referat disertacii kandidata filologičeskih nauk Leningrad 1988 ff 3-22 Dumitrescu F Pamfil V Barborică E Cvasnicirci M Theodorescu M Călăraşu C Mar-
ta M Toma E Roxăndoiu L (1978) Istoria limbii romacircne Bucureşti 1978 Georgiev (1960) Vl Albanisch dakisch-mysisch und rumaumlnisch Die Herkunft der Alba-
ner Balkansko ezikoznanie Linguistique balkanique II 1960 Sofia 1-19 Georgiev (1963) V Thrace et illyrien Balkansko ezikoznanie 6 1963 Sofija Haarman (1972) H Der lateinische Lehnwortschatz im Albanischen Hamburg 1972 Hajnal (2003) Ivo Methodische Vorbemerkungen zu einer Paleolinguistik des Balkan-
raums neuml Bammesberger A amp Vennemann Th Languages in prehistoric Europe 2003 ff 117-145
Hamp (1957) E P Albanian and Messapic neuml PULGRAM E (Ed) Studies Presnted to Joshua Watmaugh on his sixties birthday lsquoS-Grevenhage 1957 73-89 shqip te Studime krahasuese peumlr shqipen peumlrgatiti R Ismajli Prishtineuml 2007 147-170
Hamp (1966) Eric P The position of Albanian Ancient Indo-European Dialects Ber-keley 97-122 shqip te Studime peumlr shqipen ASHAK Prishtineuml 2007
Hamp (1976) E P On the distribution and origin of Vatra neuml Opuscula slavica et lin-guistica Klagenfurt 1976 201-210
Hamp (1978) Eric P Strunga Balkansko ezikoznanie 20 1978 115-119 Hamp (1980) E P Thracian Dacian and Albanaian-Romanian correspondences Actes du
IIe congregraves international de thracologie 1980 f 575-60 Hamp (1981) E P On the distribution and Origin of (h)urda Linguistique balkanique
XXIV 3 1981 47-50 Hamp (1981a) EP Autochthonous vatra Revue roumaine de linguistique 24 1981 315 Hamp (1989) Yougoslavia - a Crossroads of Sprachbuende neuml Zeitschrift fuer Balkano-
logie 25 1 1989 ff 44-47 Hamp (1990) E P The Pre-Indoeuropean Language of Northern (central) Europe in
Markey et Greppin (dir) When Worlds collide Indo-Europeans and Pre-Indo-Europeans Karoma Publisher 1990
Hamp (1998) Eric P Whose were Tocharians Linguistic Subgrouping and Diachronic Idiosynchrasy neuml V H Mair (Ed) The Bronze Age and Early Iron Age Peoples of Eastern Central Asia Instiutute for the Study of Man and University of Pennsylvania 1998 ff 307-346
Hamp (2007) E P Studime krahasuese peumlr shqipen ASHAK Prishtineuml 2007 Hamp Eric P Thracian Dacian and Albanian-Romanian Correspondences neuml Actes
du IIe Congregraves international de thracologie t III Ed Academiei Republici Socialis-te Romacircna Bucureşti ff 57-60
Hasdeu (1901) Petriceicu Bogdan Cine sunt albanesiĭ Analelel Academiei Romacircne tom XXIII Memoriile Secţ Literare ff 103-113
Holm (2009) H J Albanische Basiswortlisten und die Stellung des Albanischen in den Indogermanischen Sprachen in Zeitschrift fuer Balkanologie 45 2009 f 171-205
Huld (1984) Martin Basic Albanian Etymologies Ohio 1984 Ismajli (1971-2) Rexhep Edhe diccedilka rreth rotacizmit neuml gjuheumln shqipe neuml Dituria 23
1971-72 Prishtineuml rimarreuml te Artikuj peumlr gjuheumln shqipe Prishtineuml 1987 ff 184-192 Ismajli (1987) R Artikuj peumlr gjuheumln shqipe Prishtineuml 1987 ff 57-71 Ismajli (1996) R Ballkanistika dhe prejardhja e shqipes Studime 3 1996 Prishtineuml
1997 255-274 Ismajli (1983) R Marreumldheumlniet e shqipes me rumanishten Rilindja Prishtineuml 15 1 dhe
Shqipja dhe gjuheumlt e Ballkanit - Albanian and Balkan Languages
213
Ismajli (1987) R Ndryshime fonetike teuml vona teuml shqipes dhe rumanishtes Artikuj peumlr gjuheumln shqipe Prishtineuml 1987 f 83
Istoria limbii romacircne volumul II Ed Academiei Republicii socialiste Romacircnia Bucureşti 1969 neuml pjeseumln e punuar nga C Poghirc f 335-55
Jokl (1963) N Die Verwandschaftsverhaumlltnisse des Albanischen zu den uumlbrigen indogermanischen Sprachen Die Sprache 9 1963 113-156
Jokl (1984) N Sprachliche beitraumlge zur Palaumlo-Ethnologie der Balkanhalbinsel (Zur Frage der aumlltesten griechisch-albanischen Beziehungen) Aus dem Nachlass herausge-geben von O Pfeiffer Oumlsterreichische Akademie der Wissenschaften Philologisch-Historische Klasse Linguistische Abteilung XXIX Wien 1984
Jokl (1928) Norbert 1928 Balkanlateinische Studien Balkan-Archiv 4 195-217 Jokl (1936) Norbert 1936 Zu den lateinischen Elementen des albanischen Wort-
schatzes Glotta 25 1211-134 Joseph () Brian D A note on Slavic Loans in Romanian (I) revisited Limba romacircnă
limbă romanică Academia Romacircnă Institutul de lingvistică ldquoIorgu Ioedan - Al Rosettirdquo estras Bucureşti ff 231-234
Joseph (1999) Brian Romanian and the Balkans Some Comparative Perspectives neuml Embleton S amp Joseph J amp Niedereh HJ (eds 1999) The Emergence of Modern Language Sciences Studies on the Transition from Historical-Comparative to Structural Linguistics in Honour of E F K Koerner v 2 Amsterdam ff 218-235
Joseph (2001) Brian D Is Balkan comparative Syntax Possible neuml Rivero M L and Rally A (eds) Comparative Syntax of Balkan Languages Oxford 2001 17-43
Katičić (1976) Radoslav Ancient Languages of the Balkans I II Hague 1976 Klemenčič (2007) Simona K metodologiji dialektologije jezikovnih družin skle-
panje o obstoju narečenega areala in Slovenski jezik Slovene linguistic stu-dies 6 2007 pp 133-150
Klingenschmitt (1994) Gert Das Albanische als Glied der indogermanischen Sprach-familie J E Rasmunsen (Hrsg) In Honorem Holger Pedersen Wiesbaden 1994 ff 221-233
Kristophson Juumlrgen 1988 Romanische Elemente im Albanischen Zeitschrift fuumlr Balka-nologie 24 51-93
La Piana Marco Studi linguistici albanesi vol I Prolegomeni allo studio della linguistica albanese Palermo 11939 f 139-140 peumlrkthimi i S Rizeumls
Landi (1986) Adolorata Considerazioni sulla nota di A Rosetti neuml Studia albanica 23 2 ff 139-144
Landi Addolorata 1989 Gli elementi latini nella lingua albanese Napoli Lindsted Juoko Linguistic Balkanization Contact-induced chang by Mutual Reinforce-
ment neuml D Gilberts J Nerbonne and J Shaeken Languages in Contact Amsterdam 2000 231-246
Matzinger (2006) J Der Altalbansiche Text Mbsuame e Kreumlshtereuml (Dottrina cristiana) des Lekeuml Matreumlnga von 1592 Dettelbach 2006
Matzinger J Messapisch und Albanisch neuml International Journal of Diachronic Linguistics and Linguistic Reconstruction 2 2005 29-54
Meyer-Luumlbke Wilhelm 1914 Rumaumlnisch Romanisch Albanesisch Mitteilungen des Rumaumlnischen Instituts an der Universitaumlt Wien 1 Heidelberg 1-42
Meyer-Luumlbke Wilhelm1904 Die lateinischen Elemente im Albanesischen Gustav Groumlber Grundriss der romanischen Philologie 1 Bd Strassbourg 1038-1057
Shqipja dhe gjuheumlt e Ballkanit - Albanian and Balkan Languages
214
Mihăescu (1966) Haralambie Les eacuteleacutements latins de la langue albanaise neuml Revue des eacutetudes sud-est europeacuteennes tome IV-1966 nr 1-2 3-4
Mihăescu (1981) Haralambie Locul elementelor lexicale latine din albaneză icircn cadrul romanităţii sud-eest europene neuml Coteanu I amp Wald L (1981) Semantică şi semit-tică Bucureşti 1981 ff 216-235
Mihăescu (1993) Haralambie La romaniteacute fans le sudicircest de lrsquoEurope Bucureşti 1993 botim i ploteumlsuar nga 1978
Mihăilă G Imprumuturi vechi sud-slave icircn limba romacircnă Bucureşti 1960 Neroznak (1978) V P Paleobalkanskie jazyki Moskva 1978 Paliga (2006) Sorin Influenţe rumane si preromane in limbile slave de sud Fundaţia
Evenimentul Bucureşti 2006 Pătruţ (1974) I Locul elementului sllav icircn struktura limbii romacircne neuml Studii de limba
romacircnă şi slavistică Editura Dacia Cluj 1974 ff 91-100 Pătruţ (1974a) I Vechimea relaţiilor lingvistice slavo-romacircne neuml Studii de limba
romacircnă şi slavistică Editura Dacia Cluj 1974 ff 101-123 Pellegrini (1998) G B Avviamento alla linguistica albanese Universita degli studi
della Calabria Rende 1998 Philippide (1894) A Istoria limbii romacircne I Principii de istoria limbii Iaşi 1894 Philippide (1927) Alexandru Originea romacircnilor II Ce spun limbile romacircnă şi
albaneză Iaşi 1927 Poghirc (1968) C Reflexions sur les problemes du daco-moesien LrsquoEthogenese des
peuples balkaniques Symposium International sur lrsquoEthnogenese des peoples balkaniques Plovdiv 1969 Sofia 1971
Poghirc (1983) Cicerone Philolgica et linguistica Ausgewaumlhlte Aufsaumltze (1953-1983) Bochum 1983
Poghirc Cicerone Le roumain fans le contexte de la linguistique indo-europeacuteenne Limba romacircnă icircn limina lingvisticii indeuropene Bucureşti
Riza (1009) Selman Mbi njeuml bashkeumlpeumlrkim gramatikor teuml posaccedileumlm teuml gjuheumls shqipe me greqishten Vepra 5 ASHAK Prishtineuml 2009 ff 564-569 botuar peumlr hereuml teuml pareuml nga doreumlshkrimi i vitit 1966 te Studime 10 2004
Riza (1966) Selman Sur une concordance grammaticale speacutecifique de lrsquoalbanais avec le grec ishte botuar si broshureuml peumlr Kongresin e Ballkanologeumlve neuml Sofje teuml vitit 1966 nga Commiteacute National Albanais des Eacutetudes Balkaniques Tirana 1966 ff 1-54
Riza Selman Sur une concordance grammaticale speacutecifique de lrsquoalbanais avec le grec Studime 10 2003 ASHAK Prishtineuml 2004
Rosetti (1967) Alexandru Sur la reconstruction du dace neuml Revue roumaine de linguistique t XII no 2 1967 ff 163-164
Rosetti (1968) Alexandru Istoria limbii romacircne de la origjine picircnă icircn secolul al XVII-lea Bucureşti 1968 ka njeuml botim teuml ri 1986
Rosetti (1972) Alexandru Le Vocabulaire du sud-est europeacuteens de quelques institutions neuml Proceedings of the Eleventh International Congress of Linguists Bologna-Flo-rence 1972 ed by Luigi Heilmann II il Mulino ff 759-763
Rosetti (1972-73) Alexandru Le Vocabulaire du sud-est europeacuteens de quelques inati-tutions neuml Analele Societăţii de limba romacircnă 3-4 Ed Libertatea Panciova şi Societatea de limba romacircnă Zrenjanin 1972-73 ff 479-482
Rosetti (1972b) Alexandru Eacutetat actuel des eacutetudes de linguistique balkanique en Rou-manie neuml Actes du IIe Congregraves Internationmal des eacutetudes du sudicircest europeacuteens Tome I Athegravenes 1972 ff 450-455
Shqipja dhe gjuheumlt e Ballkanit - Albanian and Balkan Languages
215
Rosetti (1977) Alexandru Thrace daco-meacutesien illyrien roumain et albanais Quelques preacutecisions neuml Linguistique balkanique XX 1-2 Sofia 1977 ff 79-82
Rosetti (1977b) Alexandru Slavo-romanica Consideacuterations sur les rapports linguistique slavo-roumains agrave lrsquoeacutepoque la plus ancienne neuml Analele Universităţii Bucureşti Limbi şi literaturi străine II anul XXVI 1977 ff 27-30
Rosetti (1978) Alexandru Sur la parenteacute du roumain et de lrsquoalbanais neuml Revue roumai-ne de lingusitque tome XXIII 1978 Suppleacutement Bucureşti ff 79-80
Russu I I Die Sprache der Thrako-Daker Bucureşti 1969 Russu I I Illirii Istoria limba şi onomastika romanizarea Bucureşti 1969 Russu Ion I Etnogeneza romacircnilor Fondul autokton traco-dacic şi componenta
latino-romanică Editura ştiinţifică şi enciclopedică Bucureşti 1981 ff 466 Sala (1999) Marius Du latin au roumain traduction de Claude Dignoire LrsquoHarmattan
Paris ndash Univers enciclopedic Bucarest ff 187 Sandfeld Kr Linguistique balkanique Problegravemes et reacutesultats Paris 1930 Schramm (1994) G Anfaumlnge des Albanischen Christentums Die fruumlhe Bekehrung
der Bessen und ihre langen Folgen Freiburg Brisgau 1994 Schumacher Stefan Lehnbeziehungen zwischen Protoalbanisch und balkanischem Latein
zv Romanisch neuml O Scmitt amp E Frantz (Hrsg) Albanische Geschichte Stand und Perspektiven der Forschung Muumlnchen 2009 ff 37-60
Solta Georg R Einfuumlhrung in die Balkanlinguistik mit besonderer Beruumlcksichtigung des Substrats und des Balkanlateinischen Darmstadt 1980
Svane Gunnar Slavische Lehnwoerter im Albanischen Aarhus 1992 Tagliavini Carlo 1968 La stratificazione dell lessico albanese Bologna Vătăşescu Cătălina Vocabularul de origine latină din limba albaneză icircn comparaţie
cu romacircna Bucureşti 1997 ff 543 Vraciu A Limba daco-geţilor editura Facla Timişoara 1980 ff 218 Ylli Xhelal Das slavische Lehngut im Albanischen I Muumlnchen 1997 II 2000 Δуриданов (1976) Иван Езикът та Траките София 1976
Shqipja dhe gjuheumlt e Ballkanit - Albanian and Balkan Languages
216
Shqipja dhe gjuheumlt e Ballkanit - Albanian and Balkan Languages
217
Marcus A GABINSCHI Chişinău SAKTEumlSIME RRETH FONDIT LEKSIKOR TEuml QUAJTUR ldquoRUMUNO-SHQIPTARrdquo
Abstrakt
