-
ISSN: 1309 4173 (Online) 1309 - 4688 (Print)
Volume 5 Issue 6, Special Issue on Balkan Wars, p. 131-147,
November 2013
H i s t o r y S t u d i e s
Special Issue on Balkan Wars Volume 5/Issue 6 2013
Bulgaristann Bamszlnda Rusyann Rol The Role of Russia in the
Independence of Bulgaria
Yrd. Do. Dr. Serap Toprak Bitlis Eren niversitesi-Bitlis
z: Bu makale Rusyann bamsz bir Bulgaristan devleti kurmak iin
gsterdii abalar incelemektedir. Makalede Rusyann Byk Bulgaristan
devleti kurma plannn, Bulgaristan Balkanlardaki siyasi mcadelenin
oda haline gelmesi ve dnemin byk Avrupal glerinin zellikle
ngilterenin kar kmas ile Rus planlarnn gerekletirilemedii tespit
edilmektedir.
Anahtar Kelimeler: Bulgaristan, Rusya, Panslavizm, Ayaklanma
Abstract: This article examines Russian support for the
foundation of an independent Bulgarian state. The article argues
that the Russian goal to establish a Great Bulgarian state made
Bulgaria the center of political
struggle in the Balkans and turned European powers, especially
G. Britain, against it and delivered its failure.
Keywords: Bulgaria, Russia, Panslavizm, Revolt
Giri
Osmanl Devletinin Bulgarlar zerindeki hakimiyeti 1396 ylna kadar
uzanmaktadr. 19. Yzyl sonuna kadar Osmanl Devleti hakimiyetinde
yaayan Bulgarlar, birok kez ayaklanma giriiminde bulundu. Fakat bu
ayaklanmalar, devletin gl dnemlerde gerekletiinden her defasnda
baarszlkla sonuland. 18. Yzyl balarna kadar ne Avrupa ne de Rusya
Bulgar adnda bir milletin farkndayd. Bu yzyldan itibaren Rusya,
Bulgar adnda bir Slav milletinin farkna vard ve Bulgarlar her geen
gn dozu artan bir ekilde ayaklanmaya tevik etti. Ruslar, ar I.
Petro dneminden itibaren, Bulgarlarn isyan etmesi salayarak, Osmanl
Devletini zayflatmak istedi. I. Petro Bulgarlar ayaklandrmak iin
yapt almalara, 1702 ylnda stanbula ilk Rus elisi olarak gnderdii
P.A. Tolstoyla balad. I. Petro, 12 Nisan 1702 tarihinde verdii
talimatla, Tolstoydan Osmanl Devleti topraklarnda yaayan
Hristiyanlarn politik ve ekonomik durumlaryla Osmanl Devletinin
siyasi, askeri ve ticari faaliyetleri hakknda ayrntl bir rapor
hazrlamasn istedi. Bunun zerine Tolstoy hazrlad raporda, Osmanl
Devletinin Ortodoks tebaasnn, Trk-Rus Savalarnda, Rusyann karlar
dorultusunda kullanlabileceini belirtti1.
1774 Kk Kaynarca Antlamasyla Bulgaristan, Osmanl Devleti ile
Avrupa arasnda snr haline geldi. Bylece Bulgaristan, Rus ordularnn
gei noktas oldu2. Ayrca Ruslar, Osmanl Devletindeki Ortodokslar
koruma imknn da elde etti. Scak denizlere inme hayali olan Rusya,
1783 ylnda Krm aldktan sonra, Karadenizi bir Rus denizi yapma abas
iine girdi. Bununla birlikte 1791 ylnda Osmanl Devleti, Dinyeper ve
Dinyester
1 Sleyman Kocaba, Osmanl syanlarnda Yabanc Parma, (Kayseri:
Vatan Yaynlar, 1992), 11.
2 Mahir Aydn, Osmanl Eyaletinden nc Bulgar arlna, (stanbul:
Kitabevi Yayn, 1996), 16.
-
Bulgaristann Bamszlnda Rusyann Rol 132
H i s t o r y S t u d i e s
Special Issue on Balkan Wars Volume 5/Issue 6 2013
arasndaki blgeleri de Ruslara vermek zorunda kald. Ruslar, bu
blgeye Odesa Limann yapt. Rusya, bu liman sayesinde Balkan
milliyetilii zerinde nemli rol oynad. Bylece Gney Slavlar, Ruslar
kendileri iin bir umut olarak grmeye balad3.
Bulgar Milli Uyan ve Panslavist almalar
18. Yzyln sonlarndan itibaren uyana geen Bulgar milliyetilii
1806-1812 Osmanl-Rus Sava srasnda yeni niteliklere kavutu. Semskoe
Bolgarskoe Vioisko ad verilen zerk bir Bulgar Gnll Taburu kuruldu.
Vrazal Sofronius, Rus Genelkurmayna bal olan bir Bulgar irtibat
komitesi oluturdu. Bulgarlar arasnda sevilen kiiler tarafndan
imzalanan bir aryla, Rusyann btn Bulgar halkn desteklemesi istendi.
Bu ar, Bulgarlarn politik abalarnn ilk rneiydi4. Balkanlarda gelien
milliyetilik hareketleriyle birlikte Bulgaristandaki isyan
giriimleri de artt. 1822 ylnda Filibede bir isyan kt. syann nedeni
olarak, Filibe Nazr- Sabk Veli Aann kt idaresi gsterilse de,
Bulgarlar tarafndan karlan bu isyan ksa srede bastrld. Filibe Nazr
grevinden alnarak yerine Mehmet Aa gnderildi5 ve olaylar kontrol
altna alnd.
Ruslar, zellikle 1828-1829 Sava srasnda Bulgarlar yakndan tanma
imkn buldu. Rusya, 1829 ylnda Rahovay aldktan sonra Sofyaya kadar
ilerledi. Babli zellikle Rusyann da kkrtmasyla Bana ve Gorgosife
nahiyelerindeki Bulgarlarn ayaklanmasndan korkuyordu. Bu nedenle bu
blgeye asker gnderilmesi iin Vidin muhafzndan, Ni Muhafz Osman
Paadan ve Leskofada bulunan ehsuvar Paadan yardm istedi6. Blgede
yeterli asker ve malzeme olmamasna ramen, kazalarn ayaklanmasna kar
btn tedbirler alnd. Yine de bu blgedeki Bulgarlara pek
gvenilmiyordu7. Zira sava srasnda Rus ordusunda yzbala ykselen
Mamaref adnda bir Bulgar, etrafndaki 500 Bulgar gnllyle birlikte
Rus ordusunun harektna katlm ve btn Bulgaristan ayaklandrmak iin
faaliyetlerde bulunmutu8. Fakat Napolyonun Rusyaya saldrs
Bulgarlarn plann bozdu ve 1829 Edirne Antlamasyla Ruslar geri
ekildi. Bundan sonra Bulgarlar, byk gruplar halinde Besarabya ve
Ukraynaya g etti9. Bylece Besarabya snrlarnda Trk-Rus savalarnn yan
sra, bir de Bulgar meselesi ortaya kt. Ruslar, Besarabyadaki
Bulgarlar tahrik etmeye ve bylece Boazlara inmeye kararlyd. Bu ama
iin Ruslarn plan Slavlarn Birlemesini gerekletirmekti. Bu dnemde
Rus airlerinden Aleksandr Pukin, en etkili Panslavist olarak ortaya
kt. Pukin, Balkanlarda Slav rkndan bir Bulgar milleti olduunu ve
Trklerin elinden bu Slav milletinin kurtarlmas gerektii fikrini ne
srd. Pukin, faaliyetlerine ilk olarak Besarabya Bulgarlaryla balad.
Ayrca faaliyetlerine destek olmas iin Avrupada kamuoyu yaratmaya da
alt10.
18. Yzyln sonlarnda Bulgarlar bir millet olarak Avrupada henz
tannmyordu. Bu tarihte Balkanlar dolaan seyyahlar, Tuna Nehri ve
Ege Denizi arasnda yalnz Trklerden ve Rumlardan bahsetmekteydi.
Fakat ar I. Nikolann Yaveri Kont Kapodistirya, 1828 ylnda ar
Nikolaya sunduu bir projede, Balkanlarda be Hristiyan devlet
tasarlamakta ve
3 Hans Kohn, Panslavizm ve Rus Milliyetilii, (stanbul: lgi
Yaynlar, 1983), 66.
4 Nikolay Todorov, Bulgaristan Tarihi, (stanbul: nc Kitabevi,
1979), 62.
5 BOA (Babakanlk Osmanl Arivi) Hatt- Hmayun, Dosya Numaras/Gmlek
Numaras, 746/35233.
6 BOA, HAT, Dosya Numaras/Gmlek Numaras, 1038/ 143018-A.
7 BOA, HAT, Dosya Numaras/Gmlek Numaras, 1038/43018.
8 Halil nalck, Tanzimat ve Bulgar Meselesi, (stanbul: Eren
Yaynlar, 1992), 27.
9 Pars Tulac, Bulgaristan ve Trk- Bulgar likileri, (stanbul: Cem
Yaynlar, 1984), 59.
10 Halil Yaver, Bulgarlarn Balkanlar stila Planlar, (stanbul:
Tecelli Basmevi, 1938), 7.
-
133 Serap Toprak
H i s t o r y S t u d i e s
Special Issue on Balkan Wars Volume 5/Issue 6 2013
Bulgarlarn yaad yerleri Srbistana ilhak etmekteydi. Bununla
birlikte 19. Yzyln ikinci yarsndan itibaren btn Avrupa, Bulgarlar
tanyacak ve Avrupada Bulgarlarn arkasnda gl bir kamuoyu
oluacakt11.
