем1спболу ушш, б ipi н ш щен, жаксарткыш тукымда жергшкп малда жетюпейтш каснет ете жаксы жетшген болуымен катар, ешмдж багыты, тиш мен шыккан теп жагынан оган мейлшше уксас болуы керек. Екшшщен, жергшкп тукымды жаксарткыш тукыммен 6ip-aK рет шагылыстырады. Алынган бу- дандар б1рнеше урпак бойы (эдетте уппнип-тертшинден аспай- ды) тек жергшкп тукыммен жуптастырылады (52-сур етп ка- раныз). Осы ею шарттьщ аркасынвда жергшкп тукымныц непзп Калпы сакталуына мумкшшшк туады. Ушшшшен, будан дар мукият сурыпталып, олардан уйлес1мд1 жуп курылып отыра- ды. Тертшпйден, эдетгегшей ен1м багыты на сэйкес багып-куту мен азыктандыру уйымдастырылады. Жумыстыц корытынды кезещнде непзп тукымныц кан улес1 7/8 жэне жаксартушы тукымныц кан yneci 1/8 болатын будан жануарлар унамды типтщ белгшерше не болады.

52-суреттен Kepin отырсыздар, кан араластыра будандастыру жолыныц алдыцгы сипаттап еткен cinipe будан дастырудан б1ршама айырмашылыгы бар. Б1ршш1ден, Kipieripe будандасты- руда будандардыц еркеп 6ipimni урпактан бастап-ак кебеюге катысады. Екшшщен, кез-келген урпак буданыныц тегшде (алы- ну жолында) жаксарткыш тукым таза куйшде 6ip-aK рет кол- данылган.

К,ан араластыр) будандастыру - ел1м1зде мал шаруашылыгыныц барлык саласьшда дерл1к кец келемде колданылып отырган тэсшд1ц 6ipi. Мысалы, биязы жущц кой тукымдарын австралия мериносымен, сутт1 багыттагы сиыр тукымдарын гол- штинофриз, швиц тукымдарымен KipicTipe будандастыру журш жатыр.

Дегенмен де кан араластыру эдцсш колданганда аса сактык, бшпрл1к керек. Ce6e6i бул будандастыруда тукымдар «жаксар- тылатын» eicimuiciH - ’’жаксарткыш” деп шартты турде гана белшедг Эйтпесе, жергш1кт1 тукымныц жаксы жактары кеп. Сондыктан жаксарткыш тукымга мэн бермеушшк, будандарды ретс1з пайдалану мен кездейсок жуптау жергшйсп мал тукымын

376

Жерп.пкпiV K biM

Жаксарткыштукым

езара ecipy 52-сурет. Кан араластыра будандастыру

жаксартудыц орнына, аздыруга экеп соктыратыны эр уакытга есте болуы керек.

KipicTipe будандастыруды пайдал ануда малды непзп бел rmepi женшен катан сздэыптап, ж^п тандайды, ейткеш будандардьщ 6spi б1рдей багалы бола бермецщ, кебше купт озгергшгтс байкалады. Сондьщтан олардыц жаксыларын тацдай б т у керек. Kipicne будандастыру аркылы Ka3ipri тукымдардын 6dpi дерлж жаксартылган. Бестужев тукымын шыгаруда 6ipKarap шетелддк тукымдардыц канын К¥*° элденеше рет колданылганы жога- рыда айтылады. Симментал жэне вильстермаш малыныц канын кро бестужев трдымыньщ багалы касиеттерш жетшд1руге зор ыкпал eiri. Сонымен катар кейде Kipicripe будандастыру эдкй жануарлардьщ жаца тукымын шыгаруга да мумкщщк бередь

Ka3ipri кезде жогары с ап алы шошка етше деген сдоаныстыц артуы олармен ж^изшетш, селекция эдостерш жетщщрущ, тукымды таза ecipy, сондай-ак эр турл1 тр;ымдарды будандастыру жолымен синтетикалык 1здер калыптастыруды, олардыц негЫнде шошканын жаца erri тукымдары мен гибрид типтерш шыгаруды кажет етедь Мундай жумысты кептеген гылыми ме- кемелер ойдагыдай журпзуде. Ростов облысында П. Е. Ладанный басшылыгымен етп шошканын дон жэне ростов шошкалары деген ею тобы шыгарылган. Дон шошкасы тез ж еттпш ттне жэне жаксы кебею касиеттерше карай мдаият сурыпталган солтустж

377

кавказ тукымы мен етшщ сапасы ете жаксы, 6ipaK дене 6iTiMi аса нэзйс пьетрен тукымыныц аталык !здерш будандастыру нэтижесшде шыгарылган.

Жаца тукымныц стандарттары да жасалган. Бакылау ушш бордакылауга койылган телдщ тэулшне косатын орташа масса- сы 670-700 г, 1 кг косымша массага жумсалатын азык 3,8-3,9 азык елшем!, 4-9 ай аралыгындагы торайлардыц сойыс шыгымы (мас- сасы 100 кг) 62-63%. Ресейде В. Т. Гориннщ, П. И. Корнеевтщ, В. Д. Кабановтыц жэне т.б. басшылыгымен 73 базалык шаруашы- лыктарда енеркэсштйс технология жагдайларындагы гнбрндтеу жуйеешде пайдалануга жарамды шошканыц арнайы етп ту- кымын шыгаруга багытталган жумыс аякталып келедг Мунда бордакылауда жануарлар тэулнше 700-750 г салмак косады, 1 кг косымша салмакка 3,8-3,9 азык елшем1 жумсалады. Тукымда 5 аймактык тип калыптастырылган.

Зауыттык,, туцым тузу mi будандастыру. Бул эдгс мал тукымын шыгару ушш колданылады. Кдз1рп мал тукымдарыньщ басым Kenniuiiri будандастырудыц осы турниен шыгарылган. Зауыттык будандастыру жаца мал тукымын шыгару тэсщцершщ шшдеп утымдысы болганымен, оны icKe асыру ете курдел1, когамнан кажетп мелшерде каражат белущ, тыянакты бш мдш кп жэне icKepniicri тал ап етедь Осыган орай, мал тукымын шыгару жумысы когамныц элеуметтйс-экономикалык суранысы непзщце, белгш! 6ip жоспармен журпзтедк

53-сур ет. Украинаньщ далалык ак шопщасын шыгару жолы

0з шпнде ecipy Ож ерплш п казаки □ Герефорд тукымы

54-сурет. Казактын ак бас сиырын шыгару жолы

Зауыттык будандастырудьщ калыпты 6ip жолы болмайды. Ол будандастырылуга катыскан мал тукымдарыныц саны мен сапасьша карай жэне жергинкп жер жагдайы мен багып-куту, азыктандыру ерекшел1ктерше байланысты езгерш тирады.

Ka3ipri генетика гылымыныц жетгстцстер1 мен ел1м1з жэне дуние жуз1 бойынша жада мал тукымын шыгару тэЖ1рибелерш жинактай отырып, А. И. Овсянников (1970) зауыттык; буданда- стыруды журпзудщ мына темендеп жолын ^сынады:

1. Болашак жаца тукымнын унамды тиш белтшенедь Мунда когамныц экономикалык кажетгтнен туып отырган жаца та- лап, налагай ешм багытындагы мал тукымдарыныц табиги биологиялык мумкшшшктер1 жэне мал азыктандыру, багып- кутудщ нактылы жагдайлары басшылыкка алына отырып, болашак жаца тдоым малыныц дене 6iiiMi, ешмдйс epeKiueniicrepi (жергинкп тукымнан артыкшылыктары) нактылы аныкталады.

2. Будандастырылатын мал тукымдарын, олардыц унамды екшдерш жэне жумыс журпзшетш шаруашылыктарды тацдап, белплеу. Будандастыруга катысатын мал санына байланысты

379

зауыттык будандастыруда карапайым (eKi-ак тукым катысса) жэне курдел! (б1рнеше тукым кагысса) деп ею турге белтедй. Осы арада “Кдйсысы дурыс?” - деген зацды сурак туады. Бул селекционерлердщ алдына койган макс аты мен будандастыры- латын мал тукымдарыныц ешмдйс ерекшелнстерше байланысты. Егер кездеген максатка (калаган унамды типке) ею тукымныц малый шагылыстыру аркылы-ак жету мумюншшпч болса, упйнпи тукымды араластырудыц кажетт жок. Ал, егер ею тукымныц бу- дандары болашак жаца тукымныц унамды тишне толык сэйкес келмесе, y m iH m i, кажет болса Teprimni, 6ecimni т.т. тукыммен будандастырылады. Есте болатын мэселе, будандастырылуга ка- тыстырьшган мал тукымдарыныц саны кебейген сайын, алынган будандардыц гетерозиготалылыгы (гендершщ эр тектипп) арта Tycin, олардыц белгшерш урпактан урпакка беюту киындай бередг

3. Будандастырудьщ жалпы жуйезд алдын ала жасалына- ды. Мунда эр урпактыц будандарын алу жэне оларды пайдалану T9pTi6i нактылы белгшенедо. Эрине, жумыс барысында кажет болса, муныц бэрше езгер1стер енпзшедг Бул - жаца тукым шыгарудыц i3qemc кезещ, ягни болашак тукымньщ тшеген максатка сэйкес унамды тишн алу кезещ.

380

4. Максатты 1здетс непзшде алынган унамды типтщ нэсшдпс жэне етмдж касиеттерш урпактан урпакка бекпу. Муныц непзп жолдарына унамды типтерден б1ртеюп жуп куру, туыстас малды езара шагылыстыру, одан алынган урпакты катан сурыптау сиякты курдегп ютер непз болады.

5. Болашак мал тукымыныц нэсшдпс курылымын калыпас- тыру - езщднс генотшгпк жэне фенотиппк ерекшелштер1 бар, 6ip-6ipiMeH туыстык катынасы жок, кем дегенде 5-6 аталык i3 жэне 1-2 аналык уя куру.

Осы жогарыда сипатталган эдастеме непзшде журпзшген будандастыру аркылы алынган мал тобы жергшисп тукым малынан emMi жагынан айкын артыкшылыгы болса гана, оны жаца тукым ретшде беютуге болады.

Сонымен, зауыттык будандастыру деп шагылыстырылган мал тукымдарыныц тшмда касиетгерш утымды уштастырган немесе кейб1р жаца касиеттер1 бар, артык ешм беретш жаца мал тукымын шыгару уппн колданылатын будандастыруды айтады.

Б1здщ ел1мЬдщ мал шаруашьшыгы ушш зауыттык будандастырудыц айрыкша мацызы бар. Кдзакстандагы эр турл1 экономикалык, табиги-климаттык аймактардыц эркайсысы ушш арнайы маманданган мол ешмдц мал тукымдары болуы кажет. Малдыц жаксы, жаца тукымдарына деген кажеттшпс барган сайын артып отыр. Ipi караныц e n i тукымдарын, бекон шонщаларын, таулы ау- дандар ушш кроссбред улпсшдеп койларды, спорттьщ максаттагы жылкыларды шыгару жешндеп мэселе де кун тэрибшде тур. Мал шаруапшлыгын енеркэсштпс непзге кецпруге байланысты жаца технологияга жарамды тукымдарды шыгару мшдеп койылган. Желшнщ minim, супшц тез жэне оцай сауылуы, желшсау секшд1 ауруларга тез1мдшш женшен жаксы селекциядан еткен, дене 6rriMi мыкты жануарлардыц жогары интенсивп тез жетшпш жаца типтер1 кажет болып отыр.

А.И. Овсянников ауыл шаруашьшыгы малыныц жаца тукым- дарын шыгару эд1стерш улкен уш топка беледп

1) тукымаралык будандастыруды колданбай-ак, зауыттык тукымдар шыгару. Бул эдютщ жеке мысалдарына шетелдш тукымдардыц малын экелу непз1нде жаца тукымдар шыгару жатады;

381

2) ею немесе б!рнеше зауыттык тукымды 6ipiicripy аркылы жаца тукым шыгару;

3) жоспарлы будандастыру жолымен жаца тукым шыгару. Малдыц жаца тукымдарын шыгарудьщ ею эдйл бар:

а) бастапкы мал саны кеп болганда;б) бастапкы мал саны аз болганда. М. Ф. Иванов 6ipimui

эдгст1, ягни кептеген малмен жумыс жургтзущ барынша тшмщ эдгс деп есептедь Ал e3i болса, б1ркатар себептерге байланысты, шошканыц украиндык далалык тукымын шыгаруда инбридингп колдана отырып, екшпп эдгс бойынша бастапкы ататектщ азда- ган гана мал санымен ойдагыдай жумыс журпзген. Егер М.Ф. Ивановтыц жумыс схемасын гендердщ “ыгысуыныц” жалпы теориясы тургысынан карайтын болсак, онда оныц селекция- дан етшзген шопщалар тобы сезнз кырылып калуы тигс едь Американдык галымдардыц жакын инбридингп колданып, 140 мэрте кайталай журпзген осындай жумысыныц сэтсЬ аякталганы зоотехникгерге мэл1м. М. Ф. Иванов малдьщ, б1рнеше багалы тукымын шыгарып, ез жумысын ойдагыдай аяктады.

Ол малды зауыттык будандастыруда мынадай жагдайларды сактау кажеттшн керсетп:

1) жаца тукымныц кандай болатыны жешнде айкын тусшнс болуы кажет (етмдйс багыты, rani);

2) будандастыру жолын дурыс аныктау (эр буын урпак тарымен журпзшетш тукым асылдандьфу ерекшелпегер1);

3) будандастыруга арналган бастапкы тукымдарды дурыс тандай 6iny;

4) жумыска кептеген малды пайд алану;5) тукымды калыптастырып, бек1туцщ алгашкы сатысында

катац сурыптау журпзе отырып, туыстьщ жуптастыру колдану;6) табынды толыкгыратын телдер ушш жаксы азыктандыру

жэне кутш-багу жагдайларын жасау.Зауыттьщ будандастыруды терт кезецге болуге болады: б1ршпп

кезец - тукымдык топ тузу, селекциялык 1зденгс (жоспарланган унамды типтеп малды шыгару); екшпп кезец - будан урпакта малдьщ кажетп нэсщщк касиеттершщ типш ныгайту, ол ушш жакын туыстык жуптастыру колдану; ушшш1 кезец - будандар- ды “ез iniiime” ecipy, тукым курылымын жасау, туыс емес жаца

1

382

аталык 1здер мен аналык уялар калыптастыру; тертшпп кезец - уйымдастыру кезец! (тукымды беюту, оныц есу аймагын аньщтау т.с.с. стандартын жасау).

М. Ф. Иванов жай зауыттык будандастыру эдю1мен шошканыц украиндык далалык ак тукымын шыгарды (53-сурет). Мунда бастапкы тукым ретвде мынадай ею тукым алынды: т1ршей массасы темен жэне тез жетше коймайтын украиндык жергшкп кыска купакгы шошка жэне аса ешмтал, тез жетшетш, т1ршей массасы улкен, 6ipaK Украинаныц оцтуст1пне нашар жерсшетш агылшындык ipi ак шошка. М. Ф. Иванов 6ipmnii кезецде ipi ак шопща тукымыныц тацдаулы аталык iздepiнiц 6ipm in кабаны Керзонды украиндык жергшкп бес мегежшмен будандастырган.I урпак дамуы мен еамталдыгы женшен бастапкы аналык тукымга Караганда элдекайда жаксы болганымен, ол галымныц койган талаптарына сай келмедь Ол ещц алынатын урпакта ipi ак тукымньщ белгшерш кушейтш ныгайту ymiH I урпактыц бу- дандарын осы ipi ак тукымныц Бар-Нон 197 жэне Бар-Нон 15 кабандарымен кайтадан будандастырды. Бул кабанныц eKeyi де тукымды калыптастырушылар ретшде пайдаланылды. Бар- Нон 197 мегежшдердщ 6ip тобына пайдаланылып, одан аналык урпагы гана тукымга калдырьшды. Бар-Нон 15 мегежшнщ келеЫ тобын урыктандырып, тукымга оныц тек еркек урпагы гана калдырьшды. Кайыра будандастыру аркылы алынган 2 урпактан Асканий 1 кабаны сурыпталып алынды, ол инбридинг (II-III) колдану аркылы шыгарылган, дене 6iiiMi мыкты, пршей массасы улкен, жетшлшпп жаксы мал болды. Бул мал алга койылган максатка сай келдь Сейтш Украинаныц ощуёттнде мол ешмд1, eTTi-майлы, тез жeтiлeтiн, осы аймакта ecipyre жаксы бешмделген жануар болып шыкты.

М. Ф. Иванов Асканий 1-дщ унамды типш урпагында орнык- тыру (беюту) максатымен жаца тукым шыгарудыц екшпп кезещнде де осы кабанга жакын инбридинг колданды. Асканий 1 езшщ “карындастарын”, т е л ей урпактарын жэне немерелерш урыктандырды. Будан теки, гетерозис! айкын бай- калатын, дене 6iTiMi мыкты, пршей массасы улкен, атасына (Асканий 1) жакын инбридинг колданудан алынган урпакты дешнщ саулыгына, дене бшмшщ мыктылыгына, даланыц табиги

383

жагдайларына бешмдшгше карай катац сурыптау епщавдай зи- янды зардап шекпрген жок. М. Ф. Иванов тукым тузудщ ymiHrni кезещнде б1ркатар кабандардьщ (Задорный, Ворожей, Степняк) туыс емес атальщ 1здерш тузе отырып, тукымды таза ecipyre кепгп. Тукымныц курылымы тузиш, мал басы артты, стандарт калыптастырылды.

Жылкыныц эйгш орлов желктт тукымын шыгару курдел1 зауыттык будандастыруга мысал бола алады. Бул тукымды калыптастыру А. Г. Орлов зауытында 50 жылга (1780-1830) со- зылды. Ол кезде аса кажетгшгше карамастан, Ресейде жегш жылкылары жок едь А. Г. Орлов езшщ атымен аталган желгсп жылкы тукымын шыгару барысында Хренов жылкы зауытына (Воронеж губерниясы) шетедщк Mime жылкылары мен жегш тукымдарыньщ 3 мыцдай жылкысын жинаган. Ол 1775 жылы Туркиядан Ресейге арабтыц 30 айгыры мен 6ipHeine биесш экелген. Осылардыц iuimeH Салтан жэне Сметанка айгырлары жаксы болып шыккан. Бастапкы тукымдар ретшде араб, дат жэне голланд тукымдарын пайдаланган.

Будандастыру жоспары мынадай болды. Араб тукымыныц Сметанка айгыры даттык жепн биелерге жупталды. Осындай жуптастырудын нэтижеЫнде Полкан-1 айгыры алынды, ол ез “экесшщ” жецщщп мен дене бтмшщ эдемшпн, ширак жургсш, кызу кандылыгын, ал eHeciHeH дене шшшшщ шомбалдыгын, жаксы жегшетш касиеттерш тукым куалай кабылдады. Полкан-1 жаксы жел1ст1 касиеттерге ие болмаса да, бул будандастырудагы тацдаулы урпактыц катарына жаткызылады. 1783 жылы зауыт- ка Голландиядан бгрнеше жел1сп биелер экел1нд1 де, оларды Полкан-1-мен урыктандырды. Одан 1787 жылы Барс-1 атты та- маша айгыры алынып, ол осы тукымныц шыгу тарихында ете зор рел аткарды. Оныц экстерьер! ете жаксы, булшык errepi мыкты жетшген, аса ширак dpi тезгмд!, жаксы жел1сп касиеттер! болды. Барс-1 орловтыц жел!сп тукымыныц непзш салушы деп есептедщ.

А. Г. Орловтыц жаксы жылкы тукымын шыгаруда т аб ы с ка жету i шебер тацдалган бастапкы тукымдарды сэтп будандастыруга гана емес, сонымен 6ipre жуптарды дурыс тацдауга, жыл кыларды жаксы жаттьщтырьш, сынауына, телдерд1 дурыс ecipyre бай-

384

ланысты efli. Хренов жылкы зауытында жануарлардьщ жаца тукымдарын шыгаруда эр турт орташа инбридинп, малды гетерогецщ жэне гомогецщ жуптастыруды, атальщ 1здер бойынша ecipyqi ойдагыдай колданды. А. Г. Орлов кайтыс болтанная кешн тукым шытарудыц корытынды кезещндеп жумыстарды В. И. Шишкин журпздг 1836 жылы тукым калыптастырылып, оны дуние жуз1 мойындады. Орловтыц жел1ст1 жылкылары ездершщ ширактыгымен, шапшаццыгымен белпл1 бодцы. 1867 жылы Парижде Буюл дуниежузшпс кермеце Бедуин атты жылкысы бул тукымныц атын элемге жайды: ол Булон орманындагы кум теселген жолда салмагы 9 пут тартатын американдык ею децгелекп арбамен 3 км кашьщгыкты 4 мин. 45 секундта, оныц шпнде соцгы километрд1 1 мин. 29 секундта шауып еткен. 1880 жылга дейш жылкыныц орлов тукымына шапшандык женшен епщандай бэсекелестер болмаган. Ол кейш гана 6ipiHinmiKTi едэу1р жецш т ш т американдык жел1сп жылкыларга беруге мэжбур болган.

Ipi караныц тацдаулы сутп-етп тукымдарыныц 6ipi, курдел1 зауыттык буцанцастыру эдцс1мен шыгарылган - бестужев малы. Бул тукымныц шыккан жер1 С. П. Бестужевтщ Memniicri жер1 (Симбирск губерииясындагы Сызрань уез1ндеп Репьевка се- лосы) едь Тукым шытарудыц 6ipim ni кезещ мунда дургам малый (агылшынныц erri малы) экелуге байланысты болган. С. П. Бестужев cym -eni багыттагы мал тукымын шыгару ушш 1813 жылы езшщ меншйтне Голландиядан 6ip топ тайыншаларды жепазш, оларды шортгорн тукымыныц букаларымен будан- дастыра бастайды. Ол будандастыруцан шыккан будандарцы сутгшшне, дене бтмш щ мыктылыгына, тез1мдшйтне карай мукият сурыптайды. Будандардыц шомбал болып, жаксы жетшу1 ушш оны симментал тукымымен кан араластыра будандасты- рады (ею рет), сондай-ак вильстермарш, тироль, холмогор жэне баска тукымдармен де будандастырады. Будандастыруды октьш- октын узак мерз1м “ез йпшде” ес1румен алмастырып отырады да, ец акырында, жерпл1кт! малмен Kepi буцандастырып, осыныц непзшде тукымды калыптастырады.