Neuml keumlteuml veumlshtrim beumlhen disa ploteumlsime rreth njeuml pale fjaleumlsh teuml identifikuara ka shumeuml koheuml si ldquorumuno-shqiptarerdquo njeuml paleuml nga shumeuml teuml paktat qeuml deumlshmohen qysh neuml toponimet e ilirishtes dhe teuml dakishtes dmth shq mal dhe rum mal Prejardhja e tyre e peumlrbashkeumlt nuk ngjall dyshime as nga ana fonetike as nga ana kuptimore sepse neuml peumlrgjitheumlsi kuptimet lsquomalrsquo dhe lsquobreg buzeumlrsquo janeuml mjaft teuml afeumlrta Neuml disa raste ato janeuml kuptime teuml fjaleumlve gjuheumlsh teuml ndryshme por qeuml e kaneuml teuml njeumljteumln prejardhje si psh gjerm Berg dhe fjaleuml teuml gjuheumlve teuml ndryshme sllave siccedil eumlshteuml rusishtja берег etj Khs edhe shq breg neuml kuptimin meuml teuml rralleuml lsquokodeumlr e vogeumll kodrineumlrsquo
Megjithateuml neuml diskutim mund teuml sillen fakte qeuml e paraqesin bashkeumlsineuml kuptimore teuml teuml dy fjaleumlve ccedileumlshtje edhe meuml teuml madhe pra edhe zhvillimin e tyre semantik edhe meuml teuml peumlrbashkeumlt sesa pranohet neuml peumlrgjitheumlsi
Neuml pjeseumln e dyteuml teuml kumteseumls beumlhet fjaleuml peumlr njeuml paleuml leksikore qeuml me sa dimeuml nuk ka figuruar akoma neuml krahasimet albano-rumune Ky fakt eumlshteuml i kuptuesheumlm sepse kemi teuml beumljmeuml me njeuml fjaleuml ngushteumlsisht dialektore qeuml nuk e ka deumlgjuar shumica deumlrmuese e foleumlsve teuml rumanishtes a icircnzita eumlshteuml njeuml fjaleuml qeuml i peumlrket seuml folmes seuml fshatit Rozaluea teuml Maramureshit e do teuml thoteuml ldquoa icircndemnardquo dmth ldquoshtyj nxis zgjojrdquo etj Diskutohen dhe fjaleuml teuml tjera
Neuml keumlteuml ndarje beumljmeuml veteumlm disa ploteumlsime rreth njeuml pale fjaleumlsh teuml
identifikuara ka shumeuml koheuml si ldquorumuno-shqiptarerdquo njeuml paleuml nga shumeuml teuml paktat qeuml deumlshmohen qysh neuml toponimet e ilirishtes dhe teuml dakishtes dmth shq mal dhe rum mal Prejardhja e tyre e peumlrbashkeumlt nuk ngjall dyshime as nga ana fonetike as nga ana kuptimore sepse neuml peumlrgjitheumlsi kuptimet lsquomalrsquo dhe lsquobreg buzeumlrsquo janeuml mjaft teuml afeumlrta Neuml disa raste ato janeuml kuptime teuml fjaleumlve gjuheumlsh teuml ndryshme por qeuml e kaneuml teuml njeumljteumln prejardhje si psh gjerm Berg dhe fjaleuml teuml gjuheumlve teuml ndryshme sllave siccedil eumlshteuml ru-sishtja берег etj Khs edhe shq breg neuml kuptimin meuml teuml rralleuml lsquokodeumlr e vogeumll kodrineumlrsquo
Megjithateuml mund teuml sjellim disa fakte qeuml e paraqesin bashkeumlsineuml kuptimore teuml teuml dy fjaleumlve ccedileumlshtje edhe meuml teuml madhe pra edhe zhvillimin e
Shqipja dhe gjuheumlt e Ballkanit - Albanian and Balkan Languages
218
tyre semantik edhe meuml teuml peumlrbashkeumlt sesa eumlshteuml neuml peumlrgjitheumlsi e pranuar
Fjaloreumlt e rumanishtes japin peumlr fjaleumln mal pothuajse gjithmoneuml kuptimin ldquobreg bregdet buzeumlrdquo ccedilrsquoeumlshteuml e drejta me disa peumlrjashtime teuml rralla duke i peumlrmendur edhe kuptimet metaforike siccedil eumlshteuml psh fjalori i madh i gjuheumls rumune i cili e jep frazeologjizmin un mal de om sau de femeie tekstualisht ldquonjeuml mal njeriu ose gruajerdquo dmth ldquonjeuml njeri (ose grua) shumeuml i madh (e madhe)rdquo si dhe cicirct un mal ldquosa njeuml malrdquo (i madh)1 metafora keumlto qeuml neumlnkuptojneuml si bazeuml ateuml kuptimin e malit qeuml e ka neuml shqipen (khs Maqedonisht карпа oд човек teks-tualisht ldquoshkeumlmb njeriurdquo me po ateuml kuptim
Ne kemi deumlgjuar neuml rumanishten e folur teuml Moldaviseuml (siccedil e kemi fiksuar neuml disa artikuj) shprehje si curechiul stă maluri ldquolakra rri grumbuj grumbujrdquo kuptim qeuml e ka edhe ay neuml bazeuml zhvillimin semantik nga mal si ldquosasi e madhe (e diccedilkaje)rdquo zhvillim qeuml del sporadikisht neuml ligjeumlrateumln e peumlrditshme neumlpeumlr gjuheuml teuml ndryshme Shembuj teuml ngjasheumlm kishim cituar neuml artikuj edhe nga I Creangă dhe nga folklori rumun
Por neuml mal-in e rumanishtes kemi takuar edhe metaforeumln kohore qeuml deri tani e kemi njohur veteumlm neuml fjaleumln e afeumlrt teuml shqipes khs mal dite Keumlshtu nga peumlrrallat popullore teuml peumlrpunuara nga folkloristi i ccedilmuar moldavian G Botezatu njohim shprehjen (qeuml ai e peumlrdor disa hereuml) maluri de vreme tekstualisht ldquoQysh ateumlhereuml kaneuml kaluar maluri de vremerdquo dmth ldquoshumeuml vjetrdquo
Pra shembuj teuml tilleuml deumlshmojneuml peumlr njeuml bashkeumlsi kuptimore meuml teuml thelleuml midis rumanishtes mal dhe shqipes mal sesa dukej deri tani fakt qeuml duhet paraqitur neuml krahasimet leksikore dhe frazeologjike shqiptaro-rumune si dhe neuml fjaloreumlt e tyre dygjuheumlsh
II
Keumlsaj radhe beumlhet fjaleuml peumlr njeuml paleuml leksikore qeuml me sa dimeuml nuk ka figuruar akoma neuml krahasimet albano-rumune Fakti eumlshteuml i kuptuesheumlm sepse kemi teuml beumljmeuml me njeuml fjaleuml ngushteumlsisht dialektore qeuml nuk e ka deumlgjuar shumica deumlrmuese e foleumlsve teuml rumanishtes Eumlshteuml njeuml fjaleuml qeuml i peumlrket seuml folmes seuml fshatit Rozaluea teuml Maramureshit ku do teuml thoteuml sipas glosarit teuml librit ldquoAntologie de lirică populară
1 Sh Dictionar explicativ al limbii romacircne (DEX) Bucureşti 1975 f 518
Shqipja dhe gjuheumlt e Ballkanit - Albanian and Balkan Languages
219
romacircnească (Bucureşti1980 f 598) ldquoa icircndemnardquo dmth ldquoshtyj nxis zgjojrdquo etj siccedil eumlshteuml regjistruar neuml keumlto radheuml thirrjeje ndaj njeuml bime
Ce stai bade aşa blicircndut Pse rri mor djaleuml kaq i trishtuar
Ori te-a-nzzitat oarecine Mos teuml ka shtyreuml dikush Ca să nu grăieşti cu mine Qeuml teuml mos flaseumlsh me mua De-te-au nzitat fetele Neuml qofteuml se teuml kaneuml shtyreuml vajzat N-aibă noroc bretele Mos paccedilin lumturi teuml gjorat De cununa cea verzie Mos njofshin kuroreumln e gjelbeumlr Şi de sfacircnta cununie As kuroreumlzimin e shenjteuml De te-au-nzitat feciorii Neuml qofteuml se teuml kaneuml shtyreuml djemteuml N-aibă noroc săracii Mos paccedilin lumturineuml teuml mjereumlt De struţul cel mohoricirct Mos njofshin tufeumln me lule teuml kuqe Şi de stacircntul jurămacircnt As teuml shenjtin betim
Atje f 205
Siccedil shohim fjala duke qeneuml ngushteumlsisht dialektore ka shumeuml pak gjaseuml trsquoi peumlrkaseuml atij fondi teuml vjeteumlr tradicional ldquorumuno-shqiptarrdquo qeuml njihet tashmeuml qysh nga J Thunmanni (1774) teuml peumlrshkruar neuml ho-lleumlsi nga shumeuml gjuheumltareuml Neuml keumlteuml rast do teuml kemi njeuml huazim meuml teuml voneuml teuml leumlneuml nga ndonjeuml grup i vogeumll shqiptareumlsh teuml asimiluar neuml am-bientin rumun Disa prej fjaleumlve teuml tilla i ka sjelleuml G Weigandi nga di-sa vende teuml Transilvaniseuml psh dandar ldquonjeri i huajrdquo (lt shq dheumlndeumlr) fară (= shqip fareuml) ghintură (= shqip gjymtyreuml) etj2 Edhe ne kemi sjelleuml ka pak koheuml neuml disa artikuj dialektizma nga Republika e Mol-daviseuml neuml lidhje teuml mundshme etimologjike me fjaleuml teuml ngjashme teuml mbareuml shqipes barc ldquogropeuml me ujeuml vend i thelleuml neuml keumlneteumlrdquo etj (khs shqip bark sidomos barku i furreumls) chimtuţ ldquonjeri i pakteuml nga trupirdquo (khs shqip qimkeuml) tartabel po ajo (khs shqipen tartabiqe) ţurane ldquoshkeumlmb i rreumlpireumltrdquo (khs shqip curr) Edhe keumlto fjaleuml duket teuml keneuml mbetur nga ldquoarnauteumltrdquo e Moldaviseuml (si edhe teuml Rumaniseuml) seuml vjeteumlr qeuml ishin mjaft teuml numeumlrt keumltu neuml koheumlt e feudalizmit si roje teuml princeumlrve teuml ccedilifligareumlve etj Edhe tani llagapi Arnăut(u) eumlshteuml mjaft i peumlrhapur neuml Moldavi si edhe (neuml variante teuml ndryshme) neuml Rumani
Struktura e foljes a icircnzita na sjell ndeumlrmend fofflje teuml shumta rumune teuml formuara me rrethshteseumln (konfiksin) a icircn a (si edh a icircn 2 Sh A Rosetti Istoria limbii romacircne II4 Bucureşti 1964 f 122
Shqipja dhe gjuheumlt e Ballkanit - Albanian and Balkan Languages
220
i) nga emra psh a icircncleşta ldquokap me masheumlrdquo lt cleşte ldquomasheumlrdquo a icircnchega ldquombledh formojrdquo lt cheag ldquodroccedilkeumlrdquo a icircngropa ldquovarrosrdquo lt groapă ldquovarrrdquo etj po keumlshtu nga mbiemra numeumlroreuml etj Mireumlpo peumlr a icircnzita nuk gjejmeuml neuml rumanishten njeuml temeuml derivatore -zit- fakt ky qeuml flet neuml teuml mireuml teuml huazimit teuml njeuml fjale teuml teumlreuml me njeuml temeuml teuml ngjashme me ateuml teuml fjaleumls a icircnzita veteuml Dhe keumltu natyrisht na kujtohet fjala shqipe nxitoj (apo nxit) me kuptimin e saj mjaft teuml afeumlrt me ateuml teuml rum a icircnzita Aspekti fonetik nuk paraqet as ai veumlshtireumlsi neuml shqipet ccedildo temeuml qeuml fillon me z- duke marreuml njeuml ndashn- prapa beumlhet me nx- psh zeumlgtnxeuml i zigtnxij ndeumlrsa neuml rumanishten ato tema dialektore qeuml filloj-neuml me dz- duke marreuml njeuml -icircn peumlrpara beumlhen me icircnz- psh dial Dzicirc ldquoditeumlrdquo gt a icircnzili ldquoi ngjat jeteumln (dikujt)rdquo ose dial dzăşe ldquodhjeteumlrdquo gt a icircnzeci ldquodhjeteumlfishojrdquo Kjo peumlrputhje fonetike midis fjaleumlve a icircnzita dhe nxit(oj) eumlshteuml e qarteuml edhe pa argumentuar me variantet e vjetra dhe dialektore si nzis nzitem nxitin3 Dhe si njeuml paralele e teumlreuml neuml rastin toneuml mund ta sjellim ccediliftin tashmeuml teuml identifikuar si teuml tilleuml shq Vajtoj ndash rum a vă(i)eta
Pra fjaleumlt nxit(oj) ndash a icircnzita (kjo e fundit me qarkullim teuml ngush-teuml neuml rumanishten) mund teuml paraqesin edhe njeuml ccedilift leksikor ldquorumuno-shqiptarrdquo edhe pse me reumlndeumlsi relativisht teuml vogeumll
3 Shih S Mann An historical Albanian-English Dictionary London-New York-
Toronto 1948 f 329
Shqipja dhe gjuheumlt e Ballkanit - Albanian and Balkan Languages
221
Shefki SEJDIU Universiteti i Prishtineumls
GJURMEuml INTERFERIMESH EMEumlRTIMI HELEN(IK)O-GREKE ILIR(IK)O-ALBANE DHE ITAL(IK)O-ROMANE
Abstrakt
Nga tema bosht qeuml eumlshteuml propozuar peumlr keumlteuml sesion shkencor ndeumlrakademik veumlrehen sugjerime peumlr teuml trajtuar ccedileumlshtje qeuml do trsquoi peumlrkisnin edhe paleoballka-nistikeumls Sugjerimi ishte i drejteuml kur dihet se Gadishulli peumlr shkak teuml poziteumls gjeo-grafike ka qeneuml udheuml dhe ureuml kalimesh leumlvizjesh e qarkullimi popujsh kulturash civilizimesh gjuheumlsh duke ndikuar neuml dhe mbi njeumlri tjetrin e duke krijuar (mbi)shtresim llojesh e natyrash teuml ndryshme gjateuml mileniumeve
Zhvillimi sidomos i shkencave konverguese siccedil janeuml historia arkeologjia etnologjia antropologjia etnosikologjia linguistika semantika teoria e emeumlrtimit si dhe paradigmatika si sistem dhe metodologji ka hapur rrugeuml peumlr hulumtimin e shumeuml ccedileumlshtjeve komplekse siccedil janeuml interferencat dhe interferimet edhe neuml fusheuml teuml emeumlrtimit
Neuml keumlteuml trajteseuml pra veumlmendja hetuese e hulumtuese eumlshteuml peumlrqendruar tek motivimet konceptualizimet dhe bazat emeumlrtuese si dhe tek origjina e etnonimeve ilir gegeuml alban (arbeumln arbeumlr) grek dhe italik
Zhvillimi sidomos i dijeve konvergjuese siccedil janeuml historia ar-keologjia etnologjia etno-psikologjia (dhe mitologjia) linguistika se-mantika teoria e emeumlrtimit dhe paradigmatika si sistem e metodologji ka hapur rrugeuml teuml reja peumlr hulumtimin e shumeuml ccedileumlshtjeve komplekse siccedil janeuml interferencat dhe interferimet edhe neuml fusheuml teuml emeumlrtimit peumlrkateumlsisht neuml fusheuml teuml etimologjiseuml (Il dhe Il MILAJ DHIMA GIM-PERA KORKUTI DUMEZIL DEL CcedilABEJ VINJA etj)
Neuml keumlteuml trajteseuml veumlmendja hetuese e hulumtuese eumlshteuml peumlrqen-druar tek motivimet dhe motivet konceptualizimet dhe konceptet ba-zat dhe toposet emeumlrtuese si dhe origjina e etnonimeve helen grek ilir gegeuml alban shqiptar dhe italik
Neuml keumlteuml seri etnonimesh edhe subjekte edhe objekte emeumlrtimi janeuml heleno-grekeumlt iliro-albaneumlt dhe italo-romaneumlt Neuml keumlta terma-kompozita veumlrehen gjurmeuml hapeumlsire kohe por edhe gjurmeuml etnike etno-kulturore mitologjike gjuheumlsore etj
