Şefik Taylan Akman - Devletin Şiddet Araçlari Üzerindeki Tekelci Kontrolü ve Meşruiyet Sorunu - 12 Eylül 1980 Sonrası Türkiye'de Ordu ve Meşruiyet

T.C. ANKARA NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS KAMU HUKUKU (GENEL KAMU HUKUKU) ANABLM DALI

DEVLETN DDET ARALARI ZERNDEK TEKELC KONTROL VE MERUYET SORUNU12 Eyll 1980 Sonras Trkiyede Ordu ve Meruiyet

YKSEK LSANS TEZ

efik Taylan AKMAN

Ankara-2006

T.C. ANKARA NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS KAMU HUKUKU (GENEL KAMU HUKUKU) ANABLM DALI

DEVLETN DDET ARALARI ZERNDEK TEKELC KONTROL VE MERUYET SORUNU12 Eyll 1980 Sonras Trkiyede Ordu ve Meruiyet

YKSEK LSANS TEZ

efik Taylan AKMAN

Tez Danman Prof.Dr. Mithat SANCAR

Ankara-2006

T.C. ANKARA NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS KAMU HUKUKU (GENEL KAMU HUKUKU) ANABLM DALI

DEVLETN DDET ARALARI ZERNDEK TEKELC KONTROL VE MERUYET SORUNU12 Eyll 1980 Sonras Trkiyede Ordu ve Meruiyet

YKSEK LSANS TEZ

Tez Danman : Prof. Dr. Mithat SANCAR

Tez Jrisi yeleri Ad ve Soyad.................................................................... .................................................................... .................................................................... .................................................................... .................................................................... ....................................................................

mzas........................................ ........................................ ........................................ ......................................... ......................................... .........................................

Tez Snav Tarihi ..................................

NDEKLER GR ___________________________________________________________ - 1 I. BLM _______________________________________________________ - 8 DEVLETN DDET ARALARI ___________________________________ - 8 1.1. Devletin rek deolojisi ve Bu deoloji Tarafndan Biimlenen Devlet Akl _______________________________________________________ - 9 1.2. Devletin iddet Aralar Kavram ve Devletin iddet Aralar zerindeki Tekelci Kontrol _______________________________________ - 28 1.2.1.Genel Olarak _______________________________________________ - 28 1.2.2 Feodalizm ve zerk iddet Aralar ____________________________ - 34 1.2.3. Modern Devlet ve Tekelleen iddet Aralar ____________________ - 44 1.2.4. Devletin iddet Aralar zerindeki Tekelci Kontrol Hakknn eitli stisnalar _________________________________________________ - 57 1.2.4.1. Devletin iddet Aralar zerindeki Tekelci Kontrol Hakkna Dayanarak Vatandalarnn iddet Aralarna Sahip Olmasna zin Vermesi ________________________________________________________ - 58 1.2.4.2. Uluslararas Asker ttifaklarn ve Dier Devletlerin Bir Devletin iddet Aralar zerindeki Tekelci Kontrolne Etkisi __________ - 61 1.3. Devletin Ak iddet Arac Olarak Polis ve Ordu __________________ - 63 1.3.1. Polis ______________________________________________________ - 65 1.3.2. Ordu ______________________________________________________ - 68 1.4. Devlet Aygt inde Ordunun Konumu___________________________ - 75 1.4.1. Asker Hkmet Darbesi Kavram _____________________________ - 81 1.4.2. Ordunun Bir levi Olarak taat retiminin Nesnellemesi _________ - 87 1.4.3. Kamusal Rutinin Bozulmas Sonucu Ordunun Kamusal Alana Mdahalesi ve Asker taat retimini Toplumsal Dzeyde Geniletmesi _____________________________________________________ - 94 II. BLM _____________________________________________________ - 98 MERUYET SORUNU___________________________________________ - 98 -

I

2.1. Genel Olarak Meruiyet Kavram _______________________________ - 98 2.2. Meruiyet ve Egemenlik ______________________________________ - 101 2.3. Meruiyet ve Brokrasi _______________________________________ - 119 2.3.1. Brokratik Devlet ya da Denetim Altnda Tutulamayan Brokratik Egemenlik ___________________________________________ - 121 2.3.2. Sivil Brokrasi ile Asker Brokrasinin likileri -Asker Ynetimlerin Sivil Brokrasi Asndan Meruiyeti- __________________ - 126 2.4. Devletin iddet Aralar zerindeki Tekelinin Meruiyeti __________ - 132 2.4.1. Asker Hkmet Darbelerinin Meruiyeti ______________________ - 136 2.4.2 Asker Ynetimlerin Kamusal Alandaki Meruiyeti ______________ - 139 2.4.3. Asker Hkmet Darbeleri ve Asker Ynetimler Balamnda Devletin deolojik Aralarnn levi ________________________________ - 145 III. BLM ____________________________________________________ - 153 12 EYLL ASKER DARBES____________________________________ - 153 3.1. Trkiyede Devletin rek deolojisi ve Asker Darbe Gelenei ______ - 153 3.1.1. Tarihsel Olarak Trkiyede Asker Gcn Konumu _____________ - 172 3.1.2. Mill Gvenlik Kavram ve eitli Yansmalar__________________ - 178 3.2. 12 Eyll Darbesinin Yaps ____________________________________ - 186 3.3. 12 Eyll Darbesinin Meruiyeti ________________________________ - 209 3.4. 12 Eyll Darbesinin Sonular _________________________________ - 222 3.4.1. Resm deoloji Balamnda Milliyetilik, Muhafazakrlk ve Kltr Propagandas ____________________________________________ - 227 3.4.2. Sivil Toplumun Tbi Klnmas Suretiyle Yeni Bir Kamusal Alan Yaratma Teebbs ve Toplumsal Apolitizasyon Sreci___________ - 243 3.5. Asker Diktatrlk Dnemini Unutturma abalar ________________ - 247 SONU YERNE: Rasyonel Tahakkmn Cisimlemesi Olarak Devlet _________________________________________________________ - 253 YARARLANILAN KAYNAKLAR_________________________________ - 258 ZET _________________________________________________________ - 272 -

II

ABSTRACT ____________________________________________________ - 274 -

III

KISALTMALAR CETVEL: AB ABD AKP ANAP AP bkz. CHP ev. DA DSK DP E. edi. haz. Ibid. Idem. Infra. ng. K. KGB : Avrupa Birlii : Amerika Birleik Devletleri : Adalet ve Kalknma Partisi : Anavatan Partisi : Adalet Partisi : Baknz : Cumhuriyet Halk Partisi : eviren : Devletin ideolojik aygt : Devrimci i Sendikalar Konfederasyonu : Demokrat Parti : Esas says : Editr : Hazrlayan : Ayn yerde : Ayn sayfada : Bundan sonraki sayfalara baknz : ngilizce : Karar says : Komitet Gosudarstvennoy Bezopasnosti (Devlet Gvenlik Komitesi) KKK Md MDP MGA MGK MGSB MSK : Kara Kuvvetleri Komutanl : Madde : Milliyeti Demokrasi Partisi : Milli Gvenlik Akademisi : Milli Gvenlik Konseyi : Milli Gvenlik Siyaseti Belgesi : Milliyeti i Sendikalar Konfederasyonu

IV

As. MKYUK

: Asker Mahkemeler Kuruluu ve Yarglama Usul Kanunu

NATO

: North Atlantic Treaty Organization (Kuzey Atlantik Antlamas rgt)

Passim PKK

: Kaynan tm : Partiya Karkern Kurdistan (Krdistan i Partisi)

S. s: SSCB Supra. TC TSK TRT TSK vb. YK

: Say : Sayfa : Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birlii : Bundan nceki sayfalara baknz : Trkiye Cumhuriyeti : Trkiye veren Sendikalar Konfederasyonu : Trkiye Radyo Televizyon Kurumu : Trk Silahl Kuvvetleri : Ve bunun gibi : Yksekretim Kurulu