1829 ylndan sonra Ruslarn Bulgarlar zerindeki planlar
ekillenmeye balad. Rus ar I. Nikola, Macar papaz olan Venelini bir
Bulgar tarihi yazmas iin grevlendirdi. Venelin Mazide ve Bugnk
Bulgarlar adl kitab yazd12. Venelin, Bulgarlarn Slav kkenli olduunu
savunarak, Attila ve Hunlarn, hatta eski Bulgarlarn da Volga
Slavlar olduunu iddia etti. Fakat Venelin, 1839 ylnda Moskovada ld
iin Bulgarlar zerindeki almalar yarm kald13.
Rusya, Hasta Adam olarak grd Osmanl Devleti zerindeki planlarn
gerekletirmek iin Avrupada zemin hazrlarken Avusturyadaki
Habsburglar Monarisi, Balkanlardaki milliyetilik hareketlerine kar
gelmekteydi. Bununla birlikte ngiltere, Osmanl Devletinin gnn
artlarna gre devamndan yana tavr taknmaktayd14. Fransa ise, Balkan
milliyetileriyle dorudan bir balant kurmamaktayd. Yine de Fransz
Lamartine, Balkanlar gezdikten sonra Fransa Parlamentosunda yapt
konumasnda, Avrupada Osmanl Devletinin gerilemesiyle bozulan bir g
dengesi olduunu vurgulad. Lamartine sorunlara kar, Ortadouda
herhangi bir byk devletin tek tarafl mdahalesine olanak vermeyecek
bir Avrupa himayesinin kurulmasn nermekteydi. Ayrca Lamartin,
Bulgarlarn bamszlk iin olgunlatklarn ve Srp komularyla birlikte
Avrupada gelecein devletlerinin temelini atabileceklerini belirten
ilk kiilerdendir15.
Bulgarlar bamszlklarn kazanma yolunda ilk olarak bir fikir
hareketi dnemi yaamtr. Bu dnem milli eitimin, milli edebiyatn ve
milli bilincin uyanmasnda nemli bir yere sahip olan gazete ve
dergilerin devrim niteliindeki geliimini kapsamaktadr. Yine bu
dnem, dnyann dier milletlerinin Bulgarlar fark ettii ve
desteklemeye balad bir dnemdir. Bu dnemin yaanmasnda, zellikle
Ruslarn ve onlarn resmi ideolojilerinin temsilcileri olan
Panslavistlerin almalar nemli rol oynamaktadr. 19.Yzyl balarndan
itibaren Rus Panslavistler, Tuna ve Edirne Vilayetlerinde
bulunduklar sre iinde eitim, silahl hareketler, milletler aras
propaganda ve diplomasi gibi yollarla yeni bir Milli Slav Devleti
kurmak zere planl bir ekilde almtr. Bu amala Prens Vlademir
Aleksandrovi erkasky, Trnovaya gnderilmitir. Trnovada Prens
erkaskynin bakanlnda bir Bulgar Mlki dare Tekilat kuruldu. Bu
tekilatn grevlerini, igal edilecek olan yerler hakknda saysal ve
tarihi bilgiler toplamak, mahalli sivil idareyi kuracak kiileri
atamak, yerli halk arasndan idarenin kuruluundan yararlanlacak
kiileri semek, Bulgar kilise ve okullarnn karlarn gzetmek, Bulgar
taburlarnn kurulmasna yardm etmek ve Tunann gerisinde bulunan
Bulgarlar arasnda iletiimi salamak eklinde sralayabiliriz. Ayrca
Mlki dare Tekilat, temelleri salam bir Bulgar Devleti kurmak iin,
zellikle blgenin nfus ve emlak yapsyla da ilgilenmitir16.
Panslavistler, fikirlerini uygulama alan olarak kendilerine
Osmanl Devletinin topraklarn ve Bulgarlar seti. Bunun iin eitli
fikirler ve teoriler gelitirdiler. Panslavizmin, Btn Slavlar
Birletirmek fikrinin ncleri Jan Kollar ve Pavel Josef afariktir.
Bir air olan Jan Kollar, iirinde Byk Slav mparatorluu lksn dile
11
nalck, age, 17. 12
Yaver, age, 8. 13
Kohn, age, 73. 14
Barbara Jelavich, Balkan Tarihi, C. 1, (stanbul: Kre Yaynlar,
2006), 378. 15
Maria Todorova, Balkanlar Tahayyl Etmek, (stanbul: letiim
Yaynlar, 2003), 170. 16
Nedim pek, Rumeliden Anadoluya Trk Gleri, (Ankara: T.T.K.,
1999), 12.
-
Bulgaristann Bamszlnda Rusyann Rol 134
H i s t o r y S t u d i e s
Special Issue on Balkan Wars Volume 5/Issue 6 2013
getirirken Bulgarlara birlemek ya da yok olmak seeneklerini
sundu. Bu dnce ile yazd kitabna da Zafer Kz adn verdi. Bir fikir
adam olan Pavel Josef afarik ise, Panslavizm konusunda teoriler
gelitirdi. Avusturya ve Trkiye Slavlarn oluturan Srp, Hrvat,
Sloven, ek ve Bulgar aydnlar bu lkden etkilendi. Bunun zerine ilk
Milletler aras Panslavistler Kongresi, 1848 ylnda Pragda topland.
Bir kltrel akm olarak balayan Panslavizm, Ruslar tarafndan siyasi
amalar iin kullanlmaya baland. Panslavist tarihi Mikhail Petrovch
Pogodin, Byk Slav mparatorluu iin: Yalnz Trkiye Slavlar 200.000 ve
daha fazla asker verebilir. Yeter ki onlara 400 yldan beri
inledikleri yabanc boyunduruundan kurtulu amac gsterin demekteydi.
Bununla da yetinmeyen Ruslar, Panslavistlerin nclnde birok yerde
yeni konsolosluklar aarak almalarn younlatrd. Daha nce alan
konsolosluklara ise, Panslavistler atand. Bunlarn banda 1857 ylnda
alan Filibe konsolosluu geliyordu. Buraya Nayden Gerov adl bir
Bulgar atand. Ayrca Rusuk ve Varna gibi merkezlere de Rus
Panslavistler gnderildi. Panslavislerin iinde en etkili olan Rusya
Dileri Bakanl Asya leri Dairesinin Panslavist Mdr gnatiyefdi.
gnatiyef, 1864 ylnda stanbul Bykeliliine getirildi. Bylece
stanbuldaki Rusya Bykelilii, Balkanlardaki komite ve ayaklanma
hareketlerinin ynetildii bir merkez haline geldi17.
Rus Pansalvistler Bulgarlarn eitimine ok nem verdi ve buna
ynelik sistemli almalar yapt. Bununla birlikte Bkreteki zengin
Bulgar tacirler de, Bulgar genlerinin Rusyada eitimlerini salamak
amacyla bir cemiyet kurdu. Bu genler, Bulgaristana dndklerinde
Ruslarn lehine propaganda faaliyetleri yapmak zere grevlendirildi.
Bylece Krm Sava balarnda Ruslar, Bulgaristana girdiklerinde
Bulgarlar onlar kurtarc olarak karlad. Bu sava srasnda 2000 Bulgar
gnlls Ruslarn yannda Osmanl Devletine kar savat18.
Ruslar, zellikle Krm Savandan sonra, Bulgarlarn eitimine ve
onlar ayaklandrma almalarna hz ve younluk verdi. 1858 ylnda,
Panslavistler tarafndan Slav Yardmseverler Cemiyeti kuruldu. Bu
kurulu, Bulgar genlerine Rusyada eitim iin burs verdi. Cemiyet, btn
Slavlar Ruslarn liderliinde tek bir devlet ats altnda toplamay
amalyordu. Bu burslar alan Bulgar rencileri, D.I. Pirasev, N.G.
ernievski ve Aleksandr Herzen gibi yazarlarn etkisi altnda radikal
Rus genleriyle balant kurarak19 daha da aktif almaya balad. Bylece
1840l yllarda balayan ve uzun yllar boyunca sabrla sren bir eitim
politikasna dayanan Bulgar milli uyan, Panslavistlerin baaryla
devam ettirdikleri bir almann sonucunda gerekleti20. Filibedeki Rus
Viskonsolosu Nayden Gerovun raporundan baz blmler aktarmak durumu
aklamaya yardmc olacaktr. Austos 1857 ylnda Rila Manastrna 47.846
kuru para yardm yaplmtr. 1857 ylnda yine ayn manastra 214.593 kuru
daha yardm gnderilmitir. Austos 1857de Filibede Bulgar Okulu iin
Moskovadan 6.524 kuru yollanmtr. Ocak 1859da Bulgar kiliselerine
datlmak zere Rusyadan 15 eit kitap gnderilmitir. Mart 1859da
Otlukky okullar ve kiliseleri iin Moskovadan alt sandk malzeme
gnderilmitir. Ocak 1860da Panslavist Nayden Gerovun kurduu
Filibedeki Kiril ve Metodiy adl Bulgar okuluna bizzat Rusya
mparatoru 1.200 gm ruble bata bulunmutur. Rusuk Bulgar Okulu adna
Moskova bankasna 20.000 gm ruble para yatrlmtr. % 3 faizli olan bu
parann faizleri dzenli olarak okula gnderilmitir. Ayn ekilde Rila
Manastr adna da Moskova Bankasna %4 faizli 1.500 gm ruble yatrlmtr.
Yine Rus ar 1860 ylnda Rus lise ve niversitelerinde okuyacak
17
Aydn, age, 51- 54. 18
Hdai entrk, Osmanl Devletinde Bulgar Meselesi, (Ankara: T.T.K.,
1992), 79. 19
Jelavich, age, 368. 20
Kemal Beydilli, Berlin Antlamasndan Gnmze Balkanlar, (stanbul
1997), 27.
