Şemsettin Sami’nin Kamusu’l-Alamında Arnavutluk ve-Arnavutlar - Prof. Dr.Cihan Okuyucu Yıldız Teknik Üniversitesi, Türkiye

Page | 49

Şemsettin Sami’nin Kamusu’l-Alamında Arnavutluk ve Arnavutlar

Prof. Dr.Cihan Okuyucu

Yıldız Teknik Üniversitesi, Türkiye

Giriş

Arnavut asıllı Osmanlı aydınlarının en tanınmıĢlarından biri olan ġemseddin Sami‟nin kısa

ömrüne sığdırdığı büyük eserlerden birisi de 1306/1889 yılında neĢrettiği 6 ciltlik Kamusu‟l-

alam isimli ansiklopedidir. Eser genel ansiklopedi olmakla birlikte bilhassa Osmanlı

coğrafyasındaki Ģehirler hakkında verdiği bilgiler bakımından son derece önemlidir. Bu eserde

en çok yer verilen maddelerden biri de Arnavut (I:143-49) ve Arnavutluk (I:149-

53)maddeleridir. Bu maddelerde Arnavutların yaĢadığı ve halen Arnavutluk yanında Kosova ve

Makedonya‟yı da kapsayan bölge üzerinde çok önemli tarihi, coğrafi, iktisadi, mimari, dini ve

etnik bilgiler verilmektedir. Ansiklopedide ayrıca; Yanya, Berat, Ġpek, Görice, Kosova,

ĠĢkodra, PriĢtine gibi onlarca Arnavut Ģehri hakkında müstakil maddeler yer almaktadır.

Tebliğimizde, o dönemle ilgili hiç bir ilmi çalıĢmanın vazgeçemeyeceği önemdeki bu bilgiler

özetlenecektir.

Përmbajtje

Shqipetaret dhe Shqiperia në Kamusu’l-Alam i Sami Frasheri

Enciklopedia e njohur me emrin Kamusul –Alam`s e botuar ne 6 vellim ne vitin 1306/1889 nga

intelektuali i Osmaneve me Origjine Shqipetare eshte nje nga veprat me te njohura te jetes se

tij te shkurter. Eshte jashtezakonisht i rendesishem informacioni i dhene ne lidhje me qytetet e

gjeografise osmane vecanerisht ne aspektin e enciklopedise.Duke pasur parasysh mbulimin me

te madh te ketij libri nje nga pikat eshte Shqiptari (I:143-49) dhe nje pike tjeter eshte

Shqiperia (I:149-53). Pervec kesaj keto artikuj te Shqiptareve qe jetojne dhe ende jane te

perfshire ne rajonin e Shqiperise , Kosoves dhe Maqedonise se bashku me nje historik te

rendesishem jane dhene informacione shume te redesishme etnike , fetare , artitekturore ,

ekonomike , gjeografike , historike etj . Per me teper ne enciklopedi , jane vecuar me dhjetra te

tilla si Yanya , Berat , Ġpek, Gorice, Kosova, Shkodra, Prishtine.Do te perblidhet ky

informacion te cilin nuk do ta neglizhonte asnje kerkim shkencor ne lidhje me kete periudhe.

Bu bildiride edebiyat ve kültür tarihimizde çok önemli bir yere sahip olan Arnavut asıllı

ansiklopedist, sözlükbilimci, dilbilimci, roman ve oyun yazarı, gazete ve dergi yayıncısı, Ģârih ve

mütercim ġemseddin Sâmi‟nin Kamusu‟l-âlâm isimli ansiklopedisinde yer alan Arnavutluk ve

Arnavutlarla ilgili maddeler ele alınacak ve bunların bilgi değeri irdelenecektir. Ancak asıl konuya

girmeden önce kısaca yazarı tanıtalım.

Page | 50

A- Hayatı

ġ.Sami ve eserleri hakkında Türkiyede oldukça zengin bir literatür bulunmaktadır. Bunlar

arasındaki en kapsamlı çalıĢma Ö.F.Akün tarafından Kamus-ı Türki baskısına (Ġst. 1998) yazılan

”Hayatı Hizmetleri ve Eserleri ile ġemseddin Sami” isimli incelemedir. Bu konuda -bilhassa

bibliyografik zenginlik bakımından-önemli diğer bir çalıĢma da Abdullah Uçman‟ın DIA‟ya yazdığı

ġemsettin Sami Maddesidir. ( DIA,38:519-23)Biz de asıl konuya girmeden önce bu iki kaynağa

istinaden ġ.Saminin hayatı ve eserleri hakkında kısa bilgi vermek istiyoruz.

ġemseddin Sâmi 1 Haziran 1850‟de Yanya ilinin Ergiri sancağına bağlı Pirmedi ilçesinde Dağlı

bucağının merkezi olan FraĢer‟de doğmuĢtur. Bu yüzden bazı eserlerinde ġemseddin Sami [Frasheri]

veya Sami Frasheri olarak geçer. Yazar, eserlerinde “Sami, ġ. Sami, Sami Halit FraĢeri, ġemseddin Sami

b. Halid el-FraĢeri” imzalarını kullanmıĢtır

ġemseddin Sâmi, dokuz yaĢında babasını, on bir yaĢında da annesini kaybedince büyük ağabeyi Abdül

Bey, aileyi alarak 1861 yılında Yanya‟ya göç eder. Sâmi, burada bir yandan müderris Yakup Efendi‟den

ders almıĢ, Arapça ve Farsça öğrenmiĢ, diğer yandan da öbür ağabeyi Naim Beyle birlikte Zossimaia

Scoli adındaki Rum lisesine gitmiĢ ve sekiz yıllık okulu yedi yılda bitirmiĢtir. Sâmi burada Rumca, eski

Yunanca, Fransızca ve Ġtalyanca öğrenmiĢtir.