V

GR Gnmz koullarnda, daha zgrlk, demokratik, eit ve insan onuruna yakan bir toplumsal dzenin gerekleebilmesi iin devletin iddet aralar zerinde gerek anlamda bir tekelci kontrol salamas zorunluluk arz etmektedir. iddet aralarnn zel mlkiyetin konusu olmas ve dank halde belli kiilerin elinde toplanmas atmann olmad gvenli yaam alanlar oluturmay imknsz klar. Dolaysyla zgrlk, demokratik ve eitliki bir toplumsalln

gerekletirilebilmesi olanaklarn da ortadan kaldrr. Fakat modern devlet iin sadece iddet aralarnn tekelci kontrolnn salanmas yeterli deildir, nk iddet aralarnn varl bile ou zaman gereklemesi arzulanan bir toplumsal dzen iin dorudan tehdit haline gelebilmektedir. iddet aralarnn tekelci kontrolnn de tesinde sivillie mutlak olarak tbi klnmas zgrlk alanlarnn korunabilmesi iin arttr. Bunun yannda iddet aralarnn herhangi bir ekilde bamsz hareket edebilme, politika belirleyebilme, toplumsal ve kamusal dzene mdahale edebilme ya da genel olarak kendini sivil olmamaktan dolay ayrcalkl grme gibi iktidar oluturmasna olanak salayan btn nitelikleri ortadan kaldrlmaldr. Ayrca iddet aralarnn gerek anlamda tekelci kontrolnn salanp sivillie tbi klnabilmesi iin srekli genileme eiliminde olan ekonomik ve silahl gc de azaltlmal, kendisine ayrlan byk bteler kstlanmal; gvenlii salamak dnda sahip olduu tm aralar ile bunlar kullanmasn olanakl hale getiren yasal hkmler yeniden dzenlenmelidir. Hkmetlerin dnda sivil toplumun da eitli ynleriyle iddet aralarn denetleyebilme olana salanmal ve en nemlisi devlet tasarruflar ile toplumsal mlahaza srelerindeki tm militarist eler ortadan kaldrlmaldr. iddet aralarn lafznda da olduu gibi

-1-

salt bir araca indirgemek ve bunlarn amacn zgrlk ve eitliki bir toplumsalln kurulmas iin sivillerce alnm gvenlii salamaya ynelik kararlar uygulama ykmllyle snrlandrmak gerekmektedir. Tavsiye

niteliinde olabilecek grlerinin dahi hibir koulda sivil ynetimlerin karar ve eylemlerinde balaycl veya zorlaycl bulunmamal, aygt olarak idari yaplanma iindeki konumu ayrcalkl olmamal, gerek anlamda sivil otoriteye bal olmaldr. iddet aralarnn serbest alanlar bu ekilde ortadan kaldrlrken, devletin sivil olan ksmnn da gnmz devletlerinin yapsal zelliklerinden syrlabilmesi gerekmektedir. Devletin ncelikle sivil topluma ak hale getirilmesi, effaflatrlmas ve sivil toplumun denetim mekanizmalaryla denetlenebilmesi salanmaldr. Sivil de olsa devleti hl ama olarak gren zihniyet ortadan kaldrlmal, toplumsall kurmaya dnk bir araca indirgenerek daha az devlet daha ok toplum ilkesi nsel olarak tm devlet tasarruflarnda egemen klnmaldr. Tm vatandalarnn devleti iin varolduu ve nemli olann gl devletin srekliliinin salanmas vehesindeki resm ideolojinin gelenekselci devlet gr de ancak bu ilkenin nsel olarak kabul edilmesi ile alt edilebilir. nsan hak ve zgrlklerinin sadece bireyler aras atmalarda deil, devletin kendisiyle olan atmalarda da korunmas salanmaldr. Yani devletin, tek tek bireyleri kendine kar potansiyel bir tehlike olarak grp kendini koruma ynndeki geleneksel politikasndan, bireylerin devlete kar korunduu bir politikaya geilmesi zorunludur. Tm bunlar ise; kamusal alandaki tartma olanaklarnn

engellenmeyerek, devletin burada yrtlen faaliyetlerden rahatszlk duymas halinde bile tekelinde tuttuu iddet aralarn kanalize edemeyecei, sivil toplumun glenerek devlet erkinin karsnda sindirilmeden var olabilecei yeni bir toplum ve

-2-

devlet projesinin gerekleebilmesine baldr. nceliini kendi yetkilerini deil, insanlarn haklarn korumaya ynelmi bir hukuk devleti anlaynn yerleebilmesi iin almak, gnmz pratii asndan belki de tek ksa erimli zmdr. Bu inceleme kapsamnda devletin iddet aralar zerindeki tekelci kontrolnn oluumu, geliimi ve bugn iin neyi ifade ettii meruiyet eksenli bir sorgulamayla birlikte 12 Eyll ile karlatrlarak ele alnacaktr. Fakat almann iddetin tarihini yazmak veya iddete kar zm olanaklar sunmak gibi bir iddias bulunmamaktadr. Ayn zamanda almann eitli yerlerinde deinilse de, devletin yasal/meru iddet kullanma hakknn tarihesi ve bunun kaynaklarn nelere dayandrd hususlar aratrmann snrlarn aacandan byk oranda kapsam dnda tutulacaktr. almada daha ok bu iddeti kullanma gcne ve hakkna sahip aygtlarn ve onlarn yaplarnn ortaya konabilmesi hedeflenmektedir. ana blm olarak hazrlanan almann her blmnde ana konu, temel yapsal unsurlarna ayrtrlarak ele alnmtr. Devletin iddet Aralar balkl ilk blme, devletin tasarruflarnn arkasnda yer alan itici gc aklayabilmeye ynelik devletin irek ideolojisi olarak adlandrlan bir kavramsallatrmayla balanarak, devlet aklnn bu kavramsallatrma erevesindeki ilevi zerine odaklanlacaktr. Daha sonra modern devlete zglenebilecek bir durum olarak devletin iddet aralar zerindeki tekelci kontrolne yer verilecektir. Bu balk altnda iddet aralarnn genel yaps, tarihsel sre iindeki geliimi, feodalizmden modern devlete gei dnemindeki evrimi ve modern devlette neyi ifade ettikleri, hangi fonksiyonlar yerine getirdikleri incelenecektir. iddet aralarnn feodalizmin paralanm toplumsal ve ynetsel yapsna paralel olarak blnml ve zel mlkiyete konu olmas bu balamda

-3-

deerlendirilecektir. Gerekten de feodalitenin zlmesinin ardndan mutlak ynetimlerin kurulmasyla balayan merkezlemenin iddet aralar zerindeki sahiplii deitirdii ve merkezleen devletin, iddet aralar zerinde tekelci bir kontrol ele geirdii grlr. Modern devlet ve onun kontrolnde tekelleen iddet aralar birbirlerinin tamamlaycs ve olmular; rgtlenme karlkl ile olarak birbirilerini tekniklerini

destekleyerek

glenmiler

tahakkm

rasyonelletirmilerdir. Bu sre iinde modern devletin bask aygtnn bir unsuru olan iddet aygtlar rgt ve ilev olarak ayrmasn tamamlam; eklen de olsa i gvenlik polisin d gvenlik ise ordunun grev alan olarak kabul edilmitir. Polis, orduya gre nispeten daha kk ve sivil idareye bal bir yap olarak kabul edilebilirse de, tpk ordu gibi devlet iktidarnn pekitirilebilmesi vehesinde benzersiz imknlar salar. Her eyden nce polisin sivil alana ynelik tasarruflarnn merulatrlabilmesi daha kolaydr, bu nedenle ordunun mdahalesine ihtiya duyulmayan hallerde etkin ve abuk bir mdahale gc olarak polis tercih edilir, ordunun mdahalesi ikinci alternatif olarak sakl tutulur. Buna karlk polisin, ordunun aksine politikalar zerinde belirleyici ve ynlendirici etkisi ok daha azdr ve bu zellii dolaysyla bamsz hareket edebilmesi ve karar alabilmesi olana nispeten kstldr. Ayrca polis asl grev sahas dna kp d gvenlie mdahalede bulunamazken ordu, yaps ve gc itibariyle hem d hem de i gvenlie mdahale edebilmektedir. Ordunun devlet zerindeki belirgin egemenlii, toplum zerinde de hegemonya kurmaya yneliktir. Ordu zellikle zorunlu askerlik ve kamuoyuna yapt telkin ve propagandalar ile kendi iinde rettii itaati kamusal dzleme yaymak ister. Kamusal rutinin bozulduu dnemlerde asker itaat retimini zor yoluyla da olsa sivil alana dayatr. Kutsallna inand devlet otoritesini asker