Тукымды шыгару 1850 жылы аякталады. Бул кезде тукым Орта Поволжье шаруашылыктарында кец тарады. Орта Едщщц25-1382 385

сол кездеп тургындары бестужев сиырларын “Красные сызран- ки” деп еркелете атайтын жэне оларды денелшпч, суттшйп жэне тодмдшш ушш жогары багалайтын. 1869 жылы Петербург- те еткен ipi караныц Буюлресейлнс кермеа бестужев малыныц атагын ныгайта тусп. Бул кермеде 6ip топ бестужев сиыры дене бтм ш щ эдемшш жэне мол ен1мдшп y u iiH наградаларга не бояды. K|a3ipri уакытта бестужев малы - Ульянов, Куйбышев облыстарындагы, Бапщуртстан мен Татарстандагы жоспарлы тукымдар.

Курдел i зауыттык будандастыру эдас1 аркылы койдыц алтай л ык биязы жунда тукымы шыгарылган (Литовченко). Сутп-етп малдьщ Кострома тукымы да осы эдгспен шыгарылган. Ол еткен гасырдыц 1890 жылында шыгарылган, бул кезде енеркэсштщ дамуына, халык саныныц есуше байланысты Ресейдщ кептеген аудандарында сут ешмдерше деген сураным арткан болатын. Жаксы жайылымдардыц, жайылма шалгындарыныц болуы да тукымныц тузшуше септйтн типздг Кострома мацындагы ау- ылдарда жаксартылган жерплнсп малдьщ бабаев жэне мисков атты eKi тобы калыптасты. Жергшкп Кострома сиырларын аль- гау тукымыныц букаларымен будандастыру нэтижесшде пайда болган бабаев тобы едэу1р кунды болып саналады. 1912 жылдан бастап будан сиырларды швиц букаларымен жуптастырады. 1925 жылга карай жаксартылган швиц-альгау будандарыныц кептеген табындары болды жэне оларды жетщщруге багытталган жумыстар журпзщщ. 1934 жылы Кострома малыныц асыл тукымды мал eciperiH уясы у йым дастырыл д ы.

Кострома облысындагы талантты селекционер С. И. Штейман жумыс icrefiTiH “Караваево” асьш тукымды мал зауыты Кострома тукымын калыптастырып, жетщщру орталыгы болды. 1932 жылдан бастап жергшкп табынныц сиырларын швиц тукымыныц букаларымен сщ1ре будандастырумен катар, б1ркатар фермалар- да 2-4 урпактыц будан букаларын пайдаланды. Одетте тукым тузудщ эр турл1 кезецдершде будан букаларды пайдаланганымен, бул тэж1рибе сирек колданылады. Алайда, С. И. Штейман бутан тэуекел жасаудан корыкпады. Оныц тандап алган кептеген тацдаулы букалары “Караваевода” пайдаланылып, узак уакыт бойы багалы урпак бердь К ан жацарту ушш 1939 жылы “Каравае-

386

вода” 6ipa3 уакыт асыл тукымды жогары класты швиц букаларын пайдаланды. Малды сутшщ молдыгына, сондай-ак дене бтмш щ мыктылыгына карай сурыптау жэне жуптау, телдерд1 шыныктыра ecipyqin макс атты жуйес1, жеткшкп азыктандыру сутп-етп ipi караныц тацдаулы отандык тукымдарыныц 6ipin шыгаруга мумкшдш бердь Кострома тукымы 1944 жылы ресми турде беютщщ.

“Караваево” снырларыныц сутплнт табын бойынша алганда орта есеппен 6406 кг-га, пршей массасы - 550-600 кг-га, сутшщ майлылыгы - 3,7 пайызга жетп. Мунда 7000 кг-нан астам сут беретш 462 рекордшы сиыр ес1рщщ. Олардын 6ipeyi - Послушница-2 сиыры лактацияныц 300 куш шннде 14 мыц кг-нан астам сут берген.

Рекордты ешмдшп б1рнеше лактация бойыцда кайталанып отыратын сиырлардыц асыл тукымдык кундылыгы жогары деп саналады. “Караваевода” сутп лт орта есеппен алганда op6ip 6-7 лактацияда 7000 кг-нан асатын сиырлар тобы бар. Бул жануарлардыц прпплншдеп сауылатын кундершщ саны ец жогары деп танылган (2078-5430), T9yniKriK орташа сутплт 18,4-29,5 кг. Бул рекордшьшар тобына ripnimiri бойында 120247 кг сут берген эйгип Краса сиыры, 116765 кг сут берген Опытница жэне т.б. жатады. Бул шаруашылыкта кептеген кернекп тукымдык букалар (Каро, Силач, Суровый, Салат, Богатырь жэне т.б.) ecipinreH.

Аса мол CYTriniri, етшщ сапалылыгы, экстерьершщ эдемшп, асыл тукымдык артыщпылыктары бул тукымныц атын элемге шыгарды. Кострома тукымы Венгрия, Чехословакия, Германия, Польша, Болгария секщщ елдерде кец таралган.

Ipi караныц жаца erri тукымдарын шыгарудыц айрыкша мацызы бар. Бул тургьщан алганда, Украинада малдыц жаца тукымын шыгару жешндеп жумыстарды Н. А. Кравченко мен П. JI. Погребняк ойдагыдай журпзщ. 1987 жылы 40 мыц мал шыгарылса, оныц шпнде 10 мыцы erri сиыр болган.

Будандастырудыц жэрдем1мен шошканыц мол ешмд1 кеме- ровгык, солтусттк кавказдык жэне баска тукымдары шыгарылды. Соцгы 40 жыл йншде М. Ф. Ивановтыц тукым шыгару эдгстеме- ciH колдану аркылы ТМД елдершде ipi караныц 15 жаца тукымы, койдыц 24 биязы жэне биязылау жундо-етп тукымы, шошканыц 12, жылкыныц 14 тукымы шыгарылды.

387

Зауыттык будандастыруды пайд алану соцгы кездерде шетел- дерде кептеген жаца тукымдар мен тукымдык топтарды шыгаруга мумкщщк бердо. 1964 жылы Ангпняда ipi караньщ бифбилл деген жаца e n i тукымы шыгарылды. Ол терт тукымды будандастыру (токал кызыл сиыр х шортгорн х абердин-ангус х линкольн) жолымен шыгарылган. Бул тукым жануарларыныц экстерьер! ете жаксы, тез ecefli (тзуллтне косатын TipineM массасы 1300-1500 г-га дейш жетед1, сойыс шыгымы мол). Оларды cyni тукымдармен буданда- стырудан гетерозист! урпак алынады, сондыктан бифбилып cyTTi тукымдардыц еттипк касиеттерш жаксарту ушш пайдаланады. Венгрияда жергипкп тецбш малды джерсейлермен жэне швиц- термен ецщре будандастыру аркылы жаца тукым шыгарылган. Канадада герефорд, швиц жэне голлпггин тукымдарын курдел1 зауыттык будандастыру аркылы конвертер-хейс етп тукымы (ipi азьщтарды етке айналдырушы) шыгарылган. АЩП-та бастапкы 8 тукымды будандастыру нэтижеанде en i Миннесота 3 узтсщдеп багалы шошка тукымы шыгарылган.

Онеркэсттт будандастыру. Кез келген тулнсп ecipyqin тугаа максаты сол тулйске тэн етм д1 арзан жолмен мейлшше мол ещцру. Осы тургыдан ецдоркгпк шаруашылыктарда мал ешм- дшгш арттырудыц селекциялык тшмд! жолы - енеркесшпк будандастыру.

Бул будандастыру эдоа айкын байкалатын гетерозис! бар 1 урпактыц будандарын пайд алану максатындагы мал шаруа- шылыгы тэж1рибесшен шыккан.

Онеркэсттт будандастыру деп eKi немесе уш тукымды будандастыру аркылы гетерозис кубылысы тэн 6ipimni, dpi кет- се екшпп урпак будан алуды айтады. Гетерозис кубылысы тэн буданныц ешм1 бастапкы тукымдар ешмшен артык, dpi ешмге азыкты аз жумсайды жэне пршийк куаты жогары, анау-мынау ауруга шалдыкпайды.

0неркэс1пт!к будандастырудыц жай жэне курдел! Typi болады. Жай енеркэсшпк будандастыруда 6ip тукымныц анальщтарын келеа тукымныц аталыктарымен жуптастырады, алынган урпакты шаруашылык максапарында пайдаланады.

Тек ею тукымды енеркэсшпк будандастырганда кебшесе 6 ip iH iu i урпак будан алумен шектелед1, ягни будандардан тек ешм

388

алынады, олар тукымдык keneci урпак алуга пайдаланылмайды (56-сурет).

X

Bipiimri урпак

9 9 9 666(6dpi етке епазшедО

56-сурет. Карапайым енеркэсйгпк будандастыру

Курдел1 енеркэсйгпк будандастыруга уш жэне одан да кеп тукымдар катысады. Уш тукымды енеркэсйгпк будандастыруды колданганда ею тукымныц малын шагылыстыру аркылы алынган 6ipimni урпак буданньщ ец тэу1рлерш ymiHmi тукыммен будан- дастырады. EiciHuii урпак тек eHiM алу ушш тана пайдаланылады (5 7-сур ет).

0HepK9cinTiK будандастырудьщ кай Typi де 6ip Караганда оцай ic сиякты болып кершедь Шын мэншде бул эдйггщ де кыры, сыры мол. BipimnmeH, енеркэсштщ будандастырудьщ ттмдшпнщ непзп ce6e6i - гетерозис кубылысьшьщ KepiHyi. Оньщ купиясы эш толык шешшп болмаган мэселе. Ka3ipri уакытта оньщ мэ- нш тусщщруге усьшылган, генетика пэншен белгш 6ipHeme теория бар. BipaK олардьщ эркайсысы гетерозис сиякты ете курдел1 TipriimiK кубылысыныц тек 6ip кырыныц гана сырын ашады.

Гетерозис кез-келген мал тукымын будандастырганда пайда бола бермецщ жэне пайда болса да квршген белп бойынша бола бермейдь вкйпшке орай, будандастырылатын тукымдардыц уйлеамдтйтн алдын ала болжауцыц дэлдМ ете темен. Бул ке- 6iHece нактылы журпзген тэж1рибе непзвде аныкталады. Сонымен катар, гетерозис кубылысыныц то лык 6LniHyi ушш белгш 6ip дэрменде сырткы ортаньщ, багып-кугу мен азыктандырудыц колайлы жагдайлары керек.

389

57-сурет. Курдеш енеркэсштис будандастыру

Сонымен, енеркэипик будандастыруды нактылы 6ip шаруашылыкта сэтп пайдалану ymiH мына томендеп мэселелерд1 ал- дын ала шешш алу кажет:

- енеркэсшпк будандастьфудыц максаты жэне оган жегудщ гылыми тургыдан мумкшдпт;

- будандастыруга катысатын мал тукымдарын тацдау жэне оларды пайдалану тэрпбш (басында аталыгы кайсы, аналыгы кайсы, пайдалану кезеп) аныкгау;

- енеркэсшпк будандастыруга ж1бершетш табын келемьМалдьщ барльщ турлерш еаруде енеркэсшпк будандастыру

кещнен колданылады. Шопщаныц ipi ак тукымын, жерплйсп шош- калармен катар, беркшир тукымымен шагылыстырудыц да аса тшмд1 болатыны ертеден белгш!. Мал еаруштердщ европальщ ассоцнациясыныц 25-конгресшде Швецияда, Данияда, Германияда, Бельгия мен Голландияда шопщалардыц турл1 тукымдарын енеркэсшпк будандастырудыц корытындысы шыгарылды. Бул эдгс эр турл1 клнматтьщ аймактарда 15 тукымныц кептеген малый (46 мыц торай) турлйпе вариантта енеркэсшпк будандастыру аркылы жануарлардыц ешмдштн 8-10 пайызга арттыруга мумкшдщ 6eperiHi дэлелдендк

Кептеген елдфде шошка eriH ецщру ушш непзшен алганда

390

будан телдерд! (Англияда - 90%, АКД1-та - 85%, Венгрияда - 80%) пайдаланады. Жегш биелерш MiHicri айгырлармен енеркэсштж будандастыру аркылы аса багалы, саяткершк гунтер жылкысы шыгарылган.

Онеркэспгпк будандастырудыц етп мал ecipyzte зор мацызы бар. Кептеген едцердщ галымдары етп мал еадруде енеркэсйгпк будандастыруды кодцанудыц эр rypni варианттарын жасаган. 1903-1906 жылдары В. Н. Колесников Дон тэжфибе алацында журпзген тэж1рибелер1 аркылы шортгорн тукымын калмак ма- лымен будандастьфудыц жаксы нэтиже беретшш керсетп. 3 жасында сойылган niurripinreH будандар бастапкы тукымга Караганда 87 кг немесе 17% артык салмак тарткан. 1934 жылы калмак малый агылшыннын етп тукымдарымен енеркэсйгпк будандастыру женшдеп А. В. Заркевич журпзген узакка созылган тэж1рибелердщ зор мацызы болды. Будан телдщ салмагы бастапкы тукымга Караганда 6 кг артык болып шыккан.

Кдз1рп уакытта ТМД елдершде сутп-етп тукымдардьщ си- ырларын етп тукымдардыц букаларымен енеркэсйгпк будандастыру жешнде кец зерттеулер журпзшген. Мунда 125 вариантта енеркэсйгпк будандастырудыц тшмдшйт зерттелген. Олардыц шшде гетерозис эффект! байкалатын тандаулары бул елдердщ белгш1 6ip аймактарыныц шаруашылык тэж1рибес1нде колдануга усынылган. Будандар тез еседц, жаксы бордакыланады жэне етшщ сапасы мен жугымдылыгы жогары болады. Keft6ip жануарлар бордакылау кезвде Tipuiefi массасын ете жаксы арпырады.

Н. Ф. Ростовцевпц жэне И. И. Черкашенконыц тэж1рибелершде кьфдыц кызыл сиыры тукымыныц анальщтарын эр Typni erri тукымдардыц аталыктарымен енеркэс1ппк будандастьфудыц тшмдшп аныкталган. Алынган маглуматтар 85-кестеде келпрш- ген. (Мунда азыкгьщ жумсалуы бгрдей болган 18 айлыгына дейш 3230 азык елшемшен келген).

Кьфдыц кызыл таза тукымды епзшелерше Караганда шароле- ден алынган 1 урпактыц будандары 74 кг артык салмак тарткан, ал герефорд тукымыньщ будандары т1ршей массасы жен1нен таза тукымды жануарлардан 39 кг артык болган. Будандар ушасыныц массасы да кеп, ал ел дэмдо 9pi жугымды болып шыккан. Г. А. Бадиннщ маглуматтарына Караганда, калмак сиырларыныц

391

санта-гертруда букаларымен будандастырудан алынган 1 урпактыц будандары таза тукымды катарластарынан 61 кг артык тарткан.

Жуп куру дурыс журпзшген жагдайларда будан жануарлардан бастапкы тукымдарга Караганда ен алдымен ет кеп алынады. Мал ecipyae бутан шортгорн тукымын герефордпен, калмак тукымын герефордпен, казактьщ акбас тукымын шаролемен будандастыру аркылы кол жетюзш жур. Шошка ecipyae етп-майлы жэне erri тукымдарды будандастыруда зор тшмдийкке кол жетепш байкалады.

61-кесте. Ipi караны енеркэсштж будандастыру нэтижелер!

Бастапкытукымдар

18 айлыгына дейш

пайдалана- тын азыгы,

азык елше\п

18 айлыкепзшелер- дщ Tipmefi массасы, кг

1 кг косымша салмакка

жумсалган азык, азык

олшем1

Сойысшыгымы,

%

Кырдын КЫЗЫЛ X шортгорн 2570 384 7,4 57,8

Кырдын КЫЗЫЛ X санта-гертруда 2570 409 7,1 58,4

Кырдын КЫЗЫЛ (бакылау тобы) 2570 344 8,2 54,0

Кырдын КЫЗЫЛ X шароле 3385 516 6,6 63,0

Кырдын КЫЗЫЛ X герефорд 3385 481 7,0 61,3

Кырдын КЫЗЫЛ (бакылау тобы) 3385 442 7,6 60,3

Кырдын кызыл х абердин-ангус 2656 389 7,3 61,1

Кырдыц КЫЗЫЛ X шортгорн 2656 388 7,3 62,2

Кырдын кызыл (бакылау тобы) 2656 400 7,2 57,9

392

Apyil пен Англияда e n i тукымдарды енеркэсттш будандас- тыруга багытталган зерттеулер журпзшген. Агылшынныц en i тукымдарын зебу тэр1зд1 малмен (брамандармен) будандастыру- дан шыккан будан бузаулардыц енесшен айырган кездеп Tipi- лей массасы таза тукымды жануарлармен салыстырганда кеп болган. АДШ-тыц Монтана пггатындагы тэж1рибе станциясында соцгы бес жыл шйнце абердин-ангус, браман, герефорд, шароле жэне шортгорн тукымдарын будандастыруцан эр Typni 20 вариант мол ешмд1 будан мал алынган. Cyni багыттагы сиырларды e n i тукымдардыц букаларымен енеркэсштпс будандастыру ет ешмдшп мен сапасын жаксарту эдоа ретшде будандастыру- ды уйымдастыруда жаца багыт болып табылады. Осы макс ana фермаларда en i тукымдардыц букаларымен будандастыру ушш белгш мелшерде аз ен1мд1 cyni сиырлар мен тайыншаларды беледг Алынган будандардан сапасы жаксы кеп ет ецщршедг Cyni сиырларды en i тукымдардыц букаларымен енеркэс1ппк будандастыруды кещнен колдану ел1М13де сиыр етш ецщрущ тез1рек арттыруга мумюцщк бередг

внеркэсштш будандастыруда будандардыц еамталдыгына айрыкша кецш белу керек. И. И. Черкащенко атап керсеткендей, бул 80 пайыздан аспайды. Бул нашар тукым куалайтын белп, тукым куалаушылык коэффициент! (ь2) шамамен 10%. Оган тукымды таза ecipyqe де селекция журпзу киын. Будандастыруда еамталдыкты 10%-га арттыруга болады.

Болашакта cyni жэне cyni-eni багыттагы сиырларды en i тукымдардыц букаларымен будандастыруцан алынган будан тайыншалар e n i малцыц аналык табындарын тузетш непз болуы тшс. Табынды толыктыратын тайыншаларды 6ip рет урыктандыру аркылы косымша бузау алу ушш пайдаланган жен. Косымша бузау алудыц жэне жаксы сиыр етш ендорудщ мундай формасы каз!рдщ езшде б1здщ елйпзде жэне кейб1р баска да ел- дерде колданыла бастады. Cyni сиырларды e n i тукымдарцыц букаларымен будандастыру Англияда, Францияда, Жаца Зелан- дияда, Германияда жэне баска да елдерде кец таралуда.

Мысалы малдыц арнайы en i тукымы 25% болатын Англияда жыл сайын енеркэсштис будандастыру ушш 1,5 млн бас мал белещ, бул cyni жэне cyni-eni сиырлардыц 45 пайызын

393

курайды. Германияда немютщ кара ала тукымын шароленщ букасымен енеркэсштж будандастыру жаксы нэтиже бердг Бу- дандар енесшен азьщтыц етелу1 женшен 10%, тэулйтне косатын орташа салмагы женшен 6% жэне сойыс шыгымы женшен 4% артык болып шыкты. Венгрияда саргылт-ала малды, Чехослова- кияда - богемдш саргылт ала малды герефорд тукымымен будан- дастырады.

Германияда уш тукымдык енеркэсштпе будандастырудьщ тш м дттн зерттеген: шароле букаларын будан сиырлармен (джер- сей х кара ала) жуптастырган. Мундай будандастырудан шыккан урпак етшщ мелшер1 мен сапасы женшен таза тукымды кара ала жануарлардан асып тускен. Шетелдш авторлардыц хабарлауын- ша, уш тукымдьщ енеркэсйгпк будандастыру эд1с1мен (шортгорн х герефорд х абердин-ангус; абердин-ангус х санта-гертруда х шароле) Англияда будандардыц кебею кабшетш арттырудыц сэп тускен. Бузаулауы жэне бузауларьгаыц прпшпк кабшеп женшен уш тукымдьщ будандар бастапкы агылшын тукымынан 18-25% асьш тускен (Гудингтщ маглуматтары бойынша).

Соцгы жылдары сиыр етш енд1руд1 арттыру жэне гетерозис эффектш пайдалану ушш с у т тукымдардыц сиырларын етп тукымдардыц букаларымен гана емес, сондай-ак етшщ сапасы жаксы болатын сутп-етп тукымдардыц букаларымен де будандастыру барган сайын мацызды болып келедь Кептеген мамандардыц багалауынша, дуниежузшк рыноктагы сиыр етшщ 70 пайызы сутп тукымдар мен олардыц будандарынан алынуда.

Кезек (ауыспалы) будандастыру. Кезек будандастырудьщ максаты ещцргспк будандастырумен б1рдей, ягни гетерозис кубылысын мейлiHme тольщ пайдалану. Айырмашылыгы - гетерозис кубылысын 6ip-eici урпак бойы гана емес, б1рнеше урпак бойы пайдалану. Бул уппн будандастыруга катысатын тукымдардан келеа урпак алу упин оларды 6ip-6ipiMeH алмастыра кезек пайдаланады, осы тургыдан кезек будандастырудьщ жолы енд1р1спк будандастырудьщ жалгасы icnerrec (58-суреттерд1 карацыз).

Онеркэсштйс будандастырудагыга Караганда кезек (ауыспалы) будандастыруда анальщтардыц 6ip белйгш тукымга калдырып, олардан жануарлардьщ тагы б1рнеше урпагын алуга тырысады. 0p6ip келeci буындьщ ургашы будан урпакка таза тукымды атальщ

394

9 А - х - < 5 в

ЯF,(5(етке еткЬтодО

f2(5 i/4B) 9 -хс5в(етке еткшпздО

Рэ<*(етке еткишед!)