-
135 Serap Toprak
H i s t o r y S t u d i e s
Special Issue on Balkan Wars Volume 5/Issue 6 2013
Bulgar renciler adna her yl iin 5.000 gm ruble balamann 21 yan
sra, retmen yetitirmek iin Rus okullarna bursla Bulgar renciler
seilmitir. gnatiyef, bir Panslavist olan Filibenin Viskonsolosu
Nayden Gerova gnderdii 25 Nisan 1863 tarihli talimatta:
btn bu dnceler, Milli Eitim Bakanl ve Dileri Bakanln, Rusyada
eitim grmeleri iin Slavlara daha geni imkn hazrlamak ve ayn zamanda
gzetimi kolaylatrmak ve daha sistemli eitmek iin onlar bir arada
toplamak hususunda harekete geirdi. Geen yl Odesada ve Nikolaev
ehrinde onlar iin zel yurt almas kararlatrld. Buraya sadece Bulgar
ve Srplar yerletirilecektir22 diyerek Panslavistlerin izleyecei
yolu gstermitir.
Bulgarlara duyduklar yaknlktan dolay Rus tarihi ve edebiyatlar
da, Bulgarlara dair eserler vererek Panslavistlerin iini
kolaylatrmtr. Fonton (1829), E. Kovalevskiy (1840), V. Grigorovi
(1844-1845), E. Yujakov (1859), O.M. Lerner (1873) bu eserlerin ilk
rneklerini vermitir. Ayrca dil yaknlndan ve Ortodoksluk balarndan
dolay Bulgar ve Rumlar arasnda yaanan kilise atmasyla ilk
ilgilenenler de Ruslar olmutur23.
Rus basks bir sre sonra Bulgarlar bunaltm ve korkutmaya balamtr.
Ruslarn youn ilgisinden ok da holanmayan Bulgarlar, hem Rus hem de
Rum Patrikhanesinin basklarndan kurtulmak iin, Katolik mezhebine
gemeyi bir k yolu olarak grmtr. Bulgarlar, Katoliklilerin
kendilerini Helenizm ve Panslavizmin tehdidinden koruyabilecei
inancnda olduklarn beyanla Bulgar Kilisesinin Fransa korumas altna
girmesini dilediklerini bildirdi. Fakat Fransz hkmeti, hem
Bulgarlar ho karlamyor, hem de Rusyay karsna almak istemiyordu. Bu
tarihten sonra Bulgarlarn dini bamszlk mcadelesi, ulusal bir
karaktere brnd. Halkn iki istei vard. Bunlardan biri Rum Patriinin
zulmnden kurtulmak, dieri Papann otoritesi altna girmekti. Zira
Bulgarlar, bunu Rum ve Rus kiliseleri karsndaki bamszlklarn
korumalar iin en gvenli yol olarak gryorlard24. Rum Patrikhanesi ve
Bulgar Eksarhhanesi arasnda yllarca sren bir rekabet yaand.
Eksarhhanenin kurulmasndan sonra Ruslar, Bulgarlar desteklerken,
ngilizler Rum Patrikhanesinin yannda yer ald. Nitekim Dou Rumeli
ilerine bakan ngiliz diplomat H.D. Wolff, 30 Nisan 1879 tarihli
raporunda, Patrie ngiliz hkmetinin Rum rk iin duyduu sempatiyi
belirttikten sonra, Dou Rumelide yaplan dzenlemelerde onlar
desteklerken baz zorluklarla karlatklarn, bu zorluun onlarn
nfusunun o blgede az olmasndan kaynaklandn sylediini yazmtr. Patrik
ise, Bulgarlarn hibir zaman Rus etkisinden kurtulamayacaklarn ve
Bulgar isteklerinin daha ok politik tecavz olduunu
belirtmitir25.
18. Yzyln sonlarndan itibaren Bulgar corafyasnda youn
faaliyetlerde bulunan Rusya, 1841 ylnda Nite kan olaylardan
yararlanarak, Babliye Ni halknn Trk ynetiminden memnun olmadn ve
yaplanlar yerinde grmek iin bir memur grevlendirmek istediini
bildirdi. Osmanl Devleti nce bu istein asileri cesaretlendireceini
dnse de, Rusyann bu isteini kabul etmek zorunda kald. Yine de
Rusya, 1841 Ni isyann kendi karlar dorultusunda kullanamad26. Rusya
yeni bir frsat kollarken 1849 ylnda Vidinde bir isyan daha kt.
Fakat 1848 ylnda Avrupada tam bir kargaa ve ihtilal
21
Bilal imir, Rumeliden Trk Gleri, C. II, (Ankara: T.T.K., 1989),
XLIX. 22
imir, age, L, LI. 23
Todorova, age, 176. 24
Edovard Engelhardt, Tanzimat, (stanbul: Milliyet Yaynlar, 1976),
s. 120. 25
Glnihal Bozkurt, Gayrimslim Osmanl Vatandalarnn Hukuki Durumu,
(Ankara: T.T.K., 1996), 191. 26
Ahmet Uzun, Tanzimat ve Sosyal Direniler, (stanbul: Eren
Yaynlar, 2002), 45.
-
Bulgaristann Bamszlnda Rusyann Rol 136
H i s t o r y S t u d i e s
Special Issue on Balkan Wars Volume 5/Issue 6 2013
dnemi yaandndan Avrupa kendi i meselelerine younlat. Avrupa
kendi i meseleleriyle urarken 1849 ylnda kan Vidin isyanyla
Rusyadan baka bir devlet ilgilenmedi27.
1849 Vidin syan baarsz olsa da, bu giriim Bulgarlar iin bir son
deildi. Eflk, Budan ve Srbistan Rusyann yardmyla muhtariyetlerini
kazanmlard. Ayn ekilde Rusya, Slavllk duygusunu Bulgarlarn Osmanl
hkimiyetinden ayrlmas iin yeterli gryordu. Ayrca Balkanlarda bir
tek Bulgarlar muhtariyet kazanmamt28. Bunun zerine Ruslar, ajanlar
vastasyla Bulgarlar arasndaki tahrikleri younlatrd. Rus ajanlar
ncelikle Bulgarlarn youn bir ekilde bulunduklar Gabrova blgesinde
faaliyetlerini arttrd. Ajanlar, halkn arasnda dolaarak kkrtma amal
Rusya Meclisi mhrl brorler datp gizli toplantlar dzenledi. Bylece
Hristiyan halk dorudan doruya isyana ardlar. Rus ajanlar, dini ve
milli duygulara hitap ederek unlar sylemekteydi:
Sizde din ve milliyet gayreti yok. Nasl rahat edeceinizi
bilmiyorsunuz. Bu geveklik yznden Osmanl boyunduruundan
kurtulamyorsunuz. Sizin iin bu kadar meakkat ve bu kadar aka sarf
ve zahmetler ekmi isek de, sizler bunlar bilmiyorsunuz. Bizim
dediimiz gibi hareket edin, isyan edin, biz devletlerin mdahalesini
temin ederek sizi ezdirmeyeceiz ve nihayet Srbistan gibi sizler de
muhtar bir idareye sahip olursunuz
29.
Bulgar ete olaylarn destekleyen Rusya, 1865 ylnda, Rusyadaki
Gney Slavlarn eitmek iin, 5.000 gm ruble datt30. Fakat bu yl iinde
hibir ete olay olmad ve isyan kmad. Bunun zerine Rusya baka
araylara girdi. Courrier dOrienta gre, Rusyaya Avrupa basnnda
Osmanl ile ilgili meseleleri gndeme getirme abas iine girmiti31.
Rusyann amac bu olaylar arptarak Avrupa gndemine getirmek ve
kamuoyu oluturmakt. Rusyann Bulgaristandaki etelere yardm Avrupa
basnnn da gznden kamyordu. nternational Gazetesi, Rusyann ekyaya
yardm ettiini ve Rusyann gerek niyetinin herkes tarafndan
bilindiini iddia etmekteydi32.
1870 ylndan itibaren ete olaylaryla bir sonu elde edemeyeceini
anlayan Bulgarlar ve Ruslar komiteci faaliyetlere balad. Gen Bulgar
Partisi, komitecilerin faaliyetlerini planlamaktayd. Fakat bu
partinin 1870 ylndan nce de Romanyaya yerlemi gizli uzantlar da
vard. Bununla birlikte Gen Bulgar Partisi, Osmanl Devletinden kesin
bir bamszlk talep etmiyor, Tuna Prensliklerine tannm olan haklara
benzer bir staty yeterli gryordu. Bunlara gre, Bulgaristan, Trk
ynetimine bal kalacak; Padiah, Bulgar kral olacak ve iktidarn bir
Hristiyan valiye veya naibe devredecek; bu kii mahalli ordunun ve
sivil idarenin efi olacak ve bu kiiyi millet meclisi seecekti.