-4-

bir disiplin ile sakncal kabul ettii kii ve gruplarn zerinde tm gcyle hissettirir. Tbi klnm bir toplum, btnletirme ve bireyselletirme politikalarnn bir arada uygulanmasyla salanmaya allr. kinci blmde ise devletin ve iddet aralar zerindeki tekelci kontrolnn meruiyeti sorunu ele alnmaya allmtr. Bir baka ifadeyle, genel olarak iktidarn meruiyeti sorgulanmtr. Meruiyet kavram, yasallk ile snrlandrlmam, kamuoyunca kabul edilme, meru saylma kriterlerine gre daha ok sosyolojik adan deerlendirilmitir. Weberin geleneksel, karizmatik ve yasal egemenlik tipleri ile bunlarn meruiyet biimleri incelenmi, somut durumlar ile karlatrlmas yaplmtr. Bu blmde brokrasi ayr bir alt balkta incelenecektir. Brokrasinin devlet aygt iindeki ilevi gerekten nemlidir. Modern devleti brokratik yaplar olmadan dnebilmek zordur. Brokrasi, devletin ileyiinin, iktidarnn ve kendini yeniden retebilmesinin srdrlmesini salar. Ayrca gerek sivil gerekse asker brokrasi karlkl bir dayanmay rgtler. ou zaman kendilerini devletin sekinleri olarak gren brokratlar, devlete ynelik muhalefet hareketlerinde adeta tek vcut olarak beka kaygsn n plana kartrlar. Olaanst hal ynetimlerinden asker darbeye kadar uzanan bir sreci balatabilirler. Asker hkmet darbelerinin ve ardndan oluturulan cuntalarn merulatrlabilmesinde gerek zor unsurunu gerekse ideolojik etkinlikleri harekete geiren ilevleriyle belirleyici olurlar. Son olarak bu blm altnda asker darbelerin meruiyetini salama yntemleri incelenecek ve devletin ideolojik aygtlarnn bu merulatrma srecindeki ilevine deinilecektir. Brokratik aygtla beraber devletin brokratikotoriter bir rejime; ayrca asker darbelerin totaliter ve otoriter rejimlerin eitli

-5-

zelliklerini barndran bir diktatrle dnmesi, meruiyetini salama balamnda ortaya konmaya allacaktr. almann son blmnde ilk iki blmde teorik adan yapsal unsurlar incelenecek olan devletin iddet aralar zerindeki tekelci kontrol ve meruiyet sorunu, Trkiye zelinde ele alnacaktr. Teorik erevenin pratie uygulanmas amacnn gdld bu blmde devletin irek ideolojisinin Trkiyedeki darbe gelenei ile ilikisi ve bu balamda Trkiyede asker gcn tarihsel konumu tartlacak; ayrca 12 Eyll darbesinin yaps, meruiyeti ve sonular aratrlacaktr. Darbenin yaplmasnn ardndan 12 Eyllclerin sylemindeki hkim zellik, devlet ynetimini de karakterize eden mill birlik ve btnlk, devletin bekas, i ve d dman gibi kavramlarn vurgulanmas olmutur. Genel olarak mill gvenlik doktrini ad altnda toplanabilecek olan bu kavramlar demokrasi ve zgrlk taleplerinin karsna srekli bir erteleme gerekesi olarak konmu, otoriter devletin retilebilmesinin arac haline getirilmilerdir. Ayn zamanda mill gvenlik doktrini, devlet ve lkenin geleceinin srekli tehdit altnda olduunun merulatrlp toplumun buna inandrlmasnda kullanlm, yaplan asker darbelerin gerekelendirilmesinde nemli bir ilev grmtr. Teorik adan asker hkmet darbesi olarak tanmlanan 12 Eyll 1980 harektnn asl etkileri toplumsal sreleri kkten deitirmesinde ve devlet eliyle yaratlan yeni bir kamusal alan biimlendirmesinde ortaya kmtr. Bu haliyle 12 Eyll bir taraftan devlet idaresini br taraftan bireylerin zel yaantsndan kamusal yaantsna kadar tm yaam alanlarn kendi otoritesine tbi klmtr. Trk - slm sentezini resm ideolojiye eklemleyerek, milliyetilik, dindarlk ve neo-liberalizmle biimlenmi milliyeti-muhafazakr bir felsefeyi devlet idaresinden eitim sistemine

-6-

kadar birok alanda egemen klmtr. Ayrca toplumsal kabulleni ve itaat kltrn, sivil yaama asker disiplin kurallarn dayatmak suretiyle gerekletirmeye alm ve kolektif hafzay ortadan kaldrarak darbenin iddete dayanan niteliini unutturmak istemitir. Sonu olarak tm iddet aralarnn ve bunlar zerindeki kontroln gereksizleip ortadan kalkt ve genel olarak insanlar iddete ynelmeye iten nedenlerin olmad bir topyay gerekletirebilme umudunu kaybetmeden, fakat gnmz gereklii iinde hareket ederek insan hak ve zgrlklerini gelitiren, insan onuruna uygun yaam koullarn toplumsal eitlik iinde salayan sivillemi bir devlet aygtna ulaabilme olana, incelemenin btn gz nne alndnda tartlmak ve fikir retilebilmesine ynelik katk sunulmak istenen temel alandr.

-7-

I. BLM DEVLETN DDET ARALARI

Modern devletin ayrt edici zelliklerinden biri, iddet aralar zerinde kurduu tekelci kontrol ve bu aralar sayesinde meru iddet kullanma hakkn kendine hasretmesidir. Toplumsal szleme kuramlarnda da bahsedilen devletin olmad bir durumda gvenliin salanamayaca 1 , bu nedenle devletin doal bir ihtiyacn sonucu olduu sav gerekten saf halde bir barbarln ve kontrolszln olduu dnemler var kabul edildii lde makul karlanabilir. iddet aralar zerindeki zel mlkiyetin bireyleri -temelde yaam hakk gz nne alnrsagvencesiz hale getirdii aktr. Bu nedenle iddet aralar zerindeki kontroln, tarafsz ve sadece insanlarn yaam dzeylerini gelitirebilmeleri iin varolan tek bir kurumun -devletin- elinde olmas, ok farkl kii ya da gruplarn elinde dank halde bulunmasna yedir. Ancak modernizmle beraber devletin tekelci kontrolne sahip olduu bu gcn, sadece bireylerin daha huzurlu ve mutlu bir yaam srebilmeleri iin onlara hizmet etmesi amacnn dnda ok daha farkl mecralara yneldii grlmektedir. Hatta bu gcn yasal olarak belirlenmi snrlarnn dna karak kontrol edilemez hale geldii, sonuta bizatihi devlete egemen olduu, devleti ynetmeye balad sylenebilir. Bu incelemenin nemli bir blmn de oluturan hkmetlere kar giriilen asker darbeler, genellikle iddet aralarnn yeterince kontrol edilememesinden kaynaklanmaktadr. O halde temel problem; birincil nceliini kendini korumak olarak belirleyen devlet anlayndan kkten bir kopu ile iddet aralarnn kesin olarak belirlenmi snrlarn iine yerletirildii, bunun1

Hobbesun toplumsal szleme kuramnda devlet, meruiyetini, gvenlii salama taahhdnden almaktadr. Bir baka ifade ile devlete den balca grev gvenlii salamaktr.

-8-

hem tam anlamyla bamsz hukuk aygtlarla hem de sivil toplumun kendisince bizzat denetlenebildii bir hukuk devleti sistemine geilip geilemeyecei ile ilgilidir. Bu temel problemin ortaya konuu ve almann btnsel olarak kavranabilmesi iin, iddet aralarnn ve meru iddet kullanma tekelinin incelenmesinden nce, alma kapsamnda devletin irek ideolojisi olarak adlandrlan; devletin gizli kurallarn, hiyerarisini veya somut eylemlerinin teorik kaynaklarn nitelemeye dnk bir kavramlatrma yaplacaktr. Bahsedilen kavramlatrmann, yaznda devlet akl veya hikmet-i hkmet olarak bilinen kavramla ne kapsamda ve nasl bir iliki kurduu aratrlacaktr. Bu balamda devletin ve onun aygtlarnn amalar, bu amalara ulamak iin kulland aralar ile yntemlerde, kimi zaman yasal normlardan nce devletin irek ideolojisinin kurallarnn neden asl olarak uyguland konusunun aydnlatlmasna allacaktr.

1.1. Devletin rek deolojisi ve Bu deoloji Tarafndan Biimlenen Devlet Akl Devletin irek ideolojisi kavramyla devletin meru statde gstermek istedii faaliyetlerinin altnda yatan temel saikleri aklayabilme amacnn yan sra, devlet aklnn aada ayrntlaryla yer verilecek olan ileyiinin teorik temelinin kurulabilmesi hedeflenmektedir 2 .