м .(етке откишедО

Р30(3/8а+5/*В)-*-(5а

F ^ d B

58'- сурет. Ею тукым (А мен В) каты скан кезек будандастыру

ОА-Х-($В

ЯF, <5 ¥&М*т?хЗс (етке --------------у'

F2(5 F29 (1/4A-1/4B+1/2C)^(Ja

F3<5 ^ 9 (5/8A-1/8B+1/4C)-*-cJB

F4(J "^F^9 ^n6A ^ 16B+V8Q

F5(5 F59 (5/32А+9Я2В+ 18/32C>*-(5A

58® - сурет. Уш тукым (А, В, С) катыскан кезек будандастыру

малды тукымын ауыстыра отырып жуптастырады, ягни будан аналыктарды олардьщ экелершщ тукымына туыстык жакындыгы жок баска таза тукымныц аталыктарымен жуптастырады.

Кезек будандастырудыц кай туршде болмасын (58-суреттердо карацыз) екшпп урпактан бастап алынган телдщ enenepi будан, ал аталары эр уакытта таза тукым (белгш 6ip кезекпен) болып отыр. Осыныц нэтижесщце эр урпакта 6ipiHmi-eKiHHii урпактагыдай б1ршама жогары дэрежеде гетерозигот алы ктыц (будандастыруга катыскан тукымдар каныныц эр турлшп) болуына байланысты

395

будандарда 6ipHenie буындык урпак бойына гетерозис кубылысы сакталады.

Кезек будандастыру да катыскан мал тукымдарыньщ санына байланысты каралайым (ею тукым катысса) жэне курделй (уш- терт тукым катысса) деп еюге белшедг

Ею тукымды кезек будандастыруда таза тукымды аталыкгарды будан аналыктарымен жуптастырады. Мундай будан аналыктарда олардыц аталыктары жататын тукым каныныц 1/2 немесе 1/4 yneci болуы тшс, бул жагдай гетерозис! жаксы байкалатын урпак алуга жэне оны 6ipKarap урпактыц бойында сактау га мумкшднс береда. Ауыспалы будандастырудыц енеркэсштпс будандасты- рудан басты артьщшылыгы осында. Ауыспалы будандастыру шопща еаруде, кус ecipyzje жэне етп малдарды ездруде ерекше тшмдг В.А. Эктовтыц маглметтерше Караганда, ipi ак, Миргород жэне брейт тукымдарын уш тукымды ауыспалы будандастыру нэтижесшде таза тукымдык малды жэне ею тукымдык будандар- ды пршей массасы женшен 5-20%, еамталдыгы женшен 15-20%, телшщ ipLniri женшен 8-10% жэне cyTTiniri женшен 20-60% асып тусетш жануарлар алынган.

Н.Ф. Ростовцевтщ жэне И.И. Черкащенконыц Батые Ci6ipAe журпзген кептеген тэж1рибелер1 аркылы соцгы жылдары ею тукымды будандастыруга Караганда уш тукымды ауыспалы будандастырудыц аса тшмщ болатыны аныкталган. Кырдыц кызыл сиырын шароле, шортгорн жэне абердин-ангус тукымдарыньщ букаларымен будандастыруцан алынган будан сиырларды санта- гертруда тукымыныц аталыктарымен жуптастырган. Y ш тукымды будан епзшелер жедел ecin, 15 айлыгындагы пршей массасы 566 кг-га жеткен, ет те кеп алынган, ал азыктыц етелу! ею тукымды будандар мен таза тукымды осы шамалас жануарлардыц керсеткшггер1мен салыстырганда жогары болган.

Н. Н. Нусовтыц Кубаньда журпзген зерттеулер! де тукым аралык ауыспалы будандастырудыц артьщшылыктарын дэлелдёйд!. Тукымдарды будандастыру варианттары мынадай болган: кырдыц Кызыл сиыры х абердин-ангус жэне калмак тукымы, кырдыц Кызыл сиыры х санта-гертруда абердин-ангус тукымыныц букаларымен будандастырылган. Уш тукымды будандардыц непзп артыкшылыгы - жедел есед!. Сойган кезде олардыц массасы

396

таза тукымды осы шамал ас жануарлармен салыстырганда 18% артык болып шыккан. О л ар дан ет жэне май кеп алынган, Tepici де салмакты болган. Уш тукымды кезек будандастыру эдгсш колдану онын курделшгше карамастан, тшмд1 болып табылады. Ол мал шаруашылыгы ешмдерш арттыруга, сондай-ак мундай жануарларды пайдалануда экономикалык керсеткшггерд1 жаксартуга мумюндж береда. Кейб1р жагдайларда ауыспалы будандастыру жануарлардьщ жаца тукымын шыгарумен аякталады. Оган нор- манд жылкысы, сондай-ак белгш 6ip дэрежеде Францияда шыгарылган агылшын-норманд Mimcri жылкысы жатады.

Сапасы ете жаксы сиыр етше деген сураныс артып отырган, етп мал ecipy ici дамыган Австралия, Al^III, Мексика, Канада секщщ елдерде таза тукымды жануарлардыц улесш 25, ею- уш тукымдык будан жануарлардыц улесш 40-45, кеп тукымдык жануарлардыц улесш 5-10 пайызга, гибрид малдыц улесш 20 пайызга дейш жетюзущ усынады.

Кезек будандастырудьщ сэтп болуы ушш ещцрютш будан- дастыруга байланысты айтылган шарттарды толык басшылыкка алу кажет.

Кезек жэне ещцрютис буцандастыруларга ортак катысы бар соцгы жацалыктарга олардьщ сэтп болуы ушш будандастыруга катысатын мал тукымдарыныц жалпы уйлеамдшй! емес, же- келеген аталык 13 бен аналык уя арасындагы уйлеамдшктщ маныздылыгы жатады. Осыган орай, acipece кус жэне шошка ecipyae белгш 6ip тукымнан инбридинг жолымен шыгарылган арнайы аталык i3 екшдерш сондай жолмен шыгарылган екшпп тукымныц аналык уясыныц екшдер1мен будандастыру кец epic алып отыр. Бул тур акты гетерозистш будан алуды камтамасыз етедь

11.7 Гибридтеу

Эр турге жататын жануарларды шагылыстыруды гибридтеу (тураралык немесе шалгай будандастыру) деп атайды. Осыныц нэтижесшде алынатын урпакты гибридтер дейдг Гибридтерд1 пшгу теп б1рдей жэне эр турш гибридгермен шагылыстыруды да мал ecipy эдмй ретшде гибридтеуге жаткызады. Бул ете киын будандастыру эдгсшщ Heri3ri м1ндетп - адамныц материалдык

397

мэдениетше жануарлардыц багалы жабайы жэне жартылай жабайы формаларын енпзу.

Гибридтеу - TipHiiniicri зерттеу гылымдарында колдану шецбер1 кец тэсш. Эамдштер мен жануарлардыц езгергшптп мен тукым куалаушылыгын, урыктану npoueerepi мен шыгу тегш тексеруде мацызы ете улкен.

Гибридтердщ урпак беру немесе бермеу кабшетше карай гибридтеущ былайша белед!: шаруашылыкка пайдаланьшатын жануарларды (мысалы, кашырдыц шыгарылуы) шыгаратын жэне жануарлардыц жаца тукымдары мен турлерш шыгару ушш пайдаланылатын гибридтеу. Осыган байланысты жануарларды гибридтеудщ мынадай терт Typi бар: енеркэсштнс, cinipe, тукым тузупп жэне тузетупп (Kipieripe) гибридтеу. Булардыц iiuiimeri кец таралгандары - енеркэс1пт1к (пайдаланушы) гибридтеу жэне тукым тузупп гибридтеу.

Мал шаруашылыгында гибридтеущ пайдаланудагы непзп максат - жабайы жэне жартылай жабайы жануарларды адам иплтне пайдалану. Осы тургыдан гибридтеу ею багытта колданылады:

1) endipicmiK будандастыру жолымен, ягни ею турдщ еюлдерш шагылыстыру аркылы, мол етмдц тек 6ipmnii урпак гибридтерш алу. Мысалы, жылкыныц биесш есектщ айгы рымен шагьшыстыру аркылы жук тартуга, MiHicKe жьшкыдан да, есектен де анагурлым тез1мд1, 9pi купгп жэне узак TipniiniK ететш кашыр алу ертеден калыптаскан тэсш.

2) жаца мал тщымын шыгару. Бул багыттагы жумыс зауыттык немесе Kipieripe будандастыру жолымен журпзшедг Мысалы АКД1-та шортгорн сиырын унд1 зебу1мен гибридтеу нэтижесщце санта-гертруда, шароле мен герефорд сиырларын бизонмен шагылыстырудан бифали атты erri багыттагы жаца тукымдар шыгарылган.

Табиги жагдайдыц езвде ею тур екшш1ц 6ip-6ipiMeH шагы- лысуы сирек кездесетш кубылыс. Ge6e6i эволюция барысында ею турдщ шагылысуына жол бермейтш б1ршама кедергшер калыптаскан. Осы кецергшерден ету жолдарын ашу биология саласындагы гьшымцардыц басты мэселелершщ 6ipi. Ойткеш, 6ip турмен селекция келешекте мумк1ншшш meriHe жеткен уакытта

398

оньщ жететш жаца белестерш ашудыц жолы баска турмен ги- бридтеу болмак-

Жабайы фаунаныц калай болса солай, кейде T im i жырткыш- тыкпен жойылып келе жатканын айтпай болмайды. Соцгы 50- 60 жылдыц йпшде гана жануарлардыц 40-тан астам Typi жойылып кетп. Африкадагы кваги зебралары, американ бизоны, тур, тарпац, арктикалык пингвиндер, дронтгар секщщ турлер, моа туйекусы (массасы - 300 кг, бшкпп - 4 м) элдекашан жойылып кеткен. Ka3ipri кезде жабайы жануарлардыц жойылуына жол бер- меу ушш табигат коргау женшдеп арнайы шаралар кабылдануда. 1948 жылы табигат коргаудыц Хальщаралык одагы курылган. 1978 жылы КСРО-да табигат коргау жвншде айрыкша КСРО Зацы шыгарылган. Б1здщ ел1м1здщ территориясында аццардыц 350- ден астам жэне кустардыц 650-ден астам Typnepi TipiumiK етещ. ТМД елдершдеп кептеген корьщтардыц йпшде Аскания-Нова, Астрахань, Беловеж Нуы, Лапланд, Кавказ, Ыстьщ кел секщщ ipi гылыми орталыктар бар. Олар жануарларды гибридтеу жэне жабайы фаунаныц багалы турлерш сактау женшде зор жумыстар журпзуде.

Жануарларды гибридтеуде кептеген киьшдьщтар кездесу- де. Олардыц йшндеп ец бастылары мыналар: 1) турлердщ езара будандаспауы; 2) гибридтердщ йпшара немесе тольщ бедеулйт. Турлердщ будандаспауыныц жэне гибридтердцц бедеу болуы- ныц Heri3ri ce6enrepi генетикалык факторлар болып табьша- ды: гаметалардагы хромосомалардьщ эр TYpлi жиынтыгы мен курылымы, олардьщ тфшшйске кабшетп зигота тузе алмауы, езшщ морфологияльщ жэне биохимияльщ epeFoueniicrepiHe карай сперманьщ бегде жумыртка клеткасыныц кабыщпасын бузып, оган ене алмауы. Егер гибридп зигота тузшген болса да, эмбрионалдык патологияныц нэтижес1нде inrreri тел калып- тасуыныц алгашкы сатыларында-ак жойылып кетед1. Муныц ce6e6i - организмнщ иммунды корганыш денелер1 шше енген беще белоктарга карсы куресш, оны жояды. Ата-енелер4ндеп айырм ашыл ьщтарга байланысты гибридтерде атальщ жэне аналык жыныс клепсаларыныц тузшу npoueci бузылып, олар бедеу болып шыгады. Гибридтердщ стерильдт гонадалар мен митоздыц дамуындагы ауыткушыльщтарга байланысты.

399

Ka3ipri кезде цитогенетиканьщ кауырт дамуы гибридтер бедеулптнщ цитогенетикалык; себептерш егжей-тегжешп зерт- теуге мумюндш бередг Оларды уш топка белуге болады: а) кариотиптеп хромосомалар саныньщ сэйкесйздап; б) хромо- сомалар курылысындагы морфологиялык курылымдык айырма- шылыктар; в) хромосомалардьщ морфологиясына эсер етпейтш ген курамыныц e3repyi.

Кдзгрп уакытта галымдар кейб1р турлердщ будандаспаушы- лыгын жоюдыц б1ркатар эщстерш жасауда. Оларга мыналар жатады: жануарлардьщ 6ip турш in канын еюнпй турше кую, 6ipHenie тур жануарларьщыц спермасын араластыру, реципрокты (Kepi) будандастыру колдану, гормондык препараттар, арнайы сперма суйылткыштар пайдалану, гонадаларды Komipin кондыру, урпак алу жэне ecipy ушш кажетп жагдайлар жасау. Жас аналыктардыц гибридп урпакты кеп беретшш тэж1рибелер керсетп: ездер1 будандастыру нэтижесшде алынган жануарлардыц гибридтеуге жарамдылыгы жэне eciMTan урпак туу кабшетт жогары болады.

Гибридтердщ стерильдш немесе пршшкке бейамдшш Ka6i- леп женшен жынысына байланысты айырмашылыктардыц бола- тындыгы байкалган, олар гомогаметалы аналык (хх) жыныска Караганда, гетерогаметалы (ху) жыныстыц гибрид аталыктарында жш байкалады. Cip3, бул кубылыста цитоплазмалык тукым куалау шылык жэне белгшерщ тукым куалай кабылдаудыц аналык эффекп эсер ететш болса керек, оларды ата-енелершщ жынысын ескере отырып будандастыру ушш жуп таццауда пайдалануга болады (реципрокты жуп куру).

Bi3 турлердщ будандаспаушылыгын жэне гибридтердщ бедеу- лшн жоюдыц непзп эдютерш гана керсетпк. Генетиканыц, молекулалык биологияныц, биотехнологияныц, гендш жэне клет- калык инженерияныц каз1рп кауырт дамуы таяудагы болашакта жануарларды гибридтеудеп бедеулш проблемасын тол ык шешуге мумюндш береда.

Гендш жэне жасушалык инженерияны, соматикалык жасуша- ларды гибридтеущ (ультрагибридтеу), экспериментпк поли- плоидияны жогарыда айтылган проблемаларды шешудщ ец перспективалы w crepi деуге болады. Улпалар ос iруде соматикалык жасушаларды гибридтеу аркылы ipi караныц эмбрионалдык

400

соматикальщ жасушалары мен солтуепк кузеншщ (северная норка) осындай клеткаларын кецпрш-кондырудыц сэп тусть 1с жуз1нде клеткаларды гибридтеу былайша етед1: будандастыру кез1нде пайдалы касиетгерш 6ipiKiipy ею организмнщ туыс емес жасушаларын жасанды корекпк ортага егш, одан соц бул органы араластырады. Белгш 6ip жагдайларда жасушалардьщ 6ip болт косылады. Эз1рше белгнпа - жасушалардан гибрид жуйелердщ пайда болу nponeci белгш 6ip тэргпклз шашырацкы сипатта журетщщп.

Ал айда бул эщсп жетщщруге улпалар ocipyaeri клеткалар- дьщ соматикальщ гибридтелу1 жануарларды тураралык гибрид- теуцщ экспериментпк модел1 ретшде пайдаланылады деп кутуге болады.

Хромосомалардьщ физикалык жэне химиялык мутагендер- мен закымдалуы, сондай-ак биологиялык активп косылыстар- супермутаген д ерд i ц микродозасын колдануды жануарларды гибридгеудеп бедеул iicri жоюдьвд перспективал ьщ жаца эдютерше жаткызуга болады.

Жылкыны есекпен будандастырып, кашыр алуды гибридтеудщ ежелп формаларыныц 6ipi деуге болады. К ашыр ecipy Ежелп Римде кец дамыган. Кашыр - тез1мдшп, узак жасайтындыгы жэне жумыс кабшеп женшен eni6ip жануар тец келе алмайтын жук к елт. Оны есек пен биеш будандастыру аркылы шыгарады, есекп айгырмен жуптастырудан карта кашыр туады. Кдшыр жылкыдан ipi, dpi багалы, 6ipaK, эдетте, бедеу болып келедь Бул жануарларды «ез innnae» ecipy мумюн болмады.

Ресейде Аскания-Нова корыгында жануарлардыц кептеген турлерш гибридтеу женшде зор жумыстар журпзшген. Жылкыны зебрмен гибридтеу аркылы тез1мщ, куштт зеброидтар алу, сондай-ак уй жылкысын жэне оныц жабайы теп - Пржевальский жылкысымен гибридтеу зор ынта тугызуда. Мундай жуптастырудан шыккан аталыктар бедеу, ал анальщгар - еамтал болып отыр. Е.П. Стекленевтщ маглуматтарына Караганда, бул турлердщ кариотштгершде айырмашьшыктар байкалады (уй жылкысыныц хромосома саны - 64, Пржевальский жыл- кысында - 66), сондай-ак гаметогенезшде де ерекшешкгер болады. Гаметогенездщ аякталганына карамастан, гибридп бедеу

26-1382 401

аталыктарда жыныс жасушаларыньщ мелшервде, олардын деге- нерациясында, тукым безшщ орналасуында, олардьщ жетшушде айырмашылыктар байкалады. 1 жастан 10 жаска дейшп гибрид аналыктарда генеративпк удергстер, жыныс цикл!, inrreri телдщ калануы мен дамуы калыпты етедь

Гибридтеу ауыл шаруашылыгы жануарларыныц жаца тукымдарын шыгару ушш колданылады. КСРО-да Егтншшк халы к комиссариатыныц 1931 жылгы 28 кыркуйектеп коллегиясыныц каулысы бойынша ipi караны зебумен гибридтеу женшдеп кец келемдп эксперимент жумыстарын жургтзу жоспарланган болатын. Кептеген шаруашылыктарда жуптарды сурыптау жэне белгшеу, зебу тэр1зщ малдыц биологиялык ерекшелйстер1, олардьщ жергЫки жагдайларга бей1мделгшггт секщщ мэселелер зерттел- ген. Гибридтердщ пироплазмоз ауруына тез1мд1 бол атыны, зебудщ сут майлылыгы мен белоктылыгын тукым куалай кабылдай- тыны, азыктандыру жэне кутш-багу жагдайларын жаксартуга жаксы жауап беру бетмдшпт, азьщты жаксы етейпш, етшщ сапасы ете жаксы болатыны аныкталган. Етшде май мен протеиннщ молшер! кеп, сойыс шыгымы 60 пайызга жетедь Желт, ппек- карын, туяк ауруы сирек байкалады. Ipi караны зебумен будандастыру нэтижеанде алынган гибридгер ес1мтал болады.

ТМД елдершщ барлык климаттык аймактарында мал шаруа- шылыгын шогырландыру мен интенсивтенд1руге байланысты ipi караны зебумен гибридтеу с аланы жургтзудщ жаца (енеркэсшпк) технологиясыныц талаптарына сай келетш cyni жэне e n i мал тукымдарын шыгаруга мумюндж бередо. “Снигири” гылыми- экспериментпк шаруашылыгында жург1зтген жумыс та зор ынта тугызады. Мунда 3e6yai ipi караныц кар -ала тукымымен будандастыру аркылы cyniniri 3997кг жэне сутшщ майлылыгы 4,27% болатын мол eHiMfli гибридгер шыгарылган. Орта Азия республи- каларында зебущ швиц жэне остфриз тукымыныц ipi карасымен будандастыру негтзшде шыгарылган тукымдык топтар бар. Мундай гибридтердщ таза тукымды жануарлардан cyniniri бойынша 10-15%, ал супнщ майлылыгы бойынша 20-25% жогары болган.

Кептеген зерттеушшер “cyni зебу тэр1здГ’ мал алу ymiH 1 урпактыц гибридтерш “ез шпнде” ecipy тшмщ емес деп есептецщ. Мунда ауыспалы будандастыру да дурыс бага алмады. Cyni

402

гибридгерда зебу каныныц 1/8-1/16 yneei децгейщце жэне бастапкы зауыттык тукым каныныц 7/8 жэне 15/16 yjieci децгейш де ал удыц бол аш агы бар деп есептелещ. Bi ркатар авторл ар II урпактыц гибридгерш (зебу каныныц V4 yneci жэне бастапкы зауыттык тукым каныныц 3/4 yneei) ecipyfli жактайды. Зебу каныныц улесш кемггкеи сайын гибридтердщ кан паразнп аурулары мен сырткы факторлардыц колайсыз жагдайларына тез1мдшп кемидь

ТМД елдершщ бйркатар аудандары yniiH етп зебу малын шытарудыц зор мацызы бар. Зебущ ipi караныц эр турм тукым- дарымен будандастыру езге елдерде де айтарлыкгай кещнен колданылган. АКДП-та зебумен гибридтеу аркылы малдьщ жаца етп тукымы санта-гертруда шыгарылган. Африка континентшде жергишт зебущ герефорд жэне шортгорн тукымыныц ipi ка- расымен будандастыру аркылы етп бонемар тукымы шыгарылган. Ямайка аралында сахивал тукымды зебущ джерсейлермен гибридтеу ямайка-хоуп жаца cyrri тукымын шыгаруга мумкшдж берщ. Филиипинде ф ил амин гибридп тукымы, Бразилияда сан- пауло, ибадже, каншен гибрид тукымдары шыгарылган. Кубада, Египетте, Сиряда зебумен кеп гибридтеу жумыстары журпзшедь

Аскания-Новада журпзшген бантенгп кырдыц кызыл сиы- рымен будандаетырудан алынган гибридтердщ eri ете еапалы, гетерозис! айкын байкалады. Гибрида сиырлар дан 1500-2200 кг сут сауылган, сутшщ майлылыгы 6,1%. А. Е. Мокеев пен П. Н. Буйнаяныц уш тукымды будандастыру (санта-гертруда х зебу х кырдыц кызыл сиыры; шортгорн х зебу х кырдыц кызыл сиыры) жумыстарыныц нэтижесщце бай материал жиналган. Будандастырудыц eici вариантында да зебу каныныц болуы ете жаксы нэгиже берщ. Етп малдыц жаца тиш шыгарылды.

