-
e y h l i s l m a t a l c a l a l i e f e n d i ' n i n " f e t
a v - y i a l i e f e n d i " a d l f e t v
m e c m u a s n a g r e o s m a n l t o p l u m u n d a a i l e
k u r u m u n u n o l u m a s v e d a l m a s
Esra YAKUT*
GR
slm dini Arap Yarmadas'nda yaylmadan nce blgede aile hukuku ile
ilgili bir takm uygulamalar, rf ve detler mevcuttur. slmiyet ile bu
geleneklerin pek ou yrrlkten kaldrlm ya da yeni dzenlemeler ile
kabul edilmitir1.
slm dini insann, kendi irade ve abasyla amacna ulaabil-mesinin
yannda, evresindeki kiilerle da dayanma ve yardmla-maya ihtiyac
olduunu ortaya koymutur. Bu dayanma ve yar-dmlama islm'a gre
-merkezden uzaa doru- aile, komu, millet (kavim), mmet (slm
kaimleri, milletleri) ve insanlk daire-leri iinde gerekleecektir2.
Yani slm'a gre aile toplumun en kk birimini oluturan din ve sosyal
bir kurumdur. Eler, cinsin korunmas, neslin devam ve insann
mutluluu iin nikh akdiyle bir araya gelirler. ocuun uzun sre anne
ve babasnn bakmna muhta olup, kk yatan itibaren eitilmesi
gereklilii aileyi zo-runlu klan en nemli unsurlardan biridir. slm
dininde ailenin oluumunda miras ve mlkiyet grlerinin zendirici bir
rol yok-
* Anadolu niversitesi Hukuk Fakltesi Hukuk Tarihi Anabilim Dal
Aratrma G-revlisi
1. Hamza Aktan, "slam Aile Hukuku", Sosyo-kltrel Deime Srecinde
Trk Ai-lesi, ankara, 1992, C.II, s.396.
2. Hayrettin Karaman, "slmm Getirdii Aile Anlay", Sosyo-Kltrel
Deime Srecinde Trk ailesi, Ankara, 1992, C.II, s.385.
3. Hseyin ztrk, Knalizde Ali elebi'de Aile, Ankara, 1991,
s.97-98.
-
288 ESRA YAKUT
tur. Bunun temel nedeni slm'n, mlkiyeti ok kltmeye ei-limli
miras hukukudur4.
slm aile hukuku Osmanl Devleti'nde olduka geni bir uy-gulama
alan bulmutur. Bu konu Osmanl Devleti'nde slm huku-kunun yan sra rf
hukukun varln savunan aratrmaclar tara-fndan da kabul edilmitir.
Barkan, Osmanl Devleti'nde rf hukukun zellikle kamu hukuku
alanlarnda varln savunurken, zel hukuk alan ve bu arada zellikle
evlenme ve miras gibi ahsn hukukunu ilgilendiren medeni hukuk
konularnda "eklen ve res-men" eriat hkmlerine bal kalndn
belirtmitir5.
slm aile hukuku Osmanl Devleti'nde Hanef mezhebinin i-tihadlarna
gre uygulanmtr. Ancak Mekke, Medine, Kuds, Halep gibi dier mezhep
mensuplarnn da youn olarak bulunduu blgelere bir Hanef bakadnn
yansra dier mezheplerden de ka-dlar atanmtr6.
Osmanl aile hukukunun uygulan srasnda kadlar gnmz anlamnda
kanunlara sahip deillerdir. nlerine gelen aile hukuku ile ilgili
bir hukuk anlamazln zlmesi srasnda kadlar slm aile hukukunun
kaynaklarndan yararlanmlardr. Bu kaynaklarn banda slm hukukunun
genel olarak ana kaynaklar olan Kur'an, Snnet, cma ve Kyas
gelmektedir7. Ayrca kadlar medreselerde okutulan fkh kitaplar ile
baz hukuk soru ve cevaplan ieren fetv mecmualarndan da
faydalanmlardr8.
Osmanl Devleti'nde fetv makamnn ba eyhlislmdr. eyhlislm eitli
sorunlar karsnda verdii fetvlar ile uyulmas gereken itihatlan
gstermitir. Bununla beraber Hicr III. yzyl-dan itibaren her trl
itihatn yaplm olduu ileri srelerek iti-hat kaps kapatlm olduundan
verilen fetvlarda genellikle ben-zer sorunlar karsnda benzer zmler
iermitir. Yine de
4. Ahmet Tabakolu, "Osmanl Toplumunda Aile", Sosyo-Kltrel Deime
Sre-cinde Trk Ailesi, Ankara, 1992, C.I, s.92.
5. mer Ltf Barkan, "Trkiye'de Din ve Devlet llikelerinin
Tarihsel Geliimi", Cumhuriyet'in 50.Yldnm Semineri, Seminere
Sunulan Tebliler, Ankara, 1975, s.55.
6. Mehmet Akif Aydn, slam- Osmanl Aile Hukuku, istanbul, 1985,
s.71 vd.; Eb'l'ul Mardin, "Kad", slm Ansiklopedisi, stanbul, 1993,
C.VI, s.43.
7. Cokun Uok-Ahmet Mumcu, Trk Hukuk Tarihi, Ankara, 1991, s.41
vd.; Aydn, Islm-Osmanl Aile Hukuku, s.5 vd.
8. Mehmet Akif Aydn, "Osmanllarda Aile Hukukunun Tarih Tekaml",
Sosyo-Kltrel Deime Srecinde Trk Ailesi, Ankara, 1992, C.II,
s.437.
-
EYHLSLM ATALCALI ALl EFEND'NN "FETAV-Yl 289
zellikle yaadklar dnemlere etki eden baz eyhlislmlarn fetv
mecmualar, kadlara adeta yan resmi birer yrrlk kayna ilevini
grmlerdir9. Bu fetv mecmualanndan biri de Osmanl Devleti'nin krk nc
eyhlislm atalcal Ali Efendi'nin fetvlarnn toplanm olduu "Fetav-yi
Ali Efendi" adl eserdir.
H.1041 (M. 1631) ylnda atalca'da doan Ali Efendi; Selnik ve Msr
kadlklar, Rumeli Kadaskerlii grevlerinde bulunduk-tan sonra
eyhlislmla ykselmitir. IV. Mehmet'in padiahl srasndaki ilk
eyhlislmlk grevi 13 yl 2 ay 15 gn srmtr. Osmanl ordulannn
Macaristan'daki baanszlklan zerine ulema, eyhlislm Ali Efendi'yi
Padiah IV.Mehmet'i uyarmad gerek-esi ile eletirmitir. Bu nedenle
nfuzu azalan atalcal Ali efendi ksa bir sre sonra grevden alnmtr.
II.Ahmet'in padiahl s-rasnda tekrar eyhlislmla getirilmise de bu
grevde ancak 2 aydan biraz daha fazla bir sre kalabilmi, H.1103
(M.1692) yln-da Edirne'de lmtr10.
eyhlislm Ali Efendi'nin "Fetav-yi Ali Efendi" adl eseri Osmanl
Fetvhanesinin en deerli sayd drt fetv kitabndan biri olmutur. Bu
eser Kefev Salih Efendi tarafndan toplanmtr". H.1324 (M. 1906)
ylnda baslan eser iki cildi bir arada olmak zere toplam 398
sahifedir. Biz bu almamzda eserin aile ile ilgi-li hkmler ieren
ksmlann dnemin er'iye sicillerinden de ya-rarlanarak deerlendirmeye
alacaz.
I- ALENN OLUUMU: NKAHLANMA12
A) Nikh Akdinin Yaplmas ve Kayd
Ailenin oluumu temelde evlilik kurumuna dayanr. slm hu-kukunda
evlenmeyi ifade etmek iin "nikh" terimi kullanlmtr.
9. ok-Mumcu, s.46-47; Aydn. "Osmanllarda Aile Hukukunun Tarih
Tekam-l", s.437; D.B. Macdonald, "Ictihd", slm Ansiklopedisi,
istanbul, 1993, C.V, Ksm: H, s.927-928.
10. Sleyman Sadeddin (Mstakmzade), Devhat'l-Meayih'l-Kibar,
stanbul, ty s.71-72; iyhi Mehmed Efendi, ak'ik el-nu'mniyye ve
Zeyilleri Vek'i iil-fUzal, (Haz: abdlkadir zcan), istanbul, 1989,
C.IMII, s.67 vd.; lmiye Salnamesi, stanbul, 1334, s.485; Abdlkadir
Altunsu, Osmanl eyhlislmlar, Ankara, 1972, s.94-95.
11. Altunsu, s.95. 12. islm hukukunda ailenin kuruluunda ilk
aama, kadn veya erkek tarafnn ev-
lenme niyet ve arzusunu bir teklif eklinde kar tarafa
iletmesiyle balar. Bu davran ni-anllk srecine giritir. Nianlanma,
ailenin oluumu iin birinci basama oluturmakla beraber aratrmamzn
temelini oluturan eyhlislm atalcal Ali Efendi'nin "Fetav-y Ali
Efendi" adl fetv kitabnda sz edilmemesi nedeni ile almamzn kapsam
iine alnmamtr.
-
290 ESRA YAKUT
"Nikh"n kelime anlam, cins mnasebet demektir. Hukuk anla-m ise
bu cins mnasebeti meru klan akiddir1'.
Nikh, esas olarak taraflarn ve ahitlerin katlmyla
gerekle-tirilen medeni bir akiddir14. Nikhn geerli olabilmesi iin
iradele-rin aklanmas srasnda bir kiinin ahitlii yeterli
grlmemi-tir15. Geerliliinin salanmas iin kad'nn veya onun izniyle
bir din adamnn katlm hukuken zorunlu deildir. Bu nokta fetv
mecmualarnda; "Zeyd sar e kz Hind'i kad izinsiz Amr'a tezvc eylese
akd-i mezbr sahih olur mu? El-cevab: Olur.", "Hind-i blia nefsini
Amr'a tezvic itdikde izn-i kad bulunmasa akd-i mezbr sahih olur mu?
El-cevab: Olur." gibi hkmlerle ele aln-mtr16. Bu nedenle Osmanl
Devleti'nde nikhlarn ne lde mah-kemede bizzat kad tarafndan ya da
kad izniyle bir din adam tara-fndan kyld konusunda kesin bir oran
vermek olduka gtr17.
