-
The Journal of Academic Social Science Studies
International Journal of Social Science
Doi number: http://dx.doi.org/10.9761/JASSS1938
Volume 6 Issue 7, p. 1005-1018, July 2013
SPANYADA ENDLS-SLAM MEDENYETNDEN KALAN
ZLER VE ESERLER-I: ENDLS-SLM SANATI VE
MEDENYETNN TEMEL NTELKLER*
THE REMAINS AND ARTIFACTS OF ANDALUSIAN-ISLAMIC CIVILIZATION
IN SPAIN-I: BASIC CHARACTERISTICS OF ANDALUSIAN-ISLAMIC ART
AND CIVILIZATION
Do. Dr. Ltfi EYBAN
Sakarya niversitesi Fen Edebiyat Fakltesi, Tarih Blm, Ortaca
Tarihi ABD.
Abstract
In the last century and today, in Spain or the Iberian
Peninsula, nothing
else left practically from Islamic heritage except several
architectural works.
Architectural works are in several cities (Cordoba, Granada and
Seville). They
are using as tourist attractions. The Mudjar Style (Arte
Mudejar) in
architecture that caused by Islamic influence used in a lot of
Spanish buildings.
And should count the about four thousand Arabic words of Spanish
in the
Islamic heritage-listed from the past.
In Al-Andalus has emerged a new style was born from harmonious
blend
of Mashreq-Maghreb-Iberian art. With the all kinds of motifs,
patterns and
decorations, this art is one of the most beautiful examples of
Islamic art. Muslim
and Christian architects and artists worked together to create
this art. Mingling
the Maghribi, Byzantine and European influences with Mashrik
traditions
emerged unique synthesis masterpieces.
* Bu makale Crosscheck sistemi tarafndan taranm ve bu sistem
sonularna gre orijinal bir makale olduu
tespit edilmitir.
-
1006
Ltfi EYBAN
On top of specialities that makes Al-Andalus different from
their
counterparts and carry it further points there are certainly
their their
outstanding efforts in science, agriculture, and trade.
Therefore, the
regeneration of Spain came not hrough the northern barbarian
tribes, but has
from the south by the Muslim conquerors. This development was a
civilization
move much more than being a conquering. In this way, the most
brilliant and
developed civilization known during the Middle Ages of Europe
was born in
Spain in VIII-XVth centuries.
Key Words: Spain, Al-Andalus, Remains, Artifacts, Art of
Al-Andalus-
Islam
z
Son asrda ve bugn spanyada veya ber Yarmadasnda, slm
mirastan sadece birka mimar eserden baka grnrde hemen hibir
ey
kalmamtr dense yanl olmaz. Mimar eserler de hemen sadece
lkenin
gney eyaleti olan Andaluciadaki Cordoba, Granada ve Sevilla gibi
birka
ehirde bulunmakta ve bunlar turistik mekn olarak kullanlmaktadr.
Kurtuba
Ulucamii, Elhamra Saray, el-Melviye (La Giralda), Caferiye
Saray, Altn Kule,
eitli ehirlerde bulunan Alkazar tr yaplar, be ehir, hamam ve
kale
kalnts. te, lkenin slm gemiini gnmze tayan grnrdeki eserler
bunlardan ibarettir. Mimaride Mslman etkisiyle olumu bir sanat
gelenei
olan Mdeccen slubu (Arte Mudejar) ise, eski-yeni pek ok
spanyol
yaplarnda kullanlmtr. spanyolcada yer etmi drt bin civarndaki
Arapa
kelimeyi de slm gemiten kalan miras listesinde zikretmek
gerekmektedir.
Endlste Mark-Marib-ber sanatlarnn henkli bir karmndan
doan yeni bir tarz ortaya kmtr. Motif, desen ve her eit
sslemeleriyle bu
sanat, slm sanatnn en gzel rneklerinden birisidir. Mslman ve
Hristiyan
mimarlar ile sanatkrlar bu sanat oluturmak iin birlikte
almlardr.
Marib, Bizans ve Avrupa etkileri Mark geleneklerine kararak
ortaya
neredeyse esiz sentez aheserler meydana getirmitir.
Endls her bakmdan emsallerinden farkl klan ve onu daha ileri
noktalara tayan hususiyetlerin banda, phesiz Endlsllerin ilim,
tarm ve
ticaret alanlarnda sergiledikleri stn gayretleri gelmektedir. Bu
nedenle,
spanya'da yenilenme, Barbar kavimler vastasyla kuzeyden deil,
Mslman
ftihler vastasyla gneyden gelmitir. Bu gelime, bir fetih olmann
ok daha
tesinde bir medeniyet hamlesiydi. Bu sayede spanya'da VIII-XV.
yzyllar
arasnda btn Ortaa boyunca Avrupa'nn bilinen en zengin ve en
parlak
medeniyeti doup gelimitir.
Anahtar Kelimeler: spanya, Endls, zler, Eserler, Endls-slam
Sanat
-
spanyada Endls-slam Medeniyetinden Kalan zler ve Eserler-I:
Endls-slm Sanat ve 1007
Giri
Bu almann amac, tarihte asrlarca Mslmanlarn yurdu olmu olan
Endlste in edilmi olan medeniyetten artakalan ve bugne gelebilen
eserlere
dikkat ekmek, bir baka deyile, Endlsten geriye bugn neler kalmtr
sorusuna
cevap verebilmektir.
spanyol yazar Miguel de Unamuno der ki: Allahtan baka Tanr
yoktur
(slam hkimiyeti), yaam dtr (Don Kiot) ve topraklarmda gne
batmasn (XVII.
Yzyln spanya mparatorluu), bunlar anmsar insan Kastilya
ovalarn
seyrederken.1
Sylenmese de vurgulanmasa da tarih boyunca Hristiyanlk inancna
smsk
sarlmasyla n salan spanyann birok yeri Hristiyan olmayan, hatta
Hristiyanla
kart bir kltrn izlerini tayor. Hristiyanlk ile yarmaday paylam
olan o
kltrn izleri Hristiyanlk-ncesi dneminkiler veya pagan
Romannkiler gibi
kazbilimine ml olmu deiller, bilakis yaayan ve binbir biimde
varln hl
srdren izlerdir. Hem evrede gryorsunuz o izleri hem insanlarda.
ou zaman da
spanyay bir baka Avrupa yapan ey olarak yalnzca sezinliyorsunuz.