Алтай мен 1^ыргызстанныц бипс таулы аудандары жагдайында кодасты симментал малымен гибридтеудщ зор халык шаруашылыгында мацызы бар. Кодастыц симментал малымен гибрид- тершщ cyri мол, оныц майлыльны жогары (5,5-7%), бшк таудагы альт жайылымдарында ecipyre жаксы бешмделген. Осындай гибрвдгш формалардыц аркасында мал ecipy кептеген елдердщ таулы аудандарында кец таралган.

Гибридтеу ушш букш дуние жузшде б1рнеше жуз гана басы сакталган зубрларды да пайдаланады. Ka3ipri кезде зубрлардыц

403

саны калпына келпршуде. Ipi караныц бизонмен гибридтерй халык шаруашылыгы ушш мацызды рел аткарады. Калифорни- ядан шыккан мал ecipynii-селекционер Д. Биссоло 15 жылдык жумысыныц нэтижесшде шароле жэне герефорд тукымыныц сиырларын американдык жабайы бизонмен шагылыстырган. Жаца тукымдык топты бифало деп атаган. Жабайы бизон каныныц 3/g yneci бар, шароленщ 3/g жэне герефордтыц ЧА \лес\ бар гибридп урпак тез жетшед1 (10 айлыгында 400 кг тартады), етп формала- ры жаксы. Мундай гибридтердщ етшде 18-20% белок жэне 7% гана май болатыны лабораториялык зерттеулердщ маглуматтары керсеткен. Д. Биссоло бифало гибридтершщ непзп азыгы жайы- лым mo6i болып табылады деп керсетед]. Олар тез1мдо, ыстык климатты аудандарда таралган кептеген ауруларга карсылыгы зор.

Ipi караны гаялдармен жэне африкалык ватуси малымен бу- дандастырудан да гибрид алынган.

Африкалык канна бекеш шалгай гибридтеу ушш ец колайлы тур болып табылады. Бул бекендердщ шйндеи ец ipi Typi: еркеп 700 кг, ургашысы 540-500 кг тартады. ¥ргашылары жаксы сау- ылады, лактация пшндеп суттшпт 700 кг-нан аспайды, 6ipaK сутшщ майлылыгы 10-14 пайызга дейш жетедг Канна бекеншщ cyri шипалык жэне бактерицидттк касиеттерге ие. Оныц сутшен ашытылган айран эдеттеп жагдайларда кептеген жылдар бойы бузылмайды. Ka3ipri кезде канна бекеш аталыгыныц спермасын кынапка куйып алып, гибридп формалар шыгару ушш сиырларды колдан урыкдандыру эдас1 жасалган.

Аскания-Новада жэне Ресейдцц баска да 6ipKaTap корыктарында бугыныц жаца тукымын шыгару жумыстары журпзшуде. ¥закка созылган тур хшшдш; курдел! гибридтеущц нэтижесшде аскания бугысыньщ тукымы шыгырылган. Оны шыгаруга европалык марал бугысы, кырым жэне кавказ бугысы жэне вапити (далалык ец ipi бугы) катыскан. Панталы буты мен буланды колга уйрету женщце де кеп жумыстар Астелген.

М. Ф. Иванов биязы жуцщ кой тукымдарын шыгаруда гибридтеу эдгсш 6ipimni болып колданды. Ол жабайы муфлон кошкарын биязы ЖYHдi коймен шагылыстьфу аркылы биязы жунд1 койдыц жаца тукымы - тау мериносын шыгарды. Бул тукымныц жануар-

404

лары жабайы муфлонныц тез журу, едэу1р кашыктыкка жайылу, биш тауларда таршшк ету, альт жайылымдарын жаксы пайдалану секщщ касиеттерш, ал рамбульеден биязы жуцщ койдыц ешмдшк касиеттерш тукым куалай кабылдаган.

Гибридтеуд! пай далануда Казакстан н ыц кой шаруашылыгында eneyni табыстарга кол жетп. Мунда дуние жуз1 бойынша тунгыш рет биязы жуцщ койды аркардыц урыгымен колцан урыктандыру аркылы республиканьщ таулы аудандарында ecipyre бешмделген жаца биязы жуцщ кой тукымы - казактыц аркар мериносы шыгарылды.

Бул сиякты жумыстар соцгы кездерде кайта колга алыну- да. Мал шаруашылыгы жэне ветеринария гылыми-енд1р1ст1к орталыгы, Казак улттык аграрлык университет! жэне Алматы мемлекетпк хайуанаттар паркшщ галымдары 6ipirin, аркардьщ канын биязы жущц койга кайта кую жумыстарын журпзуде (А.Э. Тереханов, Т. Е. Кенжебаев, К- Н. Бег1мбеков т.б. 2006). Хайуанаттар парюнде inrreri телд1 Kemipy ащамен алынган гибрид (экес! аркар, eHeci биязы жущц саулык) 1,5 жасында 97 кг салмак тарткан, шоктыгыньщ бшктпт 88 см, куйымшагыныц бшктт 94 см, туркыныц кигаш узындыгы 78 см, кеудесшщ терендйт 39 см, кеудесшщ еш 23,5 см, кеуде орамы 106 см, сербек аралык ендинп 20 см, жщ1ншйс орамы 8 см болган. Одан 12 айлыгында кыркылган жун 1,60 кг, таза жуш 1,27 кг тарткан. Жунн1ц морфологиялык курамы да жаксы: жщппке ту б т 57,6%, аралык талшыктары - 23,7%, кыска кылшыгы - 10,2%, узын кылшыгы -6,1 %, ел1 талшыктары - 7,6%. Тубтнщ жщшпселт де ойдагыдай: шуйдесщце - 14,2 мкм, мойында - 14,3 мкм, жауырынында - 14,1 мкм, бутрщце - 15,6 мкм, жамбасында - 16,1 мкм.

Ецщ осы гибрид 1,5 жасында 2004 жылдыц караша-желгок- сан айында Алматы облысы Райымбек ауданы «¥зын-булак», «Кумтекей» (басшысы - Ецбек Epi Жолсешт Молдасанов) шаруа- шылыктарынан 30 бас, жуншщ жщппкелт 64 сападагы казактыц аркар мериносы саулыктарына пайдаланылып, II урпак гибрид- тер алынды.

Жабайы жэне тау кошкарын гибридтеу жолымен сур каракел койын шыгару женшдеп, кой мен ennciHi, уй кояны мен жабайы

405

коянды, лама мен туйеш гибридтеу жешндеп Н. Гигинейшвилидщ жумыстары зор гылыми-практикальщ мацызга ие болды.

Кус ecipyae шал гай гибридтеу кец epic алды, 13 отрядка жататын кустардыц 96 туршщ гибридтер1 ес1мтап урпак бердг Кэд1мп кыргауылдыц кавказдык жабайы кыргауылмен гибридтер! (аска- ния кыргауылы), уй уйрепнщ жупар уйрекпен гибридтер1 (му- лардтар), тауык пен тауыстыц, мысыр тауып>1 мен кыргауылдыц, курке тауык пен мысыр тауыгыныц гибридтер1 аса зор ьгата тугызады. Кустарды шалгай гибридтеу женшдеп жумыстар Ресейдщ Астрахань корыгында жэне Кдзакстанныц гылыми мекемелершде ойдагыдай журпзшуде.

Шалгай гибридтеу, жабайы формалардыц текпк корын пайдалану с аланы енеркэсштш технологияга кеипруде шошканыц генетикалык куатын арттырудыц мацызды багыты болып табылады. K£3ipri уакытта гибридтерд1 пайдалану гана онеркэсштпс шопща шаруашылыгыныц етм дш гш жедел ecipyai камтамасыз ете алады.

Кдзакстан Республикасы Ауыл шаруашылыгы министрль гшщ мал шаруашылыгы жэне ветеринария гылыми-ощцрютш орталыгы мен Эксперименттш биология институтында Кдзакс- танныц Оцтустж-Шыгысыныц ете континента климаты жагдай- ларында ecipyre жаксы бешмделген шошканыц жаца тукымдарын шыгару максатында орта-азиялык жабайы кабанды ipi ак жэне ке- меров тукымыныц шопщаларымен гибридтеген. Мэдени тукымдар каныньщ 3/4, 7/g жэне 15/16 yneei бар унамды типтеп гибрид шошкалар ipi, аса резистентп жэне мол ешмд1 болып шыккан. ¥рпак бойында гибридтердщ багалы касиетгерш ныгайта тусу ушш инбридинг колданылган. Сейтш шошканыц жепсульщ етп- майлы жаца тукымы шыгарылган. Бул тукымныц кабандары орта есеппен 278 кг, мегежшдер1224 кг салмак тарткан. вамталдыгы -11 торай, суттшп - 65 кг. Бордакылаудагы телшщ пршей массасы 6-7 айлыгында 95 кг-га жетеда,1 кг косымша салмакка 4-4,5 азык елшем1 жумсалады. Тукымныц 6 атальщ i3i жэне 13 анальщ уясы бар. В.Н. Тихонов гибридттк шошканыц багалы жаца тукымдык тобын (ландрас - жабайы кабан гибридтер1) шыгарган.

Шопща ecipyzn интенсивтецщру жагдайында гибридтеудщ жаца багыты пайда болды. Шошка ocipyaeri гибридтеудщ

406

гылыми дэлелдемеЫ шопщалардыц кебею, бордакылау жэне ет сапасындагы айтарлыкгай тэуелаз тукым куалаушыльщка непзделген. Бул будандастыру ушш ата-енелйс жэне одан аргы табындарда ойдагыдай пайдаланылатын арнайы ата-енелпс фор- маларды тузуге мумкшдпс бередг

Дуние жузтщ кептеген елдершде шошка шаруашылыгын интенсивтецщру, мол етмд1 жаца типтер мен тукымдар шыгару максатында шошка ездруде гибридтеу женшдеп узак мерз1мдж багдарламалар жасалып, практикага енпзшуде.

Мал ui&tcipeciHdeei жекелеген ата-тектщ урпагына muzi- зетт эсерш олардыц цан улеЫ арцылы аньщтау. Будандастыру мен гибридтеудщ эртурл1 кезецшде алынган малдыц кан улесш жэне шеж1ре бойынша жекелеген ата-бабаныц урпагына эсерш аныктау - мал тукымын асылдандыру шнде мщцепа турде журпзшетш жумыстар катарына жатады.

Будан мен гибридтщ биологиялык жэне етмдйс ерекшел1ктер1 олардьщ шыккан тепнщ непзш куратын мал тукымдары мен турлершщ «кан улестерше» (тукым куалаушылык касиетгершщ гендершщ улесше) тшелей байланысты. Баскаша айтсак, будан- ныц касиеп оньщ бойындагы эр турл1 ататепнен бершген тукым куалаушьшык заттыц мелшерше байланысты. Селекция тэжь рибесшде «кан yneci» атауы нактылы 6ip будан малды алуга катыскан эр Typni тукымдардыц буданга берген нэсщщк (тукым куалаушылык) касиеттершщ елшем1 ретшде пайдаланылады. Осыган орай кез келген буданга дурыс бага беру ушш, эует оньщ генотипiH куратын мал тукымдарыньщ кан улесш аныктап 6iny селекционердщ булжытпай орындайтын кэсшкерлш мшдеп.

Будандастырудыц (немесе гибридтеудщ) максаты - оган катыстырылган мал тукымдарыньщ (немесе турлершщ) жаксы, тиодщ касиеттерш буцанда (немесе гибридге) утымды 6ipiicripy. Сондыктан кез-келген урпактыц буданына осы тургыдан (жаксы KacHerrepi жагынан каншалыкты уксайтындыгына карай) бага берщеда де, оларды келешекте калай пайдалануга болатындыгы шешшед1, ягни будандарды езара шагылыстыруга бола ма, элде алгашкы катыскан тукымдардыц 6ipeyiMeH кайтадан шагылыстыру немесе баска тукыммен будандастыру кажет пе?

Ал буданныц жекелеген ататегше уксастыгыныц непзвде, сай-

407

ып келгенде, онын бойында сакталган сол ататектщ кан улесшщ (тукымдык затыныц) мелшер1 жатыр. MiHe, буданнын кан улесш аныктаудьщ селекциялык мацызы осында.

Сонымен, «кан yneci» эр Typni тукымдардыц будандарга бер- ген нэсщщк касиетшАц елшем1, осы тургыдан кан улесш есептеу ата-ене мен урпагы арасындагы генетикалык уксастыгы немесе ата-бабаныц урпагына нэсщщк 9cepiH аныктаумен тектес осы уш керсетюпт: «кан улесЬ>, «генетикалык уксастык коэффициента» жэне «ата-бабаныц урпагына нэсщцйс 9cepi дэрежесш» - аныктау кез келген ата мен ене урпагына езшщ нэсщщк касиетшщ тец жартысын (хромосомалар жиынтыгыныц жартысын) берещ деген гылыми толык дэлелденген генетикалык тужырымга непзделген.

Селекция тэж1рибеанде таза тукымды малдыц каны сол тукым бойынша таза, толык, сондыктан оныц кан улеа (сол тукым бойынша) 1-ге тец деп есептелшедь Ал кез келген малдыц кан улесш табу ушш атасы мен енесшщ кан улестерш косып, eKire белед1 немесе атасы мен енесшщ кан улестерш жеке eKire белед1 де кайтадан косады. Bip малдыц бойындагы кан улесшщ жалпы косындысы эр уакытта 1-ге тец болады. Осы аркылы буданныц бойындагы эр турл1 тукымдар бойынша кан улесшщ дурыс немесе бурые есептелгенш тексередь Кан Yлeci б1рдщ белшепмен (1/2; 1/4; 3/4; 1/8; 3/8; 5/8; т.т. немесе 0, 12,5; 0,25; 0,75 т.т.) катар, пайызбен де елшенещ. Ол ушш кан улесшщ ондык белшек мел- шерш жузге кебейтедг Айталык, казактыц биязы жунд1 койыньщ саулыгын дегерес койыныц кошкарымен шагылыстыру аркылы 6ipiHini урпак будан алдык. Жогарыдагы кез-келген урпак нэсшдж касиетшщ жартысын экесшен, жартысын енесшен алады деген генетикалык кагидага сэйкес бул буданныц каны 1/2 немесе 0,5 казактыц биязы жуцщ койыныц жэне 1/2 немесе 0,5 дегерес койыныц канынан турады. Ал, кан улесш пайызбен KopceTeMi3 десек, 0,5-Ti 100-ге кебейтем1з де пайыздык улесш табамыз: 0,5 х 100=50%. Ipi кара малында кан улесшщ аткарар орны мен оныц мацыздылыгы А. Тереханов, Ж. Суленовтыц ецбектер1нде керсетшген.

Айта кетепн басты мэселенщ 6ipi - кан yneci елшемшщ статистикалык елшем екендш. Муныц M9Hici - кан yneciHiH нактыпы 6ip елшем! (айталык, 3/4) будандастырудыц белгш

408

6ip туршен алынган будандар тобын (мысалда ciHipe буцандас- тырудыц екшпп урпагы) генетикалык; уксастыгы жагынан тура сипаттаганмен, бул керсепаш - жекелеген будан мал ушш жобалаган шартты гана елшем.

Кез келген будан малдыц кан улесш аныктап, оган дурыс сипаттама беру ушш, осы малды алуда колданылган будандастыру жолын корсету (кагазга Tycipy) кажет. Бул ретте селекция тэж1рибеанде калыптаскан мына темендеп тэртнт басшьшыкка алу керек.

1. Шагылыстырылган малдыц жэне алынган урпактардыц жынысын KopceTeriH белп салынады. Сейтш мына eKi шартты белгшщ 6ipi колданылады: $ немесе О-ургашы; <$ немесе - □ - еркек мал.

2. Шагылыстырылган тукымы керсетшедй Эдетте мал тукымын жогарыдагы жынысты керсететш белгшщ касында толык атын немесе толык атыныц 6ipiHiui 3pinTepiHeH туратын кыскаша шартты атын жазады не болмаса эр тукымды турл1 туспен белгшейдг

3. Кай малдыц кай малмен шагылыстырылганын керсететш бели - “х” салынады;

4. Буданныц урпак дэрежеЫ “F” эрщнщ теменп жагына сан жазу аркылы белгшейдк F, - 6ipnnni урпак, F2 — eKiHmi урпак т.б.

Осы керсетшген тэртштерд! пайдаланып, эр турл1 жолмен алынган будандардыц кан улесш аныктаудан б1рнеше мысал келпрешк.

В.А. Бальмонт, А.В. Голодное, Э. Байжуманов (1966) гылыми- зерттеулершщ нэтижеЫнде Казакстанныц тау бектерлер1 аймагында кроссбред койыныц унамды типщ алудыц тшмд1 жолы — басында казактыц биязы ЖYHдi койын (КБ) ромни- марштыц (РМ) кошкарымен, одан туган 6ipinmi урпак будан саулыктарды линкольн койыныц кошкарларымен будандастыру екенш дэлелдеген. Ендо осы усынылган будандастыру жолын жасап, алынган эр урпак будандарыныц кан улесш есептеу жолын керсетешк,

1. Басындагы будандастыру:

409

9 Казактыц биязы жувдц койы (1КБ) немесе X

<5 Ромни-марш (IPM) немесе ■ ■

c5! l KB+5 ,>M)F'

немесе немесе {_]

Bi3 эдеШ, тусшнсп болу ушш, ею шартты белпш (6ip жынысты керсететш - $ , о жэне от, о тукымды сезбен де, бояумен де, кан улесш белшекпен де, децгеЛёк пен TiK бурышты тортбурышты бояумен белш те) катар колданып, будандастыру жолын керсетш отырмыз. Эдетте eKi шартты белгшщ 6ipeyi-aK, (мысалы, жынысты белгшеу ушш $ белпЫ койылса, тукым атыныц касына са- лып кажет! жок) колданылады.

Алгашкы будандастырылган казактыц биязы жундо саулык- тарыныц ез тукымы бойынша кан yneci толык 1-ге тец, сол сиякты ромни-марш кошкарларыныц кан yneci де толык 1-ге тец. Сондыктан да эр тукымныц кыскартылган атыныц алдына1 жазылган - 1 К Б; 1 РМ. Бул ретте де 1 тусшпсп болу уппн жа- зылып отыр. Эйтпесе, эдеттепдей 6ipre тец коэффициент жазыл- майды.

2. Усынылган будандастырудьщ екшпп жартысын жазамыз:

410

Yni тукымды буданньщ кан улесш табу жолдары:

- КБ + — РМ + —Л4 4 2

a) eHeci мен атасыньщ кан улестерш косып eKire белу аркылы:

1КБ +2

РМ + Л1 1 ГКБ + РМ +

А 4, <2JЛ

немесеб) eHeci мен атасыньщ кан улестершщ эркайсысын жеке eKire

бел in, содан кейш косу аркылы:

КБ + РМ■ +

г Y Г Гл = КБ + РМ

л Д Д к2,Л;

Сонымен жогарыдагы усынылган уш тукымды будандастыру аркылы алынган кроссбред койыньщ унамды типшде казактыц биязы жуцщ койыныц У4 (0,25 немесе 25%) жэне линкольннщ Чу (0,50 немесе 50%) каны (нэсщщк касиеп) бар.

Селекция тэж1рибесшде жекелеген ата-бабаныц нактылы 6ip урпагына нэсщщк эсерш аныктаудыц да кажетпп туады жэне бул кажеттипк мал ecipy эщстершщ кай туршде де туындауы мумкш. Ce6e6i, сайып келгенде, мал тукымын асылдандыру жумысы ешмдшп мен тукымдык касиеп ете жогары жекелеген тукым малый ретп, мейлшще толык пайдалануга непзделген.

Кез келген малга нактылы 6ip бабасыныц нэсщщк эсерш сол малдыц (пробандтыц) шеж1ресше карал аньщтауга болады. Нактылы 6ip ата-бабаныц урпагына Нэсщщк эсерзн есептеу де эр малдьщ тукымдык касиеп езшше толык 1-ге тец жэне ол ез урпагына оныц тец жартысын беред1 деген тужырымдарга

411

непзделген. Осы тургыдан, кез-келген малдыц шеяаресшде орналаскан нактылы 6ip бабасыныц оган типзетш нэсшдпс эсерш (Н 0) мына тецщкпен аныктайды:

и э = Е ± ;

мундагы,НЭ - нактылы 6ip атаныц нэсшдж scepi;п, - нэсщдш эсерш аныктап отырган атаныц орналаскан ата-

бабалар катарыныц ретпк сандары;X - нэсшдпс эсерш аныктап отырган баба шеж1реде неше

рет кездессе, сонша рет эр орналаскан катарына жеке есептеп, барлыгын косу K epeicririH керсететш жинактык белп.

99 жергииюпмегежен

(5 Бар-Нон - х - F, 9 №30

№197 агылшын- ныц ipi ак шошкасы

Керзон №378 агылншнныц ipi

ак шошкасы

F, ф №380

F2 9 Наталка № 352-

F3 Наталка 17

Ц 99 жёрпякт]мегежен

(5 Бар-Нон 15 (Бар-Нон №197

шц баласы)

-Асканий 46

- X — (5 Асканий 46

F. Наталка №3804

59-сурет. Украин далалык ак шонщасын шыгару жолыньщ 6ip саласы

Бакылау mecmuiepi:1. 0naipicTiK шагылыстыру - бул..

A) 1 mi урпак алу ушш эртурл1 тукым малдарын езара шагылыстыру;B) 2 урпак алу ушш 6ipHeiue тукым топтарын езара шагылыстыру;C) тукымньвд сапасын opi карай дамыту максатындагы шагылыстыру;

412

Д) эр турл1 типтеп сиырларды шагылыстыру;Е) 6ip турл1 жануарларды шагылыстыру.

2. Ауыспалы шагылыстыру- бул...A) атальпс тукымын ауыстыру жолымен олардан эртурл1 урпак алу максатында аналыктар бел1гш тукымдыкка калдыратын шагылыстьфу;B) зауыттык тукымныц сапасын 9pi карай дамыту максатындагы шагылыстыру;C) эртурл1 тукымга жататын жануарларды шагылыстыру;Д) lini урпак алу ушш б1рнеше тукымдарды шагылыстыру;Е) 6ip турдеп жас телдерд1 шагылыстыру.

