Shqipëria: Axhenda e Re e Rritjes Ekonomike Banka Botërore 2010, Memorandumi Ekonomik i Vendit Tiranë 13 dhjetor 2010 Ron Hood Erjon Luçi Borko Handjiski
Shqipëria: Axhenda e Re e Rritjes Ekonomike
Banka Botërore 2010, Memorandumi Ekonomik i Vendit
Tiranë 13 dhjetor 2010
Ron HoodErjon Luçi
Borko Handjiski
Përmbajtja
Pritjet e ekonomive Evropiane dhe Rajonale (pas-krizës)
Progresi ekonomik i Shqipërisë
Axhenda e re e rritjes ekonomike– Kapitali Human
– Teknologjia e Informacionit dhe Komunikimit
– Energjia
– Qeverisja dhe Sundimi i Ligjit
Perspektiva Evropiane dhe Rajonale
Rritja ekonomike u ngadalësua në 2008 dhe shumica e vendeve të Evropës
Juglindore kaluan në recesion në 2009
4
-8
-4
0
4
8
12
2007 2008 2009 2010 2011
Albania
Bosnia and Herzegovina
Kosovo
FYR Macedonia
Montenegro
Serbia
Croatia
Megjithë rigjenerimin gradual, PBB në 2010 do të jetë $40 mld. më e ulët se
sa parashikimi i saj para-krizës
5
Nga 2007 në 2010 deficitet fiskale u rritën shumë, dhe për rrjedhojë
borxhet publike u thelluan
6
Exportet e mallrave pësuan një rënie të konsiderueshme në 2009,
por u rigjeneruan në 2010
7
Hyrja e kapitaleve u ngadalësua dhe pritet të mbeten më të ulëta se në
periudhën e para-krizës
8
Hyrjet, si % e PBB
Huatë me probleme janë rritur dhekanë nivele më të larta se sa në vendet
e tjera në zhvillim
9
Kreditë me probleme të bankave (% totalit të kredive)
Qëndrueshmëria makroekonomike kërkon
konsolidimi fiskal, por…
Përmirësime të mëdha infrastukturore janë të nevojshme në një kohë kur financimi privat është i kufizuar
Rritja e moshës së popullsisë dhe e jetëgjatësisë ka rritur presionin mbi sistemet e pensioneve dhe sigurimet shëndetësore
Konkurrueshmëria kërkon zgjerimin e masës së individëve me kualifikim të lartë dhe rritjen e cilësisë të arsimit
Taksat mbi punën duhet të reduktohen për të inkurajuar formalizimin e punësimit
Nevoja e reformimit të sistemit të sigurimeve shoqërore duke përmirësuar targetimin
10
Rritja ekonomike do të varet nga: ecuria e ndërtimit dhe konsumit të brendshëm;
dhe rritja në Evropën Perëndimore Ndërtimi dhe konsumi u rriten shpejt përpara krizës të
mbështetura nga zgjerimi i shërbimeve financiare dhe kredisë. Ndërkohë që ato do të jenë dhe me të ngadalëtat për tu rigjeneruar
Rritja ekonomike afatgjatë ka nevojë për një bazë të shëndoshë produktiviteti dhe konkurueshmërie të përmirësuar për të qenë e qëndrueshme.
11
Rritja ekonomike e vedeve të Evropës Juglindore varet gjithmonë e më shumë prej Evropës Perëndimore, që mbetet e pasigurt
12
Sinkronizimi i Cikleve të Bizneseve(korrelacioni i rreshqitshëm 12-mujor i prodhimit industrial me vended a BE15)
Më shumë se gjysma e eksporteve të Evropës Juglindore shkon në BE, dhe shumica e HID vjen nga firmat e BE
13
Raporti i eksporteve ndaj totalit te eksporteve ne botë (%), 2008
Gati të gjitha dërgesat e emigrantëve vijnë nga Evropa Perëndimore
14
Origjina e degesave të emigranteve ne Evrope dhe Azine
Qednrore(%)
Performanca Ekonomike e Shqipërisë
Shqipëria ka patur rritjen eknomike më të shpejtë në Evropë, por ende mbetet
larg nivelit të të ardhurave të BE-10.