1871 yılında Ġstanbul‟a gelen Sâmi, matbuat kaleminde, “Sirac, Hadika, Vilâyet, Sabah,

Tercümân-ı Şark” gazetelerinde ve “Muharrir” dergisinde çalıĢmıĢ, bu gazete ve dergilere yazılar yazmıĢ,

ayrıca “Aile” ve “Hafta” dergilerini çıkarmıĢtır.

Bu iĢler arasında Fransızcadan tercümeler yapan yazar 1872 yılında Türk Edebiyatının ilk

romanı sayılan TaaĢĢuk-ı Talat ve Fıtnatı yayınladı.1874‟de Trablusgarpta görevlendirildi. 1875‟de

yine Ġstanbula döndü ve Türk basın tarihinin önemli gazetelerinden biri olan Sabahı kurdu.

Sami bu edebi faaliyetleri yanında memleket iĢlerini de yakından takip ediyordu.1877-78

Osmanlı-Rus savaĢını takiben yapılan Berlin antlaĢmasında Arnavutluk topraklarından bir kısmının

Yunanistana bırakılmasını red maksadıyla kurulan, ağabeyi Abdül Beyin baĢını çektiği Arnavutluk

Ġttihadı hareketiyle ilgilendi. 2.Abdülhamidin bilgisiyle kurulan Cemiyet-i Ġlmiyye-i Arnavudiyyenin

kurucuları arasında bulundu. Bu kapsamda Latin harfli bir Arnavut alfabesi yazdı ve Arnavutça

gramerini hazırladı. Bu sırada bir taraftan Arnavut kültürüne hizmet ederken diğer taraftan yazılarıyla

Arnavutların Osmanlıya bağlı olduklarını ve bağlı kalmaları gerektiğini savunmuĢtur.

1880‟de 2.Abdülhamit tarafından saraya alınan ve katip olarak görevlendirilen yazar burada

ömrünün sonuna kadar rahat bir ortamda sözlüklerini ve diğer eserlerini hazırlama imkanı buldu.

Bunlar arasında Fransızca-Türkçe ve Türkçe-Fransızca kamusları padiĢahın iftihar madalyasıyla

ödüllendirildi.

Page | 51

1884‟de evlenip Erenköydeki köĢküne yerleĢti ve 1889-98 yılları arasında Kamusu‟l-alamı

fasikül fasikül yayınladı. Bu çalıĢmayı daha sonra Kamus-ı Arabi ve Türkçenin en önemli

sözlüklerinden olan ve hala aĢılamayan Kamus-ı Türki izledi.

Ömrünün son yıllarını hastalıktan dolayı acılar içinde geçirmesine rağmen Türk diline ve

kültürüne hizmet etmekten bu dönemde dahi bir an olsun geri kalmamıĢtır. 4 Haziran 1904 Cuma günü

ölmüĢ, cenazesi 6 Haziran Pazar günü kaldırılarak Erenköy‟deki mezarlığa gömülmüĢtür. 1968‟de

Sâmi‟nin naaĢı Feriköy‟de hazırlanan aile kabristanına taĢınmıĢtır.

B.KAMUSU‟L-ALAM

Kamus-ı Türki baskısına ġemsettin Sami ve Eserleriyle ilgili uzun bir inceleme yazan

Ömer Faruk Akün, “Birçok tercümesi ve öğretici nitelikte telif eseri bulunan ġemseddin Sâmi‟nin Türk

dili ve kültürü bakımından üzerinde durulması gereken en önemli yanı ansiklopedi ve sözlük

yazarlığıdır.” diyerek bu eserin önemi üzerinde vurgu yapar. (1970: 411-422) Bu bilgilere nazaran

Kamusu‟l- Alam ,1305-1316(1888-1899) yılları arasında fasikül fasikül yayınlanmıĢtır. Ġçerik olarak:

Genel tarih, coğrafya ve meĢhur adamlar ansiklopedisidir. Bu eserden önce Ali Suavi, Kamusu’l-

ulum ve’l-maarif (1870) isimli bir ansiklopedi teĢebbüsünde bulunmuĢ daha sonra Ahmet Rifat:

Lugat-ı Tarihiyye ve Coğrafiyye (1882-83) isimli çalıĢmasını yayınlamıĢ ise de her ikisi de

Kamusu‟l-alam ile mukayese edilebilecek eserler olmaktan uzaktır.

ġ.Sami eserini Bouillet'nin Dictionnaire Universel D'Histoire et De Géographie isimli

ansiklopedisini örnek alınarak oluĢturmuĢtur. Buna mukabil Sami, eserine tarihi ve ilmi deyim ve

terimleri almamıĢ bunları ayrıca Kamusu’l-ulum ismiyle baĢka bir kitapta bir araya getirmeyi

düĢünmüĢ ancak buna ömrü vefa etmemiĢtir. Akün‟ün bildirdiğine göre eser Batıyla ilgili maddeler

bakımından büyük ölçüde Bouillet'nin eserine bağlıdır. Yer yer baĢka ansiklopedilere de baĢvurmakla

birlikte ġ.Sami bazı maddeleri Bouillet'den satır satır tercüme etmiĢtir. (Ms.Shakespeare,

Bosphore,Palermo.). Yazar adı geçen eserden aldığı maddeleri bir seçime tabi tutarak Osmanlı

okuyucusu için faydalı olanları almıĢ, önemsiz olanları atlamıĢtır. Bizim için mühim olan bazı

maddeleri ise tercümeyle yetinmemiĢ, geniĢletme yoluna gitmiĢtir. Sözgelimi 9 satırdan ibaret

Anadolu maddesini 11 sayfaya çıkarmıĢ, yine 11 satırlık Bosna maddesini de 4 sayfaya çıkarmıĢtır.