Osmanl Devleti'nde Tanzimat dnemine kadar eitli idar-kaza
dzenlemelerle kaddan izin alnmakszn nikh kylmas en-gellenmeye
allmtr18. Kaddan izin alnarak kylan nikhlarda, kadnn vermi olduu
izinnmeler taraflarn evlenmelerine izin ve-rildiini belirten bir
nitelikte olup, mahalle ya da ky imamlarna hitaben yazlmtr. leride
meydanagelebilecek karklklar nle-mek amacyla bu belgenin
dzenlenmesi byk nem tamtr. Kad huzurunda gerekletirilen nikh
akidleri sicillere kaydedil-mitir. Bu kaytlarda, taraflarn
isimleri, mahalle ya da kyleri, ocuk, bla ermi ya da dul olma
durumlar, saptanan mehr-i muaccel ve meccele miktarlar ve ahitlerin
isimleri ve nikh akdi tarihleri bulunmaktadr19. skdar er'iye
Sicilleri arasnda rastla-nan H.1302 (M. 1623) tarihli bir kayt
konuya iyi bir rnek tekil et-mesi nedeniyle dikkat ekmektedir:
"Karye-i Naile 'de skine Ayn
13. Halil Cin, slm ve Osmanl Hukukunda Evlenme, Ankara, 1974,
s.39. 14. Aydn, slm-osmanh Aile Hukuku, s.85. 15. atalcal, Ali
Efendi, Fetav-y Ali Efendi, Dersaadet, 1324, C.I, s.26. 16. A.g.e.,
s.38. 17. Aydn, tslm-Osmanl Aile Hukuku, s.92. slm hukukunda nikh
ilemlerinin
gereklemesi srasnda "kad"nn katlm hukuken zorunlu olmamakla
birlikte. Klasik islm Ortaa ile ilgili bilgilerin ok canl
rneklerinin grld Binbir Gece Masalla-rnda karlalan nikh akidlerinde
evlenme szlemesi ahitlerin huzurunda kad ta-rafndan dzenlenmitir.
Konuyla ilgili rnekler iin bkz.: Binbir Gece Masallar, (ev: Alim
erif Onaran), istanbul, 1992, C.II, s.49, 285; C.XI, s.224.
18. A.g.e., s.92 vd. 19. Saim Sava, "Fetv ve er'iye Sicillerine
Gre ailenin Teekkl ve Dalmas",
Sosyo-Kltrel Deime Srecinde Trk ailesi, Ankara, 1992, C.II,
s.510-511.
-
EYHLSLM ATALCALI AL EFEND'NN "FETAV-Y 291
nm hatun tarafndan huss- ti'l-beyana vekl olub vekleti nehc-i
er' zere sbite olan Receb bin Bl Halfe nm kimesne mahfel-i kazda
Mehmed bin Mustaf mahzarnda takrr-i kelm idb m-vekkilem mezbre
Ayn'yi Allah- Tela'nn buyuruu zere Haz-ret-i Muhammed Mustaf'nn
Sallallahu Tela aleyhi vesselem Hazretleri'nin er-i mutahhar zere
iki yz elli ake kymetli bir ince kaftan ile mehr-i muaccel ve iki
yz ake mehr-i meccel zere akd-i nikh murd itmein vekletim hasebiyle
mezbre Ayn'yi meclis-i er'de akd-i nikh etdim mezbr Mehmed dahi
kabul ider mi didik.de ol dahi kabul itmein minvl-i muharrer zere
kayd- sicil olund20."
Osmanl Devleti'nde sicile kaydedilmeyen nikh akidleri eit-li
anlamazlk hallerinde mahkeme tarafndan geerli saylmad halde, yaplan
her nikhn sicile kadedildiini sylemek de mm-kn deildir21.
B- Nikhta Veklet
Nikhta veklet, bizzat nikh akdedilmek yetkisine sahip olan
kimselerin, bu yetkilerini bir vekil yolu ile
kullanabilmeleridir".
Vekil yoluyla evlenecek kimselerin hr, mmeyyiz ve reit ol-mas
gerekir. Nikhta vekletin geerli olabilmesi iin, vekil ataya-cak
kiinin bizzat nikh akdetmeye yetkisine sahip olmas zorunlu-dur. Bu
yetkiye sahip olmayan kimseler velileri tarafndan temsil
edilirler23.
Evlenmede vekil olabilmek iin mmeyyiz olmak yeterlidir. Veklet
yazl veya szl olarak verilebilir. Bu ilem srasnda ahi-de sadece
vekletin ispat edilmesi gerektiinde ihtiya duyulmu-tur24.
Nikh ileminin geerli olabilmesi iin nikhlanacak kimsele-rin
vekillerinin dnda en az iki tane ahide ihtiya duyulmutur.
20. Ahmet Akgndz, er'iye Sicilleri, Mahiyeti Toplu Katalogu ve
Seme Hkm-ler, /stanbul, 1988, C.I, s.264-265'den naklen, skdar
er'iye Sicili, 6-147/13.
21. Konuyla ilgili kyaslamalar iin bkz.: Sava, s.511-512. 22.
Cin, Evlenme, s.91. 23. Ahmet Akgndz, Mukayeseli slm ve Osmanl
Hukuku Klliyat, Diyarbakr,
1986, s. 161. 24. Cin. Evlenme, s.91.
-
292 ESRA YAKUT
Ali efendi konuyla ilgili fetvsnda: "Zeyd Hind'i kendye tezvce
Mar' tevkl idb Hind dahi babas Bekr'i tevkl itmekle Mar ve Bekr
Zeyd ve Hind'in gyablarnda vekleten akd-i nikh itdiklerin-de
mezbrlardan m-ad ancak Beer hazr olup, ahir kimesne ol-mazsa akd-i
mezbr sahih olur mu? El-cevab: olmaz" eklinde hkmn
belirtmitir25.
Nikahlanacak kii ile onun adna ilerini yrtecek vekili ara-snda
nceden yaplan anlamaya vekil uymazsa nikhlanacak kii-nin istei
zerine yaplan nikh akdi geersiz saylabilir26.
Kendisine vekil atayan kimse bu vekili istedii zaman azl etme
yetkisine de sahiptir27.
C- Nikhta Velyet
Velyet, ehliyeti olmayan veya eksik bulunan ahslarn hakla-rn
korumak amacyla kabul edilmi bir messesedir28. slm huku-ku, nikhta
velyeti kabul etmitir. Velyetin hangi durumlarda kabul edilebilecei
Ali Efendi'nin fetvlannda yle aklanmtr: "Hind'i sare-yi mmeyyyize
velisi izinsiz nefsini Zeyd'e tezvc ey-lese akd-i mezbr nfiz olur
mu? El-cevab: olmaz.29"
"Cnn mutbk ile mecnn olan Zeyd Hind'i tezevvc eylese akd-i mezbr
sahih olur mu? El-cevab: Olmaz."
"Hind-i blia nefsini mehr-i misli kfv Amr'a tezvc eylese Hind'in
babas Bekr benim iznim bulunmad dey ahd-i mezbru feshe kadir olur
mu? El-cevab: Olmaz.3"'
"Dokuz yan tekml idb cssesinin bula tahmili olan Hind hayz grb
bl oldum dey ikrar itdikten sonra nefsini mehr-i misli kfv Amr'a
tezvic eylese veliyy-i akrebi ceddesi Zeyneb
25. Ali Efendi, s.29. 26. Konu ile ilgili bir fetv yledir: "Zeyd
Hind'i iki bin ake mehr ile kendye
tezvce Amr' tevkl itdikten sonra Amr Zeyd'den izinsiz Hind'i
sekiz bin ake mehr ile Zeyd'e tezvc eylese akd-i mezbr btl olur mu?
El-cevab: Olur." Ali Efendi, s.29.
27. Cin, Evlenme, s.93. 28. Hayreddin Karaman, Mukayeseli slm
Hukuku, /stabul, 1991, C.I, s.250. 29. Ali Efendi, s.37. 30.
A.g.e., s.38. 2,1. A.g.e., s.38.
-
EYHLSLM ATALCALI AL EFEND'NN "FETAV-Y 293
iznim bulunmad dey akd-i mezbn feshe kadir olur mu? El-cevab:
Olmaz.32"
Nikhta velyeti uygulayabilecek olan akrabalar grupta
in-celenmitir:
Birinci derecede: Babalar, babalarn babalar ve dedeler,
kinci derecede: ana-baba bir erkek kardeler, baba bir erkek
kardeler ve bunlarn oullan,
nc derecede: Ana-baba bir amcalar, baba bir amcalar ve bunlann
oullan.
Kiiye veli tayin edilecei zaman erkek yanndan erkek akraba-lannn
bulunmamas durumunda; ana, anann anas ve onun anas; kzlar, olun
kzlan, kzn kzlan, olun olunun kzlan, kzn kz-nn kzlan, z kz
kardeler, baba bir kz kardeler, ana bir erkek ve kz kardeler,
bunlann ocuklar; amcalar, daylar, teyzeler, halalar; amca ve hala
kzlan velyet grevini stlenebilirler33.
Velyetin uygulanmas srasnda nceki dereceden velisi olan bir
kimseye sonraki derecedeki bir kimse veli olarak atanamam-tr34. Bu
uygulamalann tersi ancak nceki derecedeki velisi "md-det-i sefer
baid" diye isimlendirilen uzak bir yerde bulnduu za-manlarda
grlmtr. Bu gibi durumlarda bir sonraki derecedeki veli velyet
hakkna sahip olmutur35.
Velisi olabilecek kimsesi bulunmayan kiiler zerindeki velyet
hakk devlet bakan veya onun setii kad tarafndan kul-lanlmtr36.
D- Veli Veya Vasi Tarafndan Evlendirilen Kklerin Seim Hakk
(Hyr'l-Bl)
Velileri tarafndan evlendirilen ocuklar erginleince kadya ba
vurarak evlenmenin feshini isteyebilirler. Buna "Hyr l
32.A.g.e., s.39. 33. Cin, Evlenme, s.71-72. 34. A.g.e., s.72.