16
PBB për frymë në 2010 (në US$) Rritja e PBB 1998-2010 (mesataja vjetore)
Nëse mbahet kjo rritje e lartë ekonomike,ajo do të çojë në një kapje të shpejtë të
nivelve të të ardhurave të Evropës Juglindore dhe të BE-10
17
Skenari i rritjes bazuar në prirjet historike
Varfëria është përgjysmuar në 12% në 6 vite, 200,000 persona dolën nga varferia
prej vitit 2005 në 2008
2002 ndaj. 2008
18
Punësimi ka kaluar nga bujqësia në sektorë me produktivitet më të lartë
19
: Në % ndaj totalit të forcës punëtore
Të tjera
Sektori Publik
Shërbime
Tregti
Manifakturë
Miniera dhe utilitete
Bujqësi
Por një rritje e qëndrueshme e produktivitietit do të kërkojë investime
më të larta (jo-në-ndërtim) Punësimi më i lartë në sektorët e shërbimit dhe prodhimit ka
kompensuar deri tani rënien e punësimit në bujqësi
Rritja ekonomike e bazuar në këtë rishpërndarje mund të vazhdojë, por do të ezaurohet shpejt
Prandaj sfida për të mbështetur normat e larta të rritjesekonomike në të ardhmen është përmirësimi i produktivitetitbrenda-sektorëve
Rritja e produktivitetit dhe punësimit në industri dhe shërbime do të varet nga investimet në këta sektorë.
Po aq i rëndësishëm është plotësimi i kërkesës së aftësive të sektorëve me produktivitet më të lartë nga oferta e punës.
20 20
Megjithatë, investimet private jo-në-ndërtim, kanë rënë
0
5
10
15
20
25
30
35
2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007
Investimet si % ndaj PBB
Totali
Investimet private residenciale
Private jo në ndertim
Publike
21
Axhenda e re e Rritjes Ekonomike
Axhenda e re e Rritjes Ekonomike… për mbajtjen e ritmeve të larta të
rritjes ekonomikeSugjerohet të bazohet në katër shtylla:
Përmirësimin e cilësisë së kapitalit human (arsimi dhe aftësitë)
Zhvillimi i teknologjisë së informacionit dhe komunikimit (TIK)
Përmirësimi i cilësisë dhe eficiencës së sektorit të energjisë
Forcimin e qeverisjes dhe sundimit të ligjit
23
0
40
80
Ele
ktr
icit
eti
Info
rmal
itet
i
Paq
end
rues
hm
ëria
po
liti
ke
Ko
rru
psi
on
i
Niv
eli
ita
ksa
ve
Fuqipunëtore
Co
urt
Të
dre
jtat
mb
ito
kën
Leh
tësi
tep
er t
ok
en
Telekom
Ad
min
istr
imta
tati
mo
re
Reg
ull
attr
egta
re
Leh
tesi
tefi
nan
ciar
e
Kri
mi
Tra
nsp
ort
i
Lej
et
Rre
gu
llat
e p
un
ësim
it
Të gjitha
firmat
mikro (0-4) Të vogla(5-19) Të mesme(20-99) Të mëdha(>100)
Anketimet me bizneset konfirmojnë që këto janë ndër kufizimet kryesore në
bërjen e biznesit
Burimi: ICA 2007
24
Çfarë kërkojnë punëdhënësit: punëtorë dhe menaxherë të aftë
Mungesa e aftësive shihet gjithmonë e më shumë si një pengesë për investimet, sidomos për teknologji moderne dhe procese komplekse
Punëdhënësit kanë nevojë për punëtorë me fleksibilitet dhe aftësi për të mësuar shpejt
Ata gjithashtu kanë nevojë për menaxherë – mungesa e menaxherëve të aftë shpesh përbën një problem të madh për zgjerimin e firmave
Sistemi i arsimit nuk po i prodhon këto aftësi, deri dikupër shkak të lidhjes së dobët midis nevojave dhe kurrikulave.