Shqipja dhe gjuheumlt e Ballkanit - Albanian and Balkan Languages
222
Mesdheu neuml peumlrgjitheumlsi e pjesa qendrore-veriore neuml veccedilanti ka qeneuml ureuml dhe udheuml kalimesh leumlvizjesh e qarkullimi popujsh kulturash besimesh civilizimesh e gjuheumlsh duke ndikuar neuml dhe mbi njeumlri-tjet-rin a mbi njeumlra-tjetreumln duke formuar (mbi)shtresime llojesh e natyrash teuml ndryshme gjateuml mileniumeve (MARTINET KORKUTI PATSCH etj)
Teuml dheumlnat qeuml sjellin arkeologjia antropologjia semantika listo-ria gjuheumlsia dhe shkencat tjera diakronike tregojneuml se kjo pjeseuml e Mesdheut ka qeneuml lashteumlsisht e banuar por edhe e hulumtuar shum-ansheumlm (ATROP-SHQ 24 CEKA 215 HAMMOND 124 etj)
Neuml keumlteuml kuadeumlr kaneuml qeneuml teuml peumlrfshira hapeumlsira e Pellgut teuml Egje-ut ajo e Ilirikut dhe e Apenineve teuml cilat qeuml nga parahistoria kaneuml qeneuml teuml banuara prej mediteraneumlsh paraindoeuropianeuml pastaj edhe nga indoevropianeumlt qeuml kishin depeumlrtuar qeuml nga mileniumi i dyteuml para epo-keumls seuml re Edhe pse paraindoeuropianeumlt e keumlsaj hapeumlsire u asimiluan nga teuml ardhurit indoevropianeuml megjithateuml mbeteumln gjurmeuml teuml tyre gju-heumlsore ritesh e mitesh gojeumldheumlnash e legjendash por edhe gjurmeuml na-tyre materiale mendore e morale
Duhet sheumlnuar me keumlteuml rast se reumlndeumlsi teuml veccedilanteuml ka koha dhe rrugeumlt kur fiset indoevropiane filluan teuml leumlviznin nga trualli (i supo-zuar indoevropian (Kaspiku lindor Kaukazi verior Pontusi dhe Kar-patet lindore) Ka reumlndeumlsi teuml dihen edhe drejtimet qeuml keumlto fise moreumln me rastin e dyndjeve teuml tyre Preheleneumlt me gjaseuml teuml ambientuar me detin (Pontus) u peumlrqendruan rreth Pellgut teuml Egjeut Fiset preilire (sipas CEKA 24) preitalike dhe prekelte siccedil na informojneuml antropo-logeumlt u shpeumlrnguleumln ndeumlr teuml pareumlt nga atdheu i hersheumlm indoevropian peumlr trsquou vendosur peumlr shumeuml shekuj neuml hapeumlsireumln ndeumlrmjet Karpateve pereumlndimore dhe Alpeve lindore (PITTARD 32 PATSCH 5 GIMPERA F 47 KORKUTI 24 v)
Fiset e periudheumls kohore 6000-2600 Ceka i quan preilire (CEKA 29) Keumlto fise (preilire preitalike prekelte) aty kishin jetuar neuml fqinjeuml-si njeuml koheuml teuml gjateuml dhe neuml bazeuml teuml teuml dheumlnave kronologjike ata kishin qeneuml dolikocefaleuml (PITTARD 32 MILAJ 74 vv) Keumlto fise edhe nga ajo hapeumlsireuml kishin leumlvizur prekelteumlt drejt pereumlndimit preitalikeumlt drejt Apenineve e preilireumlt drejt Draveumls Saveumls Danubit Adriatikut e peumlr-gjateuml gadishullit qeuml meuml voneuml do teuml quhej nga romakeumlt Paeninsula illy-rica apo Illyricum Keumlteuml emeumlr do ta mbajeuml gadishulli deri neuml fillim teuml
Shqipja dhe gjuheumlt e Ballkanit - Albanian and Balkan Languages
223
shekullit XIX kur zeumlvendeumlsohet nga emri Ballkan me origjineuml turko-orientale Emrin Ballkan peumlr hereuml teuml pareuml e ka peumlrdorur gjeografi gjerman A Zeune neuml vitin 1909 (LJLZ 76v)
Protoilireumlt (ilireumlt e periudheumls 2600-1200 Ceka do trsquoi quajeuml pro-toilireuml) sipas N Cekeumls neuml Gadishull arriteumln ndeumlr teuml pareumlt (CEKA 33) ku i neumlnshtruan e i asimiluan autoktoneumlt paraindoeuropianeuml Neuml keumlto hapeumlsira ilireumlt edhe tipologjikisht kishin filluar teuml evoluojneuml Procesi i dedolikocefalizimit qeuml kishte filluar edhe meuml peumlrpara tek ilireumlt edhe neuml gadishull vazhdon peumlr teuml kaluar neuml brakicefali neuml maseuml teuml madhe ku edhe u krijua tipi antroposomatik qeuml antropologeumlt do ta quajneuml ilirid apo dinarid (MILAJ 49 GIMPERA 37 KORKUTI 15) Keumlto i theksuam se brakicefalia predominon neuml hapeumlsirat iliro-albane e edhe neuml ato pje-seuml pereumlndimore teuml vargmaleve teuml Pindit ku kishin qeumlndruar edhe doreumlt teuml peumlrziereuml me fiset epirotike kaoneumlt moloseumlt dhe thesproteumlt (MILAJ 128Euml PITTARD 32) Keumlto afri dhe teuml tjerat qeuml u peumlrmendeumln meuml sipeumlr janeuml deumlshmi e kontakteve dhe interferimeve kulturore dhe gjuheumlsore e qeuml kaneuml sheumlrbyer edhe si baza motivuese e emeumlrtuese etnonimike
U tha se protoheleneumlt u peumlrqendruan neuml Pellgun e Egjeut dhe aty moreumln shumeumlccedilka nga ambienti nga kulturat dhe civilizimet e Mes-dheut Verilindor teuml popujve indoevropianeuml siccedil ishin hititeumlt por moreumln edhe nga joindoevropianeumlt fenikas e teuml tjereuml andaj tek protoheleneumlt krijohet njeuml shpirt qeuml edhe sot e quajneuml heleno- apo greko ndash levantin qeuml i karakterizon imagjinata e zhvilluar teuml menduarit mitologjik shka-thteumlsia cinizmi mefiansa por edhe afiniteti peumlr teuml krijuar rreumlfime e histori mite e legjenda vepra arti e letrash si edhe prirja peumlr trsquou veumlneuml teuml tjereumlve atribute pejorative (JACQUES 154)
(Proto)ilireumlt dhe italikeumlt nuk ishin aq imagjinativeuml dhe spekula-tiveuml si heleneumlt dhe nuk mbeumlshteteshin aq as neuml mite mitologji hyjnore e diellore Ilireumlt dhe italo-romaneumlt ishin meuml ldquotokeumlsoreumlrdquo andaj edhe ka-rakteret etnike teuml tyre peumlr aq sa shtriheshin drejt pereumlndimit dallonin nga imagjinativeumlt heleno-grekeuml lindoreuml Autoreuml teuml ndrysheumlm kishin veuml-rejtur tek ilireumlt dinamikeuml leumlvizjesh guxim agresivitet violenceuml kreko-sje krenari por edhe spontanitet inkonsistenceuml mosorganizim (THA-LOCZY 52 WILLKES 213 231 PATSCH 38 CEKA 131) Peumlr italo-romaneumlt studiuesi i njohur Georges Dumeacutezil thot se ata mendonin ldquohistoriquement nationalement pratiquement empiriquement politi-
Shqipja dhe gjuheumlt e Ballkanit - Albanian and Balkan Languages
224
quement relativementrdquo cileumlsi qeuml meuml pak i karakterizonin ilireumlt dhe heleno-grekeumlt (DUMEacuteZIL 38V JACQUES 157)
Trsquoi kthehemi prap temeumls seuml trajteseumls qeuml peumlrmban shenja formale dhe semantike ku figuron viza ndareumlse a bashkuese kllapa presja e pika dhe krejt neuml balleuml teuml saj qeumlndron fjala gjurmeuml e teuml gjitha keumlto shprehin kompleksitet(in) qeuml haset neuml fusheuml teuml hulumtimit dhe sqarimit teuml motiveve motivimeve dhe konceptualizimeve emeumlrtuese Aty eumlshteuml termi intencional interferim qeuml neuml raport me fjaleumln gjurmeuml na dukej meuml adekuat se sa termi interferenceuml qeuml sipas rasteve paraqitet gjateuml analizave termi interferim mbarteuml edhe tipareuml semikeuml virtual meto-nimikeuml dhe ironizues
Andaj siccedil dihet qeuml nga Platoni (dhe Kratili i tij) Varroni skolastikeumlt dhe Meacutenage-i e Turgot-i deri te gramatikaneumlt e rinj dhe fja-leumlsendisteumlt e moderneumlt e Shkolleumls seuml WVWartburg ndash ut ccedileumlshtjet e etimologjiseuml dalin shumeuml komplekse Meuml neuml fund me paraqitjen e semantikeumls dhe kognitivistikeumls neuml qendeumlr teuml veumlmendjes vehet refere-nti pra objekti pa njohjen e teuml cilit nuk mund teuml beumlhen analiza valide teuml natyreumls onomasiologjike as semamasiologjike qeuml do teuml mundeumlsonin njohjen e etimonit primar (VINJA 32vv)
Mireumlpo objekti dhe njohja e tij paraqet shpeshhereuml veumlshtireumlsi teuml pazgjidhshme sidomos neumlse ai (objekt) eumlshteuml ndeumlrtuar neuml rrethana jo lehteumlsisht teuml peumlrceptueshme andaj ccedildo hulumtuesi do t`i impono-heshin njeuml seumlreuml pyetjesh qeuml tingeumlllojneuml tepeumlr retorike por ato janeuml edhe epistemologjike e udheumlrreumlfyese kur synohet teuml hetohen struktura na-tyrash e nivelesh teuml ndryshme teuml sheshuara apo teuml fshehura a teuml mbe-tura si gjurmeuml origjina dhe kuptimi (etimoni) i teuml cilave do teuml duhej eksploruar Peumlr temeumln qeuml po e trajtojmeuml imponohen pyetje si
Kush Cili Ccedilka Keuml Cilin Ku Kur Peumlrse Si Neuml ccedil`meumlny-reuml Sipas ccedilkafit Sipas cilit model Sipas cilit impuls emeumlrtues Mbi ccedilfareuml baze motivuese Neuml ccedilfareuml rrethanash socio-kulturore e historike eumlshteuml peumlrceptuar dhe konceptualizuar objekti Sipas cilit kodi gjuheumlsor eumlshteuml formeumlsuar dhe shenjuar koncepti Cili eumlshteuml objekti qeuml peumlcep-tohet Kush eumlshteuml ai qeuml peumlcepton konceptualizon dhe kodimikon Kush eumlshteuml pra onomaturgu A ka kompatibilitet midis formeumls dhe peumlrmbajtjes seuml shenjeumls gjuheumlsore Mbi ccedilfareuml referencash mbeumlshtetet hulumtuesi A ka paragjykime onomaturgu Etj
Shqipja dhe gjuheumlt e Ballkanit - Albanian and Balkan Languages
225
Peumlrgjigja arsyetuese sepse do teuml pritej teuml kishte probabilitet teuml larteuml veumlrteteumlsie andaj gjurmuesit etimologeuml do teuml duhej t`u shman-geshin zgjidhjeve respektivisht konkludimeve simpliste e gratuite
Konformeuml keumltyre qeuml u thaneuml ndeumlrtuam njeuml KORPUS ndash SKEMEuml me rrafshe baza emeumlrtimi dhe forma etnonimike sipas njeuml kriteri toposesh hierarkike ku paraqiten edhe relatoreuml shkalle hiponimie dhe kohiponimie teuml peumlrfshireuml hiperonimisht nga etnonimet
HELEN(Euml) - ILIR(Euml) - ITALIK(Euml)
SKEMA
kelte PreIndo
europiane
ilire heleneItale
ITALI
ITALIA
ROMANI ALBANI GRAECI
ROMA ALBANIA GRAECIA
ILLYRICUM
ITALIANI ALBANOI
ILLYRIOI
ITALIA ALBANON
ARBANOI
ARBANON
ARBEumlN
ARBEumlR
ARBEumlNI
HELLAS
HELLENES
proto protoproto
it
Kelte
il
2600-1200
6000-2600
EXCIPIO SHQIP(e)
SHKABEuml SHQIPONJEuml
x
SHQIP(e)TAR
SHQIP(e)NI
SHQIPEumlRI
1 1 1
2 2 2
TOPOSET
ARBEumlRI
3
Pontus
Karpate
Kas
pik
hellip
helliphellip
helliphellip
Megjithateuml duhet theumlneuml diccedilka edhe peumlr origjineumln e disa formave
qeuml i konsiderojmeuml me interes peumlr teuml kuptuar meuml mireuml relevanten e
Shqipja dhe gjuheumlt e Ballkanit - Albanian and Balkan Languages
226
keumltyre toposeve etnonimike e bivalente popujsh e hapeumlsirash qeuml shtri-hen neuml koheuml deri neuml parahistori e qeuml grosso modo prekin tri periudha kohore qeuml arkeologu N Ceka do trsquoi quante preilire prehelene prita-like (6000 ndash 2600 para epokeumls seuml re) peumlrkateumlsisht protoilire protohe-lene protoitalike (edhe pse keumlto dy terma peumlr heleneumlt dhe italikeumlt nuk i peumlrdoreuml) Periudha qeuml Ceka e sheumlnon me proto- sipas tij peumlrfshin 2600 ndash 1200 vjet para epokeumls seuml re (Shih CEKA 29v 31v) Mendojmeuml pra qeuml etnonimi ilir duhet trsquoi kishte takuar mileniumit teuml pareuml para epokeumls seuml re por shumeuml koheuml peumlrpara se teuml jeneuml peumlrmendur nga Herodoti (andaj) edhe fiset qeuml nga Histria deri neuml Kaoni janeuml fise ilire e jo protoilire dhe emeumlrtimet e tyre me gjaseuml janeuml formeumlsuar neuml hapeumlsirat e gadishullit qeuml meuml pastaj do teuml quhet Ilirik
1 HELLEN ndash HELLAS (GRAECUS ndash GRAECIA)
Qeuml teuml tria toposet bivalente (popull-vend) HellenndashHellas Ilir-Iliri Italik-Itali kaneuml bazeuml emeumlrtuese mitologjike por heleneumlt emeumlr-tuan popullin dhe vendin e tyre me rrugeuml dhe mjete gjuheumlsore teuml veta diccedilka qeuml nuk kishte ndodhur tek ilireumlt
Protoheleneumlt edhe pse siccedil mendohet janeuml shpeumlrngulur hereumlt nga trualli indoevropian ata si duket edhe atje kishin ndeumlrtuar njeuml afinitet peumlr detin dhe bregdetin andaj (edhe) nuk u larguan shumeuml nga Pontusi (RENFREW 76) Keumlta raneuml neuml kontakt edhe me fiset indoevropiane si-domos me hititeuml qeuml kishin krijuar madje edhe perandori Protoheleneumlt aty i meumlsuan shumeuml gjeumlra dhe iu peumlrshtateumln edhe rrethanave gjeo-kli-matike dhe socio-kulturore sidomos kur raneuml neuml kontakt edhe me jo-indoevropianeumlt fenikas asireuml egjiptianeuml etj Neuml ateuml hapeumlsireuml mediterane u njoheumln edhe me kulturat besimet dhe mitologjiteuml e tyre (MIREHE 110v 195 279) Ata aty krijuan njeuml shpirt kurreshtar inventiv kreativ por edhe mefiant cinik e egocentrik (cf supra) vetveten e emeumlrtuan mbi bazeuml teuml besimit se rrjedhin nga Helleni i biri i Deukalionit sipas tyre the-melues i njereumlzimit Pra heleneumlt emrin e tyre e kishin motivuar be-suar dhe bazuar tek drita e Dielli ndash pereumlndi (MIREHE 195 279)
Heleno-grekeumlt me imagjinateumln e tyre shpeshhereuml teuml motivuar intencionalisht emeumlrtojneuml fiset dhe popujt fqinjeuml me emra fyes duke i quajtur barbareuml teuml egeumlr bisha gjarpeumlrinj njala keumlrmij rreumlqebuj etj