Ali Efendi'nin aadaki iki fetvs konuya aklk getirmektedir:
"Hind'i sarenin velyet tezvci anas Zeyneb ile l-ebeveyn kzkannda
Hadice'den kangsnndr? El-cevab: Zeyneb'indir.", "Cnn- mutbk ile
mecnn olan Zeyd'in velyet tezvci l-ebeveyn amm- olu Amr ile anas
Hind'den kansnndr? El-cevab: Amr'ndr." Ali Efendi, s.40.
35. Ali Efendi, s.41. 36. Cin, Evlenme, s.72; Ali Efendi,
s.43
-
296 ESRA YAKUT
3. Ana-babann fr ve bunlann ocuklan, ocuklarnn ocuk-lan;
ana-baba bir kardeler, yeenler.
4. Byk baba ve analann fru, yani amcalar, halalar, daylar ve
teyzeler49.
Shr hsmlk, evlenme ile kurulan hsmlkdr50. Bir erkek ile
aralarnda shr hsmlk bulunan kadnlann evlenmesi ebediyen ya-saktr.
Bu kadnlar drt snftr:
1. Gelinler yani erkein ocuklarnn torunlannn eleri51. 2.
Kaynvalideler yani kannn annesi ve ninileri. 3. vey valideler yani
kannn babasnn ve dedelerinin eleri. 4. vey kzlar yani kzlan,
ocuklan ve torunlannn kzlan52. St hsml, kendisinden olmayan bir
ocuu emziren kadn
ve o kadnn kan hsmlan ile emzirilen ocuk arasnda doan h-smlktr.
Bir erkek ile arasnda st hsml bulunan kadnn evlen-mesi ayn kan
hsmlnda olduu gibi yasaktr. St hsmlnn baz artlar vardr. rnein; st
anas saylacak kadn dokuz yan-dan kk olmamaldr53. Emzirilen ocuk
belli bir ya gememeli-dir ki Ali Efendi bir fetvsnda st anne
atarfndan emzirilen ya-ndaki ocuk iin "hkm-i rez"nn sabit
olamayacan belirtmitir54.
St hsmlnda, st annaye ocuun sadece kendisi yasaktr. Emen ocuun
kan hsmlan ile emzirilen kadn arasnda st hsm-l szkonusu
olamaz55.
2. Nisb Evlenme Engelleri Belirli hal ve artlarda ortadan
kalkabilen evlenme engellerine
nisb evlenme engelleri ad verilir56.
49. Bilmen, s.77. Kan hsml nedeni ile evlenme yasa Ali
Efendi'nin bir fetvsnda yle belirtilmitir: "Zeyd'in l-ebeveny kz
karndann olunun kz Hind Zeyd'e mahrem midir? El-cevab: Mahremdir."
Ali Efendi, s.37.
50. Zevkliler, s.324. 51. Ali Efendi konuyla ilgili bir
fetvsnda: "Zeyd olu Amr- mteveffann zevcesi
Hind'i tezevvc itmek caiz olur mu? El-cevab: olmaz." demitir.
Ali Efendi, s.37. 52. Cin-Akgndz, s.82. 53. Konuyla ilgili ayrntl
bilgi iin bkz.: Bilmen, s.78 vd. 54. Ali Efendi, s.65. 55. Aktan,
s.403, Ali Efendi'nin konuyla ilgili bir fetvas yledir: "Hind
Zeyneb'in
olu Zeyd'i mddet-i rez'da irz eylese Zeyneb'in ahir olu Amr
Hind'i tezevvc itmek ciz olur mu? El-cevab: Olur." Ali Efendi,
s.66
56. Cin-Akgndz, s.83.
-
EYHLSLM ATALCALI AL EFEND'NN "FETAV-Y 297
Din ayrl nedeni ile ortaya kan evlenme engelleri kadnlar ynnden
balayc bir rol oynamaktadr. Mslman kadnlar put-perest ve gayr-i
mslim erkeklerle evlenemezler. Mslman erkek-ler ise gayr-i mslim
kadnlarla evlenebilir ancak putperest kadn-larla evlenemezler.
Mslman kan-kocadan biri dinden kt zaman aralarndaki nikh akdi
feshedilir57.
Gayr-i mslim olan kar-koca birlikte mslman olmularsa nikh akdini
yenilemeye gerek duyulmadan evlilikleri geerliliini srdrr58.
Mslman bir erkek ile evli olan gayr-i mslim bir kadn, ko-casnn
lmnden sonra iddet sresini tamamlayarak gayr-i ms-lim bir erkek ile
evlenebilir59.
Nisb evlenme engellerinden bir dieri l boanmadr. Kar-sn kere
boayan erkek, onunla tekrar evlenemez. Kadnn doal koullar altnda bu
boanmadan sonra baka bir erkekle evlen-mesi ve evlendii bu erkekten
ayrlmas ya da kocasnn lm du-rumunda, iddet sresini tamamlamas ile
birlikte yeniden ilk ei ile evlenme hakk vardr. Bu ileme "hlle"
veya "tahlil" ad verilir60.
Yaplan nikh akdini geersiz klan koullardan biri de iddetin
tamamlanmas beklenmeden gerekletirilen evlenmelerde ortaya kar.
ddet; talk, fesih, lm gibi nedenlerden biri ile evlenmenin
sonulanmas durumunda kadnn baka biri ile evlenmeden nce beklemesi
gereken sredir61. Bu sre, ei len bir kadn eer hamile deilse drt ay
on gndr. Evlilik, boanma ile sona erdiinde kadn hamile ise iddeti
hamileliinin sonuna kadardr. Hamile deil ise bu zaman hayz (det)
sresidir. Boanma srasnda hamile olan ve iddetinin sona ermesi iin
hamileliinin bitimini bekleyen kadn l bir ocuk dnyaya getirse de
iddeti tamamlanm saylr. Gayr-i mslim kadnlar da mslman kocalar
ldnde ya da bo-anma sonucunda ayrldklarnda yeniden evlenebilmek iin
iddet-
57. Cin, Evlenme, s . l l l vd. 58. Konuyla ilgili fetv: "Hind-i
nasrnye eref-i islmla merrefe oldukda zevci
Zeyd-i nasrn dahi eref-i islmla merref olsa Zeyd tecdid-i nikh
itmeden Hind ile iz-diva muamelesine kadir olur mu? El-cevab:
Olur." eklindedir. Ali Efendi, s.32.
59. "Hind-i nasrniyenin zevci Zeyd- mslim fevt oldukda Hind
ba'deh inkz' l iddet nefsini Amr- zimmye tezvce kadire olur mu?
El-cevab: Olur." biimindeki fetv konuya aklk getirmektedir. Ali
Efendi, s.32.
60. Bilmen, s. 107 vd. 61. Cin-Akgndz, s.116.
-
298 ESRA YAKUT
lerinin sona ermesini beklemek zorundadrlar. ocuu olmayan
ca-riye azat edildikten sonra evlenmek istediinde kendisine iddet
tayin edilmemi olduundan bu sreyi geirmek durumunda deil-dir62.
Kan-kocann birbirinden uzak yerlerde bulunduklar durumlar-da
ortaya kan eitli sorunlar da, iddetin ne zaman uygulanaca Ali
Efendi'nin fetvalarnda yle belirtilmitir: "Hind'in zevci Zeyd ahir
diyarda iken Zeyd'in fevti ay olmala ba'deh inkz' l iddet nefsini
amr'a tezvc idb Amr dahi Hind'i vat' itdikten sonra Zeyd hay' gelb
Hind54i Amr'dan tefrk itdirse Hind'in iddeti mnkaziyye olmadan Zeyd
Hindi vat' itmek ciz olur mu? El-cevab: olmaz63."
"Hind'n zevci Zeyd ahir diyarda iken Amr Hind'in zevci oldu-unu
bilmemekle Hind'i tezevvc ve vat' itdikten sonra Zeyd gelp Hind'i
Amr'dan tefrk itdirse Hind'e Amr'dan iddet lzime olur mu? El-cevab:
Olur.64"
"Hind'in zevci 'Zeyd ahir diyarda iken Amr Hind'in zevcu
ol-duunu bilrken Hind'i tezevvc ve vat' itdikten sonra Zeyd gelb
Hind'i Amr'dan tefrk itdirse Hind'e Amr'dan iddet lzime olur mu?
El-cevab: Olmaz65."
Nisb evlenme engeli oluturan bir dier durum da ok kanll-a bal
evlenme engelidir, islm'da evlendii kadnlar arasnda tam adaleti
salayabilecek erkeklere drde kadar evlenme izni ve-rilmitir. Drt
kadnla evli olan bir erkek beinci kadnla asla evle-
66
nemez .
62. Ali Efendi, s.101-102. 63. A.g.e., s. 101. 64. A.g.e., s.
102. 65. A.g.e., s. 102. 66. Cin, evlenme, s. 125 vd. Osmanl
Devleti zerinde genel olarak yaplan aratr-
malar aile ierisinde birden fazla kadnla evlilik oranlarnn
ortalama olarak % 10 civarn-da olduu sonularn vermitir. Bu oran
incelenen blgeye ve zamana gre farkllk gs-terebilmektedir. rnein;
mer Ltf Barkan, Edirne ehrinde XVI-XVII. yzyllar iin yapm olduu bir
aratrmada birden fazla kadnla evlilik orann %7 olarak belirlemitir.
XV-XVII.yzyllarda Bursa ehri zerinde incelemelerde bulunan Hseyin
zdeer bu oran %5 olarak saptamtr. Ayn almada Bursa kylerinde birden
fazla ele evlilik orannn ok daha dk olduu ortaya koyulmutur.
Konuyla ilgili ayrntl bilgi ve tablo-lar iin bkz.: mer D
emirel,Adnan Grbz-Muhiddin Tu, "Osmanllarda Ailenin De-mografik
Yaps", Sosyo-Kltrel Deime Srecinde Trk Ailesi, Ankara, 1992, C.. s.
102 vd.
-
EYHLSLM ATALCALI AL EFEND'NN "FETAV-Y 299
slm hukukunda kadnlara birden fazla evlenme hakk tann-mamtr.
Bakas ile evli olan kadnlarla evlenmek kesinlikle ya-saktr67.
Bununla birlikte kylan nikhlarn hepsi resm kaytlara
ge-irilmediinden zaman zaman nikhl kadnn yeniden nikhlanmas da sz
konusu olabilmitir. Bu tr nikhlanmalar o-unlukla kadnn onay
olmakszn gerekleebilmekte ya da ikinci kez nikhlanlan erkein verdii
mehir miktarnn ekiciliinden kaynaklanabilmektedir. Sonuta sz edilen
kadnla daha nce ev-lendii iki ahitle kantlayan tarafn nikh geerli
saylmtr68.