Doğuyla ilgili maddelerde yazarın bazen iĢi çok uzun tuttuğu görülür. Mesela sadece el-Kindi‟nin

eserlerine 4 sayfa, er-Razi‟ninkilere ise iki buçuk sayfa ayırmıĢtır. Batı kaynakları arasında

Bouillet'den baĢka, G. Vapereau,V. de Saint Martin ve A. Dantes gibi yazarların eserlerine de yer yer

müracaat etmiĢtir. Buna karĢılık Ġslam-ġark-Osmanlı dünyası ile ilgili maddelerde ġ.Sami‟nin

kaynakları oldukça zengindir. Bu konuda toplu eserler olmadığı için Sami her konu için ayrı ayrı

kaynaklara baĢvurmak zorunda kalmıĢtır. Bu kaynaklar arasında Arapça, Farsça ve Türkçede yazılmıĢ;

Page | 52

tabakat kitapları, Ģair tezkireleri, ġakayık ve Zeyilleri, çeĢitli ansiklopediler, tarih ve coğrafya konulu

eserler sayılabilir. Kendisi fırsat buldukça Ġstanbuldaki yazma eser kütüphanelerinden de

faydalandığını belirtmektedir. Bütün bu kaynakların tespiti ayrı bir çalıĢmayı gerektirmektedir. Sonuç

olarak bu ilaveler sonucunda Kamusu‟l-alam 4830 sayfalık hacmiyle model aldığı Bouillet'nin 2040

sayfalık eserini kat kat aĢmıĢtır. 6 ciltlik eserin yayımı bittikten sonra bazı yanlıĢ ve eksiklerin

tamamlanması, unutulan maddelerin ilavesi için bir ciltlik ilavenin yapılacağı bildirilmiĢ ise de yazar

bu ilave cildi hazırlamaya fırsat bulamamıĢtır. Her 15 günde bir forma olmak üzere basımı 11 yıl

sürmüĢ olan eserin bitmesi basında büyük bir olay olmuĢ, her taraftan tebrik ve takdir yazıları

gelmiĢtir. 1306/1899 tarihli ilk baskısındaki:”Maarif nezaret-i celilesi tarafından takdir ve tahsin

olunarak tab‟ olunmuĢtur” ibaresi eserin devlet nezdinde de takdir gördüğünü göstermektedir.

1.Eserin Kapak sayfası bilgileri:

Eserin kapak altı sayfasında : Kamusu‟l-Alam baĢlığı altında alt baĢlık olarak:

“Tarih ve Coğrafya Lugati ve Tabir-i Esahhla Kâffe-i Esma-i Hâssayı Câmidir”

ibaresi ve onun da altında daha küçük harflerle eserde yer alan belli baĢlı konular 6 satırda

verilmektedir.Onun altında:

Muharriri:Ş.Sami Sahib ve Tâbii :Mihran

Yazmakta ve altta çerçeve içinde aynı bilgilerin Fransızcası yer almaktadır:

DİCTİONNAİRE UNIVERSAL d’HISTOIRE ET DE GEOGRAPHİE

Par

CH.SAMY-BEY FRASCHERY

EDİTEUR MIHRAN

COSTANTINOPLE 1889

Bu bilgilerin altında yine eski harflerle:

“Maarif nezaret-i celilesi tarafından takdir ve tahsin olunarak tab’ olunmuştur” ibaresi ve altında

basım bilgileri mevcut:

Page | 53

İstanbul

Mihran matbaası –Bab-ı Ali caddesinde numara 7

1306

Eserin kendisi çift sütun ve 39 satır olarak devam eder. Bazı yabancı isimlerin yanına yeni

harflerle okunuĢları da yazılmıĢtır. Ancak yazar bilindiğini düĢündüğü Osmanlı coğrafyasına ait yer

isimlerinde buna her zaman gerek duymamıĢtır. Bu durum Arnavutlukla ilgili isimlerde de söz

konusudur ve bu yüzden bazı isimlerin doğru okunması gibi bir problemle bizi karĢı karĢıya

getirmektedir.

2. Başlıca Bilgiler: Yazar Arbanya (1/86) ve Arnavud (1/143-48) ve Arnavudluk (1/149-154)

maddelerinde Arnavut milleti hakkında oldukça geniĢ bilgi veriyor. Bu bilgileri aĢağıda küçük

baĢlıklar altında veriyoruz:

2.1.Arnavut ve Arnavutluk kelimelerinin kökeni ve bunların etimolojileri.

Onun Arbanya maddesinde söylediklerini Ģöyle özetleyebiliriz: “Arbanya yahut Arberya.

Arnavutluğun Arnavutlar tarafından verilen asıl ismidir ki bunu Kiğalar “Arbanya” ve Toksalar “

Arberya” diye telaffuz ederler. Avrupalıların kullandığı Albanya isminin kökeni konusunda Avrupalı

yazarlar bir çok uzak yakıĢtırmalarda bulunmuĢ iseler de kimse aslını bulamamıĢtır. Albanya, iĢte bu

Arbanya kelimesinden alınmıĢtır. Rumlar b harfini telaffuz edemediklerinden bunu Arvanya Ģeklinde

telaffuz edip halkına da Arvanit demiĢlerdir. Osmanlılar n ile v harfinin yerini değiĢtirerek kelimeyi