Shqipja dhe gjuheumlt e Ballkanit - Albanian and Balkan Languages
227
Keumlshtu mbi format e peumlrmbajtjes kaneuml ndeumlrtuar etnoparadigma mbi baza zoonimike me hiperonimin Illyrioi
Illyrioi ndash ldquogjarpinjrdquo Enheleis ndash ldquonjalardquo Helidones ndash ldquokeumlrmijrdquo Lynkestes ndash ldquorreumlqebujrdquo
11 GRAECUS ndash GRAECIA Edhe keumlta emra si duket kaneuml bazeuml indoevropiane por teuml konceptualizuareuml dhe teuml emeumlrtuareuml nga teuml tjereumlt jo nga grekeumlt Me teuml arrireuml neuml Epir romakeumlt kishin deumlgjuar nga epiroteumlt fjaleuml peumlr ta teuml pakuptueshme e qeuml u referoheshin fqinjeumlve heleneuml Fjala graec(us) romakeumlve u tingeumlllonte si formeuml onomatopeike pa e ditur se ishte e motivuar mbi bazeuml antipatie Kjo formeuml qeuml peumlr-mban tinguj ekspresiveuml konsonantikeuml neuml grup si gr ndash peumlrcjelleuml nga aec ua teumlrheqeuml veumlmendjen etimologeumlve dhe autoreumlve teuml njohur teuml Fjalorit etimologjik teuml gjuheumls latine A Ernout dhe A Meillet teuml cileumlt duke u peumlrqendruar tek zeumlri Graecus veumlrejneuml se forma grāī i peumlrkiste gjuheumls epike dhe poetike andaj edhe konkludojneuml ldquoIl srsquoagit sans douteuml drsquoune forme populaire emprunteacutee par la voie orale et qui peut-ecirctre ne pro-vient pas de Gregravece mais drsquoIllyrierdquo (DEL 280) Format pra Grāī Graecus mund teuml afrohen me fjaleumln grācula ldquozeuml krrokatje Ky afrim graecus dhe Grāī me gracula shton gjasat se heleneumlt janeuml quajtur graek qeuml metonimikisht i kaneuml perceptuar si ldquobreshkareumlrdquo
Neuml shumeuml gjuheuml kjo formeuml etnonimike (e supozuar me origjineuml ilire) sheumlrben peumlr teuml sheumlnjuar etnosin grek dhe vendin e tyre Greqineuml nga veteuml grekeumlt kjo trajteuml nuk peumlrdoret Etnonimi helen dhe toponimi Hellas vazhdojneuml teuml jeneuml emra nacionaleuml dhe shteti grek
2 ILIRO - ALBANO - SHQIPTAREumlT
21 ILIREumlT
Nga mileniumi i gjashteuml para epokeumls seuml re kishin filluar leumlvizjet e fiseve preilire preitalike prekelte neuml drejtim teuml pereumlndimit dhe shu-meuml shekuj kishin qeumlndruar neuml hapeumlsireumln Karpate lindore ndash Panoni - Alpe lindore (PATSCH 5 GIMPERA 47 CEKA 23) Nga ajo koheuml dhe hapeumlsireuml rrjedhin disa cileumlsi teuml peumlrbashkeumlta qeuml edhe neuml koheumlrat e meuml-
Shqipja dhe gjuheumlt e Ballkanit - Albanian and Balkan Languages
228
vonshme janeuml veumlrejtur tek ilireumlt italikeumlt dhe kelteumlt Te keumlto fise sipas hulumtimeve teuml antropologeumlve kishte filluar njeuml transformim fizik ndash cefalik sidomos ai i dedolikocefalizimit (MILAJ 98 RENFEREW 76) Neuml depeumlrtimet e tyre protoilireumlt arrijneuml deri neuml jugun e Gadishullit em-ri Ballkan qeuml tani mban gadishulli yneuml eumlshteuml i voneuml Ky emeumlr origjine turko-orientale peumlr hereuml teuml pareuml del tek gjeografi gjerman A Zeune neuml vitin 1909 (ljlz 76 cf edhe supra)
Etnonimi ilir peumlrmendet tek autoreumlt antikeuml qeuml nga Herodoti Tu-kididi deri te Apiani e Herodiani kurse disa fise ilire peumlrmenden edhe neuml Iliadeumln e Homerit por edhe te Hesiodi (Il dhe Il passim) Emri ilir eumlshteuml formeumlsim helen i ndeumlrtuar mbi rreumlnjeumln illy ndash qeuml haset edhe te emri hitit Illyjunkash emeumlr i njeuml gjarpri shumeuml teuml rreziksheumlm mitik (MiReHe 9v STIPCcedilEVIQ 326)
Heleneumlt peumlrdornin forma fyese peumlr teuml emeumlrtuar edhe teuml tjera fise teuml fqinjeumlve ilireuml si tek emrat enkelej ldquonjalardquo lloj gjarpeumlrinjsh uji e beumlrrakash por motive teuml ngjashme veumlrehen edhe tek emri i fisit tjeteumlr ilir helidoneumlt ldquokeumlrmillrdquo peumlr heleneumlt elidoneumlt peumlrceptohen dhe quhen keumlrmij (WILLKES 257v)
Edhe miti mbi Kadmin dhe Harmonineuml teuml larguar dhunsheumlm nga Orienti mitologjia greke i vendos neuml Epirin ilirik dhe neuml afeumlrsi teuml enke-lejve ku jetojneuml neuml formeuml gjarpeumlrinjsh dhe e lindin djalin Ilirin neuml formeuml gjarpri (DURANTE 403 STIPCcedilEVIQ 349v) Neuml keumlteuml meumlnyreuml paraqiten dy baza mitologjike me emrin Ilir Iliri Dardan themelues i Ilionit Trojeumls seuml famshme teuml Homerit dhe Iliri i Epirit Ilirik (DURANTE 399 DHAMA 121)
Si arsyetim etnonimet ilir dhe enkelej janeuml produkt i motivimit koncepotualizimit dhe emeumlrtimit teuml fqinjeumlve heleneuml me formeumln e peumlr-mbajtjes ldquogjarpeumlrrdquo qeuml paradigmatikisht mund teuml veumlrtetohet me teuml dheuml-nat qeuml dalin nga sheumlnimet qeuml sjellin autoreumlt antikeuml se ilireumlt percep-toheshin nga heleneumlt si njereumlz fizikisht teuml fuqisheumlm teuml ashpeumlr teuml rre-ziksheumlm sa qeuml veteuml heleneumlt me shumeuml kujdes dhe frikeuml i qaseshin Ad-riatikut (WILLKES 238) Ndoshta edhe emrat gegeuml dhe Gegeumlri peumlr shkak teuml formeumls dhe substanceumls seuml peumlrmbajtjes seuml shenjeumls (gjuheumlsore) gigas neuml kuptimin ldquoi madh i fuqisheumlm i rreziksheumlmrdquo mund teuml keneuml qeneuml emeumlrtime grekeumlsh Andaj kjo gigas si dhe emri i fisit epirot kaon(es) ldquozjarrveumlneumlsrdquo e ndoshta edhe etnonimi pirust ldquoi zjarrteuml i veteuml-timsheumlm i vrullsheumlmrdquo emeumlr gjithashtu i njeuml fisi teuml guximsheumlm ilir do
Shqipja dhe gjuheumlt e Ballkanit - Albanian and Balkan Languages
229
teuml mund teuml integroheshin neuml paradigmeumln intencionale e interferuese etnonimike me autoreumlsi heleno-greke (WILLKES 156V DHAMA 100)
2 2 ILIRO - ALBANEumlT
Kjo periudheuml historiko-shoqeumlrore e kombeumltare i peumlrket koheumls kur fiset ilire si organizime shoqeumlrore nuk funksionojneuml si neuml koheumln kur ato ishin fise ndash mbreteumlri Neuml antikitetin e voneuml dhe neuml mesjeteumln e her-shme keumlto si organizime degradojneuml deri neuml shkalleuml teuml familjeve e dyerve teuml ldquomeumldhardquo peumlr trsquou ngritur veteumlm deri neuml shkalleuml dinasteumlsh e dinastisheuml e meuml voneuml neuml principata (Shih SHUFFLAY 29) Edhe em-rat gjitheumlpeumlrfshireumls Ilir dhe Iliri ldquozbehenrdquo peumlr teuml mos u peumlrdorur si teuml tilleuml qeuml nga fillimi i shekullit VII Neuml keumlteuml periudheuml kalimtare nga emrat e organizimit fisnor ilir mbeteumln veteumlm ata teuml albaneumlve dhe teuml dardaneumlve sidomos emri i albaneumlve mbahet dhe shtrihet (mbi bazeuml teuml albanoi-ve e teuml Albanon-it teuml Ptolemeut peumlrmes latino-romaneumlve qeuml del neuml vitin 1188 te vepra Florimont i Aimon de Varennes neuml trajteumln Albanie emeumlr peumlr hapeumlsireumln e albanoive Kjo Albanie si formeuml dhe peumlrmbajtje duhet teuml keteuml qeneuml e bazuar neuml ndonjeuml evidenceuml latine qeuml do teuml ccedilonte te trajta latine Albania andaj neuml krye teuml paradigmeumls teuml peri-udheumls seuml dyteuml keumlteuml emeumlr vendi e kemi sheumlnuar me asterisk - Albania
Pra fazeumls seuml dyteuml teuml etnonimeve teuml hapeumlsireumls ilirondashalbane do trsquoi takonin ndeumlrtimet etnonimike qeuml mbeumlshteten mbi bazeumln alb- zgjeruar nga format afiksale latino ndash romane ndashanos -anoi anon Nga baza formale alb- meuml voneuml me alternim paradigmatik teuml likuideve lgtr ku edhe mund teuml keteuml pasur ndikim greko-bizantinishtja krijohet njeuml formeuml meuml dinamike arb- nga e cila dalin format etnonimike gjitheumlpeumlrfshireumlse Arben Arbeumlr peumlr teuml gjitheuml arbeumlrisht apo arbeumlnisht foleumlsit dhe peumlr atdheun e tyre Arbeumlni Arbeumlri Turqit mbi format e greqizuara arvanitas e prodhojneuml edhe njeuml formeuml arna(v)ut peumlr shqiptarin dhe Arnautlluk peumlr atdheun e tij Arbeumlnineuml a Arbeumlrineuml peumlrkateumlsisht Shqip(euml)nineuml a Shqipeumlrineuml (CcedilABEJ 85 VV DEMIRI 53LUKA 104VV DUCELLIER 235 SHUFFLAY 109 SHKURTAj 103v)
Vlen teuml theksohet se kjo bazeuml alb- nuk peumlrmban elemente semi-ke as mitologjike as legjendare por eumlshteuml e mbeumlshtetur neuml faktoreuml gjeo-fizikeuml neuml shkeumlmbinjteuml larteumlsineuml boreumln e bardheumlsineuml e Alpeve Albane
Shqipja dhe gjuheumlt e Ballkanit - Albanian and Balkan Languages
230
23 ALBANO - SHQIPTAREumlT
Edhe kjo periudheuml etnohistorike e etnosit iliro-albano-shqiptar koheumlsisht nuk eumlshteuml e peumlrcaktuar Ka shumeuml gjasa teuml keneuml filluar me paraqitjen e fiseve terciare siccedil i quan Shufflay (SHUFFLAY 60) kur beuml-hej njeuml peumlrpjekje e treteuml peumlr rikonsolidimin etnik neuml kulmin e sundimit otoman Sidomos pas lufteumlrave teuml Gjergj Kastriotit ndash Skeumlnderbeut dhe disa rrethanave qeuml krijohen neuml Europeuml (ri)ngjallet ndjenja qeuml neuml teumlreuml hapeumlsireumln arbeumlrore ku jetonin njereumlz teuml njeuml gjaku e gjuhe teuml defino-heshin gjuheumlsisht territrorialisht dhe etnikisht Neuml Kuvendin e Arbeumlrit (1703) doli njeuml formeuml e re adverbiale me foleuml shqip neuml vend teuml asaj qeuml do teuml ishte meuml e pritshme me foleuml arbeumlrisht (Shih ISMAJLI 224v) Peumlr peumlrdorimin e keumlsaj forme teuml re janeuml ende teuml paqarta impulset e (ri)mo-tivimit peumlr ta krijuar keumlteuml formeuml teuml re Por meqeuml del nga njeuml tubim aq me reumlndeumlsi siccedil ishte ai i Kuvendit teuml Arbeumlrit rreumlnjeumlt do teuml duhej keumlr-kuar te njeuml fazeuml dhe bazeuml meuml e hershme siccedil do teuml ishin paraqitja dhe shtrirja e ideve reformatore si dhe nevoja qeuml predikimet (fetare) teuml beuml-hen neuml gjuheumln qeuml e kupton populli dhe ndoshta edhe verbi excipio excipěre ldquokuptoj me kuptuerdquo nga rrodhi edhe fjala shqip ldquokuptua-sheumlmrdquo siccedil e kishte interpretuar edhe Gustav Meyeri (MEYER 480)
Kjo formeuml ndajfoljore shqip (lt lat excipio ldquokuptojrdquo) mund teuml keteuml sheumlrbyer si nukleus peumlr krijimin e paradigmeumls shqip (flas) ndash (gjuheuml) shqipe ndash (popull)-shqiptar ndash (vendi) Shqip(euml)ni Shqipeumlri Mireumlpo ky interpretim nuk duhet marreuml aq thjeshteuml Peumlr trsquou ndeumlrtuar njeuml paradigmeuml aq e bukur aq ekspresive e qarteuml e pranueshme dhe gjitheumlpeumlrfshireumlse rreumlnjeumlt duhet keumlr-kuar meuml thelleuml neuml traditeuml e histori neuml rrethana qeuml sillnin epoka reformatore dhe e Renesanseumls qeuml kishin filluar neuml Itali me Danten me ideteuml kalviniste neuml Zviceumlr dhe ato luteriane neuml Gjermani e meuml gjereuml me ato paskaliane e meuml voneuml edhe iluministe neuml Franceuml
Neuml traditeumln gojore shqiptare peumlrcilleshin mbahe(shi)n mend e (ri)kujtohe(shi)n figurat e njohura teuml periudhave teuml ndryshme teuml his-toriseuml iliro-albano-shqiptare Kujteseuml e bukur e motivuese ishte peumlr arbeumlroreumlt theumlnia se Pirroja peumlr ushtareumlt e vet ishte shqiponjeuml kurse peumlr Pirron ushtareumlt ishin kriheumlt e saj Keumlto dalin si reminishenca edhe tek Skeumlnderbeu kur veumlren entuziazmin dhe geumlzimin e popullit peumlr lirineuml qeuml po ua sillte Ai u peumlrgjigjet se lirineuml nuk ua kishte sjelleuml po e kishte gjetur midis tyre (FRANKE 332)
Shqipja dhe gjuheumlt e Ballkanit - Albanian and Balkan Languages
231
Teuml tilla (ri)kujtime ndoshta e (ri)sjellin shkabeumln shqiponjeumln neuml sis-tem teuml kujteseumls seuml popullit se shqiponja si koncept dhe totem me shekuj ki-shte qeumlndruar neuml vertikalen gjarpeumlr ndash shqipe (shqiponjeuml) ndash diell (qiell) pa-radigmeuml mitike e peumlrbashkeumlt peumlr shumeuml popuj teuml Mesdheut e meuml gjereuml Neuml keumlteuml sistem teuml menduari shqiponja funksionnalizohet edhe si stimulues edhe si motiv(im) edhe si bazeuml konceptualizimi e kodifikimi peumlr teuml marreuml pjeseuml neuml krijimin peumlrmes kryqeumlzimeve asociative teuml njeuml ekuacioni excipio + shqip(e) + shkabeuml (+shqiponjeuml) peumlr teuml arritur deri te paradigma (qeuml u peumlr-mend edhe meuml sipeumlr) me pak ndryshime shqip(e)-shqip(e)tar-Shqip(e)ni-Shqipeumlri apo edhe meuml qarteuml (flas) shqip-(gjuheuml) shqipe ndash (popull) shqiptar ndash (vendi) Shqipeumlri
Sado qeuml keumlto afrime duken teuml justifikueshme mbetet trsquoi konside-rojmeuml veteumlm njeuml sproveuml rreth njeuml ccedileumlshtjeje gjuheumlsore qeuml do hulumtime teuml meumltejme peumlr zgjidhje teuml arsyeshme etimologjike