Cordobada
bin yllk Yahudi mahallesinin darack sokaklarnda bn Rtn
heykeliyle burun
buruna gelirsiniz. Kurtuba Ulucmiinin kemerleri altnda Avrupay
hepten unutur,
kendinizi amda bulursunuz. ber Yarmadasnda domak demek, milli
kltrnden
gl bir dinsel inanc devralmak olduu kadar, ona kart ve onun
kadar mutlak
baka inanlarn bilincini zmsemek, hatta kimi durumlarda
ekiciliini duymak
demektir. te bu, spanyollara geni bir bak as salayan iyi bir
elikidir. spanyol
kltrnde slam varl bastrlm, unutturulmu ve yadsnm da olsa,
kendini
dolayl ya da dolaysz binbir yoldan duyurmutur. O etkinin orann
ve ayrntlarn
bilimsel olarak hesaplamak artk herhalde olanakszdr.2
Btn dnyada kabul edildii gibi, bugn Endls kelimesi
Mslmanlarn
kafasnda gemiin ihtiamn ve ann canlandrr. Fakat ayn zamanda
Ortaada
slmiyetin gcnn doruunda olduu gnlerin geride kaldn hatrlatarak
hzn
dourur. spanyadaki 800 yllk Mslman ynetimi,
Mslman-Hristiyan-Yahudi
kltrlerinin yan yana gelitii zengin bir kltrel, dnsel ve ticar
hayat meydana
getirerek btn Avrupada uygarln doruk noktalarndan biri
olmutu.3
spanyollarn kendi tarihlerinin ok nemli bir paras olan Endls
devirlerine
nasl baktklar da mhim bir mevzudur. Bunu Robert Irwinin
tespitleriyle zetlemek
mmkndr: Modern ada cahil, yozlam ve tembel Katolik spanyolunu,
kltrl
1 Gl Ik, spanya: Bir Baka Avrupa, Metis, stanbul 2005, s. 49 2
Ik, s. 57-59
3 Graham E. Fuller - Ian O. Lesser, Kuatlanlar: slam ve Batnn
Jeopolitii, ev. zden Arkan, Sabah,
stanbul 1996, s. 29
-
1008
Ltfi EYBAN
Endlsl atalaryla karlatrmak pek ok Amerikal ve Avrupal yazarlar
arasnda
son derece yaygnd. Bu yzden de birok spanyolun Endls Mslman
mirasna
kararszlkla hatta dmanca yaklamas pek artc deildir. 19. ve 20.
Yzyllarda,
spanyann tam anlamyla ada bir Avrupal ulus olmasn engelleyen
eyin
zellikle Arap barbarl olduunu ileri srmek spanyollar iin ok
alldk bir
durumdu. Onlarda Mslmanlarn kltrel eserlerini Hristiyanlara
mletme eilimi
de vard. Daha ok milliyeti dnrlerde yaygn olan olumsuz baka
karn, liberal
aydnlar ile Cumhuriyetiler arasnda Endls gemii ve kltryle gurur
duymak ve
1492den sonra Katoliklerin Mslmanlar ile Yahudilere uyguladklar
zulme zlmek
yaygnd.4
spanyada Mslmanlar, gerek dardan gelen gerekse bizzat lke
insanlar
arasndan ihtida eden kiilerin artmasyla, 1980li yllardan
itibaren oalmaya
baladlar. zellikle Endls'te birok spanyol, Mslmanlardan
devraldklar
kltrel miras kefediyor ve Mslman oluyor.5
A. Endls-slm Sanatnn Temel Nitelikleri
Marib-i Aksda denen Marib ve Endlste, Mark-Marib-ber
sanatlarnn
henkli bir karmndan doan yeni bir tarz ortaya kmtr. Her yan
saran
sslemeleriyle bu sanat, slm sanatnn en gzel rneklerinden
birisidir ve ilhamn
ald ruhun en karakteristik rneidir. Mslman ve Hristiyan mimarlar
ile
sanatkrlar bu sanat oluturmak iin birlikte almlardr. Marib,
Bizans ve Avrupa
etkileri Mark geleneklerine kararak ortaya neredeyse esiz sentez
aheserler
meydana getirmitir.
Endls yaplarnn duvarlarn, tavanlarn kaplayan geometrik soyut
ve
bitkisel sslemeler paralel, simetrik, kegen, iie eritler halinde
dolaan, sonu
olmayan bir doku arzetmektedir. Gz, ssleme yzeyinde bir izgiye
taklr ve
sonsuzluk iinde dner dolar. nsan bylece sonsuz bir btn iinde
olduunu
hisseder. Bu ebedlik iindeki seyahat, slmdaki tevhit ya da Allah
dncesine
paraleldir.
Bu mistik doku, ayn zamanda ebed oluun, lmszln bir forml
gibi
gelir insana. Ayn zamanda da, Allahn her yerde ve meknsz olduu
grn de
aklar. Her altgen, her desen, her kvrlp uzayan yaz bu anlama
hizmet eder. slm
sslemesi, kadere boyun emi bir monotonluk, keskin hatl
matematiksel bir kesinlik
iinde slm mistisizminin lmsz bir arks gibidir.6
4 Robert Irwin, Elhamra, ev. Fatma Uslu, YKY, stanbul 2007, s.
150-154
5 Konuyla ilgili geni bilgi iin baknz. Muhammed Abdullah nn,
el-srul-Endelsiyyetil-bkye f
sbanya vel-Burtugal, Mektebetl-Hnc, Kahire 1997. slm kltr ve
sanatnn Batya tesirleri
zerine daha fazla bilgi iin baknz: W. Montgomery Watt, slm
Medeniyetinin Avrupaya Tesiri,
ev. Hulusi Yavuz, Doutan Gnmze Byk slm Tarihi, haz. Heyet, a
(Esra), III, Konya 1994;
Bekir Karla, slm Dncesinin Bat Dncesine Etkileri, Litera,
stanbul 2004; Abdurrahman
Bedev, Bat Dncesinin Oluumunda slmn Rol, z, stanbul 2002
6 Adnan Turani, Dnya Sanat Tarihi, Remzi Kitabevi, stanbul 2000,
s. 253
-
spanyada Endls-slam Medeniyetinden Kalan zler ve Eserler-I:
Endls-slm Sanat ve 1009
Endls-slm sanat, zengin ve gl bir kltrel altyapya oturmaktadr.