25
Numri i të diplomuarve është më i ulët se në vendet e Evropës Juglindore dhe
shumë më poshtë se ai i BE
Shpenzimet publike për arsimin në Shqipëri janë relativisht më të ulta se shumë vende të tjera në tranzicioin…
… dhe Shqipëria ka raportin më të ulët të të diplomuarve në shkollat e mesme dhe të larta në Evropë
26
Ç’është më e rëndësishme, cilësia e mësimit mbetet e ulët
Rezultatet e testit ndërkombëtar të performancës (PISA) tregojnë që, megjithë progresin pozitiv të bërë, rezultatet e arsimit mbeten të ulëta
27
300
350
400
450
500
550
Treguesi i aftësive njohëse (PISA 2009)
Gjithashtu lidhja me tregun e punës është e dobët
Regjistrimet në Inxhinieri, TIK dhe biznes janë shumë më poshtë se ato në BE.
28
0
10
20
30
40
50
Albania Romania Bulagaria EU 27 Avrage
Çfarë mund të bëhet për të përmirësuar sistemin e arsimit të lartë?
Qeveria ka ndërmarë një sërë reformash në këtë drejtim
Reforma të tjera duhet të përqëndrohen në:
– Përmirësimin e cilësisë dhe diversifikimin e arsimit të lartë
– Rritjen e qarkullimit të informacionit
– Përshtatjen e tarifave të shkollimit
– Forcimin e kapaciteteve për kërkim dhe inovim
– Promovimin e “brain gain” në akademi
29
Zhvillimi i një shoqërie dhe ekonomie të bazuar mbi teknologjinë e
informacionit dhe komunikimit TIK ka qënë faktori kryesor i rritjes së produktivitetit në
dy dekadat e kaluara dhe roli i tij do të vazhdojë të rritet
Shqipëria është mjaft mbrapa në zhvillimin e TIK:
– një ndër shtrirjet më të ulta të internetit në Evrope (2.5% krahasuar me 8% in Evropën Juglindore dhe 23% në BE)
– nuk ka akoma një shërbim 3G (sapo është dhënë licenca e parë)
– përdorim i kufizuar i shërbimeve elektronike publike dhe tregtare
Një lajm i mirë është që TIK përbën një ndër prioritetet kryesore të Qeverisë
30
Tarifat e Operatorëve të Telefonisë Celulare në Rajon
31
Burimi: Cullen International 2010
0
2
4
6
8
10
12
14
16
18
20
Jan-09 Oct-09
EU Average
Politikat për nxitjen e përdorimit të TIK
Nxitja e konkurencës në sektorin e telekomunikacioneve– Zbatimi i rregulloreve që përcaktojnë lidhjet midis
operatorëve kryesor në treg dhe operatorëve të rinj (për ndarjen e infrastrukturës bazë)
– Zbatimi i portabilitetit të numrave– Hapja ndaj teknologjive të reja (p.sh. Wi-Max apo
interneti kabllor)
Investimi në infrastrukturën “dixhitale” (fibrat-optike)
Dhënia e një “goditje kërkese” (p.sh. nëpërmjet prokurimeve elektronike dhe duke promovuar shërbimet elektronike publike dhe tregtare)
32
Finalizimin e reformave të sistemit të energjisë elektrike
Shqipëria ka ndërmarë reforma për të përmirësuarqendrueshme dhe cilësinë e energjisë elektrike
Sfidat në të ardhmen kanë të bëjne me eficiencën/performancën e kompanive të energjisë elektrike, strukturës së tarifave, humbjeve të energjisë, rrjedhojave fiskale.