Anlan kavramn ncelikli olarak ele alnmas, almann ilerleyen blmlerinde kavram kullanlmadan devlete veya onun aygtlarna atfedilen eitli niteliklerin teorik temelinin devletin irek ideolojisiyle balantl olduunun imdiden altnn izilmesi ve bylece olas anlam karklklarnn nne geilmesi isteinden kaynaklanmaktadr. iddet aralarnn tm unsurlaryla kavranabilmesi iin de, bu irek ideolojinin incelenmesine gerek duyulmutur.

2

-9-

Devlet akl, hikmeti devlet ya da hikmet-i hkmet terimleri 3 ; Franszca raison detat teriminin Trkeye uyarlanm ekilleridir 4 . Bu inceleme kapsamnda devlet akl kavramnn, zellikle akl kavramna atfedilen farkl nitelendirmeler dolaysyla devletin irek ideolojisinin uygulanmasna ve uygulayclarnn zihinsel ileyiini anlatmaya dnk bir anlam vardr. Ayrca devlet akl ilkelerinin -aada ortaya k nedenleri ve tarihsel geliimi gz nne alnarak ayrntlandrlaca zere-, devletin irek ideolojisi tarafndan belirlenip bu dorultuda biimlenen, devleti ynetme sanat anlamn ierecek biimde bir kullanm sz konusudur. Devlet aklnn anlalabilmesi bakmndan bavurulan ilk lt; akln neye tekabl ettiinin ortaya konulmas, yani akln nitelendirilebilmesine yneliktir. kinci lt ise; akln ekillenmesi ve anlamlandrlmasnda tarihsel adan belirleyici ilevi olan rasyonalite tiplerinin devlet aklnn kavramsallatrlmasndaki etkilerine dairdir. Bu alardan her ne kadar antikitenin nemi yadsnamayacak olsa da, konunun ar genilemesinin nne geebilmek iin sadece Ortaan ve ardndan bir dnyevleme hareketi olarak Aydnlanmann akl zerindeki etkileri ele alnacaktr. zellikle devlet aklnn iinde var olduu dnlen metafizik elerin, akl yorumlamaya dnk rasyonalite tiplerinin tarihsel sreteki deiimleri ile olan ilikileri bu kapsamda deerlendirilecektir. Gerekten de akl kavramnn zellikle tarihsel sre iinde kazand farkl anlamlar, ona yer yer metafizik eler katmtr. Devlet aklnn kavramlat dnemler gz nne alndnda bu durum, devletFranszca raison detat teriminin evirisi olan devlet akl terimi Trkede daha nceleri hikmet-i hkmet olarak kullanlmaktayd. Ancak hikmet-i hkmet evirisinin raison detat teriminin anlamn tam olarak karlamamas nedeniyle devlet akl evirisinin kullanlmasn ynndeki gr iin bkz. SANCAR, Mithat, Devlet Akl Kavramna Bir Giri, Devlet Akl Kskacnda Hukuk Devleti, letiim Yaynlar, stanbul, 2004, s. 13 15. Kart gr ise hikmet-i hkmet evirisinin kullanlmas gerektii ynndedir. Bu gr iin bkz. ERDOAN, Mustafa, Hikmet-i Hkmetten Hukuk Devletine Yol Var m?, Dou Bat Dnce Dergisi, Say: 13, (Kasm, Aralk, Ocak, 200001), s. 46. 4 Bu almada raison detat teriminin anlamn tam olarak karlad dncesiyle devlet akl evirisi kullanlacaktr.3

- 10 -

aklna ncesiz ve sonrasz, mutlak ve deimez bir yapym gibi baklmasna yol am, dolaysyla devlet aklnn metafizik elerle ekillenmesi sonucunu dourmutur. Sz konusu ekillenmede farkl rasyonalist yaklamlarn akl nasl niteledii belirleyici olmutur. Foucaultun devlet iktidarnda temel belirleyici ltn bavurulan rasyonalite tipi olduunu sylemesi, fiilen uygulanan eyin genel olarak akl deil daima spesifik tipte bir rasyonalite biimi olduu 5 gz nne alndnda anlam kazanr. Yani sorun devlet aklnn hangi rasyonalite tipini benimsediiyle alkaldr. nsan temel alan bir rasyonalite tipi benimsenebilecei gibi, devleti bal bana ama olarak gren bir rasyonalite biimi de benimsenmi olabilir. Bylece, Ortaa boyunca ve daha sonra 16. yzyldan itibaren akla yklenen anlamlar ile ekillenen bir devlet akl kavram olumutur. rnein metafizik retilerde akl insana, gerekli bilgilerle birlikte Tanr tarafndan verilmitir. Buna gre btn insanlarda doutan, deimez bir akl bulunduu; bu akln da nsel, tmel, zorunlu, deney d gereklik tad ileri srlmtr 6 . Ortaa dnnde inanca balanan ve Tanr ltfu olduu kabul edilen akln modern dnemle birlikte inantan bamszlaarak nce bilimsel dnceyi sonra da toplumsal dzeni kurmaya 7 yneldii grlr. te bu dnemde devlete balanan akl, toplumsal dzeni kurup onun devamn salamaya ynelen, deimez bir g olarak kavranmaya balamtr. Bu kavray erevesinde devlet akl, devletin en iyi ekilde nasl ynetilebileceinin cevabn bulmaya alyordu. En iyi ynetimle kastedilen ise aada ayrntlarna yer verilecek olan, devletin gl olmas zerinden kurgulananFOUCAULT, Michel, Omnes et Singulatim: Siyas Akln Bir Eletirisine Doru (ev. Aknhay, Osman), zne ve ktidar, (ev. Ergden, Ik / Aknhay, Osman), haz. Keskin, Ferda, Ayrnt Yaynlar, stanbul, 2005, s. 43 44. 6 HANERLOLU, Orhan, Felsefe Szl, Remzi Kitabevi, stanbul, 1975, s. 327. 7 CEVZC, Ahmet, Paradigma Felsefe Szl, Paradigma Yaynlar, stanbul, 2000, s. 29.5

- 11 -

hegemonik bir ynetme sanatna tekabl ediyordu. Devletin kendisini niha hedef olarak gren mutlak ve deimez nitelikteki bu akl, devlette ikin var kabul edilerek, bu akl zerinden kurgulanan devlet akl da ideal ynetme sanat olarak kendisini gsteriyordu. Bylece Ortaan akla verdii anlama binaen devlet akl kavramnn kendisinde bir deimezlik durumu ve soyutlanma gerekleiyordu. Akl; devlette ikin olduu iin soyut ve ayn zamanda Ortaan tanrsal aklnn

laikletirilebildii ekliyle de hl deimez ve mutlakt. Burada dikkat ekilmek istenen husus, devlette ikinletirilen bu durumun, aslnda devlet aklnn uygulayclarnn zihinsel ileyileriyle biimlenen bir srecin paras olduunun gz ard edilerek, tanrsal akln laikletirilmesi aamasnda 8 kutsalla brndrlerek mutlaklatrlmasdr. Bylece devlet aklna, akln metafizik yorumunda olduu gibi, batan beri varolan deimez bir nitelik kazandrlmtr. Bu durum devlet akl kavramna ve dolaysyla devlete bir kutsalln, ycelik anlaynn atfedilmesine sebep olmutur. Devlette ikin kabul edilen byle bir akl anlaynn yaratt kutsalln alabilmesi iin yntemsel olarak; imdiye kadar devlet akl adyla nitelenen kavramn devletin irek ideolojisi eklinde adlandrlarak, akln ncesiz veTanrsal akln laikletirilmesi srecinin, akln insana zglenmesi abasnda tad nem ile gerek modernizmin gerekse modern devletin oluumu aamasnda oynad rol inkr edilemez. Ancak bu srecin tamamlanp tamamlanamad tartmaldr. (Modernizmin eitli amazlarna kar Habermasn modernizmin tamamlanmam bir proje olarak ele alnmas dorultusundaki gr de ayrca deerlendirilmelidir.) Bu sreteki birok sorun -aslnda genel olarak aydnlanmann da bir sorunu- devlet aklnn ekillenmesinde de etkili olmu ve modern devletin uhrev balantlardan tam anlamyla kopamamasna neden olmutur. Bu balamda rnein dinsel ve hukuksal kavramlarn sistematik benzerliine iaret eden Schmittin siyas ilahiyat kuramna, almada vurgulanmak istenen noktalar da yerinde olarak belirttii iin ksaca deinilebilir. Schmitte gre modern devlet kuramnn btn nemli kavramlar dnyevletirilmi ilahiyat kavramlardr. Sadece tarihsel geliimleri dolaysyla deil, -nk bu kavramlar ilahiyattan devlet kuramna aktarlmlardr, rnein her eye kdir Tanr, her eye kadr kanun koyucuya dnmtr- bu kavramlarn sosyolojik ynden incelenmesi iin anlalmas gereken sistematik yaplar dolaysyla da dnyevletirilmilerdir. Olaanst halin hukuk iin tad anlam, mucizenin ilahiyat iin tad anlama benzer. Bkz. SCHMITT, Carl, Siyas lahiyat, Egemenlik Kuram zerine Drt Blm, (ev. Zeybekolu, Emre), Dost Kitabevi Yaynlar, Ankara, 2002, s. 41. almada akln laiklemesinin tamamlanmasna ve bylece devletin gerek anlamda dnyevlemesi gereine yaplan vurgu da aslnda insan hedefleyen, ama olarak devletin yerine toplumu koymay isteyen bir projenin gerekletirilebilmesine yneliktir. Bunun iin gerek sylemde gerekse devlet aklnda ikin olan ve insann tesindeki baka eylerin mutlaklamas ile neticelenen dilin deitirilmesi gerekmektedir.8