Bu
sanatn bilinen en nemli temsilcileri, az saydaki mimari
eserlerdir. Mimari, kendine
has bir ustalk ve ince zevkin bir rn olan binalaryla hem yaz hem
plastik sanatlar
hem de seramik gibi sanat kollar asndan ana kaynaktr ve sekin
bir yere sahiptir.
Dekoratif dil, Badad ve Smerr rneklerinin devam gibidir.
Mimari eserlerden sonra sray fildii, ahap oyma ve seramik
almaktadr. Bu
trden eserler, ok snrl sayda olmalarna ramen stn nitelik ve
mkemmellikleriyle sanatlarnn ustal kadar, yaptranlarn da sanat
zevkini,
grgsn ve koruyucu zelliklerini yanstmaktadr.
slm dnemdeki i ekimeler srasnda ve spanyollarn lkeyi tekrar
ele
geirmeleri srecinde maruz kaldklar saldrlarn, doal ya da bilinli
tahribatlarn
etkisiyle pekou ortadan kaybolmu olan mimari eserlerin bugne
gelebilen snrl
saydaki rnei, slm Sanatnn Avrupadaki zerfet mmessilleri olarak
varlklarn
devam ettirmekte ve artk turistik gelir saladklar iin zenle
korunmaktadrlar.
Balangta kaaklarn yurdu saylan Endls, sadece Abbs ve Ftm
tasallutundan kurtulmak isteyen siyaset adamlarnn deil, ayn
zamanda rahat
alma ortam arayan ilim adamlar ile sanatkrlarn da sna hatta
dllendirildikleri bir cennet haline gelmiti.
Kltrel ve siyasi bakmdan Hristiyan tebaaya kar takndklar
hogry
dini bakmdan da byk lde srdrmeye alan Endlsl hkmdarlarn
yaptrdklar sanat eserleri, slm lkelerinde olduu kadar Hristiyan
lkelerde de
byk vgye mazhar olmutur.7
Endls mimrsi ve sanat genel olarak iki ana oluum devresine
sahiptir: 1.
Mstarib (Mozarab) Tarz, 2. Endls Devresi.
1. Mstarib (Mozarab) tarz ve Emev sanat (756-1031)
Bu birinci devreye Mstarib tarz denmesinin nedeni, bu dnemdeki
Endls
yaplarnn Mvelled, Mstarib veya krallk vatanda olan kuzeyli
Hristiyanlar
tarafndan bina edilmi olmasdr. Daha ok Endls Emevleri dneminde
geerli
olduu iin Endls slm mimrsindeki Hristiyan spanya tesirleri bu
devrede
youn olarak grlmtr.
7 Evariste Levi-Provenal, el-Hadrat'l-Arabiyye f sbnya, ev.Thir
Ahmed Mekk, Khire, Drul-
Marif, 1994, s. 29 vd.; Seluk Mlayim, Endls Sanat, Endlsten
spanyaya, Ankara, TDV, 1996, s. 97-108; Engin Beksa, Endls:
Sanat, DA: Diyanet slam Ansiklopedisi, XI, 226; Charles Burnett,
An Islamic Divinatory Technique
in Medieval Spain, The Arab Influence in Medieval Europe, Ed.
Dionisius A. Agius-Richard Hitchcock,
Lebanon, Ithaca Press, 1994, s. 100-135. slm sanatnn ruhu veya
felsefesi konusunda deerlendirmeler
iin bkz. smil Rci el-Frk-Luis Lmia el-Frk, slm Kltr Atlas, ev.
M. O. Kibarolu-Z.
Kibarolu, nklb Yaynlar, stanbul 1999, s. 185-203
-
1010
Ltfi EYBAN
Bu dnem, spanyadaki Mslman kimliinin en grkemli eserlerinin
meydana getirildii dnemdir. meyyeoullar soyundan gelen
hkmdarlarn g ve
zenginliklerine paralel olarak, ortaya konan sanat eserleri de
byk bir ihtim
aksettirmektedir. Bu devrin sanat ile Emev sllesinin ata
memleketi olan am
arasnda balant varsa da, Endlsn sanat tamamen kendine has
zelliklere
sahiptir ve amllarnkinden farkldr. spanyann gemiinden gelen
miras da
zmseyen bu sanat, yeni bir anlayn ifadesidir.
Emev devrinin spanyada brakt en nemli ve en nl bina, hi
phesiz
btn dnya cmileri iinde de mstesna bir yere sahip olan Kurtuba
Ulucmiidir (el-
Mescidl-Cmi). Emev mimarisine gzel bir rnektir. Yzlerce stun ve
at nal
kemerler ile tezyntl yzeyleri cminin en karakteristik yanlardr.
360 adet kemer,
850 il 1200 civarnda stun, en by 1000 adet kandil tayan 113
avize..
Yeryznde ei olmayan minberi d aac, sa aac, abanoz ve bakkamdan 7
yl sren
iilik sonucu iml edilmitir. 1236 Ylnda ehir igale uraynca cmi
kiliseye,
minaresi de ankulesine evrilmitir. Bugn, Katolik Reconquistasnn
simgesi bir
mze olarak kullanlmaktadr.
ber Yarmadasnda bazlar eski Roma-Vizigotlardan kalma olup
tamir
grm, bazlar da yeni in edilmi onlarca kaleden bir ksm gnmze
ulamtr.
Bunlar hakknda fikir verebilecek en nemli rneklerden biri, II.
Abdurrahman
tarafndan yaptrlan Mride Kalesidir. 835 Ylnda tamamlanmtr.
Emev mimarisinin gnmze ulaan snrl rnekleri ierisinde yer alan
bir
dier cmi, Tuleytuladaki Bbl-Merdm Cmiidir (Bibmardon). 1000
Yllarnda
yaplmtr.