Evlenme engellerinden biri de shr civar hsmldr. Bu du-rumda gz
nnde bulundurulmas gereken nokta udur: Evlenmek istenilen
kadnlardan herhangi biri erkek farz edildii takdirde die-ri ile
evlenmesi yasaksa o kadnlarla ayn zamanda nikh akdetmek mmkn
deildir69. rnein, iki kz karde ile ayn anda evlenile-mez. Ancak
bunlardan biri ile olan evlilik sona erdiinde gerekli iddet sresi
beklenmek koulu ile bu srenin sonunda nikh akdi yaplabilir70.
II- ALENN MAL CEPHES A) Mehr
Mehr, evlenirken erkek tarafndan kadna verilen ya da taahht
edilen para veya maldr71. Nikh akdi srasnda mehrin miktar
be-lirtilmise buna "Mehr-i Msemma" denir72. Eer nikh mahkeme-de
kylmsa mehr-i msemmann miktar er'iye sicil defterine de
kaydedilmitir73. Evlilik srasnda mehrin miktar belirtilmemise,
boanma veya vefat halinde, kadna ayn sosyal durumdaki baka kadnlara
verilmekte olan miktarda bir mehr verilmitir ki buna da "Mehr-i
Misi" ad verilmitir74. Erkein nikh akdi srasnda veya
67 Cin-Akgndz, s.84. 68. Sava, s.518. 69. Cin, evlenme, s. 128.
70. Ali Efendi, s.35. 71. Cin-akgndz, s.95 72. ok-Mumcu, s.75. 73.
Aydn, Islm-Osmanl Aile Hukuku, s.103. 74. Karaman, slm Hukuku,
s.284. Ali Efendi, "Mehr-i Misl"in hangi durumlarda
uygulanabilecei konusuna u fetvalar ile aklk getirmitir: "Zeyd
Hind'i hd mah-zarlarnda tezevc edb lkin mehr tesmiye olunmasa
ba'deh Zeyd Hind'e dhil olduk-tan sonra bir nesne zerine terazi
bulunmadan Hind'i tatlk eylese Hind Zeyd'den ne mik-dar mehr alr?
El-cevab: Mehr-i misi alr.", "Zeyd Hind'i hd mahzarlarnda tezevvc
itdikten sonra mehr tesmiye olunmayub ba'deh bir nesne zerine
terazi bulunmadan Zeyd fevt olsa Hind tereke-yi Zeyd'den ne mikdar
mehr alr? El-cevab: Mehr-i misi alr." Ali Efendi, s.46.
-
300 ESRA YAKUT
dnden nce verdii mehr ksmna "Mehr-i Muaccel" denir. Bu
genellikle mehrin yansn ya da te birini kapsar. Geri kalan mehr ise
dnden sonra daha ok da evlilik sona erdiinde denmitir. Bu ksma da
"Mehr-i Meccel" ad verilmitir75.
slm hukukunda mehrin st snr ile ilgili bir belirleme szko-nusu
deildir76. Osmanl Devleti'nde sadece Yenieriler iin 1000 ve 6700
akelik iki st snr getirilmitir77. Bunun dnda mehr miktarlannn
yzyllar boyu fazla bir deiiklik gstermeksizin devam ettii dikkat
ekmektedir. Mehr miktarlanndaki farkllklar genellikle evlenen kadnn
bekar, dul, kyl ya da ehirli olma du-rumundan kaynaklanmtr. Aynca
kadnn fizik gzelliinin, sos-yal ve ekonomik durumunun da mehrin
belirlenmesinde nemli bir rol oynad sanlmaktadr78. rnein, stanbul
er'iye Sicilleri ara-snda rastlanan H.1021 (M.1612) tarihli bir
kaytta kocas tarafn-dan evden kovularak, boanan Satlm kz Emine'nin
kocasnn zimmetinde bulunduunu iddia ettii mehr-i meccel miktan 3000
akedir79. Ayn er'iye sicilleri arasnda H.1040 (M.1630) tarihli bir
belgede ise kocas tarafndan bin talk ile boanan Abdullah kz
Peymane'nin ondan zimmetinde bulunan 1500 akelik mehr-i m-eccelini
istedii belirtilmitir80. Ayn blgede ve birbirine ok yakn tarihlere
ait bulunuan, bu iki belgede belirtilmi olan mehr-i mec-cel
miktarlan arasndaki farklln tamamen kadnlann zellikle-rinden
kaynakland sanlmaktadr.
Sat veya kullanlmas yasak olmayan her mal mehrin konu-sunu tekil
edebilir. Fetvlarda bu mallarn arasnda ev, bahe, giysi, altndan
yaplm ziynet eyalan ve cariyelerin isimleri ge-mektedir81.
Para zerinden belirlenen mehr miktannda nikh akdi geerlili-ini
srdrrken koca tarafndan bir art yaplabilir. Bu art kadn tarafndan
da kabul edildikten soma eer koca lr ise kadn einin terekesinden
art deerinde mehrini alma hakkna sahiptir82.
75. ok-Mumcu, s.75. 76. Abdulvahhb Hallf, slm Hukuk Felsefesi
(lmu Usli'l-Fkh), (ev: Hseyin
Atay), Ankara, 1973, s.6. 77. Aydn, slm-Osmanl Aile Hukuku,
s.103-104. 78. Sava, s.521. 79. Akgndz, er'iye Sicilleri, s.271'den
naklen, stanbul er'iye Sicili, 1/65, 454
numaral hkm. 80. A.g.e., s.270'den naklen, stanbul er'iye
Sicili, 1/21, 133 numaral hkm. 81. Konuyla ilgili fetvlar iin bkz.:
Ali Efendi, s.47-48. 82. A.g.e., s.47
-
EYHLSLM ATALCALI AL EFEND'NN "FETAV-Y 301
Nikh akdinin yaplmasndan sonra mehr verilmeden kadn lrse, deeri
miras yolu ile kadnn vereselerine geer83.
Mehr sadece evlenen kadnn hakkdr. Ana, baba ve koca bun-dan hi
bir zaman hak talep edemezler84. Fakat kadn henz kk-se mehri babas
veya dier velileri teslim alabilir. Eer evlenecek erkek daha kk ise
mehrin verileceine velisi kefil olmaktadr. Bu gibi durumlarda erkek
evlendikten sonra bla ermeden lrse kars mehrini kefil olan kiiden
isteyebilir85.
Kk yata velileri aracl ile evlendirilen kimseler bula
ermelerinden sonra nikh akdini feshetmek istediklerinde mehr-i
msemmann denmesi konusunda eitli sorunlarla karlarlar. Bu sorunlarn
bazlan Ali Efendi'nin fetvlannda yle akla ka-vuturulmutur: "Zeyd-i
sairin amm- veliyy-i akrebi Amr Zeyd'e Hind'i u kadar ake mehr
tesmiyesiyle tezvc itdikten sonra kabl el dhl Zeyd bli olub akd-i
mezbru hyr'l-blla hakime fesh itdirse Hind mehr-i msemmnn nsfn
Zeyd'den almaa kadire olur mu? El-cevab: olmaz*6."
"Hind'i sairenin veliyy-i akrebi anas Zeyneb Hind'i u kadar ake
mehr tesmiyesiyle Zeyd'e tezvc itdikten sonra Hind kabl el dhl blia
olub hyr- blla akd-i mezbru hakime fesh itdir-se Hind Zeyd'den mehr
namna nesne almaa kedire olur mu? El-cevab: Olmaz*1."
"Hind-i sairenin veliyy-i akrebi anas Zeyneb Hind'i kfv olan
Zeyd'e mehr-i misli olan u kadar ake mehr-i muaccel tesmi-yesiyle
tezvc idb Zeyd dahi Hind'i vat' itdikten sonra Hind blia olub akd-i
mezbru hyr'l-blla hakime fesh itdirse Hind mehr-i msemmy Zeyd'den
er'an almaa kdire olur mu? El-cevab: Olur."
Akl hastal nedeniyle velisi tarafndan evlendirilen kimsenin
lmnden sonra kans terekeden mehr-i msemmy alma hakk-na
sahiptir89.
83. A.g.e., s.49. 84. Hallf, s. 6. 85. Ali Efendi, s.54. 86.
A.g.e., s.52. 87. A.g.e s.52. 88. A.g.e., s.52. 89. A.g.e.,
s.52.
-
302 ESRA YAKUT
Velisinden izinsez evlenen kn, velisi izin vermeden ko-cas lr ve
daha sonra kendisi bla ererse yine de kocasnn te-rekesinden mehrini
alamaz. Bununla birlikte velisinden habersiz baka biri tarafndan
evlendirilen kk, velisi haberdar olduktan sonra kocasndan boandnlp
daha sonra bula ererse mehrini ala hakkna sahiptir90.
Kocann kendi fiiliyle zifaftan ve "halvet-i sahiha"91 dan nce
evlilie son verdii hallerde, kadn mehrin ancak yarsn alabilir92.
Halvet-i sahiha'nin gereklemesinden sonra kocann kurusu nede-niyle
evlilik sona ererse kadn mehr-i msemmann tamamn alabi-lir93.
Evlenme, zifaf ncesinde kadnn kusuru ile sona ererse, rne-in,
kadn mslmanken din deitirirse, mehrin tamamn kaybe-der94. Evlenme
zifaf sonrasnda yine kadnn kusuru ile biterse meh-rin yans kadna
verilir95.
Erkek kadnla evlenmek iin namzet olup, mehr-i muaccelini
dedikten sonra nikh akdinden vaz geerse dedii mehri kadn-dan geri
alabilir96.
Erkein kendisi ile mutlak veya nisb evlenme engeli olan bir
kadnla bilmeden evlenmesi, durumun renilmesinden sonra ayrl-malar
sonucunda, kadn, mehr-i misi ya da mehr-i msemmadan "ekall"ini (en
azn) alabilir97.
Mehr konusunda en fazla anlamazln grld nokta, lm sonucunda
belirlenen mehr-i meccel miktannn kararlatnlmas srasnda ortaya
kmtr. Bu konudaki anlamazlklar er'iye mah-kemelerinde zmlenmitir98.