3. Kipicne шагылыстьфуA) эр турл1 жас телдерд1 шагылыстыру.B) жатыр белтн тукымдыкка калдьфатын шагылыстыру;C) 6ip турге жататын жатырларды шагылыстьфу;Д) 6ip тукым турш 1 урпак алу ушш шагылыстьфу;Е) тукымды жаксарту максатымен баска тукыммен 6ip реттш кан кую аркылы шагылыстыру;

4. Зауыттык будандастыру- бул...A) 6ipiHini урпактагы кунды багальшыктарды максималды колданатын шагылыстыру;B) 6ip тукымды жануарларды шагылыстыру;C) ешмдшк сапасын dpi карай дамыту максатындагы шагьшыстыру;Д) cinipe будандастыру;Е) малдардыц жаца тукымын алу ушш ею немесе б1рнеше тукымдарды жуптастыру аркылы шагьшыстыру;

5. Гибридизация - бул ...A) 6ip турге жататын жануарларды шагылыстыру;B) эртурл1 турге жататын жануарларды шагылыстьфу;C) зебу типп сутп малды шыгару;Д) зоотехникалык шаралардыц курдел1 кешеш;Е) жатырларды тукымдыкка колдану ущщ ipiicrey;

6. Гетерозис кубьшысыныц мэш?A) евдйруппнщ тукымын олардан эрчщщ урпак алу максатында жатыр белтн тукымдыкка калдыратын шагылыстыру;B) тек кана 6ipiHiui урпак гибрид^нде белгшердщ аса улкен децгейде байкалуы;C) аталык-анальщ тукымдарды дурыс ipiicrey мацызды;Д) бул эдас ерте кезден есектер мен эртурлт жылкы топтарын жуптау аркылы мулдарды алуда бедаад^Е) атальщ-аналык тукымдарды дурыс ipiicrey мацызды;

413

7. Репродуктшш гетерозис-бул...A) жогары eMip сургштк пен олардын кун сэулесше бешмделуцB) жануар денесшщ агзалары мен улпаларыньщ жэне вегетативт! есу белйстершщ аса каркынды дамуы;C) кебеюшшгшщ жогарылауы мен репродуктивт1 мушелердщ дамуынын жаксаруы нэтижесщце мал внщцЬшзнщ жогарлауы; Д) ата мен ананын сэтп генотип!;Е) зат алмасу денгешн жогарылататын кубылыс.

8. Тураралык шагылысудагы гетерозис?A) ата мен ананыц сэтт1 генотиш;B) жануар денесшщ агзалары мен улпаларыньщ жэне вегетативгп есу белщерщщ аса каркынды дамуы;C) гибридизация кезщдё пайда болады;Д) 6ip тукымды жануарларды шагылыстыру;Е) 6ip урпак алу ушш турл1 тукымды топтарын шагылыстыру.

9. Тукымаралык шагьшыстырудагы гетерозис?A) мал денесшщ агзалары мен улпаларыньщ жэне вегетапшп есу белйстершщ аса каркынды дамуы;B) бул эдю ерте кезден есектер мен эртурш жылкы топтарын жуптау аркылы мулдарды алуда белпш;C) ендфуш тц тукымын олардан эр турл1 урпак алу максатында жатыр белптн тукымдыкка калдыратын шагылыстыру;Д) турл1 сападагы мал тукымын шагылыстыру кезхнде пайда болады;Е) cinipe будандастыру.

414

12 - т а р а у. ГЕТЕРОЗИСКЕ СЕЛЕКЦИЯ

Гетерозистщ мэселесп - малыц онтогенезшде жэне ес1мдйс- тер элемшде орын алатын, na3ipri замангы биологияльщ гылым- ныц мацызды да курдел1 сурактарыныц 6ipi.

Ауыл шаруашылыгында гетерозисп белгш 6ip ipiicrey кезшдеп шагылыстырудыц аркасында алынган малдыц езшщ ата-енелершен eMipre бешмдшп бойынша, есу энергиясы, дене елшемдер^ урыкшылдылыгы, конституция куштшт, шыдам дылыгы, ауруларга табандылыгы жэне де ешмдшп бойынша асу касиеп деп тусшедо.

Kasipri кезде гетерозис тек мал ecipyzie гана колданылмай, еамдоктер мен микроорганизмдер селекциясында да колда- нылатыны катац бектлген. Олай болса, гетерозис - жалпы биологиялык кубылыс. Ол малдыц ipicmeH бастап, жэцщктерге дейш байкалады.

Гетерозис - гылымдагы курдел1 жэне кеп кырлы кубылыс екенш кайта ескеру кажет. Оныц эш де биологиялык мэш ашыл- маганын, ауыл шаруашылык жануарлар мен енмдпстер селекциясында гетерозис эффекпсш колдануга мумкщщк беретш гетерозистщ жалпы теориясыныц жоктыгын гана айту жеткшкп. Осыган байланысты ете кызыкты жагдай туды: ауыл шаруашылык тэж1рибесшде гетерозисп кец турде колданады, ал сол уакытта бул кубылыстыц теориялык непздер1 толык ашылмаган.

Гетерозистщ езше тэн ерекшелйктершщ 6ipi оныц белгшер дэрежесшщ гибридтердщ тек 6ipimui урпагында пшгуы. Гибридп жануарлар dpi карай ecipy барысында гетерозисп урпак бермецщ, олар гетерозис бойынша «константтар» болып калмайды. Сондыктан да оларды тукымга калдырмай, етке ж1бередг Олай болса, гетерозисп тукым куушылык белп ретшде турактандыру киынга согады. оны эр уакытта кайтадан алып отыру кажет.

Гетерозис ауыл шаруашылыгы мен еимдпс шаруашылыгында жуздеген жылдар бурын белгш болган.

Гетерозиске темекшщ гибриди еЫмдйгш мысал етш, «гибрида куш» кубылысы ретшде Ресей Гылым Академиясыныц

415

ботанип И.Г. Кельрейтор 1760 жылы сипаттама берд1. Ол туралы Т. Найттыц да сипаттамасы бар (1799).

«Гетерозис» термин! америка гады мы Дж. Шеллдыц усы- нысы бойынша 1914 жылы эдебиетке енпзщщ. Автор бул тер- миннщ магынасын Мендель ережелер1 тургысынан туЫндь ршмейтт, урпактардыц одан да кунгпрек дамуымен, ата-енес1мен салыстырганда оныц турактылыгымен жэне ете жогары енш- дшпмен байланыскан кубылыстар шецбер1 деп туанущ усынды.

Гетерозис жануарлар дамуьгаыц алгашкы кезецдершде-ак байкалады. К. В. Злочевскаяныц 6epi л гендер! бойынша, мысалы, гибридп тауыктардыц эмбриональды кезещнде алмасу урдостер! кайта кушейш, организмнщ дамуы жылдамдайды. Гетерозисп жануарлар eMipre бешмдшп жогары, ipi денел1 болып туады. Олар мыкты конституциямен, резистенттшшзен ерекшеленедо жэне одан dpi ете жаксы есу энергиясын байкатады.

Гетерозис кубылысыныц биологиялык мэнш ец 6ipimni болып Ч. Дарвин тусщдардо. Ол езшщ ipreni ецбегшде «Действие перекрестного опыления и самоопыления» гетерозис теория- сын тушщцруге тырысты. Ауыл шаруашылык малдардыц жаца тукымдарын шыгарган агылшын зауыттыктардыц тэж^рибелерш окып, асьш тукымды мал аталыктары кереки белгшерш урпак- тарында беюту ушш колданылатын, туыстас шагылыстыру (инбридинг), Tepic нэтижелерге - депрессияга экеп согады. Эр Typni тукымдардыц шагылысуы гетерозистщ эффектюшщ KepiHiciHe байланысты урпактыц -пршшкке бешмдшгш жогарылатады.

Ч. Дарвин, инбредп депрессияныц жэне гетерозистщ непзшде 6ip мэселе жатыр - урыктану урдгсшде косылатын жыныс жасушаларыныц айырмашылык дэрежес! деп есептедт Негурлым ата-енелер!, олардьщ жыныс жасушалары да, езде- pmin биологиялык ерекшелпсгер! бойынша Ke6ipeK ажыратыл- са, согурлым гетерозис урпакгарында купгпрек бипнед!, жэне Kepicimne, ондай айырмашылыктардыц болмауы инбредгш депрессияга альт келедь BipaK та, ата-енелер арасындагы керсе- тшген биологиялык айырмашылыкгар белгип межелерден аспау керекигш умытпау кажет.

K asipri генетиканыц тшнде, гетерозистщ мэселеа — ата- енелердщ гетерозиготалылыгы. Одан да Ke6ipeK кызыктыратын

416

- доминанттылык гипотезасы жэне гетерозиготальщ гипотеза. Онда гетерозис мэселесшщ теориялык жаты классикалык гене- тнктердщ устанымдары жагынан мазмундалады.

Аталган гипотезалар гетерозиготалар, гомозиготалармен салыстырганда артыгырак екенш керсетедг

Гетерозис агзаныц пршшкке бешмдшпмен байланыс атын жэне малдыц етп ешмдшпш ескертетш: таза салмагы, дене елшемдер!, есу энергиясы жэне тез жетшу1, белгшер бойынша айкын бшнедг Сондыктан да гетерозис эуелде ет шаруашылыгында колданылады. Сут ешмдшп сиякты керсеташтер бойынша гетерозис аз дэрежеде жэне аса анык шыга коймайды. М. Лебедевтыц мэлiMerrepi бойынша, жаксы 1р1кгелшген жэне тукым ешмдшп салыстырмалы б1рдей багыттагы, жануарларды шагьшыстырганда сауу бойынша да езгешелпсгер болады.

Академик Н. В. Турбин зергтеген генетикалык тепе-тецщкгщ гипотезасына сэйкес гетерозис кубылысьга кез-келген 6ip генетикалык себептердщ эрекет1 деп тус1цщруге болмайды, ейткет бул жалпы эффект. ¥зак ipiicreyzHH нэтижесщце кез-келген по- пуляцияларда тукым куалаушылык факторлардыц белгш 6ip тецделген жуйес1 курылады деп уйгарылады. Шагылыстыру та- рихи калыптаскан генетикалык, езшщ эрекеп бойынша эр турл1 багытталган, белгшердщ тецщгшщ бузылуына экеп согады. Нэтижесщце 6ipimni урпактьщ будандарында генетикалык тепе- тецщк, оц эффект беретш, тукым куалайтын факторлар жогары- лайтын жакка карай езгередь

Гетерозистщ мэнш ашуда, шагьшысуга катысатьш, ата-ене- лердщ жэне алынган будандардыц интерьерлпс ерекшел1ктерш зерттеу мацызды орын алады.

Академик Ф. М. Мухамедгалиевтщ мэл1меттер1 бойынша, ей тукымды будан койлар (Л х КБ жэне РМ х КБ) кан сарысуыныц биологиялык Kepcencinrrepi бойынша белгш айырмашылык- тарын керсетеда. Сарысуда, таза тукымды казактыц биязы жуцщ койларымен салыстырганда, альбумин мен гамма-глобулин ке- 6ipex. Бул козылардыц есушщ жогары интенсивтшгшщ жэне олардыц резистентгшгшщ ете жаксы дамуыныц керсепапи болып табьшады. Будан малдыц амин кышкыдцарыныц жалпы косындысы, таза тукымдыларга Караганда, жогарырак. Бул бу-

27-1382 417

дан жануарлардын акуыз алмасуыньщ интенсивтшп жогары екендггш керсетедь

2 жаска дейшп будан мал гемоглобиннщ, лейкоциттердщ жэне эритроциттердщ жогары келем1мен ерекшеленедг Будан козылар таза тукымдылардан жасуша ядроларындагы ДЬЩ-ныц санымен де езгешеленедь Бауыр мен эпителий жасушаларындагы ДНК- ныц саны будан, таза тукьшдьшарга Караганда, 20-40%-га артык.

Соцгы жылдары гетерозистщ биохимияльщ теориясы одан 9pi мацызды болып келед1, оган сэйкес, шагылыстьфу, акуыз син- Te3iH калыптастыратын, мутация бойынша гетерозиготалыгыныц кебеюше экеп согады. Гетерозистщ шыгуы гнбридп агзаныц тор- шалары мен улпалардагы биохимияльщ урдастердщ толыгуына байланысты.

Жогарыда айтылган гипотезалар даусыз екенш айту керек, 6ipaK эм олардьщ 6ipeyi де гетерозистщ кепшийк кабылдаган теориясы ретшде кабылдана алмайды. Гетерозис бойынша Поль- шада кец зерттеу журпзшш жатыр. Польша галымдарыныц зерт- теулерш жалпылай отьфа, А. Коллонтай (1973) былай деп жаза- ды: гетерозис ете кызьщты жэне эл1 де танылмаган генетикалык сурак. Польша зерттеушшер! гетерозиспц физиологияльщ жэне биохимияльщ непздердщ курылу механизм! эш де танылган жок деп есептейда; зат алмасудыц децгей1, жануар жасы, тукым 6epyi, ферменттердщ белсендшт, кан айналым жэне т.б. гетерозистщ шыгуы кезшде мал ешмдшйтнщ келемше ете катты эсер ететшш айта кету керек.

Ауыл шаруашылык малдарын ecipy тэж!рибес! гетерозис кез-келген шагылыстыруда, эрб1р ата-енелш жуптарды шагы- лыстырганда, барлык белгшер бойьпппа, кез келген жагдайларда шыга бермейтшш керсетед!.

Мысалы, гетерозис каракел козыларыныц буйралыгын, кумк кара тулюлердщ TepiciHin тусш, сутпц жогары майлылыгын жэне т.б. арттыруын тосу мумкш емес. Олар шагылыстыру кезшде белгшердщ тукым куалаушылыгымен байланысты.

М. Ф. Красотаныц мэл!меттер1 бойынша, тукым куалаушы- льщтыц ете жогары коэффициентше ие белгшер гетерозистщ жаксарту эсерше азырак шалдыгады. Kepieimne, тукым куалаушы-

418

лыктьщ теменп дэрежел1 белгшершде гибридп куш кеб1рек. Одан баска, гетерозис эффекпсшщ дэрежеа эр Typni болады.

Ф. В. Ильевтщ мэл1меттер1 бойынша (1980) гетерозистщ KepiHic формалары эр турл1 болады. Эдетте ею тукымды малды шагылыстыруда (А жэне В) будан урпактыц (АВ) ешмдшк децгеш бастапкы тукымдардыц орташа керсетюштерше тец (А+В)/2 - гипотикалык (мумюн) гетерозис. Жш будан малдыц (АВ) ешмдшп ата-енесшщ ешмдшгшщ орташа керсетюппнен асып кетед1, ал кейде ол ата-енесшщ ете жаксы керсетюштершен де асады - абсолюта (шынайы) гетерозис. Егер де будандардыц ешмдшп ата-енесшщ тек 6ipeyimH - нашарыныц керсетюшшен асса, онда бул гетерозис салыстырмалы болады.

H. Ф. Черкащенконьщ ManiMerrepi бойынша гетерозис форма- ларыныц келен Typnepi болады.

I. Репродуктивп гетерозис - кебеюшшпнщ жогарылауымен жэне олардыц реподуктивп мушелершщ ете жаксы дамуымен байланысты жануарлардыц аса жогары жалпы ешмдшп.

2. Соматикалык гетерозис ездмдиггердщ вегетативп мушелершщ, жануарлардыц мушелер1 мен дене улпаларыныц аса купгп дамуы.

3. Бешмделу гетерозис! - жануарлардыц пршшкке жогары бешмдшйч.

Гетерозис эффекпсшщ жогарылауына генетикалык фактор- лардан баска тагы да баска жагдайлар эсер етедк

1. Урыктану жагдайы - a) nienieci мен атасыныц генотиптершщ сэтт1 yiuieciMi, жуптардыц ipiicrefliHyi; б) коректж заттардыц керекп коры бар жумыртка жасушаларыныц биологиялык сапа- лылыгы жэне олардыц белсецщ жегшей сперматозоидтармен косылуы.

2. Оцтогецездеп азыктандыру жэне устау шарттары - зиго- таныц, эмбрионныц жэне жас организмнщ дамуы кандай жагдайда ететанше байланысты тукым куалаушыльщтьщ мумюншшктер1 эр турЛ1 KepiHic бередг

3. Жануарлардьщ жасы - гетерозистщ кершклне жануардыц езшщ жасы ете катты эсерш типзещ, жэне де езш пайда болдырган ата-енесшщ жасы. Алдында айтып кеткендей, гетерозис тек кана

419

жас ecin келе жаткан организмге тэн, сондыктан да ата-енелердщ жуптарын грпсгегенде олардыц жасын ескеру кажет.

Академик Ф. М. Мухамедгалиевтщ мэлшеттер1 бойынша (1975), гетерозистщ эффекткя эмбриональдй дамудыц бастапкы кезшен-ак байкалады, ол жас кезшде ете анык ашык болып, ескен сайын еше бередь

Ец киын сурактарыныц 6ipi - гетерозистщ эффекпсш макси- малды колдану ушш селекцияныц зерттеу эщстерь

Ka3ipri кезде гетерозистщ эффекпсш алу ушш жануарлар селекциясында жэне зоотехникалык тэж1рибелерде эр турл1 эдгстер сыналды. Мунда эр Typni тураралык жэне тукым аралык шагылыстырулар, гетерогецщ ipiicreyaeri тукым шшцк шагылыс- тырулар, эр турл1 жагдайларда ескен жануарларды шагылыстыру жатады. Осы эщстердщ 9p6ipeyiHiH ез1цщк ерекшелйстер1 бар жэне гетерозисп алу ушш барлык емес, тек белгш 6ip белгшер бойынша колдануга болады.

Гетерозистщ эффекпа жэне эр Typni жануарлардагы оныц Kepmici б1рдей емес.

1.ТураралыкшагылыстырукезшдеНгетерозис. Бул эдос бурынгы кезден белгш, есектер мен жылкыныц эр Typni тукым- дарыныц биелер1мен шагылыстырган кезшде, езшщ ата-енесшен ем1ршецщимен, жумыскерлптмен жэне эр Typni ауруларга тез1м- дшпмен ерекшеленепн, мулдарды апган кезден. Tipi салмагы бойынша аралык орынга ие жэне урпак калдырмайды. Кос еркепгп туйе (бактериан) мен 6ip еркепгп (дромедар) туйеш шагылыстырганда, таза салмагы бойьпппа, тарту кабшеп бойынша, кебеюшшгш жоймай ата-енесшен асып туседо.

Бурынгы кезден гетерозиске ие гибридгер белгип, зебу мен сур украиндыктыц, кызыл кыр малыныц, яктыц швиц малымен шагылысуы.

2Тукымаралыкшагылысукезшдепгетерозис Ka3ip зоотехнияда, шагылысу кез1ндеп гетерозиспц ти1мдшгш растайтын, улкен дерекп материал жиналган. BipaK, 9p6ip шагылысудан гетерозиспц тшмдтйтн алу эркашанда мумкш емес, егер де ол мумкш болса, барлык белгшер бойынша емес.

Тукымаралык шагылысудыц eici Typi бар: eHAipicn жэне ауыспалы.

420

Сутп жэне сутп-етп тукымдардыц етп тукымныц бука- ларымен ецщркпк шагылыстырылуы — б1здщ ел1м1зде етп мал шаруашылыгыныц дамуы ушш ургашы ушрлерш куруга руксат ететш, еырущц непзп ащн. 0те кыска мерз1мде бул эдюпен ег ешмдшгш жогарылатуга болады.

вцщрктж шагылыстыру кезшдеп гетерозис эффекткше эсер ететш мацызды ерекшелпсгер шыгарылды. Оларга мыналар жатады: аралык тукым куалаушылык орынга ие немесе ете шагын белплер бойынша ата-енесшен асады.

Етп мал шаруашьшыгында кейб1р тукымдарды шагылыс- тырганда, 6ipimui урпактьщ будандары, азьщ б1рдей мелшерде кеткенде Tipi салмагыныц 80-100 кг косымша берещ, таза ту- кымдармен салыстырганда малдьщ en i ешмдшгш 15-25%-га жогарылатуга болады.

Казакстанда кой шаруашылыгындагы гетерозисп кец келемде зертгеумен айналыскан К. У. Медеубеков, В. А. Бальмонт, Ф. М. Мухамедгалиев жэне т.б.

Алматы облысында академик К. У. Медеубеков, казактыц биязы жуцщ тукымныц ургашьшарын (КБ) агылшын тукымдарыныц линкольн (JI), ромни-марш (Рм) жэне бордер-лейстер (Бл) атты койларымен шагьшыстырганда, сешмщ нэтижелер алды. Кестенщ бершгендер1 тукымаральщ шагылыстыруда гетерозист! эф ф ект алу ушш ата-ене тукымдарын дурыс таццау жэне де тукым екщцершщ сэтт1 таццалуы мацызды екенш керсетещ. Бордер-лейстер койынан алынган, езшщ таза тукымды казактыц биязы жуцщ к¥Рбыларынан 6,3 кг-га, немесе 9,7%-га аса тускен, 18 айлык койлардыц дамуы мен ripi салмагы жогары дэрежеде. Академик Бальмонтгыц ManiMerrepi бойынша (1966), Алматы облысында едшбай тукымыныц ургашысын тэжпс тукымыныц койларымен шагылысуынан алынган будан козылар, ripi салмагы бойынша 4-4,5 айында таза тукымды едшбай курдастарынан 4,1 кг-га немесе 11,8%-га аса Tycri.