Arnavit veya Arnavut Ģekline sokmuĢlardır. Böyle olduğu halde kelimenin aslını Arapça ve Farsçada

arayıp Ar nebud (utanmaz) veya Arun lena en-neud gibi gülünç kelimelerden türetmek abestir…Arban

isminin verilme sebebine gelince..Ar, Arnavutça tarla, “ban” ise Farsçadaki gibi yapıcı demek

olduğundan Arban demek çiftçi demektir. Çünkü Avrupa kıtasına çiftçiliği getirenlerin Ari kavmi

olduğu ve Arnavutların da bu kavmin en eskilerinden olduğu kesindir. Diğer eski Ari kavimlerin

dilinde de Ar kelimesi tarla demek olup bu kavimlerin hepsinin isminin bu kelimeden türediğini

Maks Müller ispat etmiĢtir. Toskaların telaffuzunda uzun a harfi olmadığı gibi n harfini de genelde r

harfine çevirerek Arban‟ı Arber Ģekline çevirmiĢlerdir.”vs(I-86)

2.2.Arnavutların kökeni ve tarihi hakkında özet bilgiler:

“ Tarihin tespit edemediği eski zamanlardan beri Balkanlarda yaĢamıĢ eski Yunan ve

Romalılarla iliĢkide bulunmuĢ olan bu halk hiçbir zaman tek bir toplum ve dil haline gelememiĢ ve

diğer milletlerle karıĢık bir halde yaĢadığı için yakın zamanlara kadar kendisini gösterememiĢtir.

Page | 54

Avrupalı yazarlardan bazısı onları eski Yunanlılara, bazıları Ġslav ırkına mensup gösterirken bazıları

da Dağıstandan yahut Arabistandan geldiği yorumunu yapmıĢlardı. Arnavutçadaki Rum, Latin, Slav ve

Farsça kelimelerden hareketle bazı yakıĢtırmada bulunanlar olmuĢ ise de son araĢtırmalardan

Arnavutların Ari ırkından geldiği kesinlik kazanmıĢtır. Arnavutça kelimelerle müĢterek diğer

dillerdeki kelimeler karĢılaĢtırıldığında Arnavutça olanların alıntı değil aksine daha eski olduğu ve

diğer dillere geçtiği anlaĢılıyor. Bu durum Arnavutların Avrupa ve Asyada yaĢayan Arilerden olup

çok eski zamanlarda Balkanlara geldiğini ispat ediyor. Muhtemelen Arnavutların geliĢi de Keltlerin

geliĢine yakın zamanlarda olmuĢtur ve bu yüzden aralarında benzerlikler vardır. Arnavutların o

zamanki ismi Palasuc veya Palasuğ? idi. Bu kelime de ihtiyar veya eski manasına gelen Palak

kelimesinden bozma idi. Palasuclar sonradan gelen Helenlerle karıĢmıĢ ve Ġtalyada da yerel

toplumlarla karıĢarak Latinleri oluĢturmuĢlardır. Palasuclar, yani eski Anavutlar 4 kısma ayrılırlar: 1.

Ġlliryalar 2. Makedonyalılar 3.Trakyalılar 4.Frigyalılar. Bunların akrabalıkları kesin delillerle

ispatlanmıĢtır.” Yazar tezini ispat için Strabondan nakilde bulunuyor ve bazı tarihi bilgiler ve ortak

kelimeler üzerinde duruyor. Tarihlerde bahsedilen bazı geleneklerin günümüze kadar ulaĢtığına örnek

veriyor ve Ģöyle söylüyor:

“Sonuç olarak, tarihçe yalanlanmayacağımdan ve mensup olduğum bir kavmi büyütmek

arzusuyla hareket ettiğim ithamına maruz kalmayacağımdan emin olarak diyebilirim ki Arnavut

kavmi bir zamanlar Triyesteden Sivasa kadar Avrupa ve Asyanın geniĢ bir kesimini kaplayan büyük

bir kavim iken zamanla geliĢen yeni göç dalgalarıyla küçülmüĢ ve bugünkü Arnavutluk sınırlarına

sıkıĢtırılmıĢtır”.(I-145) Yazara göre; Strabondan beri hiçbir zaman Arnavut toplulukları bir araya

gelemediler, kapalı küçük topluluklar halinde ve kendi adetlerini sürdürerek yaĢadılar ve yazılı ve milli

bir edebiyat meydana getiremediler. Ġçlerinden yetiĢen büyük insanlar da baĢka dillerde yazmak

zorunda kaldılar.

Küçük devletçikler dıĢında eski Makedonya devleti halkı ve büyük Ġskender Arnavut idi.

Ancak Arnavutların yazılı dili olmadığı için bütün o baĢarılar hiç ilgisi olmadığı halde Yunanlılara

mal edildi. Daha sonra Romanın baskıları ve O. Asyadan gelen Hun ve Avarların baskılarıyla

Arnavutlar Ģehirlerini bırakıp dağlara çekilmiĢ ve dağılmıĢlardır.

Osmanlılar geldiğinde Arnavutlar bazı prenslerin idaresi altında yaĢıyordu. Arnavutluk önce

Osmanlı idaresi altına girmiĢ fakat haçlıların vaatlerine kanan Ġskender Beyin isyanıyla 40 sene

sürecek bir savaĢ baĢlamıĢ ve bu da bir çok Arnavutun çevre ülkelere dağılmasına sebep olmuĢtur.