- 12 -

sonrasz, mutlak ve deimez olduu kabulnn aksine insana -yani yneticilerin aklna- zglenmesi nerilmektedir. Devlet aklnn, insana zglenme yoluyla tanrsal aklla olan laiklemi balantlarnn da kopartlmas, devleti ama olarak gren, deimez ve mutlak bir ynetme sanatna tekabl ediinin sonlandrlmas amalanmaktadr. Temelde hegemonik bir ynetme sanat olan devlet aklnn, insan onurunu, temel hak ve zgrlkleri ncl alan, bunlarn gelitirilmesine ynelik bir araca dntrlmesi istenmektedir. Bunun gerekletirilebilmesi iin akln; tanrsal niteliklerden arndrlmasnn tamamlanmas gerekmektedir. Ayrca bu balamda akln, otoriter hiyerarik kurumlarn yeniden mutlaklatrlmasn iermeyen, tek tek znelerin bamsz deere sahip olaca yeni bir toplumsal projeyi kurmay hedefleyen bir dnm ile yorumlanabilmesi gereklilii kendini gsterir. Tanrsal dzenin yeryzndeki yansmas olarak devlet ve onda ikinlemi akl, uhrev balantlarndan kopartlarak devletin ynetimini stlenen bireylere zglenmelidir. Fakat burada zglenmesi istenen akln bireye, zneye indirgenmesiyle beraber temelde sorgulayc niteliinin ortadan kalkmas amalanmamakta ve hiyerarik ilikiler zincirinde salt stn verdii emirleri yerine getiren bir makineye dnmesi arzulanmamaktadr. Yani Horkheimern da znel akl, eninde sonunda, olaslklar hesaplama ve bylece belli bir amaca uygun aralar bulma yetenei tanmlamasnda olumsuz bir nitelik atfettii znel akln9

dir

domas

hedeflenmemektedir. Aksine arasalla indirgenmi bir znel akln, sorgulama gcn kaybetmesi ve amac nemsememesiyle balayan srecin, devlet aklna ayr ve ncl bir stat kazandrarak u anki bireysel akln biimsellemesi durumuna yol at sylenebilir. Bu srete, znel akl amasall bir kenara brakp

9

HORKHEIMER, Max, Akl Tutulmas, (ev. Koak, Orhan), Metis Yaynlar, stanbul, 2002, s. 56.

- 13 -

biimselletii iin eletirilirken, ayn zamanda Horkheimern nesnel akl olarak niteledii durumun devlet aklna uyarlanmasnn da tehlikeli olduu ayrca belirtilmelidir. nk byle bir uyarlama, devlet asndan ideal bir durumun tasvirine dnebilme potansiyelini kendi iinde barndrmaktadr. Zaten kanlmas gereken durum da devlet aklnn ve dolaysyla onun devlet anlaynn kutsallatrlarak mutlaklamasdr. Burada devlet akl aslnda tek tek

uygulayclarnn znel akllarnn bileiminden, toplamndan ibaret olsa da, kendini kutsallk zrhnn verdii g ile soyut ve deimez bir biimde sunmaktadr. Akln, yukarda izilen ereve iinde yeni bir toplumsal proje ile insana zglenmesi gerekliliine bu nedenle ihtiya duyulmaktadr. Bu kapsamda nesnel akl olarak nitelenen ve evrensel deerler oluturmay amalayan akln daha ayrntl incelenmesi gerekecektir. Horkheimere gre nesnel akl, akl yalnz bireyin zihninde deil, nesnel dnyada da, yani insanlar aras ve snflar aras ilikilerde, toplumsal kurumlarda, doada ve doann grnlerinde de varolan bir kuvvet olarak gryordu Bu gr, insan ve amalar da iinde olmak zere btn varlklar kapsayan bir sistem ya da hiyerari oluturmay amalyordu. Bir insann akla uygunluk derecesini belirleyen, bu btnlkle arasndaki uyumdu Bu akl kavram, znel akl darda brakmyor, ama onu evrensel bir rasyonelliin ksm, snrl bir ifadesi olarak gryordu 10 . Horkheimer nesnel aklda, akln znellemesi yani biimsellemesi ile iinde varolan adalet, eitlik, mutluluk, hogr gibi kavramlarn kkszletiini, bunlarn hl bir ama olduu halde, bunlar deerlendirerek nesnel gereklie balayacak rasyonel etmenin ortadan kalktn 11 syler. Tm bunlarn kaynan ise aydnlanma felsefesinin netice10 11

Ibid., s. 56. Ibid., s. 69.

- 14 -

itibaryla, akln nesnel yann zayflatmasnda ve biimselletirmesinde 12 grr. Sonu znel akln egemenliinin gereklemesidir. Horkheimern znel akln bu biimde, sadece arasalla dnp amalar olduu gibi kabul etmesinin ve salt bunlarn uygulanmasyla ilgilenmesinin tehlikesine yapt vurgu yerindedir. Ancak nesnel akl olarak niteledii insan ve amalar da iinde olmak zere btn varlklar kapsayan bir sistem ya da hiyerari oluturmay 13 hedefleyen yaklam, insan haklar, eitlik, zgrlk gibi doal hukukun kabul ettii evrensel deerlerin dnda baka amalar da evrenselletirip mutlaklatrmaya kalktnda, rnein devlete yneldiinde, devletin kendisine bir ama nitelii kazandrabilmektedir. Devlet akl bu durumda, nesnel akln bir sonucu olarak ama nitelii ile tek bana deerli olmaktadr. Sonu olarak, devletin artk kendi bana bir ama olmaktan kartlmasna ynelik gereklilik, nesnel akln Horkheimerc yorumunda

zorlamaktadr. Bu nedenle devletin tek bana kendinde ikin bir aklnn olmad, olduu savnn devleti bir ama olarak kabul eden sylemin srdrlmesine olanak salad sylenebilir. Kutsal ve ama olma zelliklerinin kaldrlmas iin, devlet akl teriminin devlet grevlilerinin aklna indirgenerek daraltlmas nerisi, insan balarndan kopartlmam bir ynetme sanatna dntrlebilmesi anlamnda devlet akl terimini insan ve toplum st olmaktan ziyade insana zglemeyi ve bylece insanletirmeyi hedeflemektedir. Evrensel bir deer olarak sadece insan olmay yeterli gren, bunun dnda, devlet de dhil olmak zere iinde hiyerarik tahakkm ilikileri reten hibir aygt insandan stn tutmayan yeni bir toplumsal projeye tahavvln gerekletirilmesi ancak devlet aklnn insanletirilmesiyle mmkn olabilir. Devlet aklnn evrensel bir akln biimlendirdii hegemonik12 13

Ibid., s. 62 63. Ibid., s. 56.