3 ITALO - ROMANEumlT
Edhe neuml krye teuml SKEMEumlS veumlrehet se preitalikeumlt indoevropianeuml kishin leumlvizur nga trualli i hersheumlm indoevropian dhe kishin qeumlndruar shumeuml shekuj neuml afeumlrsi me preilireumlt dhe prekelteumlt Keumlta preitalikeuml kishin keumlrkuar dhe zeumlneuml hapeumlsira teuml reja (qeuml e pranojneuml edhe historia antropologjia dhe gjuheumlsia) dhe zbresin neuml Gadishullin e Apenineve ku i gjejneuml ligureumlt dhe etruskeumlt joindoevropianeuml Por neuml ateuml gadishull
peumlrveccedil autoktoneumlve paraindoeuropianeuml protoitalikeumlt atje gjeteumln edhe fise ilire qeuml kishin kaluar Adriatikun siccedil ishin mesapeumlt japigeumlt kalabreumlt etj Fiset italike oskeumlt umbreumlt dhe latineumlt qeuml ishin peumlrqendruar rreth brigjeve teuml lumit Tiber neuml Apeninet qendrore u shkrineuml mes veti Aty neuml shekullin VIII para epokeumls seuml re sipas legjendeumls pasardheumlsit e Eneut trojan teuml bijteuml e pereumlndiseuml Mars dhe teuml Rhea Silvia-s Romuli e Remi themeluan Romeumln mitike qeuml meuml voneuml u beuml Roma Aeterna dhe peumlr shumeuml shekuj kryeqendeumlr e Perandoriseuml Romake
Edhe para themelimit teuml Romeumls neuml gadishulli rreth shekullit X para epokeumls seuml re kishin depeumlrtuar fise ilire si nga bregdeti Liburn ashtu edhe nga ai jugor i Adriatikut fise keumlto qeuml njiheshin peumlr mobilitetin dhe shka-thteumlsineuml e tyre qeuml ndikuan edhe neuml jeteumln e vendoreumlve italikeuml Edhe veteuml emri Itali lidhet me prezenceumln e keumltyre fiseve ilire neuml gadishullin e Apeni-
Shqipja dhe gjuheumlt e Ballkanit - Albanian and Balkan Languages
232
neve Supozohet qeuml edhe etniku ital(ik) pastaj edhe emrat Itali dhe italian janeuml teuml ndeumlrtuar mbi bazeuml teuml Italos-it qeuml mitikisht lidhen me Italos-in meumlzat (viccedil) i pereumlndiseuml Mars Etimoilogjineuml e fjaleumls Itali studiuesit e njohur fren-geuml A Ernout dhe A Meillet neuml Dictionnaire eacutetymologiacuteque de la langue la-tine tek zeumlri Italus dhe Italia sheumlnojneuml ldquo Italien Italie Osq Viteliu Vi-telliu ldquoItaliardquo et Vitulāria uia Sans eacutetimologie Le rapprochement de vi-tulus qui fait drsquo Italia ldquola terre des veauxrdquo nrsquoest qursquoun calembourg Sans doute mot indigegravene (illyrien) (DEL 323)
Si mund teuml veumlrehet gjateuml trajtimit teuml keumltyre ccedileumlshtjeve aq kom-plekse etno-onomasiologjike ka dominuar paradigma si qasje dhe for-meuml sqarimi e argumentimi si neuml planin motivues konceptual e re-ferencial dhe formal sidomos tek klasa Iliro-Albano-Shqiptar e cila peumlr shumeuml arsye historike-shoqeumlrore (jo edhe aq teuml sqaruara si dhe sa duhet) eumlshteuml ldquoshkeumlputurrdquo neuml tri etnofaza
I ILIRE ndash shek VI para ereumls seuml re ndash shek VII mbas ereumls seuml re
II ALBANO-ARBEumlROREE ndash shek VII-XVII
III ALBANO-SHQIPTARE ndash shek XVII-XXI
Dhe peumlr teuml peumlrfunduar vlen teuml thuhet se keumlta tre popuj ndoneumlse jetuan me mijeumlra vite neuml fqinjeumlsi dhe janeuml me origjineuml indoevropiane janeuml dalluar (dhe dallohen) neuml teuml menduar dhe vepruar
tek heleno-grekeumlt ka mbisunduar mitologjia dhe egocentrizmi
tek iliro-albano-shqiptareumlt spontaniteti dhe individualizmi
tek italo-romaneumlt racionalja institucionalja dhe rendi
Shqipja dhe gjuheumlt e Ballkanit - Albanian and Balkan Languages
233
Bibliografia me referenca dhe shkurtesa ANTR-SHQ Antropologjia e Shqiptareumlve Konferenca e Pareuml Tiraneuml 24-26 tetor 1997 BENAC A Benacrdquo Mbi proceset etimologjike dhe peumlrcaktimin e kufijve tokeumlsore teuml
fiseve ilire Studime ilire I Rilindja Prishtineuml 1978 BORGEAU W Borgeau Les Illyriens en Greacutece et en Italie Genegraveve 1943 CEKA N Ceka Ilireumlt Tiraneuml 2001 CcedilABEJ E Ccedilabej Studime gjuheumlsore III Rilindja Prishtineuml 1976 DEL A Ernout-A Meillet Dictionnaire eacutetymologique de la langue latine
Histoire des mot IV ed Paris 1967 DEMIRAJ Sh Demiraj Epiri pellazgeumlt dhe shqiptareumlt Tiraneuml 2008 DEWVOTO G Devoto Il linguaggio drsquo Italia Milano 1974 DUCELLIER A Ducellier Peumlrpjekje e re rreth shfaqjes seuml popullit shqiptar neuml burimet
historike bizantine Studime ilire II Rilindja Prishtineuml 1978 DUMEacuteZIL G Dumeacutezil Mythes et dieux des indoeuropeacuteens Flammarion Paris 1992 DURANTE M Durante Ylles Encheleis Yllyrioi Antiquitates Indogermanicae studien
zur Indogermanischen Altumdiskunde und kur Sprachung kultur geschichte Insbruck 1974
DHAMA T Dhama fjalor i Mitologjiseuml Rilindja Prishtineuml 1988 DHIMA A Dhima Gjurmime antropologjike peumlr shqiptareumlt Tiraneuml 1985 FRANKE P R Franke Disa probleme dhe detyra teuml numizmatikeumls ilire Studime ilire
I Rilindja Prishtineuml 1978 GATTI E Gatti Ilireumlt Tiraneuml 2005 GIMPERA B P Gimpera Ccedilfareuml thoteuml arkeologjia peumlr popujt indoevropianeuml Tiraneuml
1985 HAMMOND N G L Hammond varrime me tuma neuml Shqipeumlri dhe problemet e
etnogjenezeumls Studime ilire I Rilindja Prishtineuml 1978 IL DHE IL Ilireumlt dhe Iliria te autoreumlt antikeuml Tiraneuml 1965 ISMAJLI R Ismajli Gjuha e Kuvendit teuml Arbeumlrit (1706) Rilindja Prishtineuml 1985 JACQUES E Jacques Shqiptareumlt Historia e popullit shqiptar nga lashteumlsia deri neuml diteumlt
e sotme Tiraneuml 1`995 KONDA S Konda Shqiptareumlt dhe problemi pellazgjik Tiraneuml 1966 KORKUTI M Korkuti ldquoMbi fillimet e shoqeumlriseuml njereumlzore neuml territorin e Shqipeumlriseumlrdquo
Antropologjia shqiptare Konferenca I 24 ndash 26 tetor 1997 Tiraneuml LJLZ Leksikon Jugoslavenskog Leksikografskog Zavoda Zagreb 1974 LUKA D Luka Studime gjuheumlsore I Shkodeumlr 1999 MARTINET A Martinet Lingvističke srodnosti u Sredozemlju Suvremena linguistika
4 Zagreb 1967 MEYER G Meyer Fjalor etimologjik i gjuheumls shqipe Tiraneuml 2007 MILAJ J Milaj Raca shqiptare Studim antropologjik dhe historik Tiraneuml 1944 MIREHE Mitologija i religija hetita Beograd 1989 NA-JUL N Julien Le dictionnaire des mythes Mirabout Belgique 1992 OREL V Orel Albanian Etymological Dictionary London-Boston-Koumlln 1998 PATSCH K Patsch Ilireumlt Eugen Tiraneuml 2004 PITTARD E Pittard Lrsquoindice ceacutephalique chez les Albanais Revue anthropologique
Paris 1920 RENFREW C Renfrew LrsquoOrigine indoeuropeacuteenne Archeacuteologie et langage Paris
1990
Shqipja dhe gjuheumlt e Ballkanit - Albanian and Balkan Languages
234
SEJDIU Sh Sejdiu Gjurmeuml lashteumlsie antropologjike dhe gjuheumlsore te shqiptareumlt Vjetari XXXV-XXXVI Arkivi i Kosoveumls Prishtineuml 2006
SEJDIU Sh Sejdiu Paradigma formeuml sistemore (argumentimi apo edhe peumlrgeumlnjeshtrimi) neuml trajtime shkencore Instituti Alb-shkenca Prishtineuml-Shkup 2010
STIPCcedilEVIQ A Stipccedileviq Ilireumlt Rilindja Rrishtineuml 1967 SHKURTAJ Gj Shkurtaj Onomastikeuml dhe etnolinguistikeuml SHBLU Tiraneuml 2001 SHUFFLAY M Shufflay Serbeumlt dhe shqiptareumlt Rilindja prishtineuml 1968 THALOCZY L V Thaloczy Veumlzhgime iliro-shqiptare Shkodeumlr 2004 TIMOFEJEVA N K Timofejeva Mitologija i religija Etruraca Beograd 1989 VINJA V Vinja Jadranska fauna Etimologjia i struktura naziva Logos Split
1986 WALBANK W Walbank Ilireumlt e jugut neuml shek III-II Studime ilire I Rilindja Prishtineuml
1978 WILEKS J Wilkes Ilireumlt Bachus Tiraneuml 2005 WINDEKENS A J V Windekens Etudes peacutelasgiques Louvain 1960 ZAMAROVSKY V Zamarovski heronjteuml e miteve antike Rilindja Prishtineuml 1985
Shqipja dhe gjuheumlt e Ballkanit - Albanian and Balkan Languages
235
Teuta ABRASHI Universiteti i Prishtineumls NYJA E PRAPAVENDOSUR NEuml GJUHEumlT BALLKANIKE-NGJASHMEumlRITEuml DHE DALLIMET MORFO-SINTAKSORE
Abstrakt
Njeuml ndeumlr veccediloriteuml e peumlrbashkeumlta teuml ashtuquajturave gjuheumlve teuml Balkan-sprachbund (shqipja rumanishtja bullgarishtja dhe maqedonishtja) eumlshteuml edhe nyja definite Janeuml dy arsye qeuml e karakterizojneuml keumlteuml veccedilori (i) pozicioni dhe (ii) prania e saj te gjuheumlt sllave (maqedonishtja dhe bullgarishtja) Ndoneumlse e hasim neuml shumeuml studime si sinkronike ashtu edhe diakronike jo rralleuml vetiteuml morfo-sintaksore dhe shkalla e gramatikalizimit teuml saj te keumlto gjuheuml ldquopeumlrshtatenrdquo peumlr teuml veumlrtetuar ndonjeuml hipotezeuml teori apo model gramatikor Keumlshtu ato hereuml dalin afiks e hereuml klitik kur-se shkalla e gramtikalizimit hereuml rezulton si e avancuar e hereuml e stagnuar Neuml keumlteuml punim duke u bazuar neuml kriteret e Zwicky-Pullum nga njeumlra aneuml dhe Himmelmann nga ana tjeteumlr do teuml provohet teuml peumlrcaktohet statusi i tyre morfo-sintaksor klitik apo afiks gjegjeumlsisht statusi kategorial nyjeuml apo formant ndashtregues i tipareve morfo-sintaksore Kurse peumlr teuml peumlrcaktuar shkalleumln e gramatikalizimit peumlr bazeuml do teuml merren stadet gramatikalizuese teuml dala nga analiza tipologjike e Greenberg-ut Analiza do teuml tregon se nyja e shqipes dhe rumanishtes janeuml afiks kurse nyja e bullgarishtes dhe maqedonishtes klitik Keumlto dhe rezultatet e ngjashme teuml dala nga analiza peumlrveccedil qeuml do teuml konsiderohen si objektive ato do teuml mundeumlsojneuml njeuml paraqitje meuml teuml sakteuml teuml struktureumls seuml frazeumls nominale neuml keumlto gjuheuml si neuml rrafshin sinkronik ashtu edhe neuml rrafshin diakronik
Neumlse ndonjeuml gjuheuml ka nyja ateumlhereuml analizimi i cileumlsdo dukuri brenda domenit nominal pashmangsheumlm ccedilon drejt analizimit teuml keumltyre nyjave Njeuml analizeuml e tilleuml eumlshteuml sidomos e reumlndeumlsishme neumlse kihen parasysh modelet e ndryshme gramatikore teuml cilat janeuml neuml dispozicion peumlr teuml paraqitur struktu-reumln e frazeumls nominale Neuml gjuheumlt ballkanike teuml cilat formojneuml teuml ashtuquaj-turin Sprachbund (shqipja rumanishtja bullgarishtja dhe maqedonishtja) nyja e shquar eumlshteuml njeuml morfemeuml e cila nuk mund teuml qeumlndron veteumlm por i prapavendoset njeuml gjymtyre tjeteumlr Veccediloriteuml kryesore teuml saj janeuml (i) prapa-vendosja e cila paraqitet edhe te gjuheuml teuml tjera si p sh gjuheumlt skandinave dhe (ii) prania e saj te gjuheumlt sllave (bullgarishtja dhe maqedonishtja) Jo rralleuml nyjat e gjuheumlve ballkanike e skandinave nga njeumlra aneuml dhe nyjat e gjuheumlve teuml cilat e paravendosin ateuml para emrit nga ana tjeteumlr (anglishtja gjermanishtja etj) klasifikohen si dy grupe dhe analizohen an-bllok Situa-
Shqipja dhe gjuheumlt e Ballkanit - Albanian and Balkan Languages
236
teuml e ngjashme eumlshteuml edhe gjateuml analizeumls seuml nyjave teuml cilat i takojneuml grupit skandinav apo grupit ballkanik prandaj ato hasen shpesh si nyja skandina-ve dhe nyja ballkanike Boumlrjas (1994 1998) konstaton se teuml parat janeuml afi-kseuml kurse teuml dytat klitikeuml Harrison (1998) neuml punimin e tij rreth nyjeumls shqi-pe konkludon se nyja ballkanike eumlshteuml klitik Nga ana tjeteumlr Ortmann dhe Popesku (2000) konstatojneuml se peumlrveccedil nyjeumls seuml maqedonishtes teuml gjitha nyjat e tjera teuml gjuheumlve ballkanike janeuml afikse Kurse Himmelmann (1997) pa hyreuml neuml ndonjeuml analizeuml teuml thelleuml kritikon analizeumln e Boumlrjas sidomos li-dhur me nyjeumln shqipe peumlr teuml cileumln thoteuml se as qeuml eumlshteuml beumlreuml ndonjeumlhereuml fjaleuml se ajo eumlshteuml klitik Por edhe ai konstaton se peumlrveccedil rumanishtes e shqipes nyja e bullgarishtes dhe e maqedonishtes janeuml (meuml shumeuml) klitikeuml se sa afi-kseuml Neuml keumlteuml punim peumlrveccedil argumenteve pro dhe kontra teuml autoreumlve teuml meuml-sipeumlrm do teuml shohim se ka dallime teuml tjera brenda domenit nominal te gju-heumlt ballkanike Peumlrcaktimi i statusit morfosintaksor teuml nyjeumls klitik apo afiks dhe peumlrcaktimi i statusit teuml saj neuml rrafshin pragmatik dhe rrafshin se-mantik jo veteumlm qeuml janeuml ccedileumlshtje esenciale peumlr teuml pasqyruar sintakseumln e fra-zeumls nominale por ato janeuml esenciale edhe peumlr studime diakronike sidomos peumlr teuml peumlrcaktuar shkalleumln e gramatikalizimit teuml deumlftorit apo ndonjeuml pjeseumlze deiktike1 teuml dikurshme nga i cili (apo e cila) u zhvillua nyja e shquar