Ayrca Bulgaristan millet meclisinin kurduu srekli konseyin yardmyla
vali idare edecekti. 1867 ylnda, mparatorluun anl Efendileri,
Bulgarlarn sadakatini bilirler, sloganyla bir adsz anayasa ilan
ettiler33. Bununla birlikte, Rusya gazetelerinde de Osmanl aleyhtar
haberler artt ve youn bir propaganda dnemi balad34. Rusyann da
desteiyle byk bir ayaklanma karlmak isteniyordu. O gne kadar
gerekletirilen btn isyan giriimleri baarszlkla sonulanmt. Bu
nedenle Rusya ok dikkatli olunmasn ve Bablinin aklarnn kollanmasn
istiyordu. 27 Aralk
27
Aydn, age, 45. 28
entrk, age, 87. 29
age, 77 vd. 30
Misha Glenny, Balkanlar 1804-1999, (stanbul: Sabah Yaynlar,
2001), 115. 31
Tasvir-i Efkr, 712/1, 3 M 1286. 32
Tasvir-i Efkr, 688/2, 5 L 1285. 33
Engelhardt, age, 256. 34
Tasvir-i Efkr, 469/3, 18 ZA 1283
-
137 Serap Toprak
H i s t o r y S t u d i e s
Special Issue on Balkan Wars Volume 5/Issue 6 2013
1872 tarihinde, Petersburg Merkez Komitesi tarafndan, Viyana
Komitesine gnderilen ifre telgrafta yle denilmekteydi:
Osmanl Hkmeti tarafndan Bulgaristana aratrma komisyonu
gnderilmitir. imdilik Vidin ve Rusuka komiteci gndermek uygun
deildir. Yalnz Tulcu ve Dobruca blgeleri ile grme yapn, Tulcudaki
Osmanl memurlar olaylara ve gelimelere dikkat etmemektedir.
Bugnlerde oralarda haberlemenin pek kolay olacan Belgrad Komitesine
bildiriniz.
Panslavistler, Balkanlarda genel bir ayaklanma karmak
istediinden her trl yardm bu ama uruna kullanyordu. Bulgaristandaki
ocuklara datlmak iddiasyla topladklar paralar bile ayaklanma
hazrlklar iin kullandlar. Bu konuda Rusyann Sofya Konsolosu
Gorbodin Bahmetyef nemli grevler stlendi. Ayrca Rus zenginleri
iinde Bulgar komitecilerin masraflarn karlayanlar oldu. Yine bu byk
ayaklanma iin stanbul Bykelisi gnatiyef, Filibe Konsolosu Nayden
Gerov ve Rusuk Konsolosu Manin nemli grevlerde yer ald35. Nitekim
1875 Zaralar Vakas olarak da bilinen bu ayaklanma da baarszlkla
sonuland36.
Panslavistlerin ok nem verdii bu ayaklanmann baarszl Rusyay ok
kzdrrd. Ayrca liberal burjuvazinin ayaklanmadan yana deil, yabanc
devletlerin mdahalesinden yana olduklar anlalnca37 komiteciler,
Panslavistlerin de etkisiyle yeni bir yaplanmaya gitti.
1876 ylna kadar gerekletirilen btn isyan hareketleri, ya
balamadan nlendi ya da geni halk kitlelerine ulaamadan baarsz oldu.
Oysa Rusya uzun yllardr eitim, kltr, basn ve propaganda araclyla
byk isyan gnn beklemekte ve btn Bulgarlar ayaklandrmay
hedeflemekteydi. Daha nceki btn ayaklanmalarn baarszlkla sonulanmas
Ruslar daha dikkatli ve planl davranmaya sevk etti. Nitekim Ruslar
uzun bir hazrlk dneminden sonra Osmanl memurlarnn zayf anlarn
bekleme karar ald. Yine Rus Panslavistler, isyan iin byk yatrmlar
yapt. Panslavistler, btn Bulgaristan kapsayacak bu isyan iin
gerekli hazrlklar erevesinde, Mslmanlar silahszlandrrken, Bulgarlar
da hzla silahlandrd. nce gnll Bulgar taburlar kuruldu, arkasndan
Bulgar etelerine, daha sonra da Bulgar halkna silahlar datld. Ayrca
Eflkta bulunan Bulgar gmenlerden eteler kuruldu. Rus General Gurko,
Balkanlarn gneyindeki Bulgarlara 60.000 tfek datt38. Eski Zara
kaymakamnn raporunda belirtildiine gre, kasabay igal eden General
Gurko, mahalli idarecilerden iki saate kadar Mslman halkn elindeki
silahlar toplayp, kendisine teslim etmesini istedi. Generale bu
emrin kapsamna Bulgarlarn da dhil olup olmad sorulduunda Bulgarlar
askerdir, arzuladm Mslmanlarn silahlar cevabn verdi. Silahlarn
teslimi gecikince emniyete tayin edilen Rus Albay, emrindeki 300
Bulgar jandarmasyla birlikte Mslmanlarn silahlarn toplad ve on bir
gnde 1.100 kiiyi katletti39.
1875 Bulgar ayaklanmasnn baarszl zerine Bkrete kurulan htilal
Komitesi fiilen zld ve ou yesi silahl ayaklanma fikrinden uzaklat.
Fakat Panslavstlerin de etkisiyle gen bir grup, silahl ayaklanma
fikrini desteklemeye devam etti. Bu gruba gre, milletler aras durum
ayaklanma iin elveriliydi. Aylardr devam eden Bosna-Hersek
ayaklanmas, uluslararas bir sorun haline gelmiti. Bosna-Hersekin
durumu iin toplanacak
35
Aydn, age, 81-82. 36
imir, age, LXXXII. 37
Sleyman Ouz, Osmanl Vilayet daresi ve Dou Rumeli Vilayeti,
(Ankara: Gazi niversitesi Yaynlar, 1986), 39. 38
pek, age, 16. 39
age, 15.
-
Bulgaristann Bamszlnda Rusyann Rol 138
H i s t o r y S t u d i e s
Special Issue on Balkan Wars Volume 5/Issue 6 2013
bir konferansta byk bir ayaklanmayla Avrupal devletlerin
dikkatini ekilebilirdi. Bylece byk devletlerin olaylara mdahale
etmesi salanabilirdi. Ayrca yeni bir ayaklanma iin lke iindeki
durum da elveriliydi. Zira 1875 ayaklanmasndan sonra bir ksm asi
Eflka gemi, yakalananlar da gnatiyef ve Mahmut Nedim Paa tarafndan
serbest braklmt40.
Ayaklanma taraftar genler, Kasm 1875 tarihinde, Romanyann Yerg
ehrinde yeni bir Bulgar Merkez htilal Komitesini kurdu. Ya
ortalamas yirmi bei gemeyen komitenin bakan Stoyan Stambolov dahi
21 yandayd. Bununla birlikte bu komitenin yelerinin birou Krm Sava
sonrasnda gelien Panslavist eitim hareketinin iinde yetimiti. 1876
Bulgar ayaklanmas dorudan doruya Rusya Panslavistleri tarafndan
ynetilen Yerg htilal Komitesi tarafndan, yani yurt dnda hazrlanm
bir ayaklanmayd41. syandan nce ok sayda toplant yapld. Komiteciler
son olarak Otlukkyde topland. 27 Nisanda yaplan bu toplantda,
Edirne, Filibe, Sofya, htiman, Kzanlk, Eski Zara ve Pazarck gibi
nemli kasabalarda ve mmkn olan her yerde ynetimi ele geirmeyi
planlayarak, 13 Maysta harekete geilmesi ynnde fikir birliine
varld. 700 kadar ky bu ayaklanmaya katlacaklarna dair sz
verdi42.
Ayaklanmann 13 Maysta karlmasna karar verilse de, olaylar
beklenen tarihten nce geliti. 2 Maysta asi liderlerinden Todor
Kablekovun, baz komitecilerle hkmet konana saldrarak nahiye mdrn
ldrmesiyle isyan balam oldu. Kablekov, Bulgaristan tarihine kan
mektubu adyla geen nl mektubu Otlukkydeki asi liderlerine gndererek
ayaklanmann baladn duyurdu43. Ayaklanma srasnda komiteciler
kendilerine zel bir bayrak hazrlad. Bu bayran bir tarafnda hilal
zerine ayakla basm bir aslan resmi, dier tarafnda da byk harflerle
yazlm Svoboda li Smirt yani Bamszlk veya lm slogan bulunmaktayd.
Komitenin silahlar Romanyadan ve Rusyadan gelmekteydi. Fakat
stanbul yoluyla Rusyadan gnderilen silahlar, Tatarpazarc
istasyonunda ele geirildi44.
Ayaklanma srasnda, 6 Mays 1876 tarihinde, Selanikte de nemli
olaylar oldu. Gevgeli kazasnda bir Bulgar kz, bir Mslmana k olunca
din deitirmek zere Selanike gitti. stasyonda Bulgar kz, konsolosluk
kavaslar tarafndan zorla alnp Amerikan konsolosu Hac Lazarn evine
gtrlerek orada tutukland. Bunun zerine Mslman halk, Hamza Bey
Camiinde toplanp hkmetten kz istedi, fakat konsolos bu istei yerine
getirmedi ve kzla beraber Karaferya kasabasna kat. Bunu duyan halk
taknlklar yaparak Saatli Camide topland. Olaylar vali tarafndan
Babliye kadar ulatrld. Mslman halkn taknlklar artnca, konsoloslar
vilayet konana gelerek protestoda bulundu. Vali, konsoloslara olayn
kritik olduunu ve Babliden ald emir gereince kzn derhal teslim
edilmesini istedi. Fakat konsoloslar Valiye inanmad ve olaylar byd.
Konsoloslar Saatli Camiye gitti. Fakat halk galeyana geldiinden
konsoloslara saldrd ve drt konsolosu ldrd. Bunun zerine Babli, Eref
Paa, vali ve Vahan Efendinin bakanlnda oluan bir aratrma
komisyonunu olay yerine gnderdi. Selanik limanndaki Osmaniye
zrhlsnda bir harp divan kuruldu. Bu arada, ngiliz Amirali Seymurun
kumandasnda karma bir donanma da limana gitti. Bu donanma komutan,
Selanik erafndan 50 kiinin derhal idamn istedi ve arkasndan da
karaya asker kard45 Konsoloslarn ldrlmesinden dolay 14 kiinin
aslmasna ve birok
40
imir, age, LXXXVII. 41
age, LXXXVIII. 42
Tulac, age, 85. 43
Todorov, age, 77. 44
Hamdi, age, 110-111. 45
Tahsin Uzer, Makedonya Ekyalk Tarihi ve Son Osmanl Ynetimi,
(Ankara: T.T.K., 1987), 110.