Emev hnedan tarafndan yaptrlan saraylarn ounun bugn izi
kalmamtr. Bunlar hakknda ancak edebi-tarihi eserlerden bilgi
edinmek
mmkndr. Bu saraylarn ihtimn az da olsa yanstabilecek balca
rnek,
Mednetzzehr ynetim klliyesindeki saraydr. Harabe halinde gnmze
gelen
eserin restorasyonu yaplmaktadr.
784 Ylnda I. Abdurrahman tarafndan yaptrlan Rusfe Saray da
Emev
saraylarndan birisidir. Kurtubada Vdlkebr nehri kysnda bulunan
sarayn
baheler iinde yer alan kklerle deiik yap birimlerinden meydana
geldii
bilinmektedir. Bugn bunun yerinde el-Kasr (Alcazar)
bulunmaktadr. Ancak, el-Kasr
denen saray, sonradan Hristiyan devirlerinde yaplan deiiklikler
sonucu Emev ya
da Endls eseri olmaktan kmtr.
Emevler, Dmakdaki atalar gibi din binalarda daha ok bitkisel
(et-tevrk) ve
geometrik motiflere, dier binalarda ise insan ve hayvan
tasvirlerine yer vermilerdir.
Fakat tasvir rneklerinin ou bugne ulamamtr. Din resimlerin byk
ksm
Kurtuba Ulucmii iinde yer alrken, dier rnekler saraylarda
bulunmaktayd.
Mozaikler ise, Bizans tesirini yanstmakla birlikte tezyin
nitelikler ve kullanlan
-
spanyada Endls-slam Medeniyetinden Kalan zler ve Eserler-I:
Endls-slm Sanat ve 1011
motifler itibaryla slm geleneine bal olup, zellikle altn yaldz
zemin zerinde yer
alan bitki motifleri Endls Emev zevkini yanstmaktadr.
berya Yarmadasnn kuzey ehirlerinde Mstarib slubuyla ina
edilmi
kilise ve manastrlar bulunmaktadr. Bu tarz eserlerden bazlar
unlardr: Geronada
San Julian de Boada ve San Feliu de Guixols, Logrooda San Millan
de la Cogolla,
Orensede San Miguel de Celanova, Soriada San Baudelio de
Berlanga.8
Bu devirde az olmakla birlikte heykele de raslanmaktadr. Mermer
ve al
kabartmalar din-sivil mimarinin dekoratif elemanlar arasnda
yaygn biimde yer
alrken, ta ve maden gibi eitli maddelerden yaplm olan heykeller
sadece sivil
mimaride (saraylarda) kullanlmtr.9
Endlste inat ve ssleme ilerini yrten Mstarib ustalar, daha
sonralar
kuzey blgelerinde de ayn ileri stlenir olmulard. Bu durum, iki
medeniyetin bu
alanda etkileim gsterdii ortak bir alan meydana getirmitir.
zellikle, Mstarib
tarznn Fransa ilerine kadar bina yapmnda etkili olduu, rengini
ve tarzn oralara
tad da bilinmektedir. Dolaysyla, iinde insann yaad ev, konak ve
saray gibi
binalardan baka, Endls mimrsinin cmi, su kemeri, kpr ve hamam
gibi altyap
elemanlar konusunda da ber sanat zerinde etkisi olmutur.
2. Mlkt-Tavif sanat (1031-1090)
Endls slm mimrsinin ikinci devresini tekl eden Endls Devri
tarzna
gelince, bu tarz Mlkt-Tavif, Murbtlar, Muvahhidler ve Nasrler
dnemlerinde
geerli olmutur.
Kurtubada 1010 ylnda balayan byk kargaa dneminden sonra 1031
ylnda Emev hnedannn hkimiyeti sona erince merkez otorite dald ve
Endls
Devleti yirmiden fazla kk paraya blnd. Hem kendi aralarnda hem
de
Hristiyan krallklarla mcadele halinde olan bu kk emrliklerin
sanat, daha ok
koruma ve saldrma duygusuna uygun olarak asker bir zellik
arzeder.
8 Jose Fernandez Arenas, Mozarabic Architecture, New York
1972
9 Daha fazla bilgi iin bkz. Ebl-Abbs ihbeddn Ahmed b. Muhammed
b. Ahmed et-Tilemsn el-
Makkar, (. 1041/1631), Nefhu't-tb min gusnil-Endelsir-ratb ve
zikri vezrih Lisnddn bnl-Hatb,
thk. Ysuf M. el-Buk, Drul-Fikr, Beyrut 1998, II, 95; Emr ekb
Arslan, el-Hulel's-sndsiyye f ahbri
vel-sril-Endelsiyye, Khire 1936, I, 296-297, 301 vd. ; Eduardo
Manzano Moreno, La Frontera de al-
Andalus en epoca de los Omeyas, Consejo Superior de
Investigaciones Cientificas, Madrid 1991, s. 424-42;
Mehmet zdemir, Endls, DA, XI, 218; Mez, s. 509; Hseyin Mnis,
Tatavvurul-mretil-
slmyye fl-Endels, Mecellet Klliyetil-db, I, 1951, 186, 212-13;
Beksa, XI, 225-232; Seyyid
Abdlaziz Slim, Trhu'l-Mslimn ve sruhum fi'l-Endels, Beyrut 1988,
s. 375-417. Kurtuba Ulucmii
ile ilgili geni bilgi iin bkz. Seyyid Abdlaziz Slim, el-Mescid
vel-kusr fl-Endels, skenderiye 1986,
s. 9-29
-
1012
Ltfi EYBAN
Daha ok iir gibi edeb sanatlarn gelime gsterdii bu devirde,
beyliklerin
iinde bulunduu artlardan dolay byk boyutlu sanat eseri ya da
faaliyeti meydana
getirilememitir. Bu devrin yerel hnedanlar, genellikle eski Emev
kalelerini veya
kendi yaptrdklar atolar merkez olarak kullandklarndan dolay,
saray ve dier
sivil mimari eserleri de bu mstahkem binalar dhilinde
kalmtr.