Peumlrcaktimi i statusit morfosintaksor do teuml beumlhet neuml bazeuml teuml kritereve teuml Zwicky dhe Pullum (1981)2 teuml cilat aktualisht konsideronhen si meuml teuml besueshme peumlr teuml beumlreuml dallimin midis klitikut dhe afiksit3 Do teuml vazhdohet me kriteret e dala nga Himmelmann (1997)4 dhe Himmelmann (2001)5 peumlr peumlrcaktimin e statusit neuml rrafshin pragmatik dhe semantik Shkalla e gramatikalizimit teuml pjeseumlzeumls deiktike apo deumlftorit do teuml peumlrcaktohet duke iu referuar stadeve teuml gramatikalizimit teuml Greenberg (1978)6
1 Sipas Himmelmann (1997 21) fillimisht teuml gjitheuml elementeumlt deiktikeuml neuml gjuheumlt IE ishin pjeseumlza 2 Zwicky A amp G Pullum (1983) Clitization vs Inflection English nrsquot Language 59 502-513 3 Shih autoreumlt e peumlrmendur dhe Birgit Gerlach and Janet Grijzenhout (eds) (2000) Clitics in
Phonology Morpgology and Syntax John Benjamins Amsterdam Philadelphia me literatureuml 4 Himmelmann N (1997) Deiktion Artikel Nominalphrase Zur Emergenz syntaktischer Struktur
Tuumlbingen Niemeyer 5 Himmelmann N (2001) Articles Neuml Haspelmath M Koumlnig E Oesterreicher W (eds) Language
Typology and Language universals 831-841 Berlin Mouton de Gruyter 6 Greenberg Joseph (1978) How does a language acquire gender markers Neuml J Greenberg et al
(eds) Universals of Human Languages vol 3 Word Structure 47-82 Stanford University Presss
Shqipja dhe gjuheumlt e Ballkanit - Albanian and Balkan Languages
237
1 Klitik apo afiks7
Neuml gjuheumlt ballkanike nyja eumlshteuml njeuml morfemeuml e lidhur me njeuml gjymtyreuml teuml pavarur e cila quhet barteumlse (angl host8) Neuml morfologji dallohen format e lira dhe format e lidhura teuml parat janeuml fonetikisht teuml pavarura dhe mund teuml qeumlndrojneuml veteumlm kurse teuml dytat janeuml fonetikisht teuml varura dhe nuk mund teuml qeumlndrojneuml veteumlm por lidhen me barteumlsin e tyre Sikurse afikseumlt klitikeumlt janeuml forma teuml lidhura Dallimi midis tyre qeumlndron neuml meumlnyreumln se si kombinohen me barteumlsin qeuml skematikisht mund teuml paraqitet si neuml (1)
(1)
7 Shembujt qeuml neuml keumlteuml punim janeuml peumlrdorur peumlr teuml verifikuar kriterin e zbatuar a peumlr teuml ilustruar ndonjeuml
dukuri neuml gjuheumlt ballkanike janeuml huazuar nga gjuheumltareuml kompetenteuml Himmelmann (1997) Deiktion Artikel Nominalphrase-zur Emergenz syntaktischer Struktur Max Niemeyer Verlag Tuumlbingen Boumlrjas Kersti (1998) Feature Distribution in Swedish Noun Phrase Blackwell Oxford Tomic Olga Miseska (2006) Balkan Sprachbund Morpho-Syntactic Features Springer Dodrecht Harrison David (1998) The Morphology of Special Clitics The Definite Article in Albanian In Kaiser Lizanne ed Yale A-Morphous linguistics Essays-Studies in the Morpho-syntax of Clitics Yale University Yale 45-74 Ortmann Albert and Popescu Alexandra (2000) Romanian definite articles are not clitics In Gerlach Birgit and Grijzenhout Janet ed Clitics in Phonology Morphology and Syntax John Benjamins publishing Amsterdam Halpern A (1995) On the placement and morphology of clitics Stanford CACSLI publications Dimitrova-Vulchanova M amp G Giusti (1998) Fragments of Balkan Nominal Structure Neuml A Alexiadou amp C Wilder (eds) Possessors Predicates and Movement in the Determiner Phrase 333-360 Amsterdam John Benjamins
8 Neuml fakt host neuml anglishte ka kuptimin e mikpriteumlsit
Shqipja dhe gjuheumlt e Ballkanit - Albanian and Balkan Languages
238
Neuml (1a) kombinimi ndeumlrmjet nyjeumls ndashi dhe barteumlsit teuml saj emrit-rreumlnjeuml Libr- beumlhet ashtu qeuml fraza nominale del nga leksikoni mental si njeuml gjymtyreuml apo njeuml fjaleuml [Libr-i]NP e cila peumlrbeumlhet nga emri (rreumlnja) dhe nyja Emri Libr- ka tiparin [-CL] (qeuml do teuml thoteuml nuk eumlshteuml klitik) kurse nyja ka tiparin [+def] qeuml do teuml thoteuml i caktuar dhe [-CL] qeuml do teuml thoteuml se nuk eumlshteuml klitik Meqeuml ato janeuml teuml kombinuara para se teuml dalin nga leksikoni ateumlhereuml thuhet se kombinimi i tyre eumlshteuml beumlreuml neuml dome-nin morfologjik9 Neuml shembullin (1b) emri Libr- dhe nyja ndashi dalin nga leksikoni mental dhe kombinohen neuml domenin sintaksor duke dheumlneuml njeuml frazeuml nominale [ [Libr-]NP[-i]DET] NP Tiparet e emrit janeuml [-CL] [-def] kurse ato teuml nyjeumls [+CL] [+def]
Ngjasheumlm mund teuml thuhet edhe peumlr gjuheumlt e tjera ballkanike (1) a) [Kniga-ta]NP ose arsquo) [ [Kniga-]NP[-ta]DET] NP bullgarisht
b) [Carte-a]NP ose brsquo) [ [Carte-]NP[-a]DET] NP rumanisht c) [Kniga-ta]NP ose crsquo) [ [Kniga-]NP[-ta]DET] NP maqedonisht
Meuml konkretisht afiks apo klitik neumlnkupton se a duhet nyja teuml trajtohet neuml nivel teuml fjaleumls (afiks) apo neuml nivel teuml frazeumls (klitik) Peumlr da-llim nga afikseumlt klitikeumlt konsideron si forma teuml ndeumlrmjetme ato janeuml as fjaleuml e as forma teuml lidhura ose mund teuml thuhet se janeuml edhe fjaleuml e edhe forma teuml lidhura Peumlr keumlteuml arsye kombinimi i njeuml klitiku me bar-teumlsin eumlshteuml meuml kompleks ai beumlhet neuml domenin morfologjik sintaksor por edhe fonetik Theumlneuml ndryshe ata dallojneuml nga afikseumlt neuml sintakseuml formeuml dhe veti fonologjike
Peumlr teuml ilustruar njeuml gjeuml teuml tilleuml po marrim njeuml shembull teuml huazuar nga Fromkin (200071)10 peumlr gjenitivin saksonik lsquos dhe mbareseumln ndashs e shumeumlsit neuml gjuheumln angleze Ata kaneuml forma teuml njeumljta morfologjike por i pari eumlshteuml klitik kurse i dyti afiks
a) The girl I sawrsquos flowers b) The girl I saw yesterdayrsquos flowers c) The girl who helped mersquos flowers d) The girl who was helpfulrsquos flowers
Neuml (3) kur peumlrdoret njeuml fjali lidhore gjenitivi saksonik lsquos mund
9 Teoriteuml e fundit transformacionaliste siccedil eumlshteuml Programi Minimalist i Ccedilomskit mbeumlshteten neuml njeuml
ldquojo-leksikalizeumlmrdquo radikal Sipas keumltij programi neumlse elementi flektiv nuk eumlshteuml pjeseuml e kompoziteumls ateumlhereuml ai eumlshteuml pjeseuml e sintakseumls Theumlneuml ndryshe sipas keumlsaj teorie edhe po teuml ishte nyja afiksi ajo i bashkeumlngjitet barteumlsit neuml domenin sintaksor e jo morfologjik Shiko meuml gjereumlsisht Boumlrjas (1998 41-42) dhe referimet neuml autoreuml teuml tjereuml aty
10 Fromkin V et al (2000) Linguistics-An Introduction to Linguistic Theory Blackwell Oxford
Shqipja dhe gjuheumlt e Ballkanit - Albanian and Balkan Languages
239
teuml jeteuml pas foljes (3a) ndajfoljes (3b) peumlremrit (3c) apo mbiemrit (3d) Mbaresa e shumeumlsit ndash s neuml gjuheumln angleze peumlrdoret meuml ndryshe se lsquos i gjenitivit Mbaresa -s e shumeumlsit nuk vendoset neuml fund teuml frazeumls nomi-nale sepse shumeumlsi i King of England (mbreti i Angliseuml) nuk eumlshteuml King of England-s por thuhet King-s of England dhe shumeumlsi neuml fjalineuml lidhore girl I saw (vajzeumln qeuml e pasheuml) girl we were talking about (vajzeumln peumlr teuml cileumln bisedonim) apo girl who helped me (vajzeumln e cila meuml ndihmoi) eumlshteuml girl-s I saw girl-s we were talking about dhe girl-s who helped me Theumlneuml ndryshe shumeumlsi beumlhet duke i shtuar mbareseumln apo afiksin ndashs gjithnjeuml kryefjaleumls seuml fjaliseuml lidhore (2) a) girlrsquos I saw
b) girlrsquos we were talking about c) girlrsquos who helped me
Pra afiksi i ngjitet gjithnjeuml teuml njeumljteumls kategori leksikore (psh emrit neuml shembullin 4) kurse gjenitivi saksonik lsquos apo klitiku mund ti bashkeumlngjitet kategorive teuml ndryshme leksikore emrit foljes ndajfol-jes peumlremrit mbiemrit etj
Shpesh dallimi ndeumlrmjet klitikeumlve dhe afiksave nuk eumlshteuml i qarteuml si neuml shembullin e meumlsipeumlrm Neuml ato raste zakonisht merret peumlr bazeuml de-finicioni i klitikut dhe definicioni i afiksit Por modelet dhe teoriteuml e ndryshme gramatikore peumlrveccedil tjerave dallohen edhe peumlr nga definicioni i keumltyre formave Neuml keumlteuml punim nuk do teuml merremi me definimin e keumltyre formave por ideja eumlshteuml teuml aplikojmeuml kritere neutrale teuml cilat japin rezultate objektive Neuml literatureuml kriteret e shtruara nga Zwicky dhe Pullum (1983) konsiderohen si kritere meuml kredibile dhe meuml neutrale peumlr peumlrcaktimin e dallimit ndeumlrmjet klitikeumlve dhe afiksave E meta (eventuale) e tyre eumlshteuml se autoreumlt synojneuml ti klasifikojneuml format e lidhura neuml dy grupe klitik ose afiks Qasja e tilleuml mund teuml nxjerreuml veumlshteumlrisi ngase siccedil ndodh edhe me dukuriteuml e tjera neuml gjuheumlsi keumlnaqja e secilit kusht apo kriter eumlshteuml i pamundsheumlm sepse sjellja e elementeumlve nuk eumlshteuml gjithnjeuml e qeumlndrueshme Prandaj nuk duhet teuml presim qeuml rezultatet teuml sigurojneuml njeuml mbyllje teuml prereuml dhe peumlrfun-dimtare por analiza gjithsesi do teuml sigurojeuml njeuml evidenceuml meuml teuml besueshme lidhur me ccedileumlshtjen a eumlshteuml nyja klitik apo afiks dhe njeuml pasqyrim meuml teuml sakteuml teuml tipareve morfo-sintaksore
Zwicky dhe Pullum neuml punimin e tyre lidhur me peumlrcaktimin e statusit (klitik apo afiks) teuml mbareseumls mohuese lsquont neuml gjuheumln angleze propozojneuml keumlto kritere
Shqipja dhe gjuheumlt e Ballkanit - Albanian and Balkan Languages
240
(3) (i) Klitikeumlt kaneuml liri meuml teuml madhe neuml peumlrzgjedhjen e barteumlsve se sa afiksat (ii) Mospeumlrputhjet arbitrare janeuml meuml shumeuml karakteristikeuml e afiksave se sa klitikeumlve (iii) Veccediloriteuml morfo-fonologjike janeuml meuml shumeuml karakteristikeuml e afikseve se e
klitikeumlve (iv) Veccediloriteuml semantike janeuml meuml shumeuml karakteristikeuml e afikeumlsve se sa klitikeumlve (v) Rregullat sintaksore mund teuml afektojneuml afikseumlt por jo klitikeumlt (vi) Klitikeumlt mund ti ngjiten ndonjeuml materiali i cili ka klitikeuml kurse afiksi nuk
mund ta beumlneuml njeuml veprim teuml tilleuml
11 Kriteri i pareuml klitikeumlt kaneuml liri meuml teuml madhe neuml peumlrzgjedhjen e barteumlsve se sa afikseumlt
Afikseumlt zakonisht kombinohen veteumlm me njeuml kategori leksikore kurse klitikeumlt mund teuml kombinohen me kategori teuml ndryshme leksikore Teuml shohim tani se si kombinohen nyjat neuml gjuheumlt ballkanike
A Gjuha Shqipe
(4) a) djal-i i mireuml emeumlr b) i mir-i djaleuml mbiemeumlr c) cil-in djaleuml peumlremeumlr pyeteumls d) teuml par-in djaleuml rreshtor e) i im-i djaleuml pronor
Neuml keumlteuml punim teuml gjitha kombinimet e nyjeumls me njeuml (lloj) peumlr-emri do ta kategorizojmeuml si kombinim me peumlremeumlr Nyja neuml gjuheumln shqipe peumlrveccedil pronorit dhe peumlremrit pyeteumls kombinohet edhe me peumlremrat e pacaktuar (asnjeumlr-i) lidhor (cil-i) refleksiv (vetvet-en) etj Neuml shembullin (6) veumlrejmeuml se nyja kombinohet me elemente teuml ndry-shme leksikore teuml domenit nominal emeumlr mbiemeumlr peumlremeumlr dhe rre-shtor Ajo gjithnjeuml eumlshteuml e vendosur neuml gjymtyreumln e pareuml teuml frazeumls no-minale dhe neumlse supozojmeuml se nyja i ngjitet keumlsaj gjymtyre neuml sinta-kseuml ateumlhereuml mund teuml themi se ajo eumlshteuml gjithnjeuml neuml pozicionin e dyteuml teuml frazeumls nominale Klitikeumlt e pozicionit teuml dyteuml neuml literatureuml janeuml teuml njohur si klitikeuml teuml Wackernagel (sipas gjuheumltarit Jacob Wackernagel) Ky fakt leuml teuml konkludohet se liria e zhvendosjes seuml klitikut eumlshteuml e kufizuar Meqeuml nyja kombinohet me jo veteumlm njeuml lloj kategori leksi-kore dhe neumlse ky kriter merret si kriter kyccedil apo i veteumlm ateumlhereuml mund teuml thuhet se nyja e shqipeumls eumlshteuml klitik
Lidhur me keumlteuml sjellje teuml nyjeumls janeuml shprehur edhe disa gjuheumltareuml teuml shqipes keumlshtu Cipo pohon ldquonyjat kaneuml keumlteuml teuml veccedilanteuml qeuml mund ta sub-
Shqipja dhe gjuheumlt e Ballkanit - Albanian and Balkan Languages
241
stantivojneuml ccedilfareumldo pjese teuml ligjeumlrateumls peumlrveccedil foljesrdquo (Sintaksa f 68) kurse peumlr Newmark kjo dukuri paraqet njeuml ndeumlrrim teuml kategoriseuml gramatikore brenda frazeumls nominale (grammatical category switching) sepse kur mbiemri del neuml poziteuml teuml pareuml beumlhet emeumlr ndeumlrkaq emri shndeumlrrohet neuml mbiemeumlr Rrjedhimisht mbiemri ishte dashur teuml sheumlnon individin (ose sendin) kurse emri teuml sheumlnon njeuml tipar teuml atij individi Keumltu po beumljmeuml njeuml digresion Edhe sipas Gramatikeumls seuml Akademiseuml prania e nyjeumls sheumlnon emrin Prandaj neuml shembullin