Mahkemede hangi taraf, kadnn
90. A.g.e., s.53. 91. Halvet-i sahiha'nin gereklemesi iin geerli
bir evliliin varl, kan-kocann
izinsiz kimsenin giremeyecei bir yerde bulunmalar ve halvete
mani bir zrn bulunma-mas arttr.
92. Cin-Akgndz, s.97. 93. Ali Efendi, s.49. 94. Cin-Akgndz,
s.97. 95. Ali Efendi, s.49. 96.A.g.e., s.51. 97. A.g.e., s.49-50
98. Peter Benedict, "Hukuk Reformu asndan Balk Paras ve Mehr", Trk
Huku-
ku ve Toplumu zerine incelemeler, (Editrler: Adnan Griz,Peter
Benedict), Ankara, 1974, s. 11.
-
EYHLSLM ATALCALI ALl EFEND'NN "FETAV-Yl 303
tayin edilen mehr-i misi miktarna uygun tutar belirlemise ya da
bu miktara uygun tutar belirlemedikleri halde hakllklarn ahitler-le
ispat edebilmilerse, alan davay o taraf kazanmtr. Tm bu delillerin
olmad durumlarda son are yemindir".
Evlenme ncesinde kadn iin belirlenen mehr miktarndaki baka,
evlenecek kadnn babasnn kendisi iin istedii belli bir miktar para
da szkonusu olabilir. Gnmze kadar "balk" ad al-tnda sregelen bu
adetle evlenecek erkek, kadnn babasna ya da erkek akrabalarna
kararlatrlan bir miktar da para vermektedir. Kzn ailesine yaplan
demenin asl amac, evlenme treni giderle-rinin ya da babas tarafndan
kzna verilen eyizin bir blmn karlayabilmektir. Mehr de olduu gibi
baln da konusu evlenen kadndr. Fakat kadn bal alan kimse
deildir100. Fetvlarda geen kaytlar, nikh ncesinde kzn babasna
verilen her eyin nikh kyldktan sonra geri istenebileceini
gstermektedir101. Bu tr uygulamalar bile zaman ierisinde baln bir
evlenme anla-mas olarak zellikle belirli blgelerde yaygnlamasna
engel ola-mamtr.
Evlenecek kadn kendisine verilecek mehrden baka ergenlii iin de
belli bir miktar para isteyebilir. Fakat nikh akdinden sonra
-mehrden farkl olmak zere- koca bu paray karsndan alabilir102.
slm hukukunda evlenecek kadnn "cihz" veya "eyiz" ady-la baz
eyalar getirme mecburiyeti yoktur. Ancak babann bu tr eyalar
vermesi tavsiye edilmitir. eyiz, kadnn mal varl say-lr103. Ancak
bunun iin baba tarafndan fiilen teslim edilmi olmas gerekir104.
99. Ali Efendi, s.56-57. 100. Benedict, s.8. 101. Ali Efendi'nin
konuyla ilgili fetvalar yledir: "Zeyd Hind-i bliay tezevvc
murad tidikte Amr ve kad bana u kadar ake vermeyince nikha mni'
olub Hind'i nikh itdirmem demekle Zeyd Amr'a ol kadar ake verb
ba'deh Hind'i tezevvc eylese Zeyd mebl- mezbru Amr'dan istirdada
kadir olur mu? El-cevab: Olur.", "Zeyd Amr'n kz Hind'i tezevvc
murad itdikde Amr ve bana nefsim in u kadar ake vermeyince nikh
itdirmem demekle Zeyd Amr'a ol kadar ake verb Hind'i tezevvc
itdikten sonra Zeyd mebl- mezbru Amr'dan almadan Amr fevt olsa Zeyd
mebl- mezbru Amr'n tere-kesinden almaa kadir olur mu? El-cevab:
Olur." Ali Efendi, s.64.
102. A..g.e., s.65. 103. Ronald C.Jennings, "Women in early 17th
Century Ottoman Judicial Records-
The Sharia Court of Anatolian Kayseri", Jesho, Leiden, 1975,
Vol.XVIII, Part: 1, p.76. 104. Cin, Evlenme, s.257
-
304 ESRA YAKUT
B) Nafaka
Dar anlamda nafaka, hak sahibinin yiyeceklerini kardamak; geni
anlamda ise giyecek, mesken ve hizmeti masraflarn temin etmek
anlamn iine alr. Evlilikte koca, karsnn normal bir ekil-de hayatn
devam ettiribilmesi iin btn yiyecek, giyecek ve ge-rekli ev eyalarn
karlamak ile ykmldr. Ayrca koca maddi durumuna gre karsna mstakil
bir ev salamaldr105.
Nafaka ykmllnn balamas iin geerli bir nikh akdi-nin yaplmasndan
baka, kadnn belli bir fiziki olgunlua erimi olmas gerekir. Bu
konuda fetvlarda 3-6 ya gibi kk yalarda evlendirilen ocuklarn
kocalarndan nafaka talep etme haklarnn olmad belirtilmitir106.
Nafaka miktarnn belirlenmesinde kocann mali durumu esas alnmtr.
Kadn ne kadar zengin olursa olsun, koca karsnn nafa-kasn salamakla
ykmldr107.
Nafaka borcunu demeyen koca, kars tarafndan mahkemeye verilerek
bu borcu demeye zorlanabilir. Kocann nafaka deme-mesi kasten
olabilecei gibi, uzun bir yolculua kmadan nce ka-rsna nafakasn
brkmamas eklinde de grlebilir. Byle bir du-rumla karlaan kadn,
kadya bavurarak nafaka tespiti yaptrr ve miktar saptanan paray
birinden dn alrsa, yolculuk dnnde kocasndan bu miktardaki paray
talep etme hakkna sahip olur108.
Erkek uzun bir yolculua karken karsna bu sre iin gerekli nafakay
braktktan sonra ksa bir zaman iinde lrse, miraslar kadnn harcad
nafaka miktarndan arta kalann isteyemezler109.
Kocasnn izni olmadan evi terkeden ve "nize" (itaatsiz) du-rumuna
den kadnlar nafaka talep edemezler110.
C) Evlilikte Mal Rejimi
slm-Osmanl hukukunda evlenme ile kan-koca arasnda mal birlii
veya ortakl domaz, kar ve kocann mallan birbirinden
105. A.g.e., s. 196 vd. 106. Konuyla ilgili fetvlar iin bkz.:
Ali Efendi, s.l 16. 107. Aktan, s.407. 108. Ali Efendi, s. 118.
109. A.g.e., s.l 19. 110. A.g.e., s. 116.
-
EYHLSLM ATALCALI AL EFEND'NN "FETAV-Y 305
ayn kalr. Evlenme ile kadnn tasarruf hakk da snrlandrla-maz111.
H.1022 (M.1633) tarihli stanbul er'iye Sicilleri arasnda bulunan
bir kayt konuya gzel bir rnektir: Bu kaytta; Abdullah kz Hadice,
kocas Veli olu Yahya'ya boha, yorgan, yastk, sahan, sandk vb.
eyalarn deerlerini de ayr ayr gstererek satt-n belirtmi ve yine
kocasn kastederek, "... Bedelleri olan top-lam alt bin drtyz akeden
be bin akesini zimmetimde hukuken mu 'teber borcu ile takas eyledi
ve geriye kalan bin drtyz akeyi tamamyla elinden teslim aldm."
demitir112. rnekte, kan-koca arasnda mal alm-satm akdinin yapld,
bolu-alacakl ilikileri-nin mevcut olduu grlmektedir. Yani evlenme
akdi sonucunda kan-koca arasnda bir mal ortaklnn ortaya kmad
aktr.
Evlilikte kan-koca arasndaki mal aynlna ramen, zellikle boanma
srasnda ev eyas konusunda baz anlamazlklann orta-ya kt grlmtr. Bu
gibi durumlarda elerden hangisi iddias-n ahitler ile kantlarsa,
eyann birine ya da her ikisine de elverili olmasna baklmakszn eya
ona verilir113.
Elerden her ikisi de iddialann kantlayamazlarsa ve eya hem
kadnlann, hem de erkeklerin kullanabilecei nitelikde ise kocaya
yemin teklif edilir114.
ki ede iddialann kantlayamazlarsa, eyann zellii hangi tarafa
uygunsa o tarafa yemin teklif edilir. Kii yemin ederse lehin-de,
etmezse aleyhinde karar verilir115.
III- ALENN DAILMASI: BOANMA (TALK)116
Boanma slmiyet ncesinde yalnz erkeklere tannm olan bir haktr.
slm boanma konusunda kadnn iyiliine deiiklikler
111. ok-Mumcu, s.76. 112. Akgndz, er'iye Sicilleri,
s.276-277'den naklen, istanbul er'iye Sicili, 1/77,
552 numaral hkm. 113. Hamdi Dndren, Delilleriyle slm Hukuku,
ahs, Aile ve zml Miras,
Konya, 1977, s.236. Ali Efendi'nin konuyla ilgili fetvs yledir:
"Zeyd zevcesi Hind'i tatlt itdikten sonra Zeyd ile Hind skin
olduklar menzilde bulunub ricl ve nisya sliha olan eya in Zeyd
benimdr deyb Hind dahi benemdr deyb tarafeynin beyyineleri olmasa
kavi kangsnndr? El-cevab: Zeydindir." Ali Efendi, s.61.
114. Dndren, s.236. 115. A.g.e., s.237. 116. slm-Osmanl
hukukunda ailenin dalmas ile sonulanan lm, fesih ve ilan
konularnda atalcal Ali Efendi'nin "Fetav-yi Ali Efendi" adl
eserinde herhangi bir bilgi bulunmamaktadr. Bu nedenle "Ailenin
Dalmas" bal altnda sadece "Boan-ma" konusu incelenecektir.
-
306 ESRA YAKUT
yapmsa da temelde erkein istedii zaman evlilie son
verebile-ceini kabul etmitir117. slm hukukuna gre, kadn nikh
akdinin yaplmas srasnda boanma hakkn isteyebilir. Kadnn bu hakk-n
kullanmamas boama yetkisinin tamamen erkee ait olduunu kabullenmesi
anlamna gelir118. Talkda kar tarafn onayn almak zorunluluu olmad
gibi hakimin kararna da gerek duyulmam-tr119.