Bunlardan Kalabriya ve Sicilyaya gidenler toplu oldukları için günümüze kadar dillerini

koruyabilmiĢtir. Osmanlı idaresine girince Arnavut bey ve ileri gelenleri topluca islamla

Ģereflendiler. Halkın üçte biri de islamı kabul etti. Diger kısmın yarısı Katolik ve yarısı Ortodoks

mezhebinde kaldı. Kendi cinslerinden olan büyük Ġskendere bile tam baĢ eğmeyen Arnavutlar yüce

Page | 55

Ġslam dininin etkisiyle Osmanlılara tam bir bağlılıkla bağlanmıĢ ve devletin Ģan ve Ģerefini

yüceltmede canla baĢla çalıĢmıĢlardır. Devletin daima silah elde hazır askerleri olmuĢ ve içlerinden

20 kadar sadrazam çıkmıĢtır. Doğuda büyük baĢarılar kazanan Sinan PaĢa -Allah korusun- batmakta

olan devleti yeniden ayağa kaldıran Köprülü Mehmet PaĢa ve ahfadı bunlar arasındadır.(s.147)

3.3. Irki özellikler, lehçeler ve adetler vs. :

Arnavutlar uzun boylu, iri kemikli, sinirli , zekalarını gösterir tarzda büyük kafalı ve açık

alınlıdırlar. Zeki ve kabiliyetli olduklarından hem Osmanlıda hem de diğer devletlerde yaĢayan

Arnavutlar arasından büyük alim, Ģair ve devlet adamları çıkmıĢtır.(örnekler) Besa adıyla bilinen ahde

vefa konusunda son derece mübalağa eder ve bu uğurda çok kan dökerler. Hafifliği sevmezler,

ciddidirler; hızlı ve kahraman bir tavırla yürürler. Kadınları da güzelcedir ama biraz iri kemikli ve

erkeksidir. Örtünmede pek mutaassıp değilse de namuslarına çok düĢkün olup namus konusunda

küçük bir gevĢeklik gösteren kadın yakınları tarafından öldürülür. Evin hakimi kadınlar olup

erkekler evde misafir gibidir. Evlilikte asalet esas olduğu için kızlar genellikle uzağa verilir. Kızlara

maldan miras verilmez ve gelinin gelinliği bile erkek tarafına aittir. Dindar iseler de taassupları

yoktur ve farklı din mensuplarının iliĢkileri çok sıcaktır. Dilleri baĢlıca Kiga ve Toska diye iki

lehçeye ayrılır. Ancak herkes ġkiptar adıyla iftihar eder. En eski metinler 5 asırlık Katolik metinleri

olup o zamandan beri dil fazla değiĢmemiĢtir. Ġslamdan sonra bir çok Ģair yetiĢmiĢse de bunlar da

daha öncekiler gibi diğer dillerde yazdıkları için milli bir edebiyat oluĢmamıĢtır. Ortodoks Toskalar

Rum kültürüne ve diline hayranlıkları dolayısıyla asimile olmak raddesine gelmiĢ ise de son

zamanlarda yeniden kendi dillerinin önemini kavramıĢlardır. Ġçinde bulunduğumuz 2. Abdülhamit

zamanında milli eğitime çok önem verildiğinden Arnavut diliyle yazma çoğalmıĢ ve milli

edebiyatları geliĢmeye baĢlamıĢtır. Osmanlı idaresindeki Arnavutlar 2 milyon kadar olup bunların üçte

biri islamdır. Arnavut arazisi verimli olmadığından çoğu askerlik yahut bir meslekle memleketinden

uzakta yaĢadığı, çeĢitli savaĢlarda veya kan davalarıyla kırıldığı ve geç evlenme adeti dolayısıyla

nüfus artacağına azalmaktadır.

4.4. ARNAVUTLUK HAKKINDA BİLGİLER

Bu bahsi de Ģu alt baĢlıklara ayırabiliriz:

Coğrafi sınırlar ve kapladığı alan: Yazar, bugünkü Kosova ve Makedonyayı da içine alacak bir çerçeve

belirliyor ve sınır olarak Arnavutça konuĢmayı esas alıyor. Her maddede olduğu gibi burada da

Arnavutluk coğrafyasının enlem ve boylam derecelerini veriyor. Ona göre bu coğrafyanın boyu 1250

km, eni 1000 km ve toplam yüzölçümü de 625.000 km.kare. Yani Türkiyeye yakın bir alan.

Page | 56

Fiziki coğrafya: Dağlar, ovalar, göller, nehirler, sahiller, iklim Ģartları. Yazar isim olarak andığı

bazı göl, nehir ve dağ isimleri için ilgili maddelere gönderme yapıyor. Mesela: Narda, Lorus, Vovo,

Kalame, Pavle, ĠĢkumi, Arsend, Mat, Gir vs..

BaĢlıca Ģehirler ve nüfus dağılımı : Nüfus ve büyüklüğe göre baĢlıca Ģehir ve kasabaların listesi.

Buna göre:

1.Nüfusu 30 bini aĢan Ģehirler: Prizren, ĠĢkodra, Manastır, Yanya

2.Nüfusu 10 ila 20 bin arasında olanlar: Ġpek, Yakova, PriĢtine, Üsküp, Kalkandelen, Debre,Tiran,

Elbasan, Berat, Ohri, Görice, Kesriye, Ergiri, Peruze

3.Nüfusu 3 binle 10 bin arasında olan diğer küçük yerleĢim birimleri.

Çerçevesi çizilen coğrafyada toplam nüfus yaklaĢık 2,5 milyon ve bunun 2 milyonu Arnavut, geri

kalanı ise Ulah, Rum, Bulgar, Çingene ve diğer unsurlardan mürekkep. Yazar bu unsurların nerelerde

yaĢadığı hakkında da bilgi veriyor.

Ġdari taksimat: Halen mevcut 4 vilayetten biri olan Manastır ve sancak olan Prizren zaman

içinde birkaç kere vilayetten sancağa sancaktan vilayete dönüĢmüĢ.

Doğal kaynaklar, zirai ve iktisadi durum: Ülkedeki belli baĢlı doğal kaynaklar ve madenler.

Bunların iĢlenme durumu. Ormanlar ve yaban hayvanları. Ziraat ve yetiĢtirilen belli baĢlı ürünler;

hububat ve meyveler. Hayvancılığın durumu. Ġthal ve ihraç edilen baĢlıca ürünler, yollar ve iskeleler.