-
139 Serap Toprak
H i s t o r y S t u d i e s
Special Issue on Balkan Wars Volume 5/Issue 6 2013
kiinin de eitli cezalarla tutuklanp srgn edilmesine karar
verildi46. Avrupada byk tepkilere neden olan 1876 Selanik Olay
Osmanl Devletini Avrupada yalnz brakmak amacyla gnatiyefin
dzenledii bir olay olarak grld47. Nitekim gnatiyef, greve geldii
gnden itibaren Osmanl Devletini dnya kamuoyunda yalnzlatrma
politikas izlemiti. Bununla birlikte dier Panslavistler de, Bulgar
ayaklanmasn tam bir baarya ulatrmak ve dnya kamuoyunun dikkatini
ekmek istiyordu. Bu nedenle 10 Mays tarihinde Odesada yaynlanan Rus
gazeteleri Bulgarlarn Trkler tarafndan katliama uradklarn yazd48.
Bunun zerine Avrupada birok yazar ve dnr Avrupann szde sessizliine
kar sert aklamalar yapt. Dostoyevski, 1876 tarihli yazsnda Avrupaya
seslendi:
Ah uygarlk! Osmanllar, ocuklarnn gz nnde babalarnn derilerini
yzmekten ciddi ciddi alkoyarsa, karlar byk lde bozulacak olan
Avrupa! Avrupa uygarlnn bu ok nemli ve her eyin stndeki karlar!
Elbette ticaret, gemicilik, pazarlar, fabrikalar Avrupann gznde
daha deerli ne olabilir ki? Bunlar dokunulmasna msaade edilemeyen
karlardr; hani dncede bile onlara dokunamazsnz, nerede kald parmanz
uzatmanz! Ama yine de lanet olsun, Avrupa uygarlnn bu karlarna!
Evet, uygarln bu karlarna lanet olsun ve eer kendi varln srdrmesi
iin insanlarn derisinin yzlmesi gerekiyorsa o uygarla da lanet
olsun!
49
Ayrca Avrupann birok yerinden 1876 Bulgar isyanndan sonra
Bulgarlara yardm gitti. Viskontes Emily Stangford, Bulgar kyllerine
yardm salamak amacyla bir fon oluturdu ve Samakovdaki Amerikan
Misyoner Kurumunun bakan James Franklin Clarken desteiyle ihtiya
sahiplerine giyecek datp eitli yardmlarda bulundu50.
Selanik Olay btn Avrupada, zellikle Almanyada byk heyecan ve
tepki uyandrd. Rusya artk baroldeydi. Rusya Babakan Gorakof,
Berline giderek, Osmanl Devleti zerinde bask yaplmas konusunda
Almanya Babakan Prens Bismark ikna etti. Grmelere Avusturya da
katld. Grmeleri Prens Bismark ynetti. Bismark, Almanyann Dou
Sorununda belirli bir tercihinin bulunmadn, Avusturya ve Rusya
arasnda bir ba olmak istediini belirterek Gorakofun yannda yer
ald51.
Hristiyan-Mslman dmanln Avrupa kamuoyuna tayan Ruslar, Almanya
ve Avusturyann da desteini alarak Osmanl Devletine bir Memorandum
verilmesini kararlatrd. Rusya Babakan Gorakof tarafndan hazrlanan
Berlin Memorandumunda u kararlar alnd52 :
1- atmalar hemen durdurulsun ve ortalk yatncaya kadar Trk askeri
uygun grlecek yerlerde toplansn
2- Hristiyanlar da Mslmanlar gibi silah tayabilsin 3- Bulgar
kyllerine kazandklaryla geinebilecek duruma gelinceye kadar
yardm
edilsin
4- Ev ve kiliselerin yapm iin malzeme verilsin 5- Osmanl
Devletinin yapaca yardmlar bir karma komisyon kontrol etsin
46
age., 112. 47
Kocaba, age, 35. 48
Aydn, age, 110. 49
Todorov, age, 79. 50
Todorova, age, 206. 51
Fahir Armaolu, 19. Yzyl Siyasi Tarihi, (Ankara: T.T.K., 1999),
501. 52
Aydn, age, 111.
-
Bulgaristann Bamszlnda Rusyann Rol 140
H i s t o r y S t u d i e s
Special Issue on Balkan Wars Volume 5/Issue 6 2013
6- Yabanc devletlerin konsoloslar yaplacak iyiletirme
programlarn ve kyllerin kylerine dnmelerini izleyebilsin.
Berlin Memorandumuna Fransa ve talya da katld. Fakat ngilterenin
reddetmesi zerine onaylarn geri ektiler. ngiltere, Memorandumda
istenilen eyleri Osmanl Devletinin toprak btnlne aykr olarak
gryordu. ngiltere Dileri Bakan Lord Derbyye gre, mali durumu iyi
olmayan Rusya yeni bir sava gze alamazd ve bu durumda ngilterenin
isteklerine kar gelemezdi. ngiltere Babakan Disraeli ise, Berlin
Memorandumunda, Karada veya Bosnada olduu gibi ngilterenin onay
olmadan kararlar alnmasndan honut deildi ve mparatorlar ttifaknn,
Rusyann liderliinde, Osmanl Devletini paylamasndan ekiniyordu53.
Fakat Avrupal devletlerin de kendi aralarnda kar atmalar vard. 1871
ylndan itibaren Avrupa siyasetinde Almanya etkili olmaya balamt ve
Fransa bu durumu kendi karlar asndan tehdit olarak alglyordu. Ayrca
talya da Almanyann nfuzundan yararlanmak istiyordu. Bununla
birlikte, Rusyann Berlin Memorandumu kararlarn Osmanl Devletine
kabul ettirmesi iin ngilterenin desteine ihtiyac vard. ngiltere
ise, Memorandum kararlarn kabul etme niyetinde deildi. Bylece bu
Memorandum, Osmanl Devletine sunulmadan geri ekilmek zorunda
kalnd54.
Panslavist gnatiyef, Manin ve Nayden Gerovun nderliinde
planlanan ve zel eitilmi komiteciler tarafndan karlan 1876
Ayaklanmas, baarszlkla sonulanmasna ramen, Avrupa kamuoyunda byk
etki yaratt. Ayaklanmann sonular Avrupada propaganda malzemesi
olarak kullanld ve ngiliz kamuoyunu Osmanl aleyhinde etkiledi.
Bylece 1876 Panslavist Ayaklanmas, ngilterenin Osmanl Devleti
politikasnn deimesine de neden oldu. Aslnda bu durum tamamen
gnatiyefin bir projesiydi ve Avrupa da bunun farkndayd. Nouvelle
gazetesinin haberine gre, General gnatiyef, Trkiyenin paralanmas
konusunda bir proje hazrlayarak ara sunmutu55. Bu haberi dorulayan
Alman gazetelerine gre ise, Rusyann ark politikas yani General
gnatyefin projesi, Rumeli eyaletlerinin Rusyann himayesi altnda bir
konfederasyon haline getirilmesi56 eklindeydi.
1876 ayaklanmasnn baarszla uramasna ramen, Avrupada yaratt etki
ve Bablinin gszl Avrupal byk devletlerin ataa gemesine neden oldu.
Temmuz 1876 tarihinde, Osmanl Devletinin paylalmasn tasarlayan
Rusya ve Avusturya, 2 Aralkta balayacak olan Avrupa Konferansnn
stanbulda toplanmasn nerdi. Asl ama, Osmanl Devletinin reformlar
yapmasn salamakt. Aksi halde, kacak yeni isyanlar Osmanl Devletini
paralayacakt. Rus ar II. Aleksander, Balkanlarda Panslavizm lksn
yayarken, ngiltere Babakan Disraeli, Osmanl Devletinin hala toprak
btnlnden yanayd57. Bunun zerine stanbul Konferans, 23 Aralk 1876
tarihinde, Osmanl Devleti, Rusya, ngiltere, Fransa, Avusturya,
Almanya ve talyann katlmyla topland. Konferansa her devletin ikier
delegeyle katlmas kararlatrld. Bu delegelerden biri, katlmc
devletlerin stanbul elisi olacakt. Osmanl Devleti Hariciye Nazr
Saffet Paa ve Berlin elisi Ethem Paa tarafndan temsil edildi.
Saffet Paa, ayn zamanda konferansa bakanlk da edecekti. Rusyay
General gnatiyef, ngiltereyi Smrgeler Bakan Salisbury, Fransay Kont
Bourgoin, Avusturyay Eli Zii, Almanyay Eli Verter ve talyay Kont
Corti temsil etti58.
53
Armaolu, age, 502. 54
Aydn, age, 112. 55
BOA, Hariciye Nezareti Siyasi Ksm Belgeleri, (BOA. HR. SYS.)
Dosya Numaras/Gmlek Numaras, 183/1. 56
BOA, HR. SYS, Dosya Numaras/Gmlek Numaras, 183/2. 57
Georges Castellan, Balkanlarn Tarihi, (stanbul: Milliyet
Yaynlar, 1995), 329 vd. 58
Enver Ziya Karal, Osmanl Tarihi, C. 8, (Ankara: T.T.K., 2000),
28.