33
Për më tepër, kërkohen
investime të reja për të
plotësuar kërkesën në rritje në
të ardhmen dhe për të rritur
cilësinë e shërbimit të
konsumatorit
Rekomandime për zgjidhjen e këtyre sfidave
Është e nevojshme të përfundojnë reformat e tarifavedhe strukturës së tregut.
Forcimin i qëndrueshmërisë financiare, menaxhuese dheteknike të kompanive të energjisë dhe reduktimin ekredive të prapambetura ndërmjet Kompanive.
Ulja e detyrimeve të grumbulluara të Qeverisë
Zbatimi i plotë i marrëveshjes së privatizimit, përfshiinvestimet për të reduktuar humbjet e energjisë.
Identifikimi i kapaciteteve të reja gjeneruese
Së fundmi, integrimi në tregun rajonal te energjisë nëperiudhën afatmesme.
34
Qeverisja dhe sundimi i ligjit: faktor kyç për një mjedis pro-biznesi
Një ambjent ipërshtatshëm për të bërë biznes ul informalitetin, forcon besimin e invstitorëve, dhe i jep një dinamizëmekonomisë.
35
Investitorët kërkojnë siguri, parashikueshmëri dhe një administrate
publike eficiente Integritet të institucioneve publike që mbrojnë dhe
respektojnë të drejtat e investitorëve (gjykatat, kadastra, departamentet e prokurimit etj.)
Administratë publike eficiente dhe transparente Kuadër ligjor të besueshëm, të parashikueshëm dhe të
drejtë Gjithashtu, tregjet financiare vlerësojnë një menaxhim të
qëndrueshëm makroekonomik përfshirë dhe politika të besueshme fiskale dhe monetare, dhe statistika të besueshme mbi të cilat investitorët marrin vendime– Raporti mbështet propozimine e autoriteteve për të
vendosur një rregull fiskal (bazuar në statitsitka të besueshme) si ankorë për politikat e ndjekura.36
Banka Botërore vëren përmirësimet endjeshme që ka bërë Shqipëria në 5 vitet e kaluara, por hendeku me vendet e rajonit
mbetet i madh
Treguesit Ndërkombëtar të Qeverisjes për Shqipërinë
37
Krahasimi rajonal i disa treguesvenderkombëtare të qeverisjes(2009)
Si mund të rritet besimi i agjentëve ekonomikë për institucionet publike?
Qartësimi i proceseve të hartimit të ligjeve dhe rregulloreve, dhe rishikimi i efikasitetit të ligjeve ekzistuese
Forcimi i zbatimit të ligjeve (identifikimi i shkaqever për “hendekun e zbatueshmërisë”)
Përmirësim i procesit këshillues me sektorin privat mbi ligjet me natyrë ekonomike
Përmirësimi i zbatueshmërisë nëpërmjet ngritjes së gjykatës administrative të apelit
38
Konkluzione
Gjenerata e dytë e reformave.
Ruajtja e rritjes së shpejtë ekonomike do të mbështetet mbi: Investimet kapitale (energjia, transporti, TIK)
Investimet e buta (në arsim dhe aftësi)
Institucione publike dhe rregulla që nxisin investimet dhe sigurinë e të drejtave të investitorëve
Politika të qëndrueshme makroekonomike dhe statistika të besueshme mbi të cilat agjentët mund të marrin vendime
39
Cilat janë sfidat për të zbatuar Axhendën e re të Rritjes?
Politikat janë më komplekse dhe më të ndërlidhura
Institucionet publike në bashkëpunim me sektorin privat duhet të kenë aftësinë e përshtatjes ndaj një ambjenti që ndryshon me shpejtësi (d.m.th. për të adoptuar teknologji dhe forma të reja organizimi)
Në disa raste (p.sh. rritja e aftësive), rezultatet vijnë pas një kohe të gjatë
Megjithate, përfitimet janë të konsiderueshme, ecja përpara me këtë axhende politike mund të çojë jo vetëm në një konvergjence të të ardhurave por dhe një integrim më të shpejtë me BE.
40
Thank you!
Faleminderit shumë!41