- 15 -

ynetme sanat olarak kabulnden ve kendi bana bir doktrin olduu grnden ziyade, baz devlet grevlilerinin akllar ve eylemleri ile ekillenen davran biimlerine indirgenmesi abas, beraberinde bu incelemede kullanlan bir st kurallar btnn nitelemeye dnk olarak devletin irek ideolojisi teriminin kullanlmasn gerektirmitir. Devletin irek ideolojisi kavram ile evrensel akln biimlendirdii kabul zerinden oluturulan devlet akln ve temelde de onun doktrinini nitelemeye ynelik farkl bir bak as sergilenmeye allacaktr. O halde devletin irek ideolojisi kavram ile devletin halka ak olan resm norm ve kurallarnn dnda, perde arkasnda ileyen sisteminde belirli ve olduka dar bir brokrat evresi ya da devlet grevlisinin dnda kimseye bildirilmeyen, devletin li idaresinin muharrik klavuzu niteliindeki kurallarn varlna ynelik bir nitelendirme yaplmaya allmtr. Devlet akl ise bu kurallarn uygulanmasnda gerekli aralar ve bu aralarn nasl iletileceine ynelik pratik bilme ve eylemeleri, zellikle de devletin irek ideolojisinin uygulaycs konumundaki grevlilerin davransal srelerini anlatabilmeye yneliktir. Bir baka anlatmla devlet akl daha ziyade irek ideolojice biimlendirilmi znel akllarn toplam niteliinde hegemonik bir ynetme biimi, sanat olarak deerlendirilmitir. rnein Trkiye zelinde; krmz kitapk (Mill Gvenlik Siyaseti Belgesi) gibi aslnda devletin gizli anayasas olduu sylenen, belirli, ok dar bir evrenin haricinde iindeki dzenlemelerin neler olduunu ve neleri ierdiini kimsenin bilmedii, uzun yllar boyunca devlet srr kisvesiyle sebatkr biimde uygulanan bir gizli normlar hiyerarisinin varl devlet akl veya hikmet-i hkmet gibi terimlerle anlatlmaya allan devletin irek bir ideolojisinin olduunu gstermektedir. Bu ve buna benzer kural ve normlarn yasalarn da stnde deerlendirilerek uygulanmas devletin sz

- 16 -

konusu irek ideolojisinin temel ayrt edici noktasdr. Devlet akl kavram bu ideolojinin iinde daha ok devletin kararlar ile eylemlerini ve bunlar uygulayanlarn dnsel srelerinin nasl ilediini anlatabilmeye yneliktir. Gerekten Horkheimern bahsettii znel akln tehlikesi de ite bu noktada, amala ilgilenmeyen, amacn evrensel insan deerler ile ne kadar uyum iinde olduunu sorgulamayan uygulayclarn aklnda ortaya kmaktadr. Bireysel olarak znel akllarn biimlendirdii davran ve eylemlerin toplam, devletin irek ideolojisinin kurallarnca ynlendirilse dahi, evrensel bir nesnel akl statsnde kabul edilemez. Ancak bu toplamn devlet akln yaratt ve tek tek znel akllarn da, devletin irek ideolojisinin iinde yaanan dnmlerin temel itici gc olduu belirtilmelidir. Ne var ki bu dnm, hibir zaman tek bireyin aklna indirgenemeyecek kadar girift sreleri ierdiinden, irek ideoloji bir taraftan tek tek bireylerin akllarn -znel akllar- ve beraberinde devlet akln biimlendirirken, br taraftan znel akllarn toplam olan devlet akl da irek ideolojinin eitli kurallarn, bu kurallara dayanan yntemleri ve aralar; ulusal ve uluslararas birok farkl etmene bal olarak, temel saylan irek kurallara dokunmadan srekli biimde etkileyerek dntrr. Bu durum karlkl ekilde ve devingen olarak srer. Bylece devletin, srekli bir yeniden retimi dngs yaratlm olur. Devletin ve devletin irek ideolojisinin kkenlerini daha iyi aklayabilmek iin sadece akl kavramnn tarihsel geliimi ile ilgilenmek yeterli deildir. Bunun yannda terim olarak devlet aklnn kavramsallatrma sreci de, tarihsel geliimi gz nne alnarak ortaya konmaldr. Bir baka deyile kavramn nasl ortaya kp ekillendiinin gsterilmesine ihtiya vardr. Bu sayede devlet aklnn, devleti ama

- 17 -

edinen hegemonik bir ynetme sanatndan insan ve onun haklarn ama edinen mzakereci ve toplumsaln kurulmasn hedef alan bir ynetme sanatna gncel koullarda nasl evrilebileceinin ayrntl bir tartmas gerekletirilebilir. Bu kapsamda yine antikite dnemi bir kenara braklrsa, Ortaan ve Aydnlanmann miras gz nne alnarak kavramn douu ve geliimi asndan Bat toplumunda, zellikle modern devletle birlikte younlukla anlmaya baland grlr. Devlet aklnn ynetme sanat olduu, en azndan ilk dnemlerinde ynetme sanat olarak tanmland ama zamanla keyflik ve iddetle e anlaml hale gelecek biimde kullanld sylenebilir. Bu durumun tek sorumlusunun ou zaman kavramla birlikte anlan Machiavelli olmad aada alntlanan tanmlamalara bakldnda daha ak grlr. Devlet aklna ilikin modern devletin oluumu safhasndaki bu tanmlamalar 21. yzyl devletinin ulat g dnldnde korkutucudur. Yalnz bu tanmlamalarn modern devletin merkezlemeye yeni balad bir dnemde, onu, feodal glere kar korumaya ynelik olarak kurguland gz ard edilmemelidir. Gerekten devlet aklnn ne olduuna dair ilk tanmlamalara bakldnda, ynetme sanat ynnde yaplan vurgularn yannda gze arpan temel olgu, devletin gcn nasl koruyup gelitirebileceini gstermek, yani ama olarak devletin varlna ilikin ilkeleri ve bu ilkelerin uygulama yntemlerini belirlemektir. Bu dnemde devletin evrensel akl dorultusunda biimlendirilerek yorumlanmasna ynelik bir aray gze arpar. rnein 16. yzyln sonunda talyan hukuku Boteroya gre devlet akl; devletlerin olumasn, glenmesini, srmesini ve bymesini salayan aralarn tam olarak bilinmesidir. Palazzonun 1606 ylnda yazd Ynetim ve Doru Devlet Akl zerine Sylevde devlet akl, cumhuriyetin barnda dzenin veya huzurun nasl egemen klndn anlamamz salayan bir

- 18 -

yntem veya bir sanat olarak tanmlanr. Alman Chemnitz ise 1647de yazd Devlet Akl isimli eserinde, devlet akln; tek amac devletin korunmas, bymesi ve mutluluu olan btn kamusal iler, danma ve tasarlar iin zorunlu bir siyas deerlendirme ve bu ama iin en hzl ve en elverili aralarn kullanlmas sreci olarak tanmlar 14 . zellikle son tanmda Foucaultun da altn izdii devletin korunmas, devletin bymesi, devletin mutluluu kelimeleri dikkat ekicidir. Yeni gelimeye balayan modern devletin feodal g odaklarna kar ayakta durabilmesini salamak iin, kendisinin bal bana bir ama olmas gerektii vurgulanr. Bu tanmlamalardan da anlalaca zere devlet aklnn kt nn sadece Machiavelliye balamak yerinde deildir. Sancarn da belirttii gibi devlet akl terimini aslnda hi kullanmam olan Machiavelli 15 , daha ok bir devletin nasl ynetilmesi gerektiini anlatmtr. Ancak zamanla bu ynetme sanatna veya usulne karlk olmak zere devlet akl terimi kullanlmaya balanmtr. Sonu olarak devlet akl ile o dnemde yeni bir rasyonalite tipi yaratlmak isteniyordu. Yani bu deyimden devletleri ynetme sanatna zg bir rasyonalite anlalyordu 16 . Ancak daha nce de belirtildii gibi akl, deimezlik ve mutlaklk ile balantlandran metafizik rasyonalite anlamlandrmalarnn devlet aklnn

kavramsallatrlmasnda etkili olarak ona eklini verdii unutulmamaldr. Gnmz asndan devlet akln, Machiavellinin, prensin iktidar elinde tutmak iin her trl yntemi kullanmasnn mubah olduu ynndeki gryle biimlenen ve devleti ama kabul eden hegemonik bir ynetme sanat olarak deil,

Alntda italik karakterler ile yaplan vurgular yazarn ift trnak iareti ile belirttii ksmlar gstermek iindir. ncelemenin tmnde buna benzer durumlarda yazarn vurgular italik karakterler ile gsterilmitir. Tanmlamalar aktaran; FOUCAULT, Bireylerin Siyas Teknolojisi, (ev. Ergden), zne ve ktidar, s. 109 110. 15 SANCAR, Devlet Akl Kavramna Bir Giri, Devlet Akl Kskacnda Hukuk Devleti, s. 22. 16 FOUCAULT, Bireylerin Siyas Teknolojisi, zne ve ktidar, s. 110.