-
141 Serap Toprak
H i s t o r y S t u d i e s
Special Issue on Balkan Wars Volume 5/Issue 6 2013
II. Abdlhamit bar niyetlerini aklamak ve konferans almalarna bir
dereceye kadar temel tekil etmesi zere bir muhtra hazrlayarak
Mithat Paaya gnderdi. Bu muhtrada u hususlar teklif ediliyordu:
1- Bulgaristanda halk ve memurlar tarafndan yapld iddia edilen
zulm ve cinayetleri incelemek zere devletleraras bir komisyon
kurulmaldr. Bu komisyon sulular yeniden muhakeme ederek en ar
cezalara aptracaktr. Komisyonun almalar ak olacak Avrupadan her kim
isterse, hatta Gladstone dahi bu muhakemeye gelip itirak
edebilecektir.
2- Kanunu Esasinin hkmleri ile uzlaan slahat teklifleri tatbik
edilecektir. 3- Kanunu Esasinin genel haklarla ilgili hkmleri,
Hristiyan tebaann hukukuna
kefildir. Bu sebeple slam ve Hristiyan arasnda en kk bir fark ve
ayrln devamna yer kalmayaca aktr.
4- Osmanl Devleti Kanunu Esasi hkmleri ile ona uygun olarak
kabul edecei slahat tamamen yrtmek iin zmin devletlerden bir mddet
dahi isteyebilir. O mddetin sonunda taahht olunan eyler yaplamazsa
o zaman zmin devletler vazifelerini diledikleri gibi istimal
ederler. Fakat Mithat Paa, bu muhtray kendisi iin ahsi direktif
sayd ve bu teklifleri konferansa sunmad59.
stanbul Konferansnda alnan kararlarn reddedilmesi zerine Avrupal
devletler, Osmanl Devletine kar izleyecekleri politikann yntemini
belirlemek iin, 31 Mart 1876 tarihinde Londrada topland ve
aralarnda bir protokol imzalad. Protokoln ierii, Osmanl Devletinin
Hristiyan halk iin vaad ettii slahat yerine getirmesi ve bylece
Avrupa barnn korunmas eklindeydi. Protokol imzalayan alt devlet,
Babliye Bosna-Hersek ve Bulgaristanda daha nce kendi isteiyle kabul
ettii slahat uygulamasn syledikten sonra, Srbistanla yaplan bar
tandklarn, byle bir barn snr dzenlenmesi yaplmak suretiyle Karada
ile yaplmasna gerek olmadn ve Osmanl ordusunun, silahlanmasnn
sadece gvenlii salayacak kadar olmas gerektiini vurgulamtr. Bundan
sonra yaplacak slahatlarn stanbuldaki elileri araclyla kontrol
edileceini de protokole eklediler. Fakat ngiltere, Londra Protokoln
artl imzalayacan aklad. Bu art, Avrupa barnn korunmas ve Osmanl
Devleti ile Rusyann askerlerini datmalaryd. Bu art yerine
getirilmedii takdirde, protokol hkmsz sayacakt. Rusya, Balkanlarda
Bulgar isyanna benzer isyanlar olduu takdirde ordularn datma
sresini geciktireceini belirtti60.
Osmanl Devleti, 3 Nisan 1877 tarihinde kendisine bildirilen
Londra Protokoln Bakanlar Kurulundaki uzun tartmalardan sonra, hak
ve istiklalini korumak zorunluluu ve toprak btnlne ve bamszlna
dokunmayan tavsiyeleri kabul ederek her trl slahat yapacan61
bildirdi. Ayrca Paris Bar Antlamasna ve Kanunu Esasi hkmlerine aykr
bulduundan bu protokol, 12 Nisan tarihinde bir notayla reddettiini
bildirdi. Osmanl Devletinin bu tavr, 1877-1878 Osmanl-Rus Savann en
nemli nedeni oldu62.
Bamszla Giden Yol: 93 Harbi ve 1878 Berlin Antlamas
1876 ylnda baarsz Bulgar isyan zerine Rusya, kendi ynetiminde
zayf bir Bulgar Devleti kurma hayalini ertelemek zorunda kald.
Ayrca Bablinin stanbul Konferans ve Londra Protokol kararlarn
reddetmesi, Rusyann Osmanl Devletine sava ilan etmesine sebep oldu.
stanbuldaki Rus elilii, 23 Nisan 1877 tarihinde Osmanl Hariciye
59
Karal, age, 30-31. 60
Age, 39 vd. 61
Armaolu, age, 516. 62
Karal, age, 40.
-
Bulgaristann Bamszlnda Rusyann Rol 142
H i s t o r y S t u d i e s
Special Issue on Balkan Wars Volume 5/Issue 6 2013
Nezaretine bir nota vererek, Rusyann Osmanl Devleti ile olan
diplomatik ilikilerini kestiini bildirdi. Bylece iki devlet arasnda
1877-1878 Sava balam oldu. Bunun zerine Osmanl Devleti, byk
devletlere bavurarak 1856 Paris Antlamas gereince araclk yapmalarn
istedi. Fakat bu devletlerin hibiri aracla yanamad. Ayrca Rus
Babakan Gorakof, Avrupa devletlerine gnderdii bir muhtrada, sava
sebebi olarak, Bablinin Avrupa devletlerinin btn tekliflerini
reddetmesini ve reformlara yanamamasn gsterdi. Bununla birlikte
Rusyann hareketinin, btn devletlerin grlerine uygun olduu iddiasnda
bulundu. ngiltere Dileri Bakan Lord Derby ise, 2 Mays 1877
tarihinde, Rusyann bu hareketini onaylamadn bildirerek, Rusyay
protesto etti. Ayrca 6 Maysta verdii bir notayla u hususlar
bildirdi63 :
1- ngiltere sava karsnda tarafszln ilan etmitir ve kendisinden
yardm beklememesini de Osmanl Devletine bildirmitir.
2- ngiltere, Hindistanla dnya ticaretinin gvenlii iin gerekli
olan Svey Kanalna hibir zarar verilmemesini savaan taraflardan
ister.
3- ngiltere, stanbulun imdiki sahibinden bakasnn eline gemesine
kaytsz kalamaz.
4- stanbul ve anakkale Boazlarnn bugnk rejimi hibir ekilde
deitirilemez. 5- ngilterenin Basra Krfezinde korumakta olduu karlar
vardr. 6- ngiltere, Bulgaristan igal edilecek olursa, bunun geici
olaca konusunda arn
vermi olduu teminat tekrar hatrlatr. 7- ngiltere, sava karsndaki
tarafszln bu artlara bal olarak srdrecektir. ngilterenin bu tavr
zerine Ruslar, ngilizleri memnun etmek iin isteklerine
uyacaklarn bildirdi. Bunun zerine iki lke arasnda Tarafszlk
Antlamas imzaland. Rusyann nnde engel olarak bir tek Avusturyay
ikna etmek kald. Rusya, Avusturyayla, Balkanlar paylama
dorultusunda Reichstadt Antlamasn imzaland. Buna gre, Srbistann
topraklar genileyecek, Drina ve Lim nehirleri Srp snr olacak,
Karadaa Hersekten Spizza Liman verilecek, Gney Besarabya yeniden
Rusyaya verilecek, Bulgaristan, Romanya ve Arnavutluk muhtar
devletler olarak kalacak, Tesalya ve Girit
Yunanistana verilecek, stanbul serbest ehir olacak, Rusyaya
Trkiyenin Asya topraklarndan pay verilecekti. Bunlara karn,
Bosna-Herseki Avusturya ilhak edecekti. Ayrca Avusturya, Osmanl-Rus
Savanda tarafsz kalacakt64.
1877-78 Sava srasnda Ruslarn ilerlemesi iin Bulgarlar byk aba
harcad. ok saydaki Bulgar gnlls, Rus ordusunda Osmanl Devletine kar
savat ve Bulgarlar, Rus ilerlemesini kolaylatrmak iin isyan
giriimlerinde bulundu. Bu durumda, zellikle Tunann gerisinde yaayan
Bulgarlarn faaliyetleri nemliydi. Srbistanda yaayan Bulgarlar, Rus
hkmetinin de kararyla Bulgar Gnlller Birliinin ekirdeini oluturacak
ekilde rgtlendi. Romanya ve Srbistandan Tunay aarak gelen
Bulgarlar, Rus ordusu iinde 7.000 kiilik bir muhafz alay kurdu.
Eski Zara, ipka, Plevne ve Seinovada Ruslarla birlikte Osmanl
Devletine kar savat65.
Ruslarn ilerlemesini kolaylatrmak iin Bulgarlarn kardklar
isyanlar, Nevrekop ve Siroz ynne doru geniletildi66. Austos 1877
tarihinde Ferdice-Kzanlk yolu zerinde Rus Kazaklar ve Bulgarlar
tarafndan ok sayda Mslman ldrld. Dier taraftan General
63
Armaolu, age, 516 vd. 64
Kocaba, age, 143 vd. 65
Tulac, age, 92. 66
BOA, Sadaret Mektub Kalemi Mhime Odas Belgeleri, (BOA. A.} MKT.
MHM), Dosya Numaras/Gmlek Numaras, 483/41.
-
143 Serap Toprak
H i s t o r y S t u d i e s
Special Issue on Balkan Wars Volume 5/Issue 6 2013
Rauhda kumandasndaki 26. Don Kazak Alay, Hainky evresindeki
kylerde bulunan Mslmanlarn Tunca blgesindeki dalara kamalarna neden
oldu. Temmuz 1877 tarihinde Trnovadan kaan yaklak 700 Mslman,
Kazaklar tarafndan ldrld. 1878 ylnn banda Rus ve Don Kazak
birlikleri tarafndan yaplan Harmanl Katliamnda 40.000den fazla
Mslman ldrld67.