el-Meriye Kalesi, bu dnem iin nemli bir rnektir. Caferiye Saray
ise, bu
devrin karakteristik bir mimari eseridir. Sarakustada (Zaragoza)
Hdlerin emri Eb
Cafer Ahmed b. el-Muktedir (1049-1082) tarafndan
yaptrlmtr.10
3. Marib (Murbt ve Muvahhid) sanat (1090-1229)
Murbtlarn ksa mrl Endls hkimiyetlerine karn, uzun
hkimiyetleri
sresince Muvahhidler, sanat ve mimrde arlklarn hissettirmilerdi.
zellikle,
geni gemelerle temsil edilen sade tezynt tarz, Fasta
benzerlerine rastlanan yaln ve
marur yaplarla kaynatrlm, dolaysyla Muvahhid zevki eski Emev
stiliyle
badatrlarak yeni slupta eserler vcuda getirilmitir.11
Muvahhidlerin bliyede yapm olduklar binalardan bugn hibir
eser
kalmamtr. Halfe Eb Yakb Ysuf zamannda yaplan bliye Ulucmiinin
sadece
minaresi el-Melviye (La Giralda) ayakta kalmtr. Hristiyanlarla
olan youn sava
artlarnn tehdidi altnda askeri amalarn ncelik tamasna ramen
devletin gcne
bal olarak gelien Marib sanat ve imar faaliyeti kendini en fazla
asker amal
binalarda gstermitir. Kale ve ato benzeri bugne gelebilen pekok
tahkmatl bina,
Andalucia blgesinde sk rastlanan eserlerdir. Bunlarn en gzel
rnei, La Giraldann
yaknndaki Altn Kuledir. Ayrca, Muvahhidlerin ina ettirdii Cebel
Trktaki kale
ve sriinde bulunan el-Kasr, klliyesiyle birlikte lkenin drt bir
yanndan getirtilen
mimarlarn eseridir. 57 Yllk Murbtlar dnemine (1090-1147) nazaran
zellikle 85 yl
sren Muvahhidler zamannda (1147-1229) sivil alanda da nemli
eserler verilmitir.
Geni boyutlu imar faaliyetleriyle kendini gsteren bu devrin
temel karakteristii
kendini enok tezyntta hissettirir.12
4. Nasr (Ben Ahmer) Sanat (1231-1492)
spanyadaki slm varlnn son temsilcileri olan Nasr hkmdarlar,
artk
askeri glerini yitirdikleri iin byk lde diplomasi yoluyla ve
krallara hara
vererek hkimiyetlerini srdrmlerdir. Bu yzden sanat
faaliyetlerine ayracak
zaman bulabilmiler ve yaptrdklar zarif eserlerle hret
bulmulardr.
Nasr Sanat daha nceki devirlerden etkiler tamakla birlikte,
aslnda
Endlsl Mslmanlarn tabiatna ok daha uygun bulunan bir zellik
arzetmektedir.
10 Beksa, XI, 227
11 bn Abdlmmin el-Himyer (. 900/1495), er-Ravzu'l-mi'tr f
haberi'l-aktr (Sfat Cezretil-Endels),
thk. hsan Abbs, Beyrut 1984, s. 391; Beksa, XI, 227-228; Mez, s.
503
12 Eb Abdullah Muhammed b. Muhammed b. Abdullah el-Hammd e-erf
el-drs, (. 560/1165),
Nzhet'l-mtk f ihtirk'l-fk, Beyrut 1989, I, 541; Levi-Provenal,
Trsl-Endels, Mecelletl-
Ktibil-Msr, Ocak 1947, s. 136; Beksa, XI, 228
-
spanyada Endls-slam Medeniyetinden Kalan zler ve Eserler-I:
Endls-slm Sanat ve 1013
zellikle i tezyntta ok baarl olan sanatkrlar mermer, yalanc
mermer, al ve ini
gibi farkl malzemeleri ustalkla biraraya getirmiler, nceki
devirlerde kullanlan
mozaiklerin yerine kk inilerle yaplan yeni bir ssleme tarzn hkim
klmlardr.
Mlkt-Tavif anlaynn bir takipisi olan bu sslemeler, binalara
canllk katyor
ve de mimari meknlara ar kumalarda grlen ihtiml havay
veriyordu.
Bu dnem sanat belirgin bir asker nitelik de arz eder. Asker
binalar ve kaleler,
el-Hamr ynetim klliyesinde olduu gibi hem savunma hem de sanat
zevkinin
doal uyumlu bir kaynamas niteliindedir ve ok da gl yaplardr. Bu
tip asker
yaplardan biri Mleka (Malaga) Cebell-Fevre Kalesidir
(Gibralfaro).
Dnemin en mehur eseri ise phesiz el-Hamr ynetim klliyesidir.
el-
Hamr, ancak ina ettirenlerde hkim olan slm anlayn kendine has
terimleriyle
aklanabilen nrin gzelliiyle Endls sanatna rnek tekil
etmektedir.13
5. Mdeccen (Mudejar) Sanat
Mslman ve Hristiyan ustalarn beraberce meydana getirdikleri ve
slm
sanatnn Hristiyan sanatna uyarlanm ekli olan Mdeccen sanat,
genel hatlaryla
Endls slm sanatnn devam niteliindedir.
Endls slm sanatn meydana getiren ve ortaya byk aheserler
koyan
Mslman sanatkrlar, zellikle son dnemlerde Hristiyan krallara da
hizmet
vermilerdir. zellikle Kurtubann gl tesirleri Tuleytula ve
Sarakustadan telere
tanrken, eskiden beri Hristiyanlarn elinde bulunan ehirler de bu
slupta in
edilmi binalarla dikkat ekmeye balamtr. Bunlarn en belirgin
nitelikleri, at nal
kemerli kap ve pencereleri ile kaburgal kemerlere oturan
kubbeleridir.
spanyada siyas ve asker bakmdan gcn kaybeden Mslman varl, en
nemli rneini bliye el-Kasrnn (Alkazar)14 tekl ettii Mdeccen slup
vstasyla
mimr etkilerini X./XVI. yzyln ortalarna kadar srdrmtr. Bu slubun
zellikle
seramik gibi sanat kollarndaki etkileri ise daha uzun
olmutur.15
13 Daha fazla bilgi iin bkz. James Dickie (Yakub Zeki), "Endls
Nasr Mimarisinde Alan ve Hacim", ev.