A) Boanmann Geerli olabilmesi in Gerekli artlar
Kocann boanma hakkn kullanabilmesi iin akl banda ve bula ermi
olmas gerekir. Ya kk kimselerin, akl hastalar-nn uykuda iken
boanmak iin gerekli szleri byleyenlerin vb. boanma istekleri geerli
saylamaz. Bununla birlikte akl banda bla ermi kimselerin boanma
niyeti olmadan gerekletirdikle-ri talk geerlidir120.
Kadnlar asndan ise; evli olmayan kadnlar, nikh akdi ge-erli
olmayan kadnlar, kesin ayrc boanmay izleyen iddet bulu-nan kadnlar
ve iddetini tamamlam olan kadnlar boanmaya elve-rili
deildir121.
Boanma istei szl, yazl ve iaretle olmak zere ekilde
aklanabilir.
Szl aklamalarda, boanma istei aka anlalan, rfde bo-anma iin
kullanlan szlerle yaplabilir. Bir de hem boama, hem de baka bir
anlama gelebilen szlerle fakat boama niyeti bulun-mas art ile
gerekletirilebilir122. Ali Efendi'nin aadaki fetvlan konuya iyi
birer rnektir: "Zeyd zevce-i medhletn bihs Hind'i tatlk itdikten
sonra iddeti iinde Hind'e talk bo ol dese Hind talk bo olur mu?
El-cevab: Olur. "123.
117.ok-Mumcu, s.76-77. 118. Bilmen, s.220. 119. Aydn, slm-Osmanl
Aile Hukuku, s.36. 120. Ali Efendi, s.72-73. 121. Cin-akgndz, s.
102. 122. Halil Cin, Eski Hukukumuzda Boanma, Konya, 1988, s.49-50.
123. Ali Efendi, s.72.
-
EYHLSLM ATALCALI AL EFEND'NN "FETAV-Y 307
"Zeyd zevcesi Hind ile ekidikde Hind'e var ykl git deyb lkin
talk niyet etmese Hind mbne olur mu? El-cevab: Olmaz. "124.
"Zeyd zevcesi Hind'e mehr-i meccelini verb lkin talk zikr
eylemese mcerred mehrini vermekle Hind bo olur mu? El-cevab: Olmaz.
"ns.
"Zeyd zevcesi Hind'e seni istemem kime istersen var dese Zeyd
talk niyet edecek Hind mbne olur mu? El-cevab: Olur. "l26.
"Zeyd zevcesi Hind iin Hind ile beyinemizde nikh yokdur deyb
talk nivet eylese Hind Zeyd'den mbne lur mu? El-cevab:
Olur."111.
Boanma yazl olarak da yaplabilir. Bunun iin kan-kocann
birbirinden ayn yerlerde bulunmas, kannn gaib olmas gibi szl beyann
imknszln douracak artlar da zorunlu deildir'28.
steklerini szl olarak ifade edemeyen sar ve dilsizler bo-anma
taleplerini iaretlerle anlatabilirler129.
B) Boanmann eitleri
1- Talk- Ric'veya Caylabilir Boanma
Evlilii tm ile ortadan kaldrmayan boanmadr. Ancak idde-tin
bitiminde kar-koca birbirlerinden ayrlrlar. ddet ierisinde erkek
boanmadan cayabilir ve evlilik geerliliini srdrr. Bu du-rumda nikh
akdinin yenilenmesine gerek yoktur. ddetin bitiminde tamamen aynlm
saylan eler baka kimselerle evlenebilirler130.
2- Talk- Byin veya Ayrc Boanma
Aync boanmann gereklemesi iki ekilde olabilir. Bunlar-dan
birincisi, talk- ric' ile boanm elerin iddetin bitiminden soma
birbirlerinden kesin olarak aynlm saylmalardr. kincisi,
124. A.g.e., s.75. 125. A.g.e., s.75. 126. A.g.e,. s.75. 127.
A.g.e., s.76. 128. Cin, Boanma, s.51. 129. Cin-Akgndz, s. 104. 130.
ok-Mumcu, s. 77. Konuyla ilgili fetvlar iin bkz.: Ali Efendi,
s.73-74.
-
308 ESRA YAKUT
erkein karsn boarken boanmann ayrc olduunu gsteren bir sz veya
iaret kullanmasdr131.
Ayrc boanmaya karar veren eler ya bizzat kendileri ya da
vekilleri yolu ile mahkemeye bavurarak bu kararlarn kadya
bil-direbilirler. Bylece mehr ve iddet nafakas konusu kad huzurunda
bir karara balanm olur. Ancak kadnlarn, zaman zaman ayrldk-lar
eleri aleyhine atklar mehr ve iddet nafakas davalar boan-malarn her
zaman kad huzurunda gereklemediinin bir gster-gesi saylabilir132.
rnein; stanbul er'iye Sicilleri arasnda bulunan H.1021 (M.1612)
tarihli bir belgede; stanbul'da Mustafa Reit Paa mahallesinden Memi
kz Glli adl Kbt bir kadnn, vekili olan Mustafa olu Hzr Bli aracl
ile eski kocas Hasan olu Feryafdi'yi kendinisi bin talk ile boad
halde zimmetinde olan 1000 ake mehr-i meccel ve 300 ake iddet
nafakasn ver-medii gerekesi ile dava ettii grlmektedir. Araya giren
uzlat-rclar, her iki tarafn 600 ake zerinde anlamaya varmalarn
sa-lamlardr. Sonuta taraflar "her hususda birbirlerini her eit hak
ve davalardan ibra" eylemilerdir133.
Ayrc boanmada erkek, karsn bekleme zaman iinde bile ancak usulne
uygunu bir nikhla geri alabilir134.
3- Talk- Selse veya l Boanma
ster caylabilir boama ile ister ayrc boama ile olsun erkek ayn
kadn kez boad m, evlilik kesin olarak sona erer. Erkek kez ayr ayr
boamak yerine, boanmay gerekletiren sz kez arka arkaya syleyerek de
ayn sonucu elde edebilir1". Talk- selse ile kocasndan ayrlan kadnn,
dier boanma ekillerinde olduu gibi mehr ve iddet nafakasn alma hakk
vardr. rnein; H.1041 (M.1631) tarihli Harput er'iye Sicillerine ait
bir kaytta, Piran Ky halkndan Haydar olu Hamza er' meclisde kars
Zeynel kz Sultan'n da bulunduu bir ortamda sz alarak yle demitir: "
bu karm Sultan Hatun ile kar-koca olarak yaama-mz imkn kalmadndan
kendisini talk ile boadm. Mehri
131. ok. Mumcu, s.78. 132. Sava, s.529-530. 133. Akgndz, er'iye
Sicilleri, s.287'den naklen, stanbul er'iye Sicili, 1/59, 407
numaral hkm. 134. ok-Mumcu, s.78. 135.A.g.e., s.78.
-
EYHLSLM ATALCALI AL EFEND'NN "FETAV-Y 309
karlnda kendisine kei ve bir dana ve bir kilim ve bir huru ile
bir palas ve bir deve daarck verdim. ddet nafakas iin dahi ayda bir
kuru vermek zere kardei ile szletim. Bugnden sonra kar-kocala ait
ne benim onda, ne de onun bende bir alakas kal-mad." Bu szler
Sultan Hatun tarafndan da kabul edilmi ve onaylanmtr'36.
l boanma sonucunda erkekle kadn yeniden evlenmek is-terlerse,
kadnn iddetini tamamladktan sonra baka bir erkekle ev-lenmesi,
ondan da boand takdirde iddetini tamamlayarak eski kocas ile nikh
akdini yenilemesi gerekir. "Hlle" ad verilen bu ilem l boanma ile
birbirlerinden arlm kar-kocann yeniden evlenmeleri iin arttr.
Uygulamada, anlamal ve kiralk kimsele-rin hllenin gerekletirilmesi
srasnda kullanlmaya balanmalar asl amacn farkllamasna neden
olmutur. slm hukuku ailenin salam temellere oturmas, erkein boanma
hakkn ktye kullan-masnn engellenmesi gibi nedenlerle boayp tekrar
evlenme says zerinde bir snrlama getirmitir. Hllede ise asl ama,
usulne uygun olarak defa evlenip ayrlarak baka bir erkekle ikinci
bir evlilik denemesi geiren kadnn sonuta yeniden ilk kocas ile
bir-letii takdirde mutlu olacana karar verirse onunla
evlenebilmesi-dir137.
C) Boanmann arta ve Sreye Balanmas (Ta'lk- Talk)
Boanma erkek tarafndan szl veya yazl olarak belli bir ar-tn
gereklemesine yada belli bir srenin tamamlanmasna bala-nabilir. Bu
tr boanmalara "Ta'lk-i Talk" ad verilir138. Bu tr bo-anmalarda
bazen niyetten ok, ekle nem verildii grlmtr. fkeli iken boanmay
gerektiren szlerin sylendii durumlarda, ekil itibariyle sylenen sz
yerine getirilirse nikhn devam sa-lanm. olur. Byle durumlar
zellikle erkek ve kadnn, nikhn devam konusunda istekli olduklar
anlarda yaanmtr. Ali Efen-di'nin u fetvlan konu iin iyi birer rnek
oluturmaktadr: "Zeyd eer u iskeleden sefineye binb deryaya sefer
idersem avratm talk bo ulsun dedikten sonra Zeyd ol iskeleden
sefineye binmeyb
136. Akgndz, er'iye Sicilleri, s.288-289'dan naklen, Harput
er'iye Sicili, 181/ 27, 3 numaral hkm.
137. Cin-Akgndz, s.107-108; Karaman, slm Hukuku, s.325 vd. 138.
Akgndz, Mukayaseli islm ve Osmanl Kuhuku Klliyat, s.203.
-
310 ESRA YAKUT
hir iskeleden sefineye binb deryaya sefer eylese avrat talk bo
olur mu? El-cevab: Olmaz. "139.
"Zeyd kaynatam Amr'n menziline girersem avratm Hind talk bo
olsun dedikden sonra Zeyd ol menzile girmeden Amr fevt olub kz
Hind'i terk etmekle Amr'n menzili Hind'e intikal ediib ba'deh Zeyd
ol menzile girse avrat art- mezbre binaen talk bo olur mu? El
cevab: olmaz. '"40.