(5) Puna e beumlneuml [[njeri-un] [njeri]
Gjymtyra e pareuml neuml frazeumln nominale teuml kundrineumls njeri-un eumlshteuml emeumlr kurse gjymtyra e dyteuml njeri eumlshteuml mbiemeumlr Neumlse eumlshteuml keumlshtu ateumlhereuml del se shembulli (8)
(6) a) Agimi bleu vetureuml b) Agimi e bleu vetureuml
nuk ka kundrineuml sepse vetureuml nuk eumlshteuml njeuml emeumlr i veumlrteteuml11 sepse nuk pasqyron njeuml send por njeuml tipar (apo bashkeumlsi tiparesh) i cili e karak-terizon konceptin vetureuml Peumlr keumlteuml arsye edhe rimarrja e kundrineumls neuml shembullin (8b) eumlshteuml e pamundshme sepse antecedenti (-e) nuk ka neuml keuml teuml referohet sepse vetureuml nuk eumlshteuml send por eumlshteuml tipar Mireumlpo keumlshtu nuk mendojneuml edhe autoreumlt e keumlsaj gramatike sipas tyre neuml gju-heumln shqipe kundrina e drejteuml mund teuml del edhe neuml keumlteuml formeuml pra pa nyje Sipas Kallullit12 (1999) neuml keumlteuml rast frazeumls nominale i mungon komplet njeuml shtreseuml sintaksore e cila eumlshteuml refleks i tiparit morfo-sin-taksor teuml shquarsiseuml apo nyja e cila koheumlt e fundit konsiderohet si kokeuml e frazeumls nominale Pohimet e Cipos13 dhe Newmark14 i shkojneuml peumlr
11 Dilema rreth keumlsaj ccedileumlshtje nuk eumlshteuml e re Buumlhler citon gjuheumltarin Walter Porzig (1924) sipas teuml cilit
emri pa nyjeuml nuk eumlshteuml emeumlr i mireumlfillteuml (f 345) Mireumlpo kjo dilemeuml nuk e ka humb as aktualitetin Keumlshtu psh Baker neuml monografineuml e vet rreth peumlrkufizimit teuml kategorive leksikore konstaton ldquo X eumlshteuml emeumlr neumlse X eumlshteuml kategori leksikore dhe X siguron indeksin e referenceumlsrdquo (f 9) Peumlr dallim nga emri i cili duhet teuml siguron identitetin dhe referenceumln e atij identiteti mbiemri nuk ka nevojeuml peumlr asnjeumlrin nga keumlta dy kushte Buumlhler Karl (2011) Theory of Language-The representational function of language John Benjamins Amsterdam Baker Mark (2003) Lexical Categories Oxford University Press Oxford
12 Kallulli Dalina (1999) The Comparative Syntax of Albanian on the Contribution of syntactic Types to Propositional Interpretation Durham University httpethesesduracuk
13 Cipo K (1952) Sintaksa Tiraneuml Pohimi i Cipos eumlshteuml neuml frymeumln e Wackernagel i cili forceumln substantivuese teuml nyjeumls nuk e parasheh veteumlm peumlr nyjeumln shqipe apo veteumlm peumlr nyjat e prapavendosura por peumlr nyjat neuml peumlrgjitheumlsi (Buumlhler po aty f 346)
14 Newmark L (1982) Modern Albanian A Reference Grammar for Students Stanford CA
Shqipja dhe gjuheumlt e Ballkanit - Albanian and Balkan Languages
242
shtati keumlsaj teze Teuml rikujtojmeuml nyja eumlshteuml edhe lokus i teuml gjitha tipa-reve morfo-sintaksore teuml frazeumls nominale
Le ti kthehemi tani temeumls kryesore Ka raste kur nyja nuk shfaqet gjithnjeuml neuml pozicion e dyteuml teuml frazeumls nominale Keumlteuml pozicion-nim e bllokon ndajfolja por edhe gjymtyreuml teuml tjera
(7) a) shumeuml i mir-i djaleuml b) dy meuml teuml mir-eumlt djem c) gjitheuml teuml mir-eumlt djem d) ky i mir-i djaleuml
e) ai i mir-i djaleuml etj
Prandaj peumlr gjuheumln shqipe lidhur me keumlteuml kriter mund teuml peumlr-mbyllet si vijon
(8) Neuml gjuheumln shqipe nyja e shquar kombinohet me keumlto elemente leksikore teuml domenit nominal emeumlr mbiemeumlr peumlremeumlr dhe rre-shtor Ajo shpesh mund teuml gjendet neuml pozicionin e dyteuml teuml frazeumls nominale
B Gjuha rumune
Ngjasheumlm si nyja e shqipes nyja e shquar (ul mask Sing dhe le fem PL) e rumanishtes gjithashtu shfaqet neuml pozicionin e dyteuml
(9) a) om-ul bun burr-i i mireuml emeumlr b) bun-ul om i mir-i burreuml mbiemeumlr
Neuml gjuheumln rumune barteumls i nyjeumls rregullisht mund teuml jeneuml emri dhe mbiemri Keumlteuml e beumljneuml edhe rreshtori i pareuml intii-ul) dhe rreshtori i fundit ultim-ul
(10) a) intii-ul etaj i par-i kat ( kati i pareuml) rreshtori i pareuml b) ultim-ul i fund-it kat ( kati i dyteuml) rreshtori i fundit
Nyja e rumanishtes nuk mund teuml kombinohet me peumlremra teuml pakufisheumlm ndajfolje numeumlroreuml etj
(11) a) tot-ul oraş teumlreuml-DEF qytet b) tot oraş-ul i teumlreuml qytet-i c) fort-ul satilderac oraş shumeuml-DEF i varfeumlr qytet d) foarte satilderac-ul oraş shumeuml i varfeumlr-i qytet e) doi copii-i dy feumlmijeuml-t
Neuml (11-12) gjithashtu veumlrejmeuml se nyja e shquar merr gjithnjeuml pozicionin e dyteuml brenda frazeumls nominale Prandaj peumlr gjuheumln rumune mund teuml thuhet
Shqipja dhe gjuheumlt e Ballkanit - Albanian and Balkan Languages
243
(12) Neuml gjuheumln rumune nyja e shquar mund teuml kombinohet me emeumlr mbiemeumlr rreshtorin e pareuml dhe rreshtorin e fundit Ajo shpesh merr pozicionin e dyteuml neuml frazeumln nominale
C Gjuha bullgare
Gjuha bullgare nuk ka morfologji teuml rasave Prania e nyjeumls nuk e mundeumlson ndeumlrrimin e renditjes seuml gjymtyreumlve ajo mbetet e ngulitur mbiemri gjithnjeuml qeumlndron para emrit dhe nuk del pas tij (cf Vul-chanova and Giusti)15
(13) a) momče-to djal-i emeumlr b) goljamo-to momče i madh-i djaleuml mbiemeumlr c) prvi-te dve bukvi teuml parat dy letra rreshtor d) dve-te prvi bukvi dy-DEF teuml parat letra num e) tvoja-ta prva xubava roklja i yt-i i pari bukur fustan pron f) vsički-te studenti teuml gjitheuml-DEF studenteumlt pakuf
Neuml gjuheumln bullgare nyja e shquar kombinohet me emeumlr mbie-meumlr peumlremeumlr rreshtor dhe numeumlror Ajo shfaqet edhe meuml shpesh neuml pozicionin e dyteuml se sa neuml gjuheumln rumune e gjuheumln shqipe Mireumlpo edhe neuml keumlteuml gjuheuml pozicioni i dyteuml mund teuml bllokohet neumlpeumlrmjet ndaj-foljes apo ndonjeuml gjymtyre tjeteumlr
(14) a) mnogo vernik-at na žena si maž shumeuml besnik ndaj gruas burreuml b) mnogo-to sella shumeuml-DEF fshatra c) poveče-to sela shumica-DEF e fshatra
d) Onja moj-at maž mi izjede glava-ta Ky im-DEF burreuml meuml heumlngri kokeuml-DEF
Neuml shembujt (16b) dhe (16c) mnogo dhe poveče sipas Ortmann dhe Popescu (2000) janeuml mbiemra e jo ndajfolje
D Gjuha maqedone
Edhe gjuha maqedone nuk ka morfologji teuml rasave (Friedman 1993 260) dhe prania e nyjeumls nuk e ndeumlrron renditjen e gjymtyreumlve teuml frazeumls nominale (Friedman 1993 286) mbiemri gjithnjeuml del para emrit16
(15) a) čovek-ot njeri-DEF emeumlr b) dobr-iot čovek i mireuml-DEF njeri mbiemeumlr c) dober čovek-ot i mireuml njeri-DEF
15 Vulchanova and Giusti (1998 144) Fragments of Balkan Nominal Structure University of Venice
Working Papers in Linguistics Venice vol 8 nr1 141-172 16 Friedman Victor (1993) Macedonian Neuml Comrie Bernard and Corville Corbet The Slavonic
Languages Routledge New York 249- 305
Shqipja dhe gjuheumlt e Ballkanit - Albanian and Balkan Languages
244
d) moj-ot časovnik i im-DEF oreuml pronor e) prva-ta rabotna nedela e para punues javeuml rreshtor f) dve-te prvi rabotni nedeli dy-DEF teuml pareuml punuese javeuml numeumlror
g) si-te ovie studenti teuml gjitheuml keumlta studenteuml pakuf
Neuml gjuheumln maqedone nyja e shquar merr shumeuml meuml shpesh pozicionin e dyteuml se sa neuml gjuheuml teuml tjera Madje nyja mund teuml kombinohet me fjaleumln e pareuml edhe kur kjo fjaleuml nuk eumlshteuml peumlrcaktor i emrit17
(16) četiri-te stotini lugrsquoe kateumlr-DEF qind njereumlz numeumlror
Njeuml dukuri e tilleuml nuk shfaqet neuml gjuheumln bullgare
(17) a) četiri-stotin-te čoveka b) četiri-te stotin čoveka
Edhe neuml maqedonishte ndajfolja e bllokon pozicionin e dyteuml
(18) a) mnogo-to golem čovek b) mnogo golem-ot čovek
E Peumlrmbyllje e kriterit teuml pareuml
Siccedil pameuml neuml teuml gjitha gjuheumlt ballkanike nyja e shquar kombino-het me seuml paku dy lloje teuml njeumlsive leksikore dhe shpesh merr pozicio-nin e dyteuml brenda frazeumls nominale Peumlr gjuheumltareumlt si Boumlrjas dhe Harri-son ky kriter tregon qarteuml se nyja shquese neuml gjuheumlt ballkanike eumlshteuml meuml shumeuml klitik se sa afiks
Konkluzat e Boumlrjas dhe Harrison beumlhen meuml dometheumlneumlse kur kihet parasysh se nyja suedeze i bashkeumlngjitet veteumlm emrit
(19) a) [Gris-en] NP grymtade (derr-i hungeumlroi)
b) [Den haumlr gamla smutsiga gris-en] NP grymtade (ky derr i vjeteumlr hungeumlroi)
c) [ Gris-en med laumlng shans] grymtade (derr-i me bisht teuml gjateuml hungeumlroi)
Neuml (20) nyja e gjuheumls suedeze -n vazhdimisht i ngjitet emrit pa-vareumlsisht se a gjendet ai neuml balleuml (20a dhe 20c) apo neuml fund (20b) teuml frazeumls nominale Pra pozicioni i nyjeumls sipas pozicionit teuml emrit Meqeuml ajo kombinohet veteumlm me emeumlr nyja suedeze i ngjan mbareseumls seuml shumeumlsit neuml gjuheumln angleze si neuml shembullin (4) kurse nyjat neuml gjuheumlt ballkanike meuml shumeuml i ngjajneuml gjenitivit sakson por kryekeumlput neuml domenin nominal Nyja gjenitiv sakson eumlshteuml aktive edhe neuml domenin verbal
Gjithashtu neumlse kihet parasysh se gjymtyreumlt e frazeumls nominale
17 Shih edhe Friedman Victor (200132) Macedonian httpwwwseelrcorg8080grammarmainframejspnLanguageID=3
Shqipja dhe gjuheumlt e Ballkanit - Albanian and Balkan Languages
245
shpesh marrin funksione teuml njeumljta ani pse forma e tyre mund teuml tregon njeuml lloj tjeteumlr teuml elementit leksikor (rreshtor pronor etj) ata neuml fakt teuml gjitheuml ushtrojneuml funksionin e peumlrcaktorit teuml emrit Keumlshtu qeuml mund teuml themi se nyja e shqipes rumanishtes18 dhe bullgarishtes kombinohet me dy lloj gjymtyreumlsh teuml frazeumls nominale emeumlr dhe peumlrcaktor Pran-daj sipas keumltij kriteri nyjat e keumltyre gjuheumlve (kushtimisht19) mund teuml konsiderohen se janeuml afiks e jo klitik Peumlr nyjeumln e maqedonishtes nuk mjafton veteumlm kaq Neuml shembullin (18) ajo mund teuml kombinohet edhe me njeuml fjaleuml brenda frazeumls nominale e cila nuk eumlshteuml peumlrcaktor i emrit
12 Kriteri i dyteuml Mospeumlrputhjet arbitrare janeuml meuml shumeuml karakteris-tikeuml e afikseve se sa e klitikeumlve
Sipas Ortmann dhe Popescu (2000303) ekzistojneuml disa mbiemra dhe emra neuml gjuheumln rumune teuml cileumlt nuk kaneuml eptim dhe si pasojeuml nuk mund teuml kombinohen me nyjeumln shquese
(20) şic (i menccedilur) incuracirc-lume (ngateumlrrestar)
Kurse Halpern (1994 168) pohon se disa mbiemra neuml gjuheumln bullgare dhe maqedone teuml cileumlt kaneuml origjineuml teuml huaj nuk mund teuml kombinohen me nyjeumln
(21) serbez-ta žena (grindavece-DEF grua)
Neuml gjuheumln shqipe ekzistojneuml gjithashtu mbiemra teuml cileumlt nuk mund teuml kombinohen me nyjeumln shquese
(22) detyr-eumln (ccedileumlshtj-en) kyccedil(e) syrin blu kyccedil-eumln detyreuml (ccedileumlshtje) blu-DEF sy
apo mbiemrat teuml cileumlt nuk mund teuml dalin para emrit
(23) flamur-i rus rus-i flamur
Peumlr shkak se mospeumlrputhjet morfologjike nuk janeuml edhe aq teuml shpeshta neuml gjuheumlt ballkanike sipas Lyons (1999 71) keumlto nyja nuk kaneuml status teuml qarteuml morfologjik prandaj nuk eumlshteuml e pabazeuml teuml supozohet se ato
18 Sipas Lyons (199974) nyjat bullgare dhe rumune janeuml klitik Madje ai pohon se nyja rumune eumlshteuml
klitik i peumlrpikteuml Wackernagel kundrejt nyjeumls bullgare pozicionin e dyteuml teuml seuml cileumls e bllokon ndaj-folja Peumlr Lyons eumlshteuml interesant se nyja e rumanishtes eumlshteuml goxha e integruar me barteumlsin e saj keumlshtu qeuml morfema e nyjeumls nuk mund teuml ndahet dhe eumlshteuml barteumlse e tipareve kryesore teuml frazeumls nominale
19 Shiko digresionin e peumlrmendur meuml hereumlt
Shqipja dhe gjuheumlt e Ballkanit - Albanian and Balkan Languages
246
nuk janeuml afikse teuml fjaleumls por janeuml afikse teuml frazeumls me njeuml status teuml caktuar sintaksor Neuml keumlteuml kuptim Lyons pohon se nyja e shqipes sillet si nyja e pa-ravendosur e gjuheumls standarde arabe -al format e seuml cileumls sakteumlsisht mund teuml parashihen me rregulla teuml peumlrgjithshme20
13 Kriteri i treteuml veccediloriteuml morfo-fonologjike janeuml meuml shumeuml karak-