421

62-кесте. Кой шаруашылыгындагы тукымаралык шагылыстырудын нэтижелер! (K.Y. Медеубековтыц мэл!меттер! бойынша, 1976)

Бастапкы ата-енелердщ генотиш 18 айдагы койлардыц Tipi салмагы, кг

Линкольн х биязы жуцщ 64,6±0,64

Ромни-марш х биязы жуцщ 63,0±0,83

Бордер-лейстер х биязы жущц 65,2±0,96

Биязы жуцгц 58,9±1,16

Казак КСР экспериментал ь ды биология институтыныц ужымы1969 жылдан бастап койлардыц тукымаралык шагылыстырылуы кезшдеп гетерозиепц пайда болуын экспериментальды зерттеу сурактарымен айналысады. Казактыц биязы жуцщ ургашы- ларын агылшынныц узын жуцщ тукымдарыныц линкольн жэне ромни-марш койларымен шагылыстырган. Тэж1рибелер Алматы облысыныц Тур ген кой совхозында карапайым жагдайларда етюзицц. Ею турй шагылыстыруда (JI х КБ жэне Рм х КБ) будан козылар, профессор А. Шотаевтыц мэлшетгер1 бойынша, казак биязы жундщен 15-20% ipi больш туады. 4-4,5 айына карай олар КБ-ныц бакылау козыларынан Tipi салмагы бойынша 15-19%-га асады, ал 1,5 жасында 18-27%-га. Будан койлар жун кыркымы бойынша жаксы KopceTKinrrep беред1. Биязы жуцщ курбыпарымен салыстырганда, 6ip жасында 15-22%, 2 жасында 17-24%-га жогары.

Гетерозис шошка шаруашылыгында, кус шаруашылыгында, ipi кара мал шаруашылыгында жэне кой шаруашылыгында кец турде колданылады. А1ЩГта жыл сайын етке ж1бершетш шошкалардыц 80% тукым аралык шагылыстырудан алынган будандар. Тукымаралык шагылыстырулар кой етш оцщруде ¥лы- британияда, Австралияда жэне Жаца Зеландияда кец таралган.

Ауыспалы шагылыстырылуы кез1нде 6ipimui урпактьщ гиб- ридтершщ ургашыларын бастапкы тукымдардыц 6ip аталыгы- мен шагылыстырады, содан кейш алынган ургашыларын eKiHmi бастапкы тукымныц аталыгымен шагылыстырады, алынган аналык урпакты кайта бастапкы тукымныц аталыгымен шагылыстырады.

422

Гетерозис кубылысы таза тукымдарды ecipyqe де байкалады. Гетерозисп алудьщ непзп aflici жуптарды гетерогещц ipiicrey болып табылады.

Эр турл1 атальщ i3 малын шагылыстыру - таза тукымдыларды ecipy кезшде гетерозисп алудьщ эдгстершщ 6ipi.

Кептегенмэл]меттертуыстасемес,эртурлюртажагдайларында багылган, малды шагылыстьфганда гетерозистщ пайда болуын дэлелдецщ. Кейде оны «географияльщ» гетерозис деп атайды.

Гетерозиспц гибридтершде немесе 6ipiHnii урпактыц бу- дандарында колга жетюзтгендерд] беюту мэселеа, ineiniMi аг- залардыц эволюциясын непзшен бастап баскаруга мумюндш берепн, непзп сурактарыньщ 6ipi болып отыр. Ол барльщ ауыл шаруашылык малыныц ешмдипгш жогарылатуга жол ашушы едь

Элемдш мал шаруашьшьнъшьщ тэж1рибеа кептеген урпактар катарында гетерозис кубылысыныц беку мумкшдп1Н жэне, шагылыстьфу нэтижесшде алынган, келеа жаца тукымдардыц мальш еаруце оньщ кушеюш дэлелдейдг

Ф. М. Мухамедгалиев атындагы экспериментальды биология институтыныц мэл]меттер1 бойынша, гетерозис кубылысыныц бекут тукымаралык шагылыстьфу аркылы кол жепазуге болады.

РмКБ х JI х ЛКБ, упггукымды будан козылар туган кезде ripi салмагы бойынша КБ-дан 5-11%-га, 4-4,5 айында 27-37%-га аса- ды. Мэл1меттер жуптарды дурыс таццаган кезде гетерозиспц шыгуьга келесшерде де сактауга болатынын керсетед].

Корыта келе, гетерозис мэселен жануарлар ешмдерш жога- рылату icinfle улкен кор болып табылатынын айта кету керек. Сол кезде гетерозис тагы да 6ip улкен мэселе eKeHiH жэне Ka3ipri генетиканыц жэне ауыл шаруашылык малдарыньщ с ел екциясыныц эл! де толык танылмаган сурагы екенш керсетедг

423

13 - т а р а у. СЕЛЕКЦИЯЛЫК-АСЫЛДАНДЫРУ Ж¥МЫСТАРДЫ УЙЫМДАСТЫРУ ЖЭНЕ ЖОСПАРЛАУ

Мал шаруашылыгыныц дамуын уйымдастыру мен жоспар- лау мемлекеттердщ жэне злемдж нарьщтьщ керекп сапа- даты ауыл шаруашылык; ешмдерш пайдалануынан туындайды. Селекциялык-асьшдандыру жумыстардьщ каулыларын уйымдас- тыру мен жоспарлау сурактары бойынша жалпы басшылыкты ауылшаруашылык; Миннстрлш, облыстардыц ауыл шаруашылык баскармалары, оныц мал шаруашылытындагы тукымдык жумыс- тарды бакылау жэне кадагалау 6oniMi, Казагроинновация АД бас- каруымен мамандалган гылыми-зерттеу институттары, тэж1ри- бел1 станциялар, аграрльщ багыттагы жогаргы оку орындары.

Мал шаруашылыгындагы асылдандыру жумыстарды уйым- дастыру мен жоспарлау малдыц тукымдары туралы суракгарымен байланысты. Онда юрепндер: тукымдардыц шаруашылык; багалы- льщтарыньщ, эр Typni зоналарга биологиялык; бешмдшхкгершщ объекгивтш аньщтамаларыца непзделген мемлекет аумагына тукымдарды жоспарлы турде орналастыру; эрб|р тукым алу ушш асыл тукымды аталык жеткшкп мал саны бар мамандалган тукымдык шаруашылыктар жуйесш куру; эрШр тукым немесе ауыл шаруашылык; б1рлеспкте селекциялык жумыстардыц жоспарлы турде журпзшуц ен жаксы зауыттык аталык i?, тукым аталыктарын жэне аналык уяларын рационалды колдану.

Зоналар, аудандар жэне облыстар бойынша эр турл1 тукымдарды орналастыру - тукымдык жумыстар бойынша мацызды мемлекетпк шара жоспарлы турде журпзшедь Белгш 6ip аудан- дарга жоспарга сэйкес жогарылататын тукымдарды тацдау кезшде осы керсетшштерд1 ескеру кажет: жобаланатын тукымдар малыныц ешмдшгш, олардыц тез жетшуш, аудандарга бешмдшгш. Тукымдык аудандастыруды жергшнсп аз етмд! малды жогары ешмд1 тукымныц екшдер1мен шагылыстыру аркылы с ап алы жаксарту кур алы ретшде де карастыру керек.

Жогары багалы тукым окщцершщ аз болуы кезшде ауыл шаруашылык малыныц сапалы жаксартылуы белгш 6ip жуйелшкп

424

жэне колмен урыктандыруды поддана отырып, тукымдык; ата- лыктарды рационадды пайдалануды талап етедь

Асыл тукымды мал шаруашылыгын жоспарлауда мемле- кетке кажет 9p6ip турдеп мал тукымдарыныц саны туралы мэселе туындайды. Ол, мемлекет аумагыныц елшемдер1мен жэне оныц табиги-климаттык жэне шаруашылык жагдайларыныц эр турлшпмен; бершген турдщ малынан эр турл1 ешм алудыц керектшпмен (койлардан - биязы, жартылай биязы, уяц жэне кылшык жун, ет, Tepi; ipi кара малдан - сут жэне ет, т.б.); мал шаруашылыгында карапайым ощцрктж жэне ауыспалы шагылыстыруды колдану колем1мен аныкталады. Б1зд1ц TYpлi климаттык жэне экономикалык жагдайларымен кец байтак жерь м1здщ территориясына 0ндipicтiк жэне ауыспалы шагылыстыруды кец колдану кезвде бершген турдщ тукымдары кеб1рек кажет; ал карама-карсы жагдайда азырак.

Тщымды сынау. Тукымды сынаудыц басты максаты - езшщ ешмдж-биологиялык ерекшел1ктер1 бойынша, табиги- экономикалык жагдайларга, ecipyzuH 0ндipicтiк технологияла- рына беюмдшп бойынша кандай тукым екенш аныктау. 0p6ip зонаныц езвдш климаттык, азыктык жэне баска да жагдайларын ескере отырып, тукым сынауды, акыры кандай шаруашылыкта калатынын уйгарып, сол аймакта етюзу керек.

Сынауга зоналардыц барлык немесе кептеген шаруашы- лыктарьша сэйкес болатын малды азыктандыру мен багу жагдай- лары жасалынган, зоотехникалык ece6i жаксы реттелген улкен аймак тацдалу керек. Мундай шаруашылыктарга тацдалган малды жас кезшде экелш, барлык сыналатын топтарга оптималды жэне б1рдей ecipy жагдайын жасау керек. Эр тукымныц Teni (70- 100 бас) мукият тацдалынып, барлык тукым малдары ушш тшшк болу кажет.

Тукымды сынау уппн мал топтарын калыптастыру ец жаксы тукымдык шаруашылыктардыц телдерш багалау мен ipiicrey аркылы жузеге асырылады.

Казакстан жагдайында койлардыц тукымдарын багалаудагы аса мацызды паратигтк фактор олардыц жайылым жагдайларына «агза реакциясыныц шамасы» болып табылады. Койлардыц тукымдарын сынау жумыстары оцтустш-шыгыс Казакстанныц

425

таулы зонасында (1946-1949 жж.) жэне Орталык, Казакстанныц шелд1 зонасында (148-1952 жж.) белгип галым профессор М. А. Ермеков басшылык еткен улкен гылыми кы зм еткерл ер д щ тобы- мен жургтзшдь

Алматы облысыныц таулы зоналар жагдайында етюзшген eHflipieriK зерттеуде койлардыц келеа тукымдары катысты: биязы жунд1 - казаки аркармеринос, казаки биязы жущй, прекос; биязылау жуцщ - казаки етп-жундо, дегерес; кылшык жуцщ - едшбай, каракел жэне оныц будандары. Барлык зерттелетш тукымдардыц койлары, маусым жайылымдарын колданумен, жыл бойы жайы- лымда багылу кезшде б1рдей жагдайда болды. Ерте кектемде, кузде жэне кыста шел жайылымдары, ал жазгы кезецде таулы аймактардыц жайылымдары колданылды.

Жазда, таулы жагдайларда барлык тукымдардыц койлары 4-17% салмак косты, кылшык жуцщ казаки койлар мен каракел койлары тек 1-3% гана. Ал баска жагдайларда багылган биязы жуцщ койлардыц жагдайы езгермецщ немесе темендецщ.

Жазгы кезецде ойлы аймактарда едшбай (21,2%), каркаралы (16,4%), каракел койлары (10,3%) салмак косты. Биязылау жущц дегерес куйрыкты койлары да салмагын жогарылатты (5,7%).

Керсетшген машметтер жалпы едшбай жэне каракел тукым- дарыныц койлары жазгы-кузп кезецде nieirri шелейт жайылымдарын колдана алу касиетше ие екенш керсетедi. Бул олардыц тарихи калыптаскан биологиялык ерекшелнстерте байланысты. Каракел жэне куйрыкты тукымдардыц койларын аудандастыру олардыц биологиялык ерекшел1ктер1мен аныкталу керек: кыскы жагдайлары колайлы, оцтустш типгп шел жагдайларында каракел койларыньщ тшмдшш жогарырак болады, куйрыкты койларга - кысы катты, барлык шелейт жэне шел аудандар.

Мал шаруашылыгындагы жаца селекциялык жетютактердщ тукым сынамасы. Б1здщ ел1м1зде соцгы 50 жылда эр Typni мал турлершщ жогары ешмд1 зауыттык тукымдары кептеп шыга- рылды. Тукым шыгару ypflici токтаган жок. Жаца тукымдарды, тукым топтарын, тукым iniuriK (зоналык) жэне зауыттык турлерш шыгару нарьщтьщ экономика жагдайындагы мал шаруашылыгы- ныц жетшд1ршу1 ушш ете мацызды. Пайда болган малдыц жаца тукымдары тукымаралык шагылыстырудыц Typni нускаларын

426

жузеге асыруга мумкшдж бередь Тукым аралык; шагылыс- тырупар жэне шагылыстырудыц Typni нускалары бар тукымдарды жетщщру ymiH жэне жаца тукымдар мен жануар турлерш шыгару ymiH мацызды туртю ретшде кызмет етедг Тукымдагы мамандалган тнптерд1 малды тукым inimiK ipiicrey мен тацдау аркылы да, енпзшген шагылыстырулар аркылы да шыгарады.

Селекцияльщ женснктерд! корытындылау ушш непз болу мумкш:

а) урпагына туракты бершп отыратын экстерьер! жэне конституциясы, ешмдшгшщ сипаты мен децгет жэне баска да керсет- Kinrrepi бойынша уксас, кеп бас жануарлардыц болуы;

б) сыналатын тукымдардыц, тукымдык топтардыц, аталык Ьдердцц жэне т.б. ауыл шаруашылык малдарын ecipy бойьпппа менппкп турше карамастан асыл тукымдык шаруашыльщтардыц жэне фермалардан жеткшкп мал саныныц болуы;

в) дэл тукым сынау сэпне оган усынылатын селекцияльщ жепспкгердеп курылымды б1рлжтердщ жеткшйсп болуы;

г) сыналатын тукымныц немесе оныц курылымды 6ipnirnriH малдарда, сол зонада ecipmeriH тукымдарынан, тукымдык топта- рынан, типтершен, атальщ !здершен асатын ешм дж, экстерьерлж, биологиялык, шаруапп>шык жэне т.б. касиетгершщ болуы жэне оньщ зоотехникальщ кужатгар бойынша расталуы;

д) малдыц тегш, ешмдшк децгешн жэне тукымдык сапасын, тукымныц жаца турш шыгару немесе оны жаксартатын эдгстерд1 дэлелдейтш, жэне де тукымдьщ жумыстардыц жэне тукымдармен жумыс icrey эдцстемелйтнщ жоспарыныц белгшенген репмен бектлген зоотехникальщ кужатгарыныц болуы;

ж) кайта курылган немесе ен1мдшт жетщщршген тукымдардыц жогары экономикалык тшмдшп.

Мемлекетт1ктукымдыкк1таптар(М1К)1 Ауыл шаруашы- льщ малыныц тукымдьщ кггаптарыныц унем! басылып шыгуы улкен мацызды шара болып табылады. Ka3ipri кезде Респу- бликада басылатын тукымдык кггаптар мемлекеттж болып са- напады. Олар б!зде ecipineriH барлык малдардьщ тукымдары бойынша шыгарылады. Олардьщ максаты - жогары ешмд1 малдарды шыгару жэне пркеу; олардыц теп туралы, ешмдшп жэне тукымдык KacHerrepi туралы магпмет басып шыгару. МТК-ныц

427

материалдары бойынша асылдандыру жумыстардыц багыттары жэне жалпы тукымды жетщщру туралы, тукымда шыгарылган аталык 1здер мен аналык уя кундылыгы туралы пшрлер айтуга болады.

МТК-га енпзу ушш малды ipiicrey жумысы арнайы жеке кужаттарды толтырумен 6ipre боннтировканыц бершгендер1 бойынша журпзшедь Ондай жазбалардьщ жиналуына байланысты оларды хаттап, МТК-нын Keneci томын шыгарады. Тукымдык кггаптарга мал туралы келезд кыскаша машметтерд1 жазады: лакал аты немесе HOMipi, жынысы, малдьщ туган KyHi мен туган жерь кандай шаруашылыкка жатады, 2-3 катар ата Teri, мал жасымен 6ipre ешмдшк касиетгершщ децгеш (Tipi салмагы, cyniiiiri, жун кыркымы жэне жуншщ узындыгы, сутшщ майлылыгы жэне т.б.), бонитировка класы, экстерьердщ багасы жэне непзп елшемдер. МТК-да жазылган HOMipi мэцпге сакталады.

МТК мамандарга тукымныц ерекшелнсгершде дурыс ха- бардар болуга, оныц тукымдык; ресурстарьш жаксырак бшуге, келеа жануарларды ipiicrey тэж1рибесш шыгаруга жэне дурыс колдануга кемектеседь Осы ьйтаптардыц материалдарын тукымдык жумыстарды уйымдастыру кезшде, болашак жоспарларды курганда жэне тукымды жетщщру бойынша баска шараларды жасаганда кец турде пайдаланады.

Кврмелер мен байцаулар. Мал шаруашылыгыныц жемютт дамуына жэне тукымдык 1стердщ жаксаруына себеп болатын уйымдастыру шараларына байкаулар мен кермелер юрещ. Олар мацызды жарнамалык фактор кызметш аткарады жэне жеке шаруашылыктардыц, аудандардыц, облыстардыц, гылыми меке- мелердщ, тукымдык кызмет мушелершщ жепстйсгерш тусшйсп турде керсетедь

Кермелер мен байкаулар арнайы ауыл шаруашылык муше- лер1мен курылган комиссия уйымдастырып етсазещ.

Кврмелердi мынадай максатта уйымдастырады: ец жаксы малдарды керсету; керсетшетш нэтижелерге кандай жолмен жеткенш айту; аудандарда, облыстарда, республикада селекциялык жумыстардыц журпзшушщ дурыстыгын жуйеш тексе- ру жэне багалау; мал шаруашылык мэселелерше кептщ назарын аударту жэне т.б. Кермелердщ жумыстары кезшде сухбатгар,

428

консультациялар етюзшед^ басшылардыц жэне ец жаксы шаруа- шылыктардьщ мамандарыньщ жумыс тэж1рибелер1 туралы есеп- Tepi, галымдардыц дэрютер1 окылады, гылыми жэне дерекп фильм дер керсетшещ.

Кермелер езшщ сипаты мен мазмуны бойынша, ауыл шаруа- шылыгынын барлык салалары керсетшген, малдардыц б1рнеше турлер1 катысатын немесе малдыц 6ip Typi бойынша болуы мумюн. взшщ келемй мен территорияны камтуына байланысты кермелер республикалык, облыстьщ, зоналык, ауданаралык, аудандык болу мумкш.

Байцаулар - бул кыска мерз1мд1 тар мамандалган кермелер. Оларды аудандар келемшде, ipi тукымдык шаруашыльщтар зо- наларында етюзедц. Байкаулар малдыц 6ip турдщ жэне белгин 6ip категорияныц (тел, аталыктар, ургашылар) малый керсетеда. Мунда эр турл1 шаралардыц етюзту эффекпсш жэне асылдандыру жумыстардыц TYpлi эдютерш колдануын багалап салыстыруга болады.

Байкаулар 6ip кун бойы епазшедо.Т у к ы м д а р к е ц е с ь Bip тукымныц малдарьш eciperiH

шаруашылыктардын жумыстарын уйлеспрш, 6ipAecripy уппн бодщ ел1м1зде жеке тукымдармен жумыстар бойынша кецестер курылды. Олар KeniciMfli турде гылыми кызметкерлерден, асыл- тукымды шаруашылыктар басшылары жэне станциялар малдары- нан калыптасады. Кецестер жалпы жэне жеке ушрлер, зауыттьщ аталык i3 бойынша тукымныц жагдайын зерттедщ; тукымды dpi карай жаксартуга шаралар жасайды; тукыммен жумыстардыц болашак жоспарларын курайды (10-15 жылга). Олар тукымдык жумыстармен эдостемелпс басшылыгын жузеге асырады жэне тукымдьщ зауыттардыц, тукымдык шаруашылыктардын, мемле- кетпк тукымдьщ станциялардыц жумыскерлерше жеке та- бындармен, зауыттык аталык 1здермен, аналык уялармен жэне асьйггукымды малдыц баска да топтарымен селекциялык- асылдандыру жумыстарды реттеуде жэне журпзуде тэж1рибелж кемек керсетедь

Тщымды асылдандыру жумыстарыныц жоспары. Бул жу- мыстыц непзп максаты - асылдандыру жумысыныц багытыныц yftneciMfliri жэне тукымдык ресурстарды жоспарлы турде пай-

429

далану. Сощы жылдары б1здщ ешшзде ауыл шаруашылык малдарыныц турлер! бойынша барлык басты тукымдармен асылдандыру жумыстардыц болашак; жоспарлары курылды. Ондай жоспарлар узак уакытты курайды (10-15 жыл). Кез келген табын- ды, ocipece, асылтукымды, жаксартудыц болашак жоспарын жасау - шыгармашылык dpi киын урдю.

Асылдандыру жумыс жоспарын курастыру эщстемес1 ею бол1мд1 карастырады. Bipimni бел1м тукымды шыгарудыц тари- хи шолуынан жэне непзп зоналарда ес!рудеп оныц жагдайын талдауынан турады. Бул белшнщ мэш болашакка жасалынатын шаралардыц дэйектемеа болып кызмет етущце. Еюнпй непзп бол!м тукымныц ешмдш жэне тукымдык касиетгерш жаксарту жолдары мен эдютерш аныктауга арналган. Тукымдардыц ареа- лына байланысты асылдандыру жумыстардыц жоспарында оны- мен 6ipre жеке бел1мдер аныгырак жетщцршедт

Географияльщ кец таралган тукымдар бойынша курылган жо- спарл арда эр турл i зоналарда асылдандыру жумыстарды журпзуд щ ерекшел1ктер1 карастырылады, тукым аралык зоналык типтердщ ерекшелпсгерш зерттеп, аныктайды. Эр турл1 зоналардагы асылдандыру жумыстардыц багытын дэйектеу жэне жеке, 6ip-6ipiHeH алшак жаткан тукым зауыттарындагы жэне баска асылтукымдык шаруашылыктарьшдагы кунды туыстас топтардыц жэне ерекше жануарлардыц тукымдары ушш ец жаксы турде колдану ерекше мацызды.

Тукым мен асылдандыру жумыстарыныц жоспарын тукым бойынша басты галымдар, тукым зауыттарыныц мамандары, мемлекетпц ауыл шаруашылык министрлт курастырады. Жос- парды курастырудыц баскарушысы - тукым бойынша, Кецес.

13.1 Асылтукымдык мал шаруашылыгыныц базаларыЖогары багалы асыл тукымды мал шаруашылыгыныц не

пзп базалары: асыл тукымды зауыттар, асыл тукымды шаруа кожалыктары, асылтукымды фермалар жэне де асыл тукымды кэсшорындар.