"Zeyd kariye ahalisine incindikde bugn kariyeden kmazsam avratm
talk bo olsun dedikden sonra Zeyd ol gn ol kariye-den kub bir iki
gnden sonra yine gelse Zeyd mahz- hurc murad edecek art- mezbre
binen avrat talk bo olur mu? El-cevab: Olmaz. "141.
artn gereklemesinden sonra yaplan boanma yemininin hkm kalmaz.
artn tamam, kadn gerekten evli veya boanma-dan dolay iddet iinde
iken meydana gelirse ta'lk-i talk gerekle-ir. Evlilik bann
kopmasndan sonra gerekleen artlarn hkm yoktur142. "Zeyd fln fiili
ilersem zevcem Hind talk bo olsun dedikten sonra Zeyd ol fiili
ilemeden Hind'i bir talk ile tatlk idb iddeti mnkaziyye olduktan
sonra Zeyd ol fiili ileyb ba'deh Hind'i tezevvc eylese art- mezbre
binen Hind talk bo olur mu? El-cevab: Olmaz.m" eklindeki fetv konu
ile ilgili olma-s asndan nemlidir.
D) Kadna Boanma Yetkisinin Verilmesi (Tefvz- Talk)
Boanma hakk ilk olarak kocaya ait olan bir haktr. Bununla
birlikte bu hakkn yalnz erkee ait olmasn kendi dncelerine uygun
grmeyen bir kadn nikh akdinin yaplmas srasnda hak-kn kullanmn
isteyebilir. Ve eer "talk emri" kurallar ereve-sinde kendisine
verilmezse nikh akdine uymay reddedebilir. Kadn byle bir talepte
bulunmad takdirde boanma hakknn sa-dece erkee ait olduunu kabul
etmi saylr144.
139. Ali Efendi, b.79. 140. A.g.e.. b.81. 141. A.g.e., s.86.
142. Akgndz, Mukayeseli islm ve Osmanl Hukuku Klliyat, s.204. 143.
Ali Efendi, s.79. ' 144. Bilmen, s.220.
-
EYHLSLM ATALCALI AL EFEND'NN "FETAV-Y 311
Bununla birlikte koca, evlilik sresi ierisinde boanma yetki-sini
"nefsini ihtiyar et", "iin kendi elinde", "dilersen kendini boa",
"kaderin kendi ellerinde" gibi szlerle karsna devredebilir. Kadn,
bu yetkiyi bulunduu mecliste kullanmak zorundadr. Bo-anmay
reddetmek, bulunduu topluluu terk etmek veya boanma ile ilgili
olmayan bir ile uramak yetkisini kaybetmesi anlamna gelir145.
Baz durumlarda boanma hakknn kullanlmas belli bir arta veya
sreye balanabilir. rnein; koca karsndan uzuk bir yere gidip, uzunca
bir sre kalaca zamanlarda bu tr uygulamalara rastlanmtr. Koca byle
durumlarda belli bir sre tayin ederek, bu sre iinde gelmedii
takdirde "irdatn elinde olsun" deyip kars-na boanma yetkisini
verebilmitir146.
Boanma yetkisinin evlilik ierisinde kadna verilmesinin
r-neklerine, Osmanl er'iye Sicilleri'nde az da olsa rastlanmaktadr.
Bu yetkinin nikh akdi srasnda kadna verilmesinin tek istisnas ise
Osmanl padiah kzlarnn evlilikleri srasnda grlmtr. Fakat
evliliklerle ilgili nikh kaytlarnn bulunmamas nedeni ile, bu
uygulamalarn tam olarak ne zaman balad da bilinmemekte-dir147.
E) Karlkl Anlama le Boanma (HulV, Mubaraa)
Kadn veya kadnn yerine nc bir kiinin kocaya bir bedel vererek
boanmay elde etmesine "Hul" ad verilir148.
145. Cin, Boanma,s.68-69. "Zeyd mzakere-yi talk esnasnda zevcesi
Hind'e irtn elinde olsun deyb Hind dahi ol meclisde nefsini tatlk
eylese Hind mbne olur mu? El-cevab: Olur.", "Zeyd zevcesi Hind'e
irdatn elinde olsun istersen talk bo ol deyb lkin Hind ol meclisde
nesne sylemeyb skt eylese mcerred byle demekle Hind bo olur mu?
El-cevab: Olmaz." Ali Efendi, s.77.
146. Konuyla ilgili aklayc nitelikte ki bir ka fetv yledir:
"Zeyd ahir diyara gitmek zere iken zevcesi Hind Zeyd'e beni tatlk
eyle dedikde Zeyd bir sene tamamna dek gelmezsem irdatn elinde
olsun deyb gitdikten sonra bir seneye dek Zeyd gelmese Hind bir
sene tamam olduu meclisde nefsini tatlk edecek Hind mbne olur mu?
El-cevab: Olur.", "Zeyd ahir diyara gider oldukda zevcesi Hind'e
krk gne dek gelmezsem irdatn elinde olsun deyb gitdikden sonra krk
gn mrr edb Zeyd gelmeyb lkin Hind krk gn tamam olduu meclisde nesne
sylemese Zeyd-i mcerred byle demekle Hind bo olur mu? El-cevab:
Olmaz." Ali Efendi, s.78.
147. Osmanl tarihinde, padiah kzlarna, ilk olarak hangi dnemde
evlenme akdi srasnda boanma yetkisi verildii konusunda deiik grler
vardr. Mehmet Akif Aydn, bu uygulamalarn XVI. yzyldan sonra balam
olabileceini ileri srmtr. Bkz.: Aydn, Islm-Osmanl Aile Hukuku, s.
111-112. Cokun ok'un ifadelerinden ise Osmanl Devleti'nin
balangcndan itibaren hanedan yesi olan kzlara bu yetkinin veril-dii
anlam kmaktadr. Bkz.: Cokun ok, "Talk", slm Ansiklopedisi, stanbul,
1993, C.XI,s.689.
148. ok-Mumcu, s.79.
-
312 ESRA YAKUT
Bu tr boanma isteklerinin en nemli nedeni iddetli
geim-sizliktir. Evlilik hayatn srdremeyeceini anlayan kadn, belli
bir bedel karlnda kocasndan boanma yolunu semektedir149. de-necek
bedel ounlukla kadnn mehr-i meccel ve iddet nafakasn-dan vazgemesi
eklinde olmaktadr150.
Bu boanma ileminin gereklemesi iin kadnn tam ehliyetli olmas art
aranmtr151.
Eler, kadnn kocasna verecei bedel konusunda anlatktan soma,
iddeti ierisinde kadnn lm durumunda varisleri kocasn-dan hi bir ey
talep edemezler. Yine bu sre ierisinde kocann l-mesi sonucunda kadn
eine varis olamaz152.
Karlkl anlama ile boanmann hukuk sonucu evlenmenin bir ayrc
boanma ile sona ermesidir. Aynca evlenmeye ait olacak ve borlarla
balantl her trl iliki de bitmi kabul edilir153.
Her zaman tek tarafl irdesi ile evlilie son verme yetkisine
sahip olan kocann, kars ile anlama soncunda boanmay isteme-sinin en
nemli nedeni, mehir ve nafaka borlarndan kurtulmay amalamas olarak
dnlebilir154.
Kan-koca karlkl anlamalan sonucunda birbirlerine bir ey
vermeyerek de evlilii sona erdirebilirler. Buna da "Mubaraa" ad
verilmitir155.
F) Boanmann Sonular
1- ddet ve ddet Nafakas
Elerin boanmasndan sonra, kadnn yeniden evlenebilmesi iin
iddetinin tamamlanmasn beklemesi zorunludur. ddetin kabu-lndeki asl
ama, evliliin sona ermesinden sonra doacak ocu-un nesebini rahata
tesbit edebilmektir. Bu nedenle kadn bekleme
149. Sava, s.530. 150. Cin-Akgndz, s. 109. 151. Cin, Boanma,
s.73-74. 152. Ali Efendi, s.94. 153. Cin, Boanma, s.77. 154.
A.f.e., s.71. 155. ok-Mumcu, s.79.
-
EYHLSLM ATALCALI AL EFEND'NN "FETAV-Y 313
sresini kocas ile ortaklaa kulland evinde geirmek
zorunda-dr156.
Boanma sonucunda iddet bekleyen kadnn nafakas kocasna aittir.
er'iye sicillerindeki talk kaytlarnda grld zere, na-faka miktar
genellikle kan-koca arasnda anlaarak belirlenir. Ara-larnda bir
anlama gereklemezse kadnn iddeti ierisinde kadya bavurarak nafakasn
tespit ettirmesi gerekir157. Kadn iddetini ta-mamladktan sonra
nafaka talebi de bulunursa kocasndan hi bir ey alamaz158.
Osmanl Devleti ierisindeki gayr-i mslim halk arasnda da iddet
bekleme ve iddet nafakas deme adetlerinin zaman zaman geerli olduu
grlmektedir. H.1041 (M. 1631) tarihli stanbul er'iye Sicillerine
ait bir kaytta; Hac Muhiddin mahallesinde otu-ran Toma kz Feturiye
adl hristiyan kadn boand kocas Kosta olu Kumyanoz aleyhine dava
aarak, kocasnn kendisini yedi ay nce boadan, bu nedenle mahkemede
kendisinin iddet nafakas ve olunun nafakas iin belirlenmi olan
paray aldn, fakat e-itli eya ve bir cariye almak iin kocasna verdii
4000 akeyi geri alamadn belirtmitir. Durum kocasna sorulduunda,
4000 ake-yi verdiini iddia etmi; anlamazla araya giren uzlatrclar
son vermitir159.
2- ocuklarn Kime Braklaca Sorunu ve Nafakalar
Her mer ana, evliliin devamnda veya sone ermesi halinde ocuklarn
korumak, besleyip bytmek hakkna sahiptir. Fakat bu hakkn kullanmnn
belli bir sresi vardr. Erkek ocuk 7, kz ocuk 9 yan dolduruncaya
kadar ana tarafndan korunur. Bu yaa gelen ocuklar, baba veya babann
vasiyetle belirlemi olduu va-sinin isteme hakk vardr160.