BaĢlıca zanaat kolları ve halkın geçim kaynakları. Giyim kuĢam ve bazı adetler.. Sözgelimi yazar

eskiden halkın kendi ürettiği yerel kumaĢlardan giyinirken son zamanlarda bazı zenginlerin Batı

kültürünün etkisiyle alafranga giyinmeye baĢladığını belirtiyor.

4.4.1İdari taksimat; 4 Vilayet ve bunlara bağlı yerleşim alanları:

Arnavutluk maddesinde Arnavutluk bölgesinin idari taksimatı da bir Ģema ile gösterilmiĢtir.

Bu bilgilerin dökümü aĢağıda gösterilmiĢtir:

1.YANYA VĠLAYETĠ

Sancak Kaza Nahiye

Yanya :6/4789-91

Yanya

Aydonat: 511-12

Filat 5/3466 : Sayade

Meçuh, Meçve 6/4173: Zagor 4/2405

Page | 57

Ergiri :2/836-37

Ergiri

Delvine 3/2153 Serandos

Tepedelen 3-1626

Himara 3/2076

KurveleĢ? -

Berat 2/1260

Berat Mozake: 6/4469

Melakastre

Avlonya 1/493-4

Skrapar2/915

Timuriçe? 3/1724

Leskovik 5/3991

Permedi 2/1500 FraĢer 5/3352

Pogun 2/1555

Koniçe 5/3781

Peruze 2/1508

Peruze Parga : 2/1463

Gumeniçe

Morto

Lorus?6/4013

Margılic 6/4095

2.MANASTIR VĠLAYETĠ

Manastır 6/4437

Manastır

Pirlepe 2/1500 Resne3/2278

Ohri 2/1066 Morincure

Karçova 5/3610 Presba 2/1497

Page | 58

Filorina 5/3434 Rudovnik

Atruga

Ġzoglave

Görice 5/3919

Görice

Kesriye 5/3860 BihilĢte: 2/1419

HorviĢte

Opar 2/1061

Ġstarve 2/873

Kolonya? 5/3765

Debre 3/2117

Debre-i bala 3/2117

Debre-i zir 3/2117

Elbasan 2/1156

Mat 6/4109

Perezrin 2/1495-96

Perezrin Rahofça

Kalis

Gostivar 5/3305

Loma 6/4024

Kalkandelen 5/3556

3.KOSOVA VĠLAYETĠ

Priştine 2/1497

PriĢtine

PreĢevo 2/1498

Gilan 5/3319

Velçetrin:6/4691

Mitroviçe 6/4149

Page | 59

Seniçe :-

Yenipazar .6/4803

Yenipazar Moykovaç

Akuh(Akova)1/273 ViraneĢ

KolaĢin 3/3753

Üsküp 1/932-33

Üsküp Kaçanik 5/3603

Piyançe

ĠĢtip 2/972 MaleĢi

Palanka 2/1530

Koçane 5/3715

Kumanova 5/3770 Birgitli

RadoviĢte 3/2240

Karatova 5/3639

İpek 2/1115-16

Ġpek

Yakova 6/4786

TergaviĢe 3/1643

Berane 2/1267

Gusine 5/3306

Taşlıca 4/2987 (Listede yok ancak ilgili sayfada:”Kosova vilayetini terkip eden beĢ sancağın biri ve en

Ģimal-i garbide bulunanı”)

4.ĠġKODRA VĠLAYETĠ

İşkodra 2/977,78,81

İşkodra ĠĢkaril

Hut

Kalamend

Göl kenarı

Kastaran

Koplık

Page | 60

ġale ĢuĢ

Puka - Posteriba

Rec malarha

Riol(i) 3/2399

Guride Ģalak 5/3269

Temale

Sahale

Furuce

Zadrima 4/2404

Kuranya 5/3609

Akçahisar 1/257-58

Leş 5/3991

Merdita Kasela

Dağ kenarı

Derac 3/2125

Derac

Pekin 2/1526 Ġndrovnik

Tirane 3/1717

ġayak 4/2892 ĠĢem

Kuvaye 5/3706

Bunlar dışında kalan ve K.Alamda yer alan diğer maddeler:

Behur 2/1421

Beragerinça :Kosova 2/1267

Boğazköyü:Manastır 2/1389

Boğdan 2/1390

Boyana 2/1407

Biyalopoliye :Kosova 2/1422

Butrinto: 2/1366

Ergenet . 2/838

Eğridere:Kosova 2/ 1014

Page | 61

Ġspat 2/858

ĠĢkodra gölü 2/981

ĠĢkumbi 2/ 983

Lofça: Yanyada kasaba 6/4017

Lünc: 6/4025

LüĢne: Yanyada kasaba 6/4015

Molosya: Arnavutlukun bir kısmının eski adı 6/4487

Mozake:Arnavutlukta büyük bir ova 6/4469

Narda: Arnavutluktan Makedonyaya terk edilen bir Ģehir 6/4542-

Nasliç: Manastıra bağlı kasaba 6/4544

Novobırdo Üsküp –PriĢtine arasında köy 6/4624-25

Ulçin:2/1098

Öridike 2/1082

Palermo:Ġskele 2/1475

Pali: 2/1477 Sahilde

Paramitiya:Yanya 2/1459

Peç 2/1490

Plaçkoviça :Kosova 2/1527

Plassa: 2/1529

Plava 2/1530

Plevliye: 2/1532

Priboy(Kosova) 2/1520

Prierepoli(Kosova) 2/1519

Struga 2/890

Yeni varoĢ. 6/4806

Madde sayısı: vilayet ve kasaba 62

Nahiye 15

Diğer 34

4.4.2.ġEHĠRLER HAKKINDA VERĠLEN BĠLGĠLERE ÖRNEKLER:

Page | 62

Yazarın hemen her Ģehir için kullandığı belli bir bilgi Ģablonu var. Arnavutluk için verdiği

bilgilerin biraz özeti sayılabilecek genel bilgiler yanında o maddede yer almayan daha özel bilgilere

de yer vermektedir. ġehirdeki dini ve etnik dağılım, eğitimin durumu, dinlere ait mabedlerin ve belli

baĢlı kurum binalarının sayısı.. bu kabildendir. Bir fikir vermek için aĢağıya örnek olarak seçtiğimiz

bazı merkezlerle ilgili bilgileri veriyoruz.