14

- 19 -

insan ve onun temel hak ve zgrlklerini ncl alan bir insan deerler sistemine dayanarak tanmlamak daha ok insana ve topluma dayanan bir devlet yaplanmasna ve ynetim biimine gidilebilmesine olanak salayabilir. Bylece devlet aklnn gl devlet ve bu devletin srdrlebilmesi olarak beliren biimiyle balarnn kesilebilmesi, belki de kt nnn ortadan kaldrlmas ve insan temel alan bir adan yorumlanabilmesi ihtiyac karlanabilir. Kavramn, yukarda belirtilen, insanlarn temel hak ve zgrlkleri esas alnarak bu niteliklere haiz mzakereci bir ynetme sanat olarak tekrar tanmlanmas ve bu tanm erevesinde uygulanmas gereklidir. Ancak devlet aklnn gnmzde bu biimde, insann hak ve zgrlklerinde ikinlemi bir ynetme eklini almad grlmektedir. Aksine devlet akl hl, ilk biimlendii ekli byk oranda korumakta; devletin bekasn zellikle i politika asndan nsel mlahaza biimi olarak nitelemeye devam etmektedir. Devlet aklnn dntrlebilmesi iin onun g ile olan ilikisinin ak olarak belirlenmesi gerekir. Foucaulta gre devlet akl, devleti gcne uygun olarak ynetmektir. Amac geni kapsaml ve rekabeti bir ereve iinde bu gc arttrmaktr 17 . O halde ncelikle devletin g ilikilerinin ne olduu, neye dayand aydnlatlmaldr. Yani devlet aklnn; gcn kullanm ve arttrm suretiyle devlet erkini younlatrmaya ynelik temaylnn, insann tek bana deer kabul edildii ve tahakkm sisteminin toplum lehine zld bir proje dorultusunda dnebilmesi iin bir ynetme sanat/biimi olarak kendine neyi klavuz edindiinin ortaya konulmas gerekir. Devletin irek ideolojisinin varl veya uygulanma potansiyeli bu noktada devreye girer. Eer devlet akl, yasal dzenlemelere uymak

17

FOUCAULT, Omnes et Singulatim: Siyas Akln Bir Eletirisine Doru, zne ve ktidar, s. 47.

- 20 -

yerine devlete has irek bir ideolojinin kurallarn ncelikli olarak uygulamaya yneliyorsa, insan hak ve zgrlklerinin tehlikeye dt durumlarn ortaya kma olasl da var demektir. Bu durum devlet iin yaplan birok eyin yasalara aykr olsa da grmezden gelinebilecei anlamna gelir. Devlet aklnn ve daha da nemlisi bu akl oluturan ve uygulayclar konumunda olan bireylerin irek ideolojinin emirlerini yerine getirmekten vazgemeleri, insan haklarn ncl alan bir devlet aklnn kalclaabilmesi iin birincil zorunluluktur. Artk sz konusu olan devlet aklnn rasyonalitesinin hukuk devleti dorultusunda m yoksa polis devleti dorultusunda m biimleneceidir. Devlet aklnn hukuk devletini koruma ve gelitirme ynnde evrilebilmesi ancak kendini hibir irek ideoloji kuralna bal hissetmemesi sayesinde gerekleebilir. Olumlu bir tersten okuma yaplrsa, uygulanmasna devam ve kalmasna msaade edilebilecek tek irek kural, devlet aklnda mndemi olarak hibir yaa d, gizli kurala uyulmamas ve bunlarn uygulanmamasdr. nemli olan, devlet aklnn gl devlet gelenei anlayndan ya da devlet iin jandarmalk ilevinden ne lde feragat edebileceidir. Bu balamda asl mesele yurttalardan korku duyulmasnn bir kenara braklarak, daha ok toplumun hedeflenmesini amalayan yeni bir projenin gerek yasal dzenlemeler gerekse somut devlet pratikleri ile gerekletirilip gerekletirilemeyecek olmasdr. Ynetme erkini salt kendine hasreden bir devletten, bu erki gerekten mzakereci biimde sivil toplum ile paylamay hazmedebilen devlete dnm, ancak devlet ve toplum arasndaki g ilikilerinin diyalektiini ortaya koymakla mmkn olabilir. Gerekli olan, bir taraftan toplumu yeniden kurmay hedefleyen bir anlayn kamusal dzlemde kendine yer edinebilmesi, dier taraftan bata devlet birey ilikilerinden balamak zere devlet aklnn artk kendini kimsenin sahibi olarak grmemesidir.

- 21 -

Bylece tahakkm sisteminin ve onun zincirlerinin zlmesi, g ilikilerine dayanmayan bir toplumsal dzenin kurulabilmesi olana gerek anlamda hayal olmaktan kabilir. Trkiye zeline gelinecek olursa, gerekten de devlet akl ve hikmet-i hkmet terimlerinin devletin eitli faaliyetlerini aklamaya dnk olarak sklkla kullanld grlr. Sancara gre devlet akl; bir devletin bekas iin, alnacak tedbirlerin muhataplar nezdinde nasl deerlendirildiine baklmakszn, yani herhangi bir moral ya da hukuksal kaygyla snrl olmakszn gerekli her eyin yaplmasn ngrr 18 . Devlet akl doktrini, bir yandan devletin bireyler st bir toplumsal yap, bir tinsel balam olduu ve dsal yansmasn, tek tek insanlarn benimseme iradesinden, onayndan bamsz ebed kurumlarda bulduu fikrine; dier yandan, devletsel faaliyetlerin her aama ve biiminde bu faaliyetlerin hedefi ile bu hedefe varmak iin uygulanm veya uygulanacak aralar arasnda bir ayrm yaplmas gerektii prensibine dayanr19

. almada devlet akl doktrinini

nitelemeye dnk olarak da kullanlan devletin irek ideolojisi, ileride daha ayrntl incelenecek olan devletin meruiyeti sorununa da devletin kendi meruluk temelini kendi iinde tad, devletin sadece devlet olduu iin zaten meru olduu teziyle yaklamakta, devletin varln ve etkililiini sorgulanmas mmkn olmayan niha prensip olarak grmektedir 20 . Tm bunlar devletin kutsal ve bizatihi ama olarak gsterilme isteinin bir sonucudur. Devletin irek ideolojisiyle ilgili belirtilmesi gereken dier bir husus, zellikle Trkiye balamnda irek ideolojinin resm ideoloji ile ne kapsamda birSANCAR, Devlet Akl, Hukuk Devleti ve Devlet etesi, Devlet Akl Kskacnda Hukuk Devleti, s. 48. 19 PETRASCHEK, Karl, Staatsrson, Staatslexikon iinde, ed. SACHER, Hermann, 5. Bask, IV. Cilt, Freiburg im Breisgau, 1931, s. 1922 1923ten aktaran, Idem. 20 Ibid., s. 48 49.18

- 22 -

iliki kurduu, ya da zde olup olmaddr. Osmanl dneminden Trkiye Cumhuriyetine miras kalan resm ideoloji, ilikin olduu meselelerde hakikatin tek olduu nclyle ekillenen, doas gerei ilikin olduu meselelerde tartmaya izin vermeyen ve izilen erevesinin dnda kalan fikirleri her trl hukuksal ve/veya fiil yollar kullanarak bastrmakta tereddt etmeyen bir yapya sahiptir 21 . Kendini eitli yasal ve anayasal dzenlemelerden eitim sistemine kadar ideolojik aygtlarn toplumsal propaganda srelerinde gsteren resm ideolojiyi, irek ideolojinin kamuoyunca bilinmesi uygun bulunan kurallar olarak okuyabiliriz. Bylece tebaann eylemlerini ve dncelerini nelere gre ayarlamas gerektii, bu ayarlamalara uymad takdirde devletin gznn stnde olaca srekli biimde hatrlatlm olur. O halde irek ideolojinin, ayn zamanda resm ideolojide beliren snrlar devlet lehine daha fazla genileten ve gerektiinde devletin bekas syleminden g alarak hukuk d unsurlarn kullanlmasnda saknca grmeyen, resm ideolojinin arkasndaki asl ve de sakl kurallar bileimi olduu sylenebilir. Yani resm ideoloji, gerekliin yalnz belirli bir ksmn oluturur. Aslnda resm ideoloji Platonun maara benzetmesinde olduu gibi bir perdeden duvara yansyan glge, irek ideoloji ise bu glgenin sahibi olan nesnedir. Kavramsallatrma ile ilgili tartmalara yeniden dnlecek olursa Trkiyede tm bu anlatlanlardan anlalaca zere devlet akl veya hikmet-i hkmet kavramlarnn tanmlanmasna ynelik abalarda dikkati eken dier bir zellik, devletin bilinmeyen ve gizli faaliyetlerine yaplan vurgudur. Bu balamda devlet aklnn bir bakma, devletin yrtt gizli faaliyetler ile birlikte tanmlanmasna alld grlr. rnein Erdoan, hikmet-i hkmetle, Trk

21

SANCAR, Dnce zgrl Sorunu, Devlet Akl Kskacnda Hukuk Devleti, s. 164.