L. eyban-Y. Sar, Mimar ve Mhendis Dergisi, S. 50, Eyll-Ekim 2009
(stanbul), s. 70-72
14 Sargon Erdem, Alkazar, DA, II, 469-470
15 drs, I, 581; Beksa, XI, 229. Konu ile ilgili daha geni bilgi
iin bkz. Levi-Provenal, el-Hadra, s. 34,
122 vd.; P. Khuri Hitti, Siyasi ve Kltrel slam Tarihi, ev. S.
Tu, stanbul 1989, III, 868 vd.; Jean-Paul
Roux, LIslam en Occident: Europe-Afrique, Paris 1959, s. 141; S.
M. Imamuddin, Some Aspects of the Socio-
Economic and Cultural History of Muslim Spain 711-1492 A.D.,
Brill, Leiden 1965, s. 166 vd.; Tlib Yzc,
Arap-Sanat, DA, III, 309-16; Marcel Dieulafoy, Art in Spain and
Portugal, N.York, Charles Scrbners
Sons, 1913, s. 29 vd.; Christian Ewert, Almoravid Art,
Dictionary of Middle Ages, I, 196-197; Adnan
Turani, Dnya Sanat Tarihi, stanbul, Remzi, 2000; Engin Beksa,
Avrupa Sanatna Giri, stanbul 2000;
Titus Burckhadt, La Civilization Hispano-Arabe, Madrid 1985, s.
49-54
-
1014
Ltfi EYBAN
Mudeccen sanatn din mimaride verdii rneklerin en nemlileri
arasnda,
Burgutaki (Burgos) Las Huelgas Manastr ile Sarakustadaki Seo
Kilisesini saymak
mmkndr. Her iki binada da tezynt ok dikkat ekicidir. Dini
yaplardan sonralar
kiliseye evrilen Tuleytula ve Kurtuba havralar, Mudeccen sanatn
dier en nemli
rneklerinden ikisidir.16
B. Endls-slm Medeniyetinin Temel Nitelikleri
Endlslleri Markllardan ayran birok nitelik vardr. Mesela
Endlsller
ilmi ve ilim ehlini ok severler, ilim tahsili ve ticaret
maksadyla vatanndan uzaklara
seyahati (rihle) ok yaparlard. Tabakt kitaplarnda ne kan
kaytlardan biri olan bu
yaygn rihle ve seyahat kltrnn onlarn hem kltrne hem de sanatna,
dier
Mslman adalarnnkine oranla daha st nitelikler ve evrensel bir
karakter
kazandrdn sylemek mmkndr.
Endls her bakmdan emsallerinden farkl klan ve onu daha ileri
noktalara
tayan hususiyetlerin banda phesiz ilimde, tarmda ve ticaretteki
stn gayretleri
gelmektedir. Bu nedenle, spanya'da yenilenme, Barbar kavimler
vastasyla kuzeyden
deil, Mslman ftihler vastasyla gneyden gelmitir. Bu gelime, bir
fetih olmann
ok daha tesinde bir medeniyet hamlesiydi.. Bu sayede spanya'da
VIII-XV. yzyllar
arasnda btn Ortaa boyunca Avrupa'nn bilinen en zengin ve en
parlak
medeniyeti doup gelimitir. Bu dnemde kuzeydeki halklar din
savalar yznden
paralanmakta ve kana susam barbar srleri halinde hareket etmekte
iken, Endls
toplumu 30 milyonu amakta, o dnem iin ok byk olan bu nfus yaps
iinde her
rk ve din grubu henk iinde hareket etmekte ve toplum ok canl bir
nabz at
sergilemekteydi. Bu verimli atmosfer iinde btn fikirler, btn
gelenekler ve
yeryznde o ana kadar ortaya konmu olan btn bulular, sanatlar,
bilimler,
endstriler, yenilikler ve klasik dnemin disiplinleri birarada
bulunuyordu. Bu
farkllklarn birbiriyle karlamasndan yeni bulular ve yaratc yeni
enerjiler
domaktayd.17
Ortaa Hristiyan Avrupas iin slm, soyut bir dini inan deildi. O,
711
ylnda Mslmanlarn spanya'ya geliinden 1492 ylnda kayboluuna kadar
Avrupa
topraklar zerinde, Endlste gelien canl bir kltrn can damar
olmutur.
Endls, zellikle 9. yzyldan 13. yzyla kadar ounluu cehletin ve
iktisad-
sosyal rmln glgesinde kalan bir Avrupada renmenin deniz feneri
ya da
yol gstericisi oldu. slm kltr Badad, Dmak, Semerkand, Buhra ve
Khirenin
kalabalk metropollerinde gelimitir fakat, bu kltrn Avrupay enok
etkileyen
paras Endls olmutur.
16 Beksa, XI, 228-229
17 Daha fazla bilgi iin bk. Evariste Levi-Provenal, Espana
Musulmana, Madrid 1987; Evariste Levi-
Provenal, La Civilization Arabe en Espagne, Paris 1961; Joseph
McCabe, Splendour of Moorish Spain, Watts
& co., London 1935; Joseph F. OCallaghan, A History of
Medieval Spain, Cornell University Press, Ithaca
1975
-
spanyada Endls-slam Medeniyetinden Kalan zler ve Eserler-I:
Endls-slm Sanat ve 1015
Hristiyan Avrupa, bu grece stn kltr ile balant kurarak son
dnem
insanlk tarihinin seyrini belirlemitir. Hal Seferleri ile ilgili
mitlerin aksine,
gelecekteki olaylar belirleyici almalar yapan Avrupann birka
aydn lideri, bu
kltr yok etmek iin dmanca bir vaatle yant vermedi. Aksine onlar,
Hydn ve
Mozartn etkileriyle ortaya kan mzik inklbnn kendilerine getirdii
meydan
okumayla yzleen Brahms ve Beethoven gibi byk mzik bestecilerinin
yapt
ekilde, karlarna kan zorlukla yzletiler. Onlar, Endlsllerce
retilen ve
gelitirilen bylesi bir kltrel mkemmelliin zellikle Rnesans iin
itici bir g
olarak Hristiyanln kaynak terimlerinde ne olduunu aratrdlar.