teristikeuml e afikseve se sa klitikeumlve
Sipas Zwicky e Pullum kjo nuk eumlshteuml njeuml e papritur neumlse kihet para-sysh se kur dy gjymtyreuml kombinohen neuml sintakseuml ato nuk kaneuml informata (fonologjike) paraprake peumlr njeumlra tjetreumln prandaj nuk pritet teuml keteuml ndeumlrri-me morfo-fonologjike teuml papritura ndeumlrrimet eventuale janeuml meuml shumeuml pasojeuml e rregullave teuml peumlrgjithshme fonologjike teuml gjuheumls peumlrkateumlse Ndry-she qeumlndron puna neumlse kombinimi beumlhet neuml rrafshin morfologjik Neuml at rast teuml dy njeumlsiteuml leksikore paraprakisht posedojneuml informatat fonologjike peumlr njeumlra tjetreumln prandaj ato dalin si njeuml fjaleuml e vetme nga leksikoni veteumlm ateumlhereuml kur ldquopajtohenrdquo me njeumlra ndash tjetreumln Por keumlto ldquopajtimerdquo nganjeumlhereuml janeuml arbitrare dhe nuk janeuml neuml peumlrputhje me rregullat e peumlrgjithshme fono-logjike teuml gjuheumls peumlrkateumlse Sipas Zwicky e Pullum pikeumlrisht keumlto veccedilori arbitrare janeuml evidenceuml bindeumlse dhe e mjaftueshme peumlr teuml pohuar se njeuml ele-ment i caktuar eumlshteuml afiks Mireumlpo duhet theksuar se neumlse neuml ndonjeuml gjuheuml nuk haset neuml ndonjeuml arbitraritet teuml tilleuml kjo evidenceuml nuk deumlshmon se ele-menti i trajtuar eumlshteuml klitik por veteumlm tregon se kjo evidenceuml nuk ka dheumlneuml deumlshmi se elementi ka status teuml afiksit21
Peumlr teuml ilustruar se ccedilrsquopo neumlnkuptohet me rregulla fonologjike po ndihmohemi me disa teuml dheumlna nga Bevington22
(24) a) djal-i mik-u emeumlr b) dol-i ik-u folje
Sipas Bevington (1970 121) nyja e shquar e emeumlrores teuml gjiniseuml mashkullore neuml njeumljeumls -i paraqitet pas teuml gjitha bashkeumltingeumllloreve me tipare fonologjike [-prapa] kurse nyja -u shfaqet pas segmenteve [+prapa] -k- g -h dhe zanoreve -a -i dhe -e (25a) Ky distribucion eumlshteuml identik me dis-
20 Ky pohim i Lyons nuk i jep apriori nyjeumls shqipe apo arabe statusin e klitikut por veteumlm leuml teuml kuptohet
se peumlrcaktimi jo arbitrar i formave teuml nyjeumls shqipe (dhe arabe) nuk eumlshteuml deumlshmi peumlr statusin e afiksit 21 Shiko Kersti Boumlrjars amp Pauline Harries (2008 14) The clitic-affix distinction historical change and
Scandinavian bound definiteness marking Journal of Germanic Linguistics 20(4) 289mdash350 22 Bevington Gary Loyd (1970) Albanian Phonology Dissertation University of Massachusetts
Shqipja dhe gjuheumlt e Ballkanit - Albanian and Balkan Languages
247
tribucionin e sheumlnuesit teuml veteumls seuml treteuml njeumljeumls teuml aoristit (25b)
Kurse neuml shembullin (26) neuml shikim teuml pareuml shtimi i bashkeumltin-geumlllores -r neuml fund teuml rrokjes te emrat duket se eumlshteuml pasojeuml e praniseuml seuml nyjeumls seuml shquar ndashi e cila ka shkaktuar ndryshime morfo-fonologjike neuml barteumlsin e saj
(25) sy sy-ri gji gji-ri bri bri-ri gju gju-ri ulli ulli-ri dru dru-ri mulli mulli-ri zeuml zeuml-ri
Mireumlpo ndeumlrrimet e rrokjes nga zero neuml ndashr si neuml (26) haset edhe neuml domenin verbal23 Sipas Bevington dukuria e tilleuml shfaqet te foljet teuml cilat ai fonologjikisht i klasifikon si folje [+R] siccedil eumlshteuml folja beumlj Paraqitja e ndashr te kjo folje neuml fund teuml rrokjes beumlhet veteumlm neuml aoristin njeumljeumls beuml-ra beuml-re dhe beuml-ri Fakti se peumlrveccedil alternimit (zero rarr r) edhe distribucioni sipeumlrfaqeumlsor neuml domenin nominal dhe verbal i keumlsaj mbarese peumlrputhet eumlshteuml deumlshmi e forteuml se alternimi neuml fund teuml rrokjes seuml emrit dhe foljes i neumlnshtrohen procesit teuml njeumljteuml24
Njeuml tjeteumlr shembull eumlshteuml edhe rasti i emrave forma e pashquar e teuml cileumlve peumlrfundon me njeuml ccedilift teuml zanoreve ndashua apo -ye25 (26) ftua fto-i patkua patko-i kua ko-i krua kro-i
langua lango-i peumlrrua peumlrro-i
Ndryshimet nga -ua neuml -o janeuml identike me ato teuml disa foljeve teuml cilat kalojneuml nga diateza peumlsore e veteumls seuml treteuml teuml aoristit neuml diatezeumln veprore u punua punoi
Mireumlpo jo gjithnjeuml njohja e formeumls fonologjike teuml barteumlsit teuml nyjeumls eumlshteuml e mjaftueshme peumlr teuml parashikuar formeumln e nyjeumls e cila varet nga tiparet themelore teuml frazeumls nominale
23 Bevington (po aty f 122) 24 Eumlshteuml interesant se Bevington (po aty f 124) propozon edhe njeuml alternativeuml tjeteumlr lidhur me emrat
dhe foljet teuml cilat marrin -r neuml mbarim teuml rrokjes Rregulla alternative (e peumlrgjithshme) fonologjike neuml at rast do teuml ishte -r shfaqet para afiksit- zanore Meqeuml edhe nyja e shquar mashkullore neuml emeumlrore teuml njeumljeumlsit eumlshteuml zanore (-i dhe ndashu) i bie qeuml paraqitja e -r neuml shembullin (26) eumlshteuml evidenceuml qeuml nyja eumlshteuml afiks Bevington e mbeumlshteteuml keumlteuml rregull me faktin se paraqitja e -r nuk beumlhet veteumlm peumlr shkak teuml praniseuml seuml nyjeumls Ai merr si shembull ndeumlrtimin e shumeumlsit te disa emra siccedil eumlshteuml p Sh emri zeuml i cili e ndeumlrton shumeumlsin e pashquar (pra pa nyje teuml shquar) duke i shtuar zanoren -a zeumlr-a Forma e shquar eumlshteuml zeumlr-a-t
25 Bevington (po aty f127-128)
Shqipja dhe gjuheumlt e Ballkanit - Albanian and Balkan Languages
248
(27) grua grua-ja pjepeumlr pjepr-i pe per-i krua kroi kodeumlr kodr-a dhe dhe-u
Por neuml gjuheumln shqipe ka kombinimi teuml emrit me nyjeumln e cila shkakton ndeumlrrime morfo-fonologjike neuml barteumlsin e nyjeumls teuml cilat nuk janeuml neuml peumlrputhje me rregullat fonologjike (28) a) dele del=ja apokopeumln e rrokjes seuml fundit26
b) baba baba=i ccedilrsquovendosje teuml theksit etj
Integrimi i nyjeumls me barteumlsin e vet beumlhet edhe neuml gjuheumlt e tjera ballkanike
maqedonisht
(29) a) gracircb shpineuml b) gracircb+ot gacircrb-at shpin-a metatezeuml c) teatar+ot teatr-ot teatr-i
bullgarisht
(30) a) grėk grek b) gėrk-ot metatezeuml
rumanisht
(31) a) familii + i famil-iei
Sipas keumltij kriteri del se nyjat neuml teuml gjitha gjuheumlt shkaktojneuml veccedilori morfo-fonologjike teuml barteumlsit qeuml nuk eumlshteuml veccedilori e klitikeumlve
14 Kriteri i kateumlrt veccediloriteuml semantike janeuml meuml shumeuml karakteristikeuml
e afikeumlsve se sa klitikeumlve
Te ky kriter neumlse kombinimi i nyjeumls me barteumlsin e vet beumlhet neuml rrafshin sintaksor ateumlhereuml ishte dashur qeuml kuptimi i frazeumls teuml nxirret nga parimi i kompozicionalitetit (parimi i Freges) i cili thoteuml se kup-timi i frazeumls eumlshteuml ekuivalent me kombinimin e kuptimeve teuml secileumls gjymtyreuml teuml frazeumls veccedil e veccedil plus sintaksa Neumlse kombinimi beumlhet neuml rrafshin morfologjik kuptimi i fjaleumls nuk eumlshteuml gjithnjeuml identik me kombinimin e kuptimive teuml pjeseumlve teuml saj27
Neuml gjuheumln shqipe emrat pa peumlrjashtim kombinohen me nyjeumln pra edhe me emrat e peumlrveccedileumlm Prania apo mosprania e saj te keumlta emra eumlshteuml e kushteumlzuar me kushte gramatikore e jo semantike Neuml gjuheumln rumune peumlrveccedil neuml rrethana emfatike nyja nuk eumlshteuml e prani-
26 Shiko Harrison (1998) 27 Shiko Zwicky amp Pullum (1983 505)
Shqipja dhe gjuheumlt e Ballkanit - Albanian and Balkan Languages
249
shme te emrat e peumlrveccedileumlm peumlrveccedil emrave gjeografikeuml Te gjuha bull-gare e maqedone emrat e peumlrveccedileumlm dhe gjeografikeuml paraqiten veteumlm neuml rrethana emfatike
Neuml gjuheumln shqipe dhe rumune kur emrat kombinohen me emra pas disa parafjaleumlve (psh ndashneuml neuml shqip dhe ndashpe neuml rumanisht) ata nuk mund teuml kombinohen me nyja (33a b) (32) a) neuml karrige (n) arsquo) neuml karrige-n e verdheuml
b) pe scaun (ul) brsquo) pe scaun-ul galben
Mireumlpo kur ata kombinohen edhe me ndonjeuml peumlrcaktor tjeteumlr vendosja e nyjeumls eumlshteuml e detyrueshme (33 arsquo brsquo) 15 Kriteri i pesteuml rregullat sintaksore mund teuml afektojneuml afikseumlt por
jo klitikeumlt
Neuml shembullin (34) veumlrejmeuml se forma e nyjeumls ndashu beumlhet -i neumlse mbiemri zeuml vendin e emrit (33) a) mik-u i mireuml
b) i mir-i mik
Mireumlpo ky ndeumlrrim nuk eumlshteuml i kushteumlzuar nga kushtet morfo-sintaksore por siccedil u pa neuml kriterin e treteuml peumlr shkak teuml rregullave teuml peumlrgjithshme fonologjike teuml gjuheumls shqipe Ndeumlrrimi i formeumls mund teuml jeteuml i kushteumlzuar edhe peumlr shkaqe leksikore (34) a) daj-a i mireuml
b) i mir-i dajeuml
Emrat daja hoxha etj janeuml emra teuml huazuar teuml cileumlt kaneuml si veccedilori marrjen e nyjeumls seuml gjiniseuml femeumlrore
Dukuri teuml ngjashme paraqiten edhe neuml rumanishte (shiko Ortmman (200228) dhe Popescu (2003)29) (35) a) pap-a polonez pap-a polonez
b) polonez-ul papa polonez-i papeuml (36) a) profesor-ul mare profesor-i i madh
b) mare-le profesor i madh-i profesor
Neuml (36) ndeumlrrimi i formeumls seuml nyjeumls eumlshteuml i kushteumlzuar nga kushtet leksikore kurse neuml (37) peumlr kushte fonologjike
28 Ortmann Albert (2002 18) Kategorien des Nomens-Schnittstellen und Oumlkonomie Max Niemeyer
Verlag Tuumlbingen 29 Popescu Alexandra (2003 41) Morphophonologische Phaumlnomene des Rumaumlnischen Dissertation
Heinrich-Heine-Universitaumlt Duumlsseldorf
Shqipja dhe gjuheumlt e Ballkanit - Albanian and Balkan Languages
250
151 Bashkeumlrendimi i emrave dhe mbiemrave
Njeumlri ndeumlr indikacionet bindeumlse lidhur me statusin sintaksor eumlsh-teuml edhe mos-peumlrseumlritja e nyjeumls te strukturat bashkeumlrenditeumlse Kur nyja eumlshteuml meuml e pavarur dhe peumlrdorimi i saj eumlshteuml jo aq i ngulitur foleumlsit mund ta sheumlnojneuml ateuml veteumlm njeuml hereuml sepse fusha e veprimit apo sko-pusi i saj nuk kufizohet veteumlm neuml gjymtyreumln e pareuml Mireumlpo neumlse nyja eumlshteuml e integruar me emrin (apo mbiemrin) fusha e veprimit teuml saj eumlshteuml e kufizuar dhe nuk mund teuml peumlrfshineuml edhe gjymtyreumln e dyteuml prandaj edhe nevoja qeuml ajo trsquoi prapavendoset secilit emeumlr dhe mbi-emeumlr Sipas Mladenova30 (2007 44) kur dy emra bashkeumlrenditen norma aktuale e bullgarishtes keumlrkon qeuml nyja teuml jeteuml e pranishme neuml secilin emeumlr Mireumlpo njeuml rregulle teuml tilleuml nuk i neumlnshtrohen edhe mbiemrat neumlse ata aplikojneuml peumlr referentin e njeumljteuml si neuml shembullin (38c) nyja duhet trsquoi prapavendoset veteumlm mbiemrit teuml pareuml Peumlr keumlteuml arsye si evidenceuml po sjellim veteumlm shembujt me mbiemra
(37) a) E gjor-a dhe e mjer-a vajzeuml shq b) bun-ul şi inteligjent-ul linguist i mireuml-DEF dhe inteligjent-DEF gjuheumltar rum c) xubavi-te i novi(-te) čanti teuml bukur-DEF dhe teuml re ccedilanteuml bullg d) ubavi-te i novi(-te) automobili teuml bukur-DEF dhe teuml ri-DEF maq
Neuml gjuheumln shqipe dhe rumanishte prania e nyjeumls eumlshteuml e obligueshme neuml teuml dy mbiemrat (38ab) kurse neuml maqedonishte ngjasheumlm si neuml bullga-rishte mjafton qeuml nyja trsquoi prapavendoset veteumlm njeumlrit mbiemeumlr (38d)31
152 Bashkeumlrendimi me deumlftorin
Sipas disa gjuheumltareumlve neumlse nyja ka status sintaksor ateumlhereuml ajo zeuml pozicion teuml njeumljteuml strukturor sikurse deumlftori prandaj neumlse prania e nyjeumls e peumlrjashton pranineuml e deumlftorit ose prania e deumlftorit e peumlrjashton pranineuml e nyjeumls ateumlhereuml njeuml shfaqje e konsiderojneuml teuml jeteuml evidenceuml se nyja ka status sintaksor Pohimi i tilleuml i cili daton qysh nga Bloom-field-i (1933203)32 eumlshteuml peumlrvetsuar nga shumeuml gjuheumltareuml dhe eumlshteuml beumlreuml pjeseuml standarde e shumeuml gramatikave33 dhe librave teuml gjuheumlsiseuml34
30 Mladenova Olga M (2007 44) Definiteness in Bulgarian-Modelling the Processes of Language
Change Mouton de Gruyter Berlin-New York 31 Shiko Ortmann dhe Popescu (2001) 32 Bloomfield Leonard (1933) Language London George Allen amp UNWIN Ltd Peumlrveccedil deumlftorit
Bloomfield merr edhe pronorin teuml cilin do ta trajtojmeuml neuml paragrafin e ardhsheumlm 33 Heidolph et al (1981 306) Grundzuumlge einer deutschen Grammatik Berlin Akadamie Verlag