М емлекегик тукым зауыттары-бул асыл тукымды мал шаруашылыгыныц флагмандары. Буларда терец селекциялык жумыстар журпзшетш тукымныц ец жаксы бол т шогырланган.

430

Зауыт жогары тукымдык жэне ешмдок касиеттер1мен ерекше- ленетш, таза тукымды жэне жогары сапалы малдардьщ элиталык табындарын иеленедг Тукымдык зауыттыц басты мэселеа тукымдык icTep бойынша мемлекетпк станцияларга жэне колдан урыктандыруга, фермалар мен шаруашылыктарды камтамасыз етуге арналган асыл тукымды телдо ecipyge жатыр. Асыл тукымды зауыттарда жеке табындарда жетшд1ру бойынша бар тукымдарды жаксарту жэне жаца тукымдарды одан да кунды зауыттык аталык 1здерд1 шыгару бойынша терец селекциялык жумысты журпзещ, колдан урыктандыру станциялары аркылы аталыктардан алы- натын урыкты колдануды уйымдастырады. Осылайша, жан- жактагы шаруашыльщтардыц малдарын жаксартады.

Асыл тукымды зауыттардагы табындармен жумыстын непзп эдкя - таза тукымды кебейту, ал асылдандыру жумыстыц жогаргы формасымен - аталык 13 бойынша кебейту. dp6ip тукым зауыты ушш, мал басыныц саны езшщ жер келемше жэне азыктык базасыныц жагдайына сэйкес кеп болатын улкен шаруашылыктарды аныктайды.

Осындай шаруашылыктардыц табындарын асыл тукымды зауыттыц сапалы тел1мен жэне малымен тольщтырады. Бул шаруашылыктар мен тукымдык зауыттар 6ip жоспар бойьпппа жумыс гстейдг Малдыц 6ip немесе бфнеше шаруашылыктарда шогырл ануы сол жерде уксас генеалогиялык курылымды курайды жэне урпак сапасы бойынша аталыкгарды зерттеуд1 тшмдорек етюзуге себш тнпзедц.

Мемлекетпн кептеген асыл тукымды зауыттары малдыц ешм- дшгш жаксартуда жогары нэтижелерге кол жетвйздь Алматы облысыныц«Каменский)),«Аксай»асылтукымдызауыттарындагы сиырдыц орташа сауымы 4000-5000 кг. Биязы жунда тукымдарды еарумен айналысатын асылтукымды зауыттардагы таза жуннщ кыркылуы 2,5-3,0 кг-ды курайды. Оларга Алматы облысыныц «Касгекский», «Сары-булак», Павлодар облысыныц «Бескарагай», Костанай облысыныц «Сулукел» тукымдык зауыттары жатады.

Асыл тукымды шаруашылыктар мамандалган шаруашылык болгандыкган кунды асьш тукымды мал репродуктор функция- сын да аткарады.

Бул шаруашылыктарда жогары сапалы асыл тукымды тел

431

ecipy мен сату максатында мешшкп табындарды жаксарту бойынша терец селекциялык жумыстар журпзшедь Асыл тукымды шаруашылыктардын мшдета тек кана жогары ешмд1 асыл тукымды жануарларды кебейтуце емес, сонымен катар менпнкп yfiipfli узднсгаз жаксартуда.

Табынмен жумыстьщ непзп эщстерй - таза тукымды ecipy, кебейту жэне кунды аталык i3 бен аналык уяларды ары карай жаксарту жэне т.б. Жаксартатын тукымдармен шагылыстырудыц Typni нускаларын колдану аркылы тукымдык езгеру журетш зо- наларда асыл тукымды шаруашылыктар аса кунды будан малды кебейтедо.

Малды колдан урыктандыру бойынша тукымдьщ кэсшо- рындар асыл тукымды б1рлестпсгер катарына Kipefli. Оларда аталыктардьщ 1р1ктел1нген белш шогырланган, асыл тукымды зауыттар мен шаруашылыктардан тольщтырьшады. Асыл тукымды кэсшорындарга аталыктар асыл тукымды зауытгар- дан келеда, содан кейш осы шаруашылыктар ушш шыгарылган урпактыц сапасын сынауга койылады да, асыл тукымды кате- гориясын белгшейщ. Онымен коса, аталыктардыц катырылган кушнде сакталынган, урыктары жиналады жэне бейту жоспары бойынша оларды шаруашылыктарга таратады. Кэсшорынныц мамандары аталыктарды сынау жоспарын жасайды, багалау кай шаруашылыкта ететшш белгшейда.

Малды колдан урыктандыру бойынша асыл тукымды кэсш- орындардыц непзп мэселеа - тауарлы шаруашылыктарда тукымдык жэне ешмдш касиеп бойынша малдыц келемд! жаксаруы. Олар осы мэселеш мундай жолмен шешедк станциядагы асыл тукымды аталыктарды сынауы мен багалауын уйымдастыру; олардан ец жаксыларын ipiicren, колдан урыктандыру эдоа бойынша кец турде колдану; шаруашылыктардын непзп табындарда селекциялык-асыдцандыру жумыстарды уйымдастыру.

432

14 - т а р а у. БИОТЕХНОЛОГИЯНЫ МАЛ СЕЛЕКЦИЯСЫНДА КОЛДАНУ

Биотехнология - бул гылыми-техникальщ прогрестщ кеп сапалы кешендерш камтитын б о л т , оныц iuiiHe эр турл) микробиологияльщ синтез, генетикалык жэне жасуша инжене- риясы, инженерлш энзимология - ошмдш, жануар жэне адам агзасындагы акуыз ферменттершщ кызмет periH omupicriK рее- сторларда аткару юрещ. Биотехнология микробиологиямен, биофизика жэне биохимиямен, генетика жэне цитологиямен, бейорганикалык химия жэне молекулалык биологиямен, иммунология жэне молекулалык генетюсамен кактыгысы кезшде пайда болды.

Бупнп тацда биотехнология гылыми-техникалык прогрестщ алдыцгы катарына тырысып шыгуда. Бул exi жагдайга байланысты. Bip жагынан химия мен физика жетютштершщ аркасында Ka3ipri молекулалык биология мен генетиканьщ одан эр1 да- мып, Tipi агзаларды адамныц пайдасына жарату болса, ал exiHnii жагынан 6i3 жаца технологиялармен оз1м!здщ кажетпл!пм1зд1 канагаттандырып, азыктын, энергияныц, минералдык ресурстар- дыц жеткшшаздшн кемтп, денсаулык сактау жэне коршаган органы коргау жагдайларын жаксартамыз.

Ka3ipri биотехнология Tipi агзаларды, микроагзаларды, мэдени еамдактер мен ауыл шаруашылык малдарын калыптастыруга байланысты жаца эщстер,щ 1здеу устшде.

Ауыл шаруашылыгы биологияс ыныц непзп жепстпсгершщ улесше - колдан урыктандыру мен урыкты суйык азотта узак уакыт мерз1мге сактау эдостерш табуы. Бул багалы аталыктар- дьщ генофондын максималды турде пайдалануда мацызы зор. Генетикалык зерттеулер бойынша урпакка ата-ананыц екеушщ де эсер» бар. Осы жагдайга байланысты асылдандыру жумы- сын жеделдету ушш ургашылардыц генофондын колдану кажет. Ce6e6i ол селекцияныц одан dpi курделенш дамуына жол аша- ды. Тэж1рибелш селекцияда буны биотехнологиялык эдцстердщ непзшде, эмбриондарды трансплантациялау аркылы юке асьфуга

28-1382 433

болады. Эмбрионды Keuiipy ешмдшп жогары ургашылардыц урпак санын жылдам кебейту мумкщщгш тугызды. Асьш тукымды аталыкгарды алу кезшдеп ургашыларды урпак сапасы бойынша багалау мумкшдт де пайда болды.

Трансплантациялау технологиясыньщ мацыздыльны мен киындыгы - асьш тукымды аналыктан кажетп мелшерде эмбри- ондарды алу. Аналыктардан эмбриондарды алу мумкщщктер1 мол, ce6e6i олардьщ аналык безшде 6ipHeiue жуз мьщдай оо- цнттер бар, 6ipaK олардьщ корындагы гендердщ 6ip, eKeyi гана жетшп урпак бередь Мэселен, ap6ip сиыр, саулык кой TipniuiiriHiH соцына дети орташа есеппен 7-10 бузау, саулык кой 5-6 козы гана бередь JI. Н. Эрнст, Н. А. Кравченко жэне т.б. (1987) мэмметтер1 бойынша ооциттердщ кеп Meninepi 6iTeyjiiioce ушырап, удайы OHQipicKe катыспай калады. Кррдагы потенциал- ды жыныс жасушаларын колданудыц тамаша тэсш аналык безш копсьпу. Сиырдыц аналык безшен 200 дейш ооциттерщ белш алып, сощыларьш in vitro (агзадан тыс) метафазаныц ecin-жетшу кушне шейш Жетюзу эдаетер! курылды. Урыктандыру кезшде in vitro ооциттерш копсыту нэтижесшде жаксы дамыган бузаупар алынган. Л. К. Эрнст, Р.А. Кравченко мен т.б. бойынша, бул эдостер езара параллельщ дамуы кажет, ейткеш екеушщ де оц жэне Tepic нэтижелер! бар.

Эр жастагы малдыц безшен белшш шыккан агзадан тыс есш-жетшген жыныс жасушаларын урыктандыру мумюндптн зерттеудщ Мэш зор. K9pi малдыц аналык безвдеп ооциттерд1 копсыту, атакты дарактардыц репродуктиви мерз1мш жалгас- тырып, косымша урпак алудыц 6ipfleH-6ip ce6e6i. Толык жаска жетпеген жануарлардыц аналык безшдеп жыныс жасушаларын копсыту жэне урыктандыру тещрегшдеп жейспктер, келешек- те табиги жыныстык жетшу уакытын ауыстырып, кыска Mep3iM iminae тукым аралык будандарды шыгарып алуды кездейдг ЗертТеулердщ нэтижелер1 бойынша бузаудыц 1-2 айлыгында аналык безшен белшген ооциттерд1 копсыту мен урыктандыру сэтп аякталган едь

Ka3ipri биотехнологиялык эщстердщ непзп максаттары мен MiHaerrepi жаксы уйымдастырылып курылган эмбрионалды трансплантациялаудыц аркасында жогары ен1мд1, кажетп типтеп

434

малды жылдам кебейтш алу. Тукымды калыптастыру npoueci немесе генетикалык ресурстардыц Heericneyi кезшде, генотиш кажетп жануарларды тез арада кебейту кезшде, бул эдю етеТШМДЬ

Эмбрионалды трансплантациялау селекцияньщ келен м1ндет- терш шешуде пайдаланады:

1. ешмдшп жогары, багалы тукымдар мен мал топтарын тез арада кебейту мэселесш карастырады;

2. малдьщ б1рнеше кеппрмесш алу ушш, эмбрионды ерте- рек белш алу. Олар генотиптщ сырткы орта байланысын, касиеттершщ тукым куалауын аныктауга мумюндш 6epyi;

3. мутантты гендердщ кшп популяциясы мен тукымдык ге- нофондын сактап калу;

4. генотип! бойынша багалы, 6ipaK бедеу жануарлардан урпак алу;

5. зияндырецессикпгендерменхромасомалыккубылыстарды аныктау;

6. малдыц ауруга деген тезймдшш кабшетш арттыру;7. ауруга карсы куресу шарасы ретшде малдын импоргы мен

экспортын, криоконсервшенген эмбриондардын импорты мен экспортьша ауыстыру;

8. шетелден экелшген малдарды жернщцру;9. нптеп телдщ жынысын аныктау жэне кажетп жынысты

телда алу;10. тураральщ кеппру;11. химерл1 жануарларды алуСощы он жылдыц шпнде эмбрионды трансплантациялау

эдосш кептеген елдер езшщ селекцияльщ багдарламасына ен- пзген еда. Шетелдш мамандар (АКД1, Германия, Канада жэне т.б.) трансплантациялау эдгстщ мэш селекциялык багдарламаныц жеделдету1нде деп тупндарген. Бул сиыр сутшщ етм д ш гт - 20%, ал еттщ ешмдшгш — 20*40%. Бул эдасп селекцияньщ баска да белгшерш: ем1ршецщгш, кебейппгг1гш, аурулар мен стрес- стерге тез1мдшгш дамыту ушш де пайдаланады.

АКД1 пен Канаданыц колдан урыктандыру станцияларында урпак сапасы тексершген 50-60% дешн сэйкес келетш транс- плантат-букалары бар. Малдыц генофондын эмбриондар транс

435

плантация эдгстен одан dpi жетщщретш мемлекетаралык уйымдар кздэылуда (американо-египетпк жэне т.б.). Жалпы урыкты копиру жешнде алгашкы мэл1меттер XIX гасырцыц аягында пайда болган. 1980 ж. агылшын биологы W. Неаре кояндарга жасалган тэж1рибесшде, урыктанган жумырткаларцы 6ip ургашыдан екшппсше кеппрш, урпак алуга болатынын дэлелдеген. 1891 ж Париж академиясында орыс fl9pirepi М. Оно- нов коян мен тещз шопщасыныц фолликулярлы жумырткаларын сэтп Komipin алганы женшде хабарлады. Ал 1897 ж. Казан каласында гинеколог B.C. Груздев кояндардыц зиготасын алу- дагы тэж1рибесшщ нэгижелерш жариялаган. Сондай-ак 1930 ж. бундай экспериментерщ орыс галымдары (Красовская, 1934, 1936; Красовская, Диомидова, 1934; Бернштейн, Левина, Смирнова, 1935) да жалгастырды. Меринос, каракел, чунтукты жэне сыгай кой тукымдарына, зиготаны тукымаралык кеппруде жаксы жепепктерге жеткен орыс галымдары А. И. Лопырин жэне А. В. Квасницкий (1950, 1953). Олар 16 трансплантант-козы алган.

Б1здщ ел1м«ге келетш болсак, малдьщ эмбриондарьш транс- плантациял ау зерттеулерш алгаш рет 1965 ж. тэж1рибел1 биология институтында (каз1рп «Биоген») академик Ф. М. Мухамедгалиев- тщ басшылыгымен кой шаруашылык саласында журпзщщ. Ба- сында жас мамандар ретшде, ал кешн бул салада атагы шыккан галымдар М. М. Тойшыбеков, Р. Б. Абильдиов, О. И. Бердонга- рова, К. Д. Джанабеков жэне т.б. едь Аталмыш саланыц одан 9pi жетшдарш, дамытуга атсалыскан ьшталы галым, КРУГА корреспондент Myineci, профессор М. М. Тойшыбеков болатын. Bipirani кезецце трансплантация эд1стемесш уйрету мен ана агзасыныц трансплантант-козы фенотипше эсерш зерттеу болды. Реципиент пен донор ретшде фенотиптер1 алшактау кой тукымдарын алган. Казактыц таза биязы жуцщ койдыц жатырындагы зиготасын кылптык жуцщ кой тукымдары - едшбай, каргалы жэне жерплштт куйрыкты койларына кепнрдг 17 казактыц биязы жуцщ донор- саулыгынан 2-ден 8-ге дешн бластомер сатысындагы урыктарын15 реципиентке кепнрщ. 15 саулык-реципиентшщ 6eceyi 6ip-6ip трансплантант-козы экелген.

М.М. Тойшыбековтщ бастауымен еырттан экелшген, саны шектеул1 жэне Казакстанныц табиги жагдайына киын жерсшетш

436

кой тукымдарыньщ эмбриондарын кыска мерз1м шпнде трансплантация тэсщдерш зерттеу жумыстары журпзщщ. Осыныц нэтижесшде жаца биязылау жущц тукымныц кроссбредп жэне кроссбед тшгп жущц койларды алган. Шыгыс жэне оцтуспк- шыгыс ауд анынд агы жергшiini казактыц биязы жущц с аул ыктары н линкольн, ромни-марш жэне бордер-лейстер тукымды койлармен шагылыстырып, селекцияныц курдел1 будандары шыгарылган.

Академик В. А. Бальмонттыц пшршше, Казакстанга 1960 жылдыц басында экелшген ромни-марш, линкольн тукым- дарыныц аталыктарыныц Ke6i елш, олардыц кеп белмт нашар урык 6epin, саулыктары урыктандыруга мулдем жарамсыз бо- латыны жешнде айткан. Осы жагдай Алматы облысындагы «Турген» кой шаруашылыгында да дэлелш тапты. 1962 жылдыц кыркуйегшде сырттан экелшген 9 бас линкольн мен 7 бас ромни- марш тукым кошкарларын шагылыстыру кезшде линкольн тукымнан 3 копщар, ал ромни-марштыц 2 кошкары гана жумыс icreoi. Калган 11 бас кошкардьщ кейб1реулер1 ел1 урык 6epin немесе мулдем шагылыспаган. Сондыктан да импортты таза тукымды копщарларды суперовуляция мен эмбриондарды трансплантаци- ялау жолдарымен кебейту карастырыпды.

Бул мэселе экелшген койдыц зиготасы эмбриондык дамуы сатысында жергшкп жагдайларга бешмделген биязы жэне кылшыкты жуцщ реципиент кой агзасы аркылы етуше байланысты. Бул факт линкольн тукымыныц трансплантант-кошкарыныц жогары ешмдшпт 4-5 мауысымдай, 6-7 жаска дейш сакталса, ал сырттан экелшген линкольн копщарларыныц ешмдшп 1-2 жыл- дан кейш томендеп, нашарлауы дэлел. Сонымен саны meicreyni (4), киын жерсшетш линкольннщ таза тукымды экелшген кой- ларынан эмбрион трансплантациясы аркылы жогары багалы, сапалы трансплантант-копщарларды (37) алган. Осы кошкарларды 1994 жылы бектлген «Турген» асыл тукымды мал табыны, сапасы аныкталган жаца биязылау жуцщ тукымныц кроссбред жуцщ жойларды шыгаруда басты рел аткарды. Трансплантация эдгсш сдан dpi жетщщруд! кой шаруашылыгыньщ Казак гылыми- зерттеу институтында К. Т. Касымов басшыл ыгымен комакты улес коскан. 1987-1992 ж.ж. аралыгында 489 трансплантант-козылар алынган. К. Т. Касымов пен Ж. Утесшовтыц (1993) солтустж

437

казак; мериносы мен казакиыц биязы жуцщ тукымды донордьщ жатырында полиовуляцияны индуцирлаудьщ жаца эдостерш усынуы бойынша, 6ip донордан 7-8-дешн толык есш-жетшген эмбрионды алу мумпндлт бар екенш айткан болатын. Эмбрионды алудьщ тагы 6ip тэсш бойынша солтустж казак мериносыныц донорынан 91,5% жэне казактыц биязы жуцщ койынан - 80,4% дейш эмбрион мен ооциттерд1 алу кезделдь Ж. Утесиновтыц зерттеу корытындьшарына Караганда, урыктандырудан соц 4-mi куш донорлардыц канына индуцирланган полиовуляциялы сары- суды егу аркылы, эмбриондардыц беку! 7,3% жэне 19,6% ескеш аныкталды.

К. Т. Касымов пен А. С. Эгнмжановтыц (1996) куйрыкты етп-майлы багыттагы кой шаруашьшыгында алгаш рет тэж1рибе жузвде эмбрионды трансплантациялау жумысы жасалды. Осы- ныц нэтижесшде едшбай тукым донорынан ешмдшп жогары, sp6ip саулыктан 2-5 дейш урпак, ал жалпы жыл бойына барлыгы 114 трансплантант-копщары алынды. Айтылмыш жумыстыц тэж1рибелк бел1м1 осы тукымныц ец жогары ешмщ койды Орал облысыныц «Б1рлж» асьш тукымды зауытында журпзщщ.

Дегерес жэне казактыц кылшык жуцщ кой тукымдарьшьщ багалылыгы жогарыларын жылдам кебейту максатымен Казак ¥лттык аграрлы университепнщ жануарлар селекциясы мен биотехнология кафедрасыныц доценттер1 - Г. А. Джамалова мен Б. А. Буралхиевтыц басшылыгымен 1997 жьшы Алматы облысындагы «Мади» асьш тукымды шаруа кожалыгында предимпланта- циялы эмбрионды трансплантациялау женвде гылыми-зерттеу жумыстарды еттазшд1.

24 рецепиенттен 16 бас саулык телдеп, одан 18 трансплантант- козылар алынды. Бул трансплантацияланган эмбрион саныныц 33%-iH курайды. Bip донорга орташа есеппен 2,5 трансплантант- козы келед1. Дэстурл1 жолмен алынган бакылау топ козыларыныц постнаталды даму кез1нде трансплантант-козылармен салыстырганда ecyi жылдам екещцп аныкталды. Салыстырсак, казактыц кылшык жунд1 тукымынан алынган трансплантант-ток- тылары 5 айлык жасында салмагы - 39,4 кг, ал дегерестш - 37,7 кг, ал ургашы трансплантанттш - 36,4 кг мен 35,1 кг сэйкес, бул кэгцмп бакылау топлен салыстырган 3-4 кг артык. 18 айлык жасын-

438

да трансплантант-копщарлардьщ ripi салмагыныц Kepcenciiirrepi элита класыныц тукымдык стандартьшан да асыл тусть Бул дегерес тукымды еркек токтыларында - 6,8 кг немесе 13,8%, ургашылар1н1к1 — 8,1 кг немесе 16,2%, ал казактыц кылшык жущц тукымында - 5,2 кг немесе 7,4%; 7 кг немесе 12,7% сэйкес.

Кдйрп уакытка дейш рецепиент-ана агзасыныц трансплантант малдьщ биологиялык жэне ешмдшк керееткшггерше acepi нашар зерттелген. Kefi6ip авторлар (Лопырин, Курбатов, Квас- ницкий) рецепиент-ана агзасында ecipmeriH трансплантант агза фенотшнмен катар сапалык белгшершщ езгеруше (туе!, дене 6iriMi жэне т.б.) де acepi бар екенш айткан. Ал келес1 авторлар Ф.М. Мухаменгалиев жэне т.б. (1981); Л.К. Эрнст жэне т.б. (1982) бул кезкараска карама-кайшы еда.