spanya'da, Avrupa topraklar zerinde gelitirilen slm medeniyeti,
Rnesans
Altn ana (Golden Renaissance) ivme salad. O, bunu sadece Eski
Yunan ve Hint
almalarn Arapa tercmeleri yoluyla ileterek savunulan tarihsel
sylentiler olarak
deil, fakat ayn zamanda daha nce benzeri grlmemi bilimsel,
ekonomik ve
sanatsal bir kltr ina ederek yapmtr. Arap dili ve slm kltr
spanya, Fransa,
talya ve Almanyadaki Avrupann nemli blgelerine ait ve ulus
devletin olumas
iin olmazsa olmaz koul olan btn byk iirsel geleneklerdeki
gelimeyi harekete
geirmitir.18
Yeniada Avrupallarn Amerikay kefetmelerinden sonra Amerika
ktasna
yaanan gler gibi, zellikle Emevlerin devrilmesinden sonra Abbs
iktidarna kar
krgn ya da kzgn olan limler ya da nemli insanlar iin Endls, Dou
slm
dnyasnn uzak batsnda bir g merkezi, korunakl bir snak ve bir
czibe merkezi
haline gelmitir.19
Mslman Endls halk, siyasi hayattan ziyade kltrel hayatta daha
gl
bir varlk ortaya koymutur. Bunun yannda, onlar slma ve onun
getirdii hukuk
sistemi erate de kuvvetle ve muhabbetle balydlar. Kltrel ve din
alandaki bu
stn zelliklerini onlarn gnlk hayatlarnn btn yansmalarnda,
klk-
kyafetlerinde, mesleki-zira mahretlerinde aka grmek mmkndr.
Onlar bu
konuda ne kmaya iten ana etken, anavatanlarndan ok uzaklarda slm
leminin
bir paras olarak dier Mslmanlardan geri kalmama hatta her
bakmdan onlardan
daha ileride olma arzusu olmaldr.
Sonu
Bilindii gibi bugn dnyada hem Mslmanlarn hem de btn insanln
tarih vn kaynaklarnn ilk sralarnda yer alan Endls Medeniyeti,
slm
Medeniyetinin de zirvesini tekil etmektedir. Bu tarih gerei artk
dnyann hemen
18 Muriel Mirak Weissbach, Andalusia, Gateway to the Golden
Renaissance, Fidelio, The Schiller
Institute, Vol. X, No, 3, Fall 2001, evrimii
(http://www.schillerinstitute.org/fid_97-
01/013_andalusia.html), 04 Ocak 2012
19 Levi-Provenal, el-Hadra, s. 19-21
-
1016
Ltfi EYBAN
btn tarihi ve dnrleri yazmaktadrlar. Bugnn spanyollar yazdklar
tarih
kitaplarnda, kendi tarihlerinin byk ve deerli bir paras olan
Endls dnemlerini
5-10 sayfayla geitirseler de20, artk birok Batl yazar tarafndan
da ifade edilen bir
gerek ki, spanyollar Endls dnemlerinde sahip olduklar meden
stnle
sonraki devirlerde bir daha asla eriememilerdir.
Bugn ber Yarmadasnda ve zellikle spanyada Mslmanlardan kalan
mcerret izler, lisanda ve belli lde gney blgesi insanlarnn
karakterinde
gzlemlenebilmektedir. Mahhas izler ise daha ok mimr alandadr.
Ancak,
Endls devirlerinden kalan mimari eserlerin %95indan fazlas bugne
ulamamtr.
nk bir defa ou bakmszlktan yklmtr. Bunda Endls yaplarnn
genellikle
uzun asrlara dayanabilecek malzemeden yaplmam olmasnn da pay
byktr.
Nitekim Endlsllerin, din inanlar gerei kendilerinden nce det
lmsz
antlar brakan Romallar gibi binalar in etmekten geri durduklar
da
belirtilmektedir. Yklmayp ayakta kalan eserlerden mesel cmilerin
ou ya bilinli
ekilde yklm ya da kiliseye evrilmi, yklan bazlarnn yerine kilise
in edilmi,
minareler ise ankulesi yaplmtr. Saray, kk ve konak gibi yaplar
ise yeni
Hristiyan sahiplerince yenilenmi, yenileme esnasnda Endls
unsurlar ksmen ya
da tamamen yok kaybolmutur. Endls mahallelerine gelince, bunlar
da yeni
yaplarla byyen ehirlerin iinde nerdeyse kaybolup gitmi, geriye
onlardan dank
baz paralar kalmtr.
Tarihte sekiz asrlk parlak bir yer edinmi olan Endlsller,
sonunda
vatanlarn kaybettiler ve ou lkesini terk etmek zorunda kald,
srgn edildi,
gidemeyenler ya zorla hristiyanlatrld ya da Mslmanca yaamakta
direndikleri
iin ldrldler. Fakat onlarn en azndan bir ksmn hibir kuvvet kendi
hayat
tarzlar olan kltrlerini yaamak ve yaatmaktan uzun sre alkoyamad.
Her zaman
ve zeminde glerini aan bir mukvemet gstererek dmana kar
varlklarn
korumay baardlar. Asrlar iinde her eit devlet veya Engizisyon
basksna ramen
bugn spanyada ya da Endlste yaayan insanlarn iinde Mslmanlktan
kalan
izlerin ortaya kmas, Endlsllerin tarih direnile kendi hayat
tarzna
ballklarnn bir eseridir.
spanyada Mslmanlar, gerek dardan gelen gerekse bizzat lke
insanlar
arasndan ihtida eden kiilerin artmasyla, 1980li yllardan
itibaren oalmaya
baladlar. Aradan 500 yldan uzun bir sre getikten sonra bugn
spanya'da birok
spanyol, Mslmanlardan devraldklar kltrel miras kefediyor.