Boanan elerin ocuklarnn yiyecek, giyim ve ev masraflarn-dan
oluan nafakasn baba salamakla ykmldr. Erkek ocuk kendi almalaryla
hayatn kazanncaya kadar, kz ocuk ise ev-
156. Cin, Boanma, s.l 11 vd. 157. Aydn, Islm-Osmanh Aile Hukuku,
s. 124. 158. Ali Efendi, s. 120. 159. Akgndz, er'iye Sicilleri,
s.275'den naklen, stanbul er'iye Sicili, 1/46, 304
numaral hkm. 160. Cin, Boanma, s. 117-118.
-
314 ESRA YAKUT
leninceye kadar baba nafaka verme iini srdrr. Bununla birlikte
alamayacak kadar hasta, fakir ve reit olan ocuun giderleri yine
baba tarafndan karlanr. Fakir ve reit olan kz ocuklarnn da
evleninceye kadar nafakalar babalan tarafndan temin edilir161.
Babann nafaka borcunu demekten aciz olmas halinde bu grev, anne
varlkl ise ona verilir. Ana-babann ikisi de fakir ise nafakaya
muhta ocuklann giderlerini temin etmek grevi yakn akrabalann
indir162.
SONU
slm hukukunun Osmanl Devleti ierisindeki uygulama ekil-leri
eyhlislm fetvlannda kendini gstermitir. Bu fetvlann zaman ierisinde
mecmua halinde toplanmalan uygulamada kadla-ra kaynaklk tekil
etmitir. atalcal Ali Efendi'nin fetvlarnn topland eserin bir blm
zellikle XVII. yzylda slm aile hu-kukunun uygulan, bu hukukun
kadnlar ve erkekler asndan salad avantaj ve dezavantajlar konusunda
bize eitli ipular vermektedir.
Nikh akdinin yaplmas ailenin oluumu iin temel tekil et-mitir.
Fakat evlenme ilemi srasnda bir "kad"nn ya da onun iz-niyle bir din
adamnn bulunmas hukuken zorunlu olmadndan ileride kabilecek
anlamazlklann zm de glemitir.
Yalarnn kk olmas nedeni ile velileri tarafndan evlendi-rilen
ocuklar bla erdiklerinde bunu ahitlerle kantlayarak evli-liklerini
fesh ettirebilirler. Bu kuraln tek bir istisnas, babas ya da
bykbabas tarafndan evlendirilen kadnlann fesih hakkn
kulla-namamalandr. Byle bir durumda kadn istemese de evliliini
sr-drmek zorundadr.
slm hukukunda din aynl nedeni ile evlenememe zellikle kadnlar
ynnden balayc bir rol oynamtr. Mslman erkek-ler, mslman ve gayr-i
mslim kadnlarla evlenebildikleri halde, mslman kadnlar sadece
mslman erkeklerle nikh akdi yapa-bilmilerdir.
161. Akgndz, Mukayeseli slm ve Osmanl Hukuku Klliyat, s.238-239.
162. A.g.e., s.239.
-
EYHLSLM ATALCALI AL EFEND'NN "FETAV-Y 315
slmiyet erkeklere, aralarnda tam adaleti salamak koulu ile, drt
kadna kadar evlenme izni vermise de, temelde tek kadnla evlilii
tavsiye etmitir. Bunnla birlikte kadnlarn, zellikle ocuk-larn
neseblerinin rahata tayin edilmesi vb. amalarla birden fazla
erkekle evlenmeleri kesinlikle yasaklanmtr.
Erkek tarafndan nikh akdi srasnda kadna verilen ya da ve-rilmesi
taaht edilen mehr, eer kadn henz kkse velisi tarafn-dan teslim
alnmtr. Bu durum zaman zaman bla ermemi k-klerin mehrini alabilmek
amac ile babalar ya da dier velileri tarafndan zorla
evlendirilmelerine neden olabilmitir. Ayrca ge-nellikle nikh
akdinin sona ermesinden sonra verilen mehr-i mec-cel mikdan
sicillere kayd edilmediinden, ounlukla bu konu da kadnlarn
maduriyeti ile sonulanmtr.
Evlilik srasnda kadnn nafakasn salamakla ykml olan erkein zaman
zaman bu ykmllkten kamak iin eitli hileli yollara bavurduu da
grlmtr. rnein, uzun bir yolculua -karken karsna nafakasn brakmayan
erkek, yolculuk dnnde kendisinden nafakasn talep eden karsna onu
oktan boadn syleyebilmitir.
slm hukukunda, evlenme ile kan-koca arasnda mal ortakl domam;
kadnn tasarruf hakk kstlanmamtr.
Ailenin dalma nedenlerinden biri olan boanma olaynda te-melde
erkein sz geerlidir. Bununla birlikte slm hukukunda kadnn evlenme
akdi srasnda boama yetkisini isteme ve verilme-dii takdirde nikha
izin vermeme hakk vardr. Bu hakkn kullan-mayan kadn, boama
yetkisinin tmyle kocasnda olduunu kabul etmi olur.
l boanma ile ayrlmalarda kocann boad kars ile yeni-den
evlenebilmesi iin hlleye ihtiya duyulmutur. Kocann kars-n istedii
zaman rahata boamasn engellemek amac ile getiril-mi olan hlle
kural, zaman ierisinde anlamal ve kiralk hllecilerin ortaya kmas
nedeni ile uygulamada asl amacndan uzaklamtr.
Ksaca, slm hukuku ile slmiyet ncesi dneme oranla kad-nn haklan
daha fazla gvence altna alnmaya allm, fakat ku-rallarn ak
noktalanndan hareketle uygulamada grlen aksaklk-lar nedeni ile
amalanan noktalara ulamakta glkler ekilmitir.
-
316 ESRA YAKUT
KAYNAKA
Akgndz, Ahmet; er'iye Sicilleri-Mahiyeti Toplu Katalogu ve Seme
Hkmler, stanbul, 1988, C.I.
Akgndz,. Ahmet; Mukayeseli slm ve osmanl Hukuku Klliyat,
Diyarbakr, 1986.
Aktan, Hamza; "slm Aile Hukuku.", Sosyo-Kltrel De-ime Srecinde
Trk ailesi., Ankara, 1992, C.II, s.396-433.
Altunsu , Abdlkadir, Osmanl eyhlislamlar, Ankara, 1972.
Aydn, M.Akif; slm-Osmanl Aile Hukuku, stanbul, 1985.
Aydn, M.Akif; "Osmanllarda aile Hukukunun Tarih Tekml",
Sosyo-Kltrel Deime Srecinde Trk Ailesi, Anka-ra, 1992, C.II,
s.434-455.
Barkan, .Ltfi; "Trkiye'de Din ve Devlet likilerinin Ta-rihsel
Geliimi.", Cumhuriyet'in 50.Yldnm Semineri. Seminere Sunulan
Tebliler, Ankara, 1975, s.49-97.
Benedict, Peter; "Hukuk Reformu asndan Balk Paras ve Mehr", Trk
Hukuku ve Toplumu zerine ncelemeler. (Editrler: Adnan Griz-Peter
Benedict), Ankara, 1974, s. 1-39.
Bilmen, . Nasuhi; Hukuki slmiyye ve Istlahat Fkhiyye Kamusu,
stanbul, 1988, C.II.
Binbir Gece Masallar, (ev: alim erif Onaran), stanbul, 1992,
C.II, IX.
Cin, Halil; slm ve Osmanl Hukukunda Evlenme, Ankara, 1974.
Cin Halil; Eski Hukukumuzda Boanma, Konya, 1988.
Cin, H.-A.Akgndz; Trk-islm Hukuk Tarihi, stanbul, 1990,
C.II.
atalcal Ali Efendi; Fetav-yi ali Efendi, C.I, Dersaadet, 1324,
C.I.
-
EYHLSLM ATALCALI AL EFEND'NN "FETAV-Y 317
Demirel,.-A.Grbz-M.T.; "Osmanllarda Ailenin De-mografik Yaps".
Sosyo-Kltrel Deime Srecinde Trk Ailesi, Ankara, 1992, C.I,
s.97-161.
Dndren, Hamdi. Delilleriyle slm Hukuku, ahs, Aile ve zml Miras,
Konya, 1977.
Hallaf, Abdulvahhb; slm Hukuk Felsefesi (lmu Usli'l-Fkh), (ev:
Hseyin Atay), Ankara, 1973.
lmiye Salnamesi, stanbul, 1334
Jennngs, Ronald C.; "Women in early 17th Century Ottoman
Judicial Records-The Sharia Court of Anatolian Kayseri", JESHO,
Leiden, 1975, Vol. XVIII, Part:l, p.53-114.
Karaman, Hayrettin; Mukayeseli slm Hukuku, stanbul, 1991,
C.I.
Karaman, Hayrettin; "slmn Getirdii Aile Anlay", Sosyo-Kltrel
Deime Srecinde Trk Ailesi, Ankara, 1992, C.II, s.385-395.
MacDonald, D.B.; "ctihd", slm Ansiklopedisi, stanbul, 1993, C.V,
Ksm: II, s.927-928.
Mardin, Ebl' ul; "Kad." slm Ansiklopedisi, stanbul, 1993, C.VI,
s.42-46.
ztrk, Hseyin; Knalzde Ali elebi'de Aile, Ankara, 1991.
Sava, Saim; "Fetva ve er'iye Sicillerine Gre Ailenin Te-ekkl ve
Dalmas", Sosyo-Kltrel Deime Srecinde Trk Ai-lesi, Ankara, 1992,
C.II, s.504-547.
Sleyman Sadeddin (Mstakmzde), Devhat'l-Meayih'l-Kibar, stanbul,
ty.
eyhi Mehmet Efendi; ak'ik el'nu 'mniyye ve Zeyilleri Vek'i
l-fzel, (Haz: Abdlkadir zcan), stanbul, 1989, C.II-III.
-
318 ESRA YAKUT
Tabakolu, Ahmet; " Osmanl Toplumunda Aile", Sosyo-Kltrel Deime
Srecinde Trk Ailesi, Ankara, 1992, C.I, s.92-96.
ok, Cokun; "Talk", slm Ansiklopedisi, stanbul, 1993, C.XI,
s.683-691.
ok, C.-A.Mumcu; Trk Hukuk Tarihi, Ankara, 1991.
Zevkliler, Aydn; Medeni Hukuk. Giri ve Balang Hkmle-ri. Kiiler
Hukuku. Gerek Kiiler-Tzel Kiiler. Aile Hukuku, An-kara, 1992.