М. М. Тойшыбеков пен А. Мусинаныц (1995) рецепиент-ана агзасы трансплантант-козыныц мшез-кулкы мен ерте постэмрио- налды дамуына dcepi бар екенш аныктады. Осы эщспен рецепиент жатырында ecipunxH тукымныц трансплантант-козьшары едшбай кылшык жуцщ куйрыкты тукымныц туу кездеп ripi салмагыныц жогары болуымен 6ipre жун жабыныц 6ipcbmapa узын болуымен ерекшелендг Аталмыш топтыц жаца туган токтыларьшыц жун жабьшыц орташа узындыгы 1,82 см, бул жатыр рецепиентшен алынган дегерес жэне казактыц биязы жуцщ курбыларымен салыстырганда 12,3-18,2%нга узын. Одан да жогары керсеткшт едшбай рецепиентшен алган. Олардьщ еркек токтыларынан денес1 ipi жэне узын болгандыктан орташа есеппен 3,03 кг жун, ургашыларынан 2,96 кг, ал дегерес пен казактыц биязы жуцщ саулыктан 5,45 жэне 4,24; 5,43 жэне 4,17 кг жун кыркылган.

1970 жылдан бастап эмбрионды трансплантациялауды коммерция туршде пайдалангандьщтан, оныц дамуы курт жылдамдыкпен ecri. Роттманыц (1983) мэтметтерше карасак, Солтустш Амери- када 1972 жылы осындай тэсшмен 20 бузау гана алынса, ал 1974 жылы - 3000, 1978 жылы хирургия кемепшлз урыкты шайып - 10000, ал 1980 жылы эмбрионды терец муздату эдюш колдана отырып - 20000 бузау алынган ед1. Бупнп тацда АКД1 жыл сайын 100000 трансплантант-бузаулары алады.

Жануарлардыц биотехнологясыныц непзп мэселес1 - жануарларды клондау жэне генетикалык копиру эдостерш табу. Кпон-

439

дау сапалы генотш т кыска мерз1мде тез кебейтш алуда пайдасы мол.

Партено немесе андрогенездш жынысты жолмен кебею кезшде, жаца агзаныц бастамасын мейоз кезещнде пайда болып маманданган гамета жасушасы бередь Ол ез кезепнде гаплоидты немесе днплондты болуы мумкш. Диплоидп генотип TipminirimH жалгасуы еркек геномныц катысынсыз да кке асыруга болады, буны жумыртка жасушасыныц жетшу1 кезшдеп мейоз саты- сын аттап ету аркылы жасауга болады. Жалпы каз1рп уакытта урыктанбаган жумыртка жасушасыныныц белшектенуше эсер ететш факторларды зерттеу устшде.

Бул факторларга мыналар жатады: сперматозоидтар, температур ал ык, механикалык, электромагниттш жэне иондаушы эсер- лер. Егер жумыртка жасушасыныц дамуына сперматозоид факторы удетсе, онда бул кубылысты гиногенез деп атайды. Егер жумыртканыц дамуына баска да факторлар эсерш типзсе, онда партеногенез деп атайды. Ал егер де жумыртканыц геномын жой- ьш, оныц 9pi карай жетшуш генетикалык материал болып сперматозоид журпзсе, онда бул кубылысты андрогенез дейдь Бул жагдайда агза 6ip немесе б1рнеше топ соматикальщ жасушалар аркылы дамиды.

Жумыртка жасушасыныц nicin жетшген кезшде мейоз саты- сын басу, агзаны клондау эдшмен кебейтуге мумюцщк бередь Табигатта бундай кебею сацыраукулактардыц кейб1р турлершде кездеседк

Клондау эдйлмен кебею соматикальщ жасушалардыц генетикалык материалдары непзшде юке асады. Осындай тшгп ке- беюге энуклиалды урьщтанган жыныс жасушасына соматикальщ жасушасыныц ядросын Kemipy жатады. Суткоректшерде 6ip жа- сушалы епздерщ клондау жш кездеседь ¥рьщты ерте даму сатысында 6ip немесе б1рнеше белпсгерге белшектесе, олардыц эркайсысы жеке дара агза сиякты жетшуге бешмделген.

Эмбриондардыц санын кебейтудш ею тэсш бар: Kemipy аркылы немесе хирургияльщ белшектеу. Осындай эдгспен алынган эмбриондарды генетика жагынан багалы ургашылардыц санын арттьфуда мэш зор. Б1рак бул эщстщ кемшшктер1 де бар. Оныц кемепмен кеп мелшерде б1рдей урпак алуга мумюндйт

440

эш жок;. Эмбрионды ете кеп белшекгерге белу, онын жетшу1 мен ecyiH тежещц. ¥рыкты белшектеу аркылы немесе баска да эд1стермен суткорекгшерда клондау эмбрион санын косымша кебейтуде колданады.

Бугшп танда аналык жэне аталык жасушаларыныц непзшде табиги жэне жасанды клондау белгин.

Бугшп кунге дешнп алынган нэтижелерге карал, жануарларды жасанды турде клондал кебейтущ урыкганусыз-ак жасау кезделуде. Жануарлардьщ генетикалык кеппрмесш алу ушш уш жагдайды ескередк

1. овоцидтер мен сперматозоидтардын курылуы сатысындагы генетикалык рекомбинацияны жою;

2. ата-ана гендершщ рекомбинациясы, ягни урыктандыруды жою;

3. жасушаньщ белшектеуше активизация.Ата-ананыц гендершщ рекомбинациясын, урьщтануцы жою

мэселесшщ нускалары:а) партеногенезд i уд ету, ягни жумыртка жасу шасын белшектеу

ушш сперматозоид емес, баска да физико-химиялык факторды пайдалану;

б) ата-ананыц 6ipeyimH генш урыктанган жыныс жасушадан алу немесе жою.

Шотландиядагы (1997) Рослин институтында Иана Ушмут дэрггершщ басшылыгымен алгаш рет ересек жануар клоны алынган. Бунын мэш мынада: галымдар кой желшшен алынган курамьшда генетикалык материалы бар, урыктанган жумырт- каныц ядросын алып, оныц курамындагы хромосомдарын та- зартып, донордын хромосом жиынтыгын салады. Содан кешн жумыртка жасушаны эмбрион сатысына дешн ecipin, оны сур- рагат ана жатырына Keniipin енпзед!. Осылайша генетикалык анасыныц дэл кеппрмеЫ Долли еймда кой туган.

АКД1 Висконсин штатында орналаскан ауылшаруашылык жануарларды колдан урыктандыру жэне кебейтумен айналысатын ABS-Clobal eHepK9ci6i ендцру саласында белсенд1 жумыс ютеуде. Олар клондау жумысымен 10 жылдан аса айн алые ад ы. Аталмыш енеркэсш 1997 жылы примордиадщ эмбрион жасушасын клондау эдклмен алынган Ген eciMAi бузауды алу ец багалы жеютт. Оны-

441

мен коса, эмбрионньщ аналык жасушасынын тобын алуы, тагы 6ip жаца технологиянын пайда болганын керсетедг ABS ужымныц Бишоп докторыныц басшылыгымен ipi кара мал эмбрионыныц жасуша тобы да алынды.

Примордиалды эмбрионньщ жасушасын клондаумен салыстырганда эффектшп жогары.

Жалпы ауыл шаруапшлык жануарларды клондау тэсин биология багытыныц маныздысы.

K|a3ip жануарлар геномын куруга непзделген селекцияныц жаца сатылары карастыруца. Академик Л.К. Эрнсттщ мэл1мдеу1 бойынша (1999) Ресейдщ ауыл шаруашылык институтында мундай зерттеулер 10 жылдан аса журпзшуде. Сонда алгашкы рет адам генотишнщ В антиденешт бар интегралды гецщ шошканы алган.

Жалпы жануарлардьщ ген инженериясы 6ip катар багыт бойынша дамып келедг Зат алмасуцы соган сэйкес жануар етмдйпк керсеткшзтерш реттейтш ец алдымен геннщ конструкциясын жасау жэне интеграциялау кажет.

Ецщ 6ip багыты 6ip катар ауруга тез1мд1 трансгенда жануарларды шыгаруды кездецщ. Непзшен олардыц кошев ец мацыздысы - биологиялык багалы заттардыц белсендшт жогары продуцентп- трансгецщ шыгару. ¥лпа мен адам мушелерше сэйкес келетш трансгещц донор жануар алу улкен кызыгушылык тудыруда.

Л. К. Эрнстгщ басшылыгымен рилизинг-интегралды геш бар трансгецщ шошкалардыц биологиялык жэне шаруашылыкка пайдалы белгшерш улкен келемде зерттедщ. Рилизинг - гормоны осу факторы. Трансгецщ шопщаларда акуыздыц корда жиналу молшер1 кеп, ал агза мен ушада липидтер аз жиналады.

Ресейдщ мал шарушылык институтыныц мацызды жетютт- интегралды генге химозин reHi енпзшген трансгецщ койларды алуы. Бул эдгспен роман тукымына жататын ею трансгещц кой шыгарылган. Кдз1р сутшде белгип мелшерде химозиш бар уш урпакты жануарлар алынды. Химозиннщ мелшерше байланысты оньщ комерциялык багалылыгы да бар. вйткет, сыр жасау eimipici мен медицинада пайдаланылады.

Трансгенд1 жануарларды зиготаныц ироиуклеусына бетен гецщ енпзу аркылы алу эща де ойлап табылган. BipaK бул ете

442

кымбат эдос болгандыктан, баска да эщстерщ х-щеу устшде. Ин- теграциялы бетен геннщ конструкциясын-сперматогоний генше енпзу мумкшпшпп де тексершуде. Ер: жумыстар 61рнеше багыт бойынша карастырылуда.

Сонымен катар баска да нускалар уйымдастырылуда, бул жагдайлар торайдьщ жыныс жасушасыныц сперматогогнншн копсытып, трансфекциялап in vinro сол дарактыц баска жыныс жасушасына енпзу кемепмен енпзедь

Трансгецщ жануарлардыц генотит бойынша курдел1, ал саны шектеул1 болгандыктан, эртурл1 елдердщ галымдары езара бундай багалы генетикалык мэл1меттер!мен алмасуы кажет.

Урыктану, ец алдымен, жумыртка жасушасыныц спермато- зоидпен уакытылы кездесуше байланысты хирургиялык жол- мен урыктандыру тэсщцершщ 1здешстер1 тукымды енпзу орнын жэне енпзу уакыты, ягни жумыртка жасушасыныц шыгуы мен фоликулдардыц овуляциясы кезшщ тещрегшде едь

Доцент Б. А. Буралхиевтын (1999) мэл1меттер1 бойынша, шошкаларды муздатып-ерпу урыктьщ хирургиялык жолмен урыктандыруды жумыртка жасушасыньщ истмия белтне овуляция кезещнде немесе овуляциядан кешн 2-6 с агат откен соц ецщру кажет. Аталмыш эщсцен шошка кебеюшшгш 50% арттырды.

Сонымен, биотехнология мен ген инженерияныц жаца эщстер1 жануарлар селекциясында улкен жепспктерге кол жепйзуге жол ашуда. Дэстурл1 селекция жагдайында мумюцщк болмаган алые таксономиялы жануарлар тобыныц комбинациялык белгшерш курастыру жагдайлары да жасалуда. Жогарыда айтылган селекцияльщ эд1стер XXI гасьфда мацызды орьш алатыны жэне одан 9pi курделенш дамуы, эрине, евзаз.

443

Эдебиеттер

1. Байжуманов д. Б. Мал ecipy. - Алматы, 1987. - 210 б.2. Бегшбеков К. Н., Твреханов А. д., Байжуманов д. Б. Мал ecipy жэне

селекция. Алматы, 2006. - 592 б.3. Бексеитов Т. К. «Инбридинг и препотентность баранов-производи-

телей». - Павлодар, 2003. - 160 с.4.Дуйсекеев О. «Новое в селекции молочного скота». - Фрунзе, Киргиз

стан, 1990. -270 с.5. Ерохин А. И., Солдатов А. Л. «Инбридинг и селекция животных» .

М., Колос, 1974. - 240 с.6. Ермеков М. А., Голодное А. В. «Курдючные овцы Казахстана» - Алма

ты, Кайнар, 1976. - 190 с.7. Ермеков М. A., Квпт'шеуов Т. Едшбай койы. - Алматы, Кайнар,

1982.-210 6.8. Жиряков А. М., Хамицаев Р. С. «Промышленное скрещивание овец». -

М. Агропромиздат, 1986. - 260 с.9. Завертяев Б. П. «Генетические методы оценки племенных качеств

молочного скота». - Ленинград, Агропромиздат, 1986. - 320 с.10. Касенов Т. К , Токпаев Б. Т. «Казахская тонкрунная». - Алматы, Кай

нар, 1985. - 240 с.11. Кравченко Н. А. «Разведение сельскохозяйственных животных». —

М., Колос, 1985.-410 с.12. Красота В. Ф., Лобанов В. Т., Джапаридзе Т. Г. «Разведение сель

скохозяйственных животных». - 390 с.13. Красота В. Ф. «Селекция на гетерозис у сельскохозяйственных жи

вотных». - М., Колос, 1979. - 220 с.14. Крючков 3. С., Мелдебеков А. М. «Казахская белоголовая порода:

итоги и перспективы совершенствования» - Астана, 2000. - 230 с.15. Ли В. А., Калдыбаев С. У. «Отдаленная гибридизация в породообра-

зовании свиней на юге Казахстана». - Алматы, Гылым, 1980. - 190 с.16. Медеубеков К. У., Нартбаев А. «Северо-казахские мериносы». -

Шымкент, 1996. - 190 с.17. Меркурьева Е. И., Метлицкий А. В. «Методы селекции Южноказах

ских мериносов». - Алматы, Кайнар, 1977. - 215 с.18. Меркурьева Е. К , Абрамова 3. В. Генетика. - М., Агропромиздат,

1991.-440 с.19. Мухамедгалиев Ф. М. «Очерки по общей биологии сельскохозяй

ственных животных с основами генетики». - Алматы, Гылым, 1970. - 320 с.20. Мухамедгалиев Ф. М. «Актуальные проблемы частной генетики

сельскохозяйственных животных». - Алматы, Гылым, 1981. - 340 с.

444

21. Никоро 3. С., Стакан Г. А. «Теоретические основы селекции животных». - М., Колос, 1968. — 380 с.

22. Николаев А. И. «Овцеводство». - М., Агропромиздат, 1987. - 425 с.23. Овсянников А. И. «Основы опытного дела в животноводстве». - М.,

Колос, 1976. - 290 с.24. Петухов В. Л., Эрнст Л. К. «Генетические основы селекции живот

ных». - М., Агропромиздат, 1989. - 480 с.25. Ростовцев Н. Ф., Черкашенко И. И. «Промышленное скрещивание

в скотоводстве». - М., Колос, 1971. - 360 с.26. Ростовцев Н. Ф. «Гетерозис в животноводстве». - Москва, Изд.

АНСССР, 1972.-245 с.27. Садыкулов Т. С. Дегереские овцы. - Алматы, Кайнар, 1985. - 260 с.28. Садыкулов Т. С., Ким Г. Л. и др. Практикум по разведению и селек

ции животных. - Алматы, Агропромиздат, 1999. - 380 с.29. Садыкулов Т. С., Жазылбеков К. Ж. «Рекомендации-племенная ра

бота с овцами дегереской курдючной породы ». - Алматы, 1995. - 35 с.30. Свечин К. Б. «Индивидуальное развитие сельскохозяйственных жи

вотных». - Киев, УАСХН, 1961. - 290 с.31. Смагулов А. К , Жанбуршинов 3. А. «Аулиекольская порода». - Ал

маты, 1995. - 190 с.32. Тихонов В. Н. «Использование групп крови при селекции живот

ных». — М., Колос, 1967. - 240 с.33. Тойшыбеков М. М. «Изменчивость постнатального онтогенеза и

продуктивность мясо-шерстных овец». - Алматы, Наука, 1993. - 215 с.34. Чижик И.А. «Альбом по конституции и экстерьеру сельскохозяй

ственных животных» - Ленинград, Колос, 1972. - 445 с.35. Эрнст Л. К , Горин В. Т. «Создание новых сельскохозяйственных

животных». — М. Агропромиздат, 1987. - 385 с.36. Эрнст Л. К , Кравченко Н. А. «Племенное дело в животноводстве».

- М. Агропромиздат, 1987. - 320 с.

445

М А З М У Н Ы

1 - т а р а у. Малдын шыгу reri жэне эволюциясы.......... .................................. 71.1 Малды колга уйретудщ манызы, уакыты жэне орны...................................71.2 Жануарларды колга уйрету жэне уй жануарларына айналдыру.................91.3 Уй жануарларыныц туыстары жэне жабайы ата-теп................................121.4 Жануарлардыц доместикациялык взгергшгпп...........................................27

2 - т а р ау . Малдардыц ocin жетглу! (онтогенез)...............................................342.1 Жалпы жагдайлар......................................................................................... 342.2 Малдын ecyiH жэне жетшуш зерттеу 3flicrepi............................................362.3 Малдардыц ecin жетшушщ жалпы зандылыктары....................................402.4 Малдардыц ecin жетшуше эсер етуип факторлар......................................692.5 Малдардыц жеке дамуын баскару...............................................................882.6 Жатырда даму кезещнде телдщ онтогенезш баскару................................912.7 Жатырдан кешнп даму кезещнде телдщ онтогенезш баскару.................962.8 Малдардыц тез жетшу тусшш......................... ........... ............................... 99

2.9 Малдардыц eMip суру жэне шаруашылыкта колданылу узактылыгы .... 101

3 - т а р а у . Ауыл шаруашылыкмалдарын сурыптау....................................1113.1 Жалпы жагдайы........................................................................................... 1113.2 Сурыптау белгшершщ Ka3ipri кездеп жЬсгелу1.........................................1133.3 Сурыптаудыц тшмдшгше эсер ететш факторлар.....................................118

4 - т а р а у. Малдарды конституциясы, экстерьер!, интерьер! бойынша багалау мен сурыптау. Малдардыц конституциясы.......................................126

4.1 Конституция турлершщ жнстелу!...............................................................1274.2 Конституция туршщ калыптасуы..............................................................1304.3 Малдардыц 3KCTepbepi............................................................................... 1344.4 Малдардыц конституциясы жэне шаруашылык кундылыгы..................136

4.5 Конституциясыныц ашлздтнщ белгшерьОныц себептер! жэне алдын алу шаралары....................................................1394.6 Малдыц куш............................................................................................... 1424.7 Экстерьерд1 багалау жэне оны зерттеу эдктер!........................................1444.8 Малдьщ интерьер!...................................................................................... 1664.9 Интерьерд1 окыту тэсшдер1 жэне селекциядагы мацызы........................167

5 - т а р а у . Малды ошмдинп бойынша багалау мен сурыптау...................1885.1 Сут ешмдшп.............................................................................................. 1895.2 Сут ешмдшгше эсер ететш ыкпалдардыц децгеш.................................1925.3 Сут ешмшщ сапалы KepceTKiurrepi...........................................................199

5.4 Сиырды беретш сут ешмше байланысты багалау жэнеесептеу sflicrepi 2035.5 Ет еш мдшп................................................................................................ 2075.6 Ет ешмше ыкдал ететш эсерлер................................................................2095.7 Жун, Tepi, елттрй тон ешмдер]...................................................................2195.8 Малдын жумыс еш мдш п..........................................................................2255.9 Жумыртка ешмдшп...................................................................................228

446

6 -т а р ay. Малды генотип бойынша багалау жэне ipiicrey....................... 2346.1 Шыгу Teri бойынша (шеяаре бойынша) багалау мен сурыптау.............2356.2 Illexcipe Typnepi............................................................................................2366.3 Урпак сапасы бойынша малды багалау мен ipiicrey.................................2426.4 Аталык малдын басым кандылыгы...........................................................256

7 - т а р а у. Сурыптау бойынша уйымдастырушылык шаралары.............264

8 - т а р а у. Асыл тукымдык жуптастыру..................................................... 2698.1 Жуптастыру туралы тусгаш........................................................................2698.2 Жуптастырудын непзп принциптер! жэне Typnepi.................................270

9 - т а р а у. Селекцияныц генетика-математикалык эдктер!.................... 278

10 - т а р а у. Тукым туралы йпм................. ....................................................... 28810.1 Угымды аньщтау..... ................................................................ ................. 28810.2 Тукымныц epeKineniirrepi.........................................................................28910.3 Тукымныц калыптасуынын непзп факторлары.....................................29110.4 Тукымныц жштел}а...................................................................................29410.5 Тукымныц курылымы...............................................................................30210.6 Тукымныц жерзднщршу!...........................................................................304

10.7 Жойылып бара жаткан тукымдардыц гецщк корын сактау мэселесь... 306

11 - т а р а у. Мал ecipy sflicrepi............................................................................31211.1 Тукымды таза ecipy...................................................................................31211.2 Туыстас малды жуптастыру (инбридинг)...............................................31611.3 Малды аталык 1здер жэне аналык уялар жуйеа бойынша ecipy..........33811.4 Зауыттык аталык 1здердщ жешсш жасау жэне оны талдау...................36211.5 Табынныц генеалогиялык курылымын жасау........................................36611.6 Будандастыру.............................................................................................37011.7 Гибридтеу................................................. ................................................. 397

12 - т а р а у. Гетерозиске селекция........................... ............ ............................ 415

13 - т а р а у. Селекциялык-асылдандыру жумыстарды уйымдастыружэне жоспарлау....................................................................................................... 424

13.1 Асылтукымдык мал шаруашылыгыныц базалары.................................430

14 - т а р а у. Биотехнологияны мал селекциясында колдану.....................433

447

Т. С. Садыкулов, Т. К. Бексештов

МАЛ 0С1РУ ЖЭНЕ СЕЛЕКЦИЯ

Окулык

Басуга 21.10.11. кол койылды. Кдгазы офсетпк.Kapin Typi “Таймс” IlimiMi 60x90/16. Баспа табагы 28.

Таралымы 1100 дана. Тапсырыс 1382.

Тапсырыс берушшщ дайын файлдарынан басылып шыкты.

ШШ ЖШС РПБК «Дэ)йр», 050009,ИВ Алматы каласы, Гагарин д-лы, 93а.

Aovipi E-mail: rpik-dauir8 [email protected]

mailto:[email protected]

ШШ вС1РУ ж о н е СЕЛЕКЦИЯ

Documents