20 Mesel bk. Ramon Sopena, Historia de Espana, EMEGE, Barcelona
1998, s. 82-100; Historia General de
Espaa, F. PLANETA, Madrid 1980, I-XII. Prehistoryadan balayarak
1980lere kadar gelen 12 ciltlik bu
kitabn, ilk 2 cildi slam ncesine, 9 cildi slmiyet sonras veya
Hristiyanlarn tarihine, sadece 3. cildi
Endls/slam tarihine tahsis edilmitir. 3. Cildin de nerdeyse
yardan fazlasn, Endls Devleti
devirlerinde Mslmanlara kar Reconquista hareketini balatarak
yaklak 5 asrda neticeye ulatran
Hristiyan spanya krallklarnn geliim tarihi igal etmektedtir.
-
spanyada Endls-slam Medeniyetinden Kalan zler ve Eserler-I:
Endls-slm Sanat ve 1017
KAYNAKA
ARENAS, Jose Fernandez, Mozarabic Architecture, New York
1972
AYDIN, Cemal, spanyada slamn Dirilii, Zafer Dergisi, Aralk
(2002), Say: 312
BEDEV, Abdurrahman, Bat Dncesinin Oluumunda slmn Rol, z,
stanbul
2002
BEKSA, Engin, Endls: Sanat, DA: Diyanet slam Ansiklopedisi, XI,
225-232
BEKSA, Engin, Avrupa Sanatna Giri, stanbul 2000
BURCKHADT, Titus, La Civilization Hispano-Arabe, Madrid 1985
BURNETT, Charles, An Islamic Divinatory Technique in Medieval
Spain, The Arab
Influence in Medieval Europe, Ed. Dionisius A. Agius-Richard
Hitchcock,
Ithaca Press, Lebanon 1994
DICKIE, James (Yakub Zeki), "Endls Nasr Mimarisinde Alan ve
Hacim", ev. L.
eyban-Y. Sar, Mimar ve Mhendis Dergisi, S. 50, Eyll-Ekim 2009
(stanbul),
s. 70-72
DIEULAFOY, Marcel, Art in Spain and Portugal, Charles Scrbners
Sons, New York
1913
ERDEM, Sargon, Alkazar, DA, II, 469-470
EWERT, Christian, Almoravid Art, Dictionary of Middle Ages, I,
196-197
FRK, smil Rci -Luis Lmia el-Frk, slm Kltr Atlas, ev. M. Okan
Kibarolu-Zerrin Kibarolu, nklb Yaynlar, stanbul 1999
FULLER, Graham E. - Ian O. Lesser, Kuatlanlar: slam ve Batnn
Jeopolitii, ev. zden
Arkan, Sabah, stanbul 1996
HMYER, bn Abdlmmin (. 900/1495), er-Ravzu'l-mi'tr f
haberi'l-aktr (Sfat
Cezretil-Endels), thk. hsan Abbs, Beyrut 1984
Historia General de Espaa, F. PLANETA, Madrid 1980, I-XII
HITTI, P. Khuri, Siyasi ve Kltrel slam Tarihi, ev. S. Tu,
stanbul 1989
IMAMUDDIN, S. M., Some Aspects of the Socio-Economic and
Cultural History of Muslim
Spain 711-1492 A.D., Brill, Leiden 1965
IRWIN, Robert, Elhamra, ev. Fatma Uslu, YKY, stanbul 2007
IIK, Gl, spanya: Bir Baka Avrupa, Metis, stanbul 2005
DRS, Eb Abdullah Muhammed b. Muhammed b. Abdullah el-Hammd e-erf
(.
560/1165), Nzhet'l-mtk f ihtirk'l-fk, Beyrut 1989
-
1018
Ltfi EYBAN
NN, Muhammed Abdullah, el-srul-Endelsiyyetil-bkye f sbanya
vel-
Burtugal, Mektebetl-Hnc, Kahire 1997
KARLIA, Bekir, slm Dncesinin Bat Dncesine Etkileri, Litera,
stanbul 2004
LEV-PROVENAL, Evariste, Trsl-Endels, Mecelletl-Ktibil-Msr, Ocak
1947
LEV-PROVENAL, Evariste, el-Hadrat'l-Arabiyye f sbnya, ev.Thir
Ahmed
Mekk, Drul-Marif, Khire 1994
LEV-PROVENAL, Evariste, Espana Musulmana, Madrid 1987
LEV-PROVENAL, Evariste, La Civilization Arabe en Espagne, Paris
1961
LEB, Sigi (Redaktr), Deutche Wella Radyo Web Sitesi,
09.02.2000
MAKKAR, Ebl-Abbs ihbeddn Ahmed b. Muhammed b. Ahmed et-Tilemsn
(.
1041/1631), Nefhu't-tb min gusnil-Endelsir-ratb ve zikri vezrih
Lisnddn
bnl-Hatb, thk. Ysuf M. el-Buk, Drul-Fikr, Beyrut 1998
McCABE, Joseph, Splendour of Moorish Spain, Watts & co.,
London 1935
MORENO, Eduardo Manzano, La Frontera de al-Andalus en epoca de
los Omeyas, Consejo
Superior de Investigaciones Cientificas, Madrid 1991
MNS, Hseyin, Tatavvurul-mretil-slmyye fl-Endels, Mecellet
Klliyetil-
db, I, 1951
MLAYM, Seluk, Endls Sanat, Endlsten spanyaya, TDV, Ankara
1996
OCALLAGHAN, Joseph F., A History of Medieval Spain, Cornell
University Press,
Ithaca 1975
ZDEMR, Mehmet, Endls, DA, XI, 218
ROUX, Jean-Paul, LIslam en Occident: Europe-Afrique, Paris
1959
SOPENA, Ramon, Historia de Espana, EMEGE, Barcelona 1998
EKB ARSLAN, Emr, el-Hulel's-sndsiyye f ahbri
vel-sril-Endelsiyye, Khire
1936
EYBAN, Ltfi, spanya Alan Aratrmas, Eyll-Ekim 2011
TURAN, Adnan, Dnya Sanat Tarihi, Remzi Kitabevi, stanbul
2000
WATT, W. Montgomery, slm Medeniyetinin Avrupaya Tesiri, ev.
Hulusi Yavuz,
Doutan Gnmze Byk slm Tarihi, a (Esra), III, Konya 1994
YZC, Tlib, Arap-Sanat, DA, III, 309-16