Sekiz ay sren 1877-1878 Osmanl-Rus Sava, Osmanl Devleti iin ar
sonular dourdu. Bu sava sonucunda, ok sayda Mslman ldrld gibi, ok
saydaki Mslman da evlerini brakarak g etmek zorunda kald.
Mslmanlar, umnu, Rusuk ve Rodoplar blgesine topland68. Buna karn,
Mslmanlarn boalttklar yerlere, Bulgarlar yerletirildi ve bu
topraklarn Bulgar vatan olduu iddia edildi. Bu tip g hareketlerine
daha ok Elana, Rozgrad, Kotel ve Dobruca blgesinde rastlanmaktadr.
G hareketleriyle Bulgaristann dousundaki kyler, nce karma oldu,
sonra da tamamen Bulgarlat. ehirdeki Bulgarlama oran kylerden daha
da fazlayd. rnein, 1871 ylnda Sofyadaki ehir nfusunun %26s Trk
iken, bu oran 1880 ylnda % 2,6dr. umnuda 1865 ylnda % 52 olan Trk
nfus oran, 1880 ylnda %42ye, Tatarpazarcnda 1868 ylnda %28 olan
oran 1884 ylnda %16ya, Kstendilde 1878 ylnda % 56 olan oran 1880
ylnda % 16ya dmtr69.
1877-78 Osmanl-Rus Sava sonunda, 3 Mart 1878 tarihinde ok ar
artlar ieren Ayastefanos Antlamas imzaland. Ayastefanos Bar
Grmelerinde, Babliyi Hariciye Nazr Saffet Paa ile Berlin Elisi
Sadullah Bey; Rusyay Kont gnatiyef ve Nelidof temsil etti. Bu
grmeler sonucunda imzalanan Antlamada Bulgaristan ile ilgili u
kararlar alnd70:
1- Bulgaristan, Osmanl hkimiyetinde muhtar bir prenslik haline
gelecektir. 2- Bulgaristann kesin snrlar Rumelinin Rusya ordusu
tarafndan tahliyesinden
nce Rus ve Osmanl yelerden kurulan bir komisyon araclyla tespit
edilecektir. Ancak bu ite, Tunadan Ege Denizine kadar olan Osmanl
topraklaryla Kosova ve Manastr vilayetleri tamamen Bat Trakya ile
Selanik vilayetlerinin bir ksm da Bulgaristana ait olacaktr.
3- Bulgaristan Prensi halk tarafndan seilecek ve byk devletlerin
de uygun bulmasyla Osmanl Devleti, seimi onaylanacaktr.
4- Bulgar prensi byk devletler hanedanndan hibirine ye
olmayacaktr. 5- Trnova ve Filibede toplanacak bir meclis, bir Rus
komiserinin nezaretinde ve bir
Osmanl komiserinin huzurunda Bulgar Prensliinin i idaresi
hakknda bir nizamname hazrlayacaktr.
6- Bulgaristanda Osmanl askeri bulundurulmayacaktr. Milli
askerin iki yl iinde kuruluuna kadar asayiin salanacak ve Prensin
gsterecei hususlarda yardmda bulunmas iin alt piyade frkas ve iki
svari frkasndan oluan bir Rus bulunacaktr.
Ayastefanos Antlamas artlar birok devletin tepkisine neden oldu.
Antlamaya bata ngiltere kar kt. ngiltere Nisan 1878 tarihinde
Rusyaya bir nota vererek, Ayastefanos Antlamasyla Karadenizin Rus
hkm ve nfuzuna girdiini, Osmanl Devletinin bamszlnn mevhum kaldn ve
ngiliz menfaatlerinin tehlikeye maruz kaldndan bahisle, ad geen
antlamay tanmadn bildirdi. Ayastefanos Antlamasna Yunanistan da kar
kt. Yunanistann, Byk Helen Devleti kurmak iin hayal ettii
topraklar, Slav devletlerine verilmiti. Bununla birlikte, Almanya
Babakan Bismarkn, bu antlamadan doan skntlar dzeltmek iin Berlinde
bir kongre dzenlenmek istemesi
67
pek, age, 18, 19. 68
age, 34. 69
age, 130. 70
Karal, age., 64, 65.
-
Bulgaristann Bamszlnda Rusyann Rol 144
H i s t o r y S t u d i e s
Special Issue on Balkan Wars Volume 5/Issue 6 2013
Rusyay kzdrd71. Buna ramen Rus temsilcisi Babakan Gorakof,
Avrupal devletleri rahatsz eden Ayastefanos Antlamasnn bir byk
devletler Kongresinde ele alnmasn kabul etti. Fakat Gorakof
kongrede, Ayastefanos Antlamasnn sadece Avrupay ilgilendiren
hkmlerinin ele alnmasn istedi. Bunun zerine ngiltere ve Avusturya,
bu artl istei kabul etmedi. ngiltere ve Avusturya, Antlamann btn
artlarnn, 1856 Paris Antlamasn imzalayan devletler tarafndan ele
alnmasn istiyordu. Bunun sebebi de, Antlamann hem Dou Asyada, hem
de Balkanlarda Rusyaya byk stnlk kazandrmasyd. ngiltere ve
Avusturya iin en byk sorun, Rusyann Byk Bulgaristan dayatmasyd.
Avusturya, byle geni ve byk bir Bulgaristann kendi Makedonya
Projesini bozacandan korkuyordu. Ayrca Rusyann kontrolndeki
Bulgaristan, Rusyann Balkanlardaki egemenliini arttracakt72.
Rusya, Balkanlar zerindeki planlarn gerekletirebilme yolunun
ngiltereyle iyi ilikiler kurmaktan getiini biliyordu. Bu nedenle 30
Mays 1878 tarihinde Rusya, ngiltereyle Londra Gizli Antlamasn
imzalad. Bu Antlamaya gre, Bulgaristan iki blgeye ayrlacakt.
Balkanlarn kuzeyindeki Bulgaristan bir prens tarafndan, Balkanlarn
gneyindeki Bulgaristan ise, Osmanl Devletine bal bir Hristiyan Vali
tarafndan idare edilecekti
73.
ngilterenin desteini aldktan sonra Rusya, Avusturya ve Almanya
ile de grmelerde bulundu. zellikle Bismark, ngiltereyi de kzdrmadan
Rusyann karlarn gzeten bir politika izledi. Berlin Kongresinin
toplanmasndan nce de, Reichstagda yaplan grmelerde Bismark, Douda
Almanyann hibir amacnn olmadn, Almanyann dorudan dost devletlerin
karlarn koruyacan ve Almanyann Rusyann politikasn bozmaktan uzak
durmasnn, izledikleri siyasete uygun olduunu aklad74. Bununla
birlikte Berlin Kongresinden nce, Bulgaristandaki Mslman halk,
Prens Bismarka bir dileke yazd. Mslmanlar bu dilekede, savata yklan
blgelerde huzurun ve adaletin salanmas iin tarafsz devletlere
seslenerek Bulgarlarn yapt bask ve ikencelerden bahsetti. Dilekede
btn bunlarn, Mslman halkn g etmesi iin hazrlanan bir plann paras
olduu belirtildi75. Fakat Mslmanlarn arlar Avrupa devletleri
arasnda karlk bulamad.
13 Haziran 1878 tarihinde Alman Babakan Bismark nderliinde
Berlinde toplanan kongre sonucunda, 13 Temmuz 1878 tarihinde Berlin
Antlamas imzaland ve bylece Ayastefanos Antlamas yeniden dzenlendi.
Bismark, bu kongre iin: Osmanl Devleti iin deil, fakat Avrupa barnn
korunmas iin toplanmtr aklamasnda bulundu. Berlin Kongresine,
Almanya adna Baron Doverter ve Prens Duhuhenluhe,
Avusturya-Macaristan adna Msy Duvad Yengtun, Msy Dusenvalye ve Msy
Depre, ngiltere adna Lord Bekonsfild, Lord Salisbury ve Lord
Odorusel, talya adna Kont Korti ve Kont Doloney, Rusya adna Prens
Gorakof, Kont uvalolf ve Baron Obril, Osmanl Devleti adna
Karatodori Paa, Mehmet Ali Paa ve Sadullah Bey temsilci olarak
katld76. Kongrede, Byk Bulgaristan blgeye ayrld ve u kararlar
alnd77 :
71
Kocaba, age, 146. 72
Armaolu, age, 523. 73
Karal, age, 70. 74
Mahmut Muhtar, Berlin Antlamasndan Harb- Umumiye Kadar Avrupa ve
Trkiye Mnasebetleri, (stanbul: tken Yaynlar, 1999), 51. 75
pek, age, 111. 76
Edovard Driault, ark Meselesi, (Ankara: Gazi niversitesi
Yaynlar, 2003), 353 vd. 77
Karal, age, 76, 77.
-
145 Serap Toprak
H i s t o r y S t u d i e s
Special Issue on Balkan Wars Volume 5/Issue 6 2013
1- Birinci blgede, Osmanl devleti hkimiyeti altnda muhtar,
Babliye vergi veren bir Bulgar Prenslii kurulmutur. Prens, halkn
seimi, Padiahn onay ve byk devletlerin de uygun grmesiyle tayin
edilecektir. Prens Avrupa devletleri hanedanlndan birisine mensup
olmayacaktr. Bulgaristan Prenslii, dokuz ay sreyle Rusya tarafndan
ynetilecektir.
2- kinci blge, Dou Rumeli adyla Osmanl Devletine braklmtr. Bu
blgenin idaresi hakknda byk devletler tarafndan kurulan bir
komisyon tarafndan bir talimatname hazrlanacaktr. Dou Rumeli bu
statye gre, Padiah tarafndan tayin elden bir Hristiyan vali
tarafndan idare edilecektir.