ERGĠRĠ-Merkez: Nüfus:8100 / Çoğunluk müslüman ve bunların çoğu da talebe, kalanı Hristiyan.

Ev:1415/Dükkan:336 /Han:9 /Cami:Bir kaç tane/ Tekke:2/Medrese:1/RüĢdiye:1/ Kale:1

ERGĠRĠ SANCAĞI: 7 kaza ve 444 kasaba ve köyden oluĢuyor/ Nüfus:140 bin. 72 bin Ġslam, gerisi

Hristiyan./Müslümanların çoğu asker. Hristiyanlar ise sanat ve ticaretle meĢgul.

Cami: 223/ Medrese:3/Mektep:215/RüĢdiye:2/Tekke:40/ Manastır ve kilise:527/ Köprü:55/Debbağ:7

ERGĠRĠ-KAZASI: Nüfus:30 bin. Ġslam:18 bin.Hristiyan:12 bin/ Cami:21/ Kilise:60/Mektep:25/Tekke:5

ÜSKÜP:Ġsmin kısa etimolojisi ve Ģehir tarihi./Osmanlıların Balkanlardaki en eski Ģehri/MeĢhur münĢi

Veysinin türbesi de burada.

Nüfus 25 bin /Ev:4 bin/ Dükkan: 1000/ Han:50/Fırın:50/Hamam:3/Cami ve medrese :Pek çok/Hastane: 2

askeri 1 guraba hastanesi/RüĢdiye:1

ÜSKÜP SANCAĞI: 7 kaza ve 5 nahiyeden müteĢekkil/Nüfus: 257867. Çoğu Müslüman gerisi Hristiyan.

Müslümanlar Türk ve Arnavutlardan müteĢekkil , ancak tamamı Türkçe bilir./ Muhafazakar olan halk

devlette yapılan ıslahatlara karĢı olduğu için devlete asker vermiyor ve Ģehirde silahla dolaĢıyor.

Yine de Devlete bağlı.

ĠġKODRA: Nüfus:30 bin ve yarı yarıya Ġslam ve Hristiyan/Halk fakir olduğu için vergiden muaf

ama savaĢ zamanı askerlikle mükellef/Kabileler arası kan davası çok yaygın.

ĠPEK:Nüfus:18 bin ve çoğunluğu Ġslam./Dükkan: 550/Han:10/Cami: 10/Medrese:2/ RüĢdiye:1/Sıbyan

mektebi: 10/Hükümet konağı:1/ KıĢla:1/ Hamam:1

-Sert tabiatlı ve mutaassıp oluĢlarıyla tanınırlar

-200 köyü var ama halkı tahrir edilmediği için nüfus durumu bilinmiyor.

Page | 63

BERAT:Nüfus:10 bin, kaza nüfusu 40 bin ve 1/3‟ü müslüman./Berat sancağı ise 130 bin ve bunun 34

bini Hristiyan gerisi Müslüman.

PRĠZREN: 400 köyü var ve nüfusu 260 bin. /Arnavutlar da Türkçe konuĢurlar/Prizren elması

Ġstanbulda meĢhurdur.

PRĠġTĠNE: Nüfus:10638 ve bunun 8165‟i islam gerisi Hristiyan/ Cami: 13/

Mesçit:5/Medrese:2/RüĢdiye:1/Ġbtidai:2/ Hamam:3/Dükkan:500/Hastane:1/ Han:10/Misafirhane:2

TĠRAN: Nüfus:17 bin/ ĠĢkodraya bağlıdır.. Verimli ve akarsuyu çok bir ova kenarında güzel bir kasaba

olan Tiranın sokakları geniĢ ve düz, çarĢıları büyük ve iĢlektir. Kasaba giriĢinde iki güzel cami vardır

ki bunlardan biri Tiranın kurucusu olan ve halen türbesi de caminin haziresinde bulunan Süleyman

Beğ tarafından yaptırılmıĢtır.Yeni bir kasaba olup yaklaĢık 280 sene önce kurulmuĢtur. Daha önce

küçük bir köydü. Halkın bin kadarı Hristiyan, geri kalanı Müslümandır. Dırac sancağının 4 kazasından

biri olan Tiranın 101 köyü vardır. Merkezden baĢlayıp kuzey-batıya uzanan verimli ovası güzelce

iĢlendiğinden bol ürün verir.