3- nc blge, Makedonya olup slahat yaplmas artyla Osmanl
Devletine braklacaktr.
Berlin Antlamasn Rus milliyetileri ve Panslavistler, bir yenilgi
olarak grmekteydi. Rusya Babakan Gorakof, Berlin Antlamasn
imzalamakla hayatnn en zc olayn yaadn syleyerek zntsn
belirtmitir78.
Berlin Antlamasyla kurulan Bulgaristan Prensliinin Osmanl
Devleti tarafndan tannmas, aznln hak, hukuk ve menfaatlerinin
korunaca artna balanmt. Fakat Antlama, blgenin sosyo-demografik
yapsn deitirmeye dair herhangi bir madde iermiyordu. Antlama
maddeleri zellikle milli bir devlet gibi Bulgaristan Prensliini
meydana getirirken, antlamada ok milletli yapy deitirmek iin hibir
art belirtilmedi. Bylece Mslman-Trkler Bulgaristan Prensliinin
snrlar iinde brakld. Berlin Antlamasn dzenleyen devletler, sadece
aznlk haklarn aklamakla yetindi. Fakat Bulgaristan snrlar iinde
kalan Trkler konusunda herhangi bir garanti vermedi79. Oysa antlama
imzalanmadan nce Haziran 1878 tarihinde, bir ngiliz mecmuasnda kan
yazsnda Mithat Paa, yeni Bulgaristann Srbistan ile Zitovi,
Osmanpazar, Trnova, pka, htiman, Kstendil, Leskofa arasndaki blgede
kurulmasn ve bu blgedeki Trklerle, Osmanl snrlar iindeki Bulgarlarn
mbadelesini istemiti. Fakat bu teklif, Berlin Kongresi srasnda
dikkate dahi alnmad80. Ayrca Berlin Antlamasndan sonra, Mslman mal
sahipleri saldrlara urad. Mslmanlarn ou evlerine dnmeye ya da eski
evlerinde oturmaya korkuyordu. Bir sre sonra Bulgar kyller, devlete
deme yaptklar topraklarn sahibi oldu ve toprak sahiplerine de
tazminat dedi81. Fakat tazminat demeleri Mslmanlara yaplanlarn karl
deildi. Mslman halk, yzyllardr yaadklar topraklar terk etmek
zorunda kalrken, Bulgar isyanndan dolay eitli cezalara arptrlan
Bulgarlar iin genel bir af karld ve memleketlerine gitmelerine izin
verildi82.
Berlin Antlamasnda sylenmemi olsa da dier btn devletler,
blgedeki Rus stnln kabul etti83. Osmanl Devletinin paralanmasn
hzlandran Berlin Antlamasndan sonra d siyaset iin en uygun yol, hsn
idare politikas olarak grld. Bulgaristann kurulmasndan sonra hem
Rusyann, hem de ngilterenin bu yeni devleti idare etmeye alacaklar
herkes tarafndan biliniyordu84. Bundan sonra iki devletin d
siyaseti Bulgaristan zerine younlat.
78
Kocaba, age, 150. 79
pek, age, 112. 80
age, 14. 81
Jelavch, age, 397. 82
BOA, A.} MKT. MHM, 482/159. 83
B. Jelavch, age, 397. 84
Tahsin Paa, Abdlhamit ve Yldz Hatralar, (stanbul: Boazii
Yaynlar, 1931), 162.
-
Bulgaristann Bamszlnda Rusyann Rol 146
H i s t o r y S t u d i e s
Special Issue on Balkan Wars Volume 5/Issue 6 2013
Sonu
19. Yzyl btn dnyada ulus devletler yzyl oldu. Avrupada, Latin
Amerikada ve Balkanlarda Fransz Devriminin fikir ve siyasi dnce
akmlar, zellikle milliyetilik hzla yayld. Bu dnemde Avrupada
Katolik-Protestan ve Liberalizm mcadelesi yaanrken, Rusya baat bir
devlet olarak ortaya kt ve Osmanl Devletinin Balkan topraklarnda
yaayan Slavlar zerinde etkili ve baskc bir politika izledi. Ruslar,
zellikle Bulgarlar zerinde uzun yllar youn almalar yapt. Rusya,
Slavllk politikasn uygulama alan olarak Bulgar corafyasn seti.
Bylece Balkan politikasn Bulgarlar zerinden yrtt.
19. Yzylda Rusya, d politikasn tamamen Osmanl Devleti zerine
kurarak Balkan milletleri zerinde garantrlk hakk elde etti. Rusyann
19. Yzyl ark politikas, Balkan milletlerinin Rusyann kontrolnde bir
konfederasyon haline gelmesi zerine kurulmutu. Fakat Rusyaya
Balkanlarda byk stnlk salayacak olan Byk Bulgaristan, Avrupal
Devletlerin kar dengelerini bozmutur. Bu nedenle kk ve gsz
Bulgaristan, Rusyann ve dier Avrupal devletlerin, zellikle ngiltere
ve Rusyann kar atmalarnn odak noktas haline geldi. Bulgaristan,
Avrupal devletlerin kendilerine bal paralanm ulus devletler yaratma
istei sonucunda kurulmutur.
Kaynaka
1. Babakanlk Osmanl Arivi Belgeleri BOA, HAT. (Hatt- Hmayn),
Dosya Numaras/Gmlek Numaras, 746/35233. BOA, HAT. (Hatt- Hmayn),
Dosya Numaras/Gmlek Numaras,1038/ 143018-A. BOA, HAT. (Hatt-
Hmayn), Dosya Numaras/Gmlek Numaras 1038/43018. BOA, HR. SYS.
(Hariciye Nezareti Siyasi Ksm Belgeleri), Dosya Numaras/Gmlek
Numaras, 183/1. BOA, HR. SYS. (Hariciye Nezareti Siyasi Ksm
Belgeleri), Dosya Numaras/Gmlek
Numaras, 183/2. BOA, A. MKT. MHM. (Sadaret Mektub Kalemi Mhime
Odas Belgeleri), Dosya
Numaras/Gmlek Numaras, 483/41. BOA, A. MKT. MHM. (Sadaret Mektub
Kalemi Mhime Odas Belgeleri), Dosya
Numaras/Gmlek Numaras, 482/159. 2. Osmanlca Gazeteler Tasvir-i
Efkr, 469/3, 18 ZA 1283 Tasvir-i Efkr, 688/2, 5 L 1285 Tasvir-i
Efkr, 712/1, 3 M 1286 3. Aratrma ve nceleme Eserler Armaolu, Fahir.
19. Yzyl Siyasi Tarihi. Ankara: Trk Tarih Kurumu,1999. Aydn, Mahir.
Osmanl Eyaletinden nc Bulgar arlna. stanbul: Kitabevi,
1996.
Beydilli, Kemal. Berlin Antlamasndan Gnmze Balkanlar. stanbul:
Trk Tarih Kurumu, 1997.
Bozkurt, Glnihal. Gayrimslim Osmanl Vatandalarnn Hukuki Durumu.
Ankara: Trk Tarih Kurumu, 1996.
Castellan, George. Balkanlarn Tarihi. stanbul: Milliyet, 1995.
Driault, Edovard. ark Meselesi. Ankara: Gazi niversitesi, 2003.
Engelhardt, Edovard. Tanzimat. stanbul: Milliyet, 1976.
-
147 Serap Toprak
H i s t o r y S t u d i e s
Special Issue on Balkan Wars Volume 5/Issue 6 2013
Glenny, Misha. Balkanlar 1804-1999. stanbul: Sabah, 2001. nalck,
Halil. Tanzimat ve Bulgar Meselesi. stanbul: Eren, 1992. pek,
Nedim. Rumeliden Anadoluya Trk Gleri. Ankara: Trk Tarih Kurumu,
1999.
Jelavich, Barbara. Balkan Tarihi. C. 1, stanbul: Kre, 2006.
Karal, Enver Ziya. Osmanl Tarihi. C. 8, Ankara: Trk Tarih Kurumu,
2000. Kocaba, Sleyman. Osmanl syanlarnda Yabanc Parma. Kayseri:
Vatan, 1992. Kohn, Hans. Panslavizm ve Rus Milliyetilii. stanbul:
lgi, 1983. Mahmut Muhtar. Berlin Antlamasndan Harb- Umumiye Kadar
Avrupa ve Trkiye
Mnasebetleri. stanbul: tken, 1999. Ouz, Sleyman. Osmanl Vilayet
daresi ve Dou Rumeli Vilayeti. Ankara: Gazi
niversitesi, 1986. entrk, Hdai. Osmanl Devletinde Bulgar
Meselesi. Ankara: Trk Tarih Kurumu
1992.
imir Bilal. Rumeliden Trk Gleri C. II. Ankara: Trk Tarih Kurumu
1989. Tahsin Paa. Abdlhamid ve Yldz Hatralar. stanbul: Boazii,
1931. Todorov, Nikolay. Bulgaristan Tarihi. stanbul: nc, 1979.
Todorova, Maria. Balkanlar Tahayyl Etmek. stanbul: letiim, 2003.
Tulac, Pars. Bulgaristan ve Trk- Bulgar likileri. stanbul: Cem,
1984. Uzer, Tahsin. Makedonya Ekyalk Tarihi ve Son Osmanl Ynetimi.
Ankara: Trk
Tarih Kurumu, 1987.
Uzun, Ahmet. Tanzimat ve Sosyal Direniler. stanbul: Eren, 2002.
Yaver, Halil. Bulgarlarn Balkanlar stila Planlar. stanbul:
Tecelli,1938.