Örnek Madde : Yazarın dili hakkında bir fikir vermek için,kendi doğum yeri olan FraĢer hakkında

verdiği bilgileri orijinal diliyle aĢağıya alıyoruz:

FRAġER(5/3352-53): Yahut Fraşar(Frascher), Arnavutlukta Yanya vilayetinin Ergiri sancağına tabi

Permedi kazasında ve Permedinin 30 kilometre kadar şark-ı şimalisinde olarak dağlarla muhat

mürtefi’ bir mahalde vâki nahiye merkezi bir büyük karye veya küçük kasaba olup muharrir-i fakirin

maskat-ı re’sidir. Haneleri ve mahalleleri dağınık olmağla muhit-i dairesi 7-8 kilometre olduğu

halde 1500 kadar ahalisi,3 cami-i şerifi,bir kilisesi,bir mekteb-i ibtidaisi, ve Rumca ve Ulahca için

ayrı iki mektebi,yirmi kadar dükkandan ibaret çarşısı,haftada bir kere Salı günleri kurulur hayli

işlek pazarı, bir hanı, 3 değirmeni ve biri Bektaşi diğeri Sa’di tarikine mahsus iki tekkesi

vardır.Ahalisini kısm-ı azamı İslam olup kusuru Arnavud Hristiyan ve Ulah ile Çingeneden

mürekkeptir.Yazın havası serin ve sağlam ise de kışları şiddetli olup çok defa aylarca yolları kardan

mesdud ve münkatı’ olur. Fraşer Beğleri an-asl Berat civarında Timuriçe kazasından iken hasbe’l-

icab oradan kaldırılıp İstanimaka karyesi malikane verilerek orada ikame etdirilmiş ve hemşehrilik

münasebetiyle Köprülü Mehmet Paşanın sadaretinde Arnavudluğa avdete mezun olarak İstanimakaya

bedel o vakit Hristiyan köyü bulunan Fraşer karyesiyle Mozakede bazı kurâ verilmiş olan Ayaz beğ

isminde birinin neslinden olup şimdiki halde kırk-elli hane olmuştur.Bunlar öteden beri hıdemat-ı

devletde bulunarak içlerinden vezaret ve beğlerbeğiliği ve mirmiranlık rütbelerine nail olmuş zevat

Page | 64

yetişmiştir.Tepedelenli Ali Paşanın zamanına dek Fraşer beğleri konaklarında mahsus hocalar tutup

evlatlarına mükemmel surette Arabi ve Farisi okuturlardı.Bade asâkir-i muavene sergerdeliği ve

derbend ağalığı gibi hıdematda bulunarak servet ve ma’muriyetlerini muhafaza etmişlerse de

âhiren bu gibi hıdemâtın lağvı üzerine ,hiç mahsulatı olmayan ve mesarifi çok olan bu yerde

duramayıp ekseri terk-i diyarla Görice,Manastır,Yanya, Selanik ve sair şehir ve kasabalara hicrete

mecbur olmuş ve binaen-aleyh Fraşer tedenniye yüz tutmuştur.

-Fraşer nahiyesi:Dağlıdan galat olarak Daıglı denilen 28 karyeyi havi mürtefi ve dağlık bir yer olup

arazisi pek az münbittir.Ahalisinin kısm-ı küllisi müslim olup ,cesaret ve şecaat ve fart-ı zekavetle

muttasıfdırlar.Ekseri gurbette ve devlet hıdematında bulunurlar.”

SONUÇ

Bütün bu bilgiler sonunda özetle denilebilir ki günümüzde bile ġemseddin Sâmi‟nin

çalıĢmalarının önüne geçilememiĢtir. O elli dört yıl gibi kısa bir ömre çok değiĢik alanlarda yazılmıĢ 55

eser sığdırmıĢ, yaklaĢık 13.750 sayfalık telif eser ve 2.000 sayfalık bir çeviri külliyatı bırakmıĢtır. Bu

külliyat Türk edebiyatı için vazgeçilmez olduğu kadar Arnavut Kültürü açısından da ihmal

edilemez bir önemi haizdir. Sadece eserleriyle değil, hayatı boyunca savunduğu fikirleriyle de

Türk-Arnavut kardeĢliğini savunmuĢ olan ġ.Sami iki halkın bundan sonraki iliĢkiler için de en

sağlam temellerden biri olmaya devam edecektir.

Kaynakça

Akün, Ömer Faruk. 1970. MEB İslam Ansiklopedisi, “Şemseddin Sâmi” Ġstanbul: Milli Eğitim Basımevi.

C 11, 411-422 s.

Akün , Ö.F.”Hayatı Hizmetleri ve Eserleri ile Şemseddin Sami(Kamus-i Türki önsözü) (Ġst. 1998)

Bilmez, Bulent . 2006. Modern Türkiye ve Sosyalist Arnavutluk Basınında Şemseddin Sami Frasheri

İmajı!Balkanlarda Ġslam Medeniyeti II.Milletlerası sempozyumu tebliğleri (ed.Ali Caksu) Ġst., s. 71-

126

Gür, Muhammet. 2005. “Şemseddin Sami ve Kamûs-ı Türkî”, Türklük Araştırmaları Dergisi, Ġstanbul:

Marmara Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi. S 17, 181-193 s.

Kefeli, Emel. 2005. “ġemseddin Sami‟nin „Ansiklopedist‟ Kimliği”, Türklük Araştırmaları Dergisi.

Ġstanbul: Marmara Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi. S 17, 247-254 s.

Levend, Agâh Sırrı. 1969. Şemsettin Sami, Ankara: Türk Dil kurumu Yayınları: 287. 212 s.

ġemseddin Sâmi. 1314. Kâmûsü’l-A’lâm, Ġstanbul: Mihrân Matbaası. C 5. 3201-4000 s.

ġemseddin Sâmi. 1978. Kâmûs-ı Türkî, Ġstanbul: Çağrı Yayınları. 16+1575 s.

Page | 65

Tural, ġecaattin 1999. Şemseddin Sami, ġule Yayınları, Ġstanbul, , 151 s.

Yazıksız, Necip Asım. 1930. “Ş. Sami”, Türk Tarih Encümeni Mecmuası. Ġstanbul: Letafet Matbaası.

Yeni Seri C 1. S 2. Eylül TeĢrinisani 1929. 24-34 s.

Uçman, Abdullah, Şemsettin Sami,(1850-1904) DIA,38:519-23