- 23 -

devletinin ulusun sevk ve idaresindeki temel ilkesi, yani devletin birinci hareket yasas 22 olarak kabul ettii irek ideolojisini anlatmaya alr. Hikmeti devlet terimini kullanan Kvlcml ise her eyin -demokrasi tanmnn tersine- halkn dnda, halktan habersiz gerekletirildiini ve sonra buna halk iin dendiini 23 syler. Her iki rnek tanmlamada, devlet aklnda var kabul edilen gizlilik esinin, bu inceleme kapsamnda da devlete has irek bir ideolojinin zorunlu unsuru olarak kabul edildii belirtilmelidir. Zaten burada, yapsnn nsel gerei olarak gizliliin dnda tahayyl edilemeyecek irek ideolojinin doal uygulaycs konumundaki devlet grevlilerinin, kendilerini de gizlilik emberinin iinde yer alma zerinden kurgulayarak var ettikleri grlr. Dolaysyla, irek ideolojinin kurallarnn yan sra bu kurallar uygulamaya dnk bir faaliyet olarak devlet aklnn da; gizlilikten, gerektiinde devlet srr mitiyle faydaland aktr. Grld zere devlet akl kavramnn somutlatrlmasnda yaanan en temel sorun, onun etrafnda oluturulan gizlilik perdesinin kaldrl(a)mamasndadr. Bu nedenle asl yaplmas gereken, tek tek devlet grevlilerinin znel akllarnn bir toplam kabul edilen devlet aklnn aa karlmasndan nce onun kayna ve srekli yeniden reticisi konumundaki irek ideolojinin sahip olduu gizlilik perdesinin kaldrlmas, yani devlet aklnn dayand gizli normlarn kamuoyunca bilinebilirliinin salanmas, irek olmaktan kartlmasdr. Devletin irek ideolojisi kapsamnda belirtilmesi gereken dier bir kavram ayn zamanda Trkiyede devletin kulland bir sylem-, literatrde de gerek tanmlamalarda gerekse devlet aklnn nitelendirilmesinde nemli yer igal edenMEINECKE, Friedrich, Makyavellism: The Doctrine of Raison Detat and Its Place in Modern History, New Brunswick & London: Transaction Publishers, 1998, s. 1den aktaran ERDOAN, Dou Bat Dnce Dergisi, Say: 13, (Kasm, Aralk, Ocak, 2000-01), s. 46. 23 KIVILCIMLI, Hikmet, 27 Mays ve Yn Hareketinin Snfsal Eletirisi, Ant Yaynlar, stanbul, 1970, s. ?.22

- 24 -

devletin bekasdr. Gerekten devletin irek ideolojisinin, sivil topluma dayanan oulcu ve mzakereci bir demokrasi anlayna her trl olanayla direnmeye alrken kulland temel sylemlerden birini, devletin bekas ile ekillendirdii grlr. rnein demokrasi ve sivil toplum talepleriyle devletin kendini korumaya ynelik geleneksel devleti syleminin -devletin bekas- atmas ile ilgili olarak Keyman bu atmann devleti sylemin devletin egemenlii mitine giderek daha fazla sarlp, devlet sorununun zmn var olan devlet yapsn ve iktidarn glendirmekte bulmasyla sonulandn syler. Devletin bekas kavramnn da hukukun stnl ilkesinin normatif ve siyasal ncl niteliine ykseldiini ekleyerek devleti grn demokratik taleplere kar srekli bir direnme halinde olduunu belirtir. Sorunun zmn ise devlet bekas kavramnn asl bulunmas gereken yer olan devletleraras hukuk dzenine geri gnderilerek, temelde i politikada kullanlan bir yntem olmasndan kartlmasnda grr 24 . Burada belirtilmesi gereken bir dier husus, devletin bekas syleminin, ayrlmaz bir biimde devletin gizli faaliyetleri ile zdeletiidir. Bizzat devletin, yasallk snrnn tesindeki gizli faaliyetlerini savunmak iin, her defasnda bekasnn tehlikeye dmesi ile balantlandrd bir savunma gelitirmesi, kavramn mulaklnn yan sra insan haklarnn korunmas asndan ne kadar tehlikeli olduklarn da gsterir. Byle bir savunmann ilgin yan, gl devletin varlna srekli olarak yaplan vurguyla ne kan devlet aklnn, nasl olup da devletin bekasnn bu kadar sk ve kolaylkla tehlikeye debildiini aklayamamasnda ortaya kmaktadr. Erdoan zellikle gizlilik esi ve devletin bekas sylemiyle ilgili olarak hikmet-i hkmet felsefesinde; devletin ve devletlularn yaptklarnnKEYMAN, E. Fuat, Devlet Bekas Hukukun stnl Kartl: Trkiyede Devlet Sorunu ve Demokratikleme Olasl, Dou Bat Dnce Dergisi, Say: 13, (Kasm, Aralk, Ocak, 2000-01), passim.24

- 25 -

hikmetinden sual olunmaz, devlet katndan sadr olan her trl i ve eylemde -ok kere vatandalarn idrak edemeyecekleri- bir hikmet sakldr 25 dncesinin egemen olduunu syler. Bu ve buna benzer dnceler silsilesinin sonucu ise, Trkiyede devlet karakterinin meruiyetten ziyade iddet tekeline sahip olunmas zerine dayandrlmasdr. Zaten Anayasann dibacesinden balayarak her yerine nfuz etmi, ilgili ilgisiz her kanuna devletin bekasn salamaya dnk ve resmen ayrcalkl klnm dnya grn kayrc ve/veya empoze edici hkmlerin sokuturulmas 26 da aslnda, bu incelemede alt srekli izilen devletin irek ideolojisinin vehesini ak ekilde ortaya koymaktadr. O halde devletin birok defa, gerekli olmad halde devletin bekasnn tehlikede olduu ynndeki sylemi kullanmas, yetkilerini korumaya hatta geniletmeye ve her eyi gzetimi altnda tutma zerine ekillendirdii kitle politikas ile mevcut kamusal rutinin devamn salamaya ynelik temaylnn bir gstergesidir. Bu balamda, siyasal bir nitelik tayan ve esas nemi bu noktada ortaya kan devletin bekas olgusu modern devletin kendi iktidarn toplumsal katmanlara ve snflara kar kurma, yeniden retme srecinde kulland en etkili ideolojisidir 27 . Sonu olarak devletin bekasnn asl mlhaza olarak belirlenmesi ve bunun salanmasnn birincil olarak iddet aralarna ve onlarn plak gcne dayandrlmas; meruiyetin tedricen iddet aralarnn glgesinde kalarak ikincil konuma dmesine sebebiyet vererek, devletin askerlemesiyle neticelenmitir. Bu askerleme sreci teorik adan iddet aralarnn devletin irek ideolojisinin korunmasnda ve srdrlmesinde siyasal dzene mdahaleyi kendilerinde bulunan doal bir hakm gibi grmeleriyle, pratikte ise iddet aralarnn ulat gcn boyutu ve bu gcn hem topluma hem de siyasal25 26

ERDOAN, Dou Bat Dnce Dergisi, Say: 13, (Kasm, Aralk, Ocak, 2000-01), s. 55. Ibid., s. 56. 27 KEYMAN, Dou Bat Dnce Dergisi, Say: 13, (Kasm, Aralk, Ocak, 2000-01), s. 141.

- 26 -

erki elinde tutan hkmetlere kar dorudan iddet eklinde kullanmalaryla somutlatrmtr. Devletin iddet aralar zerindeki kontrol ve meru iddet kullanmay kendine hasredip bundan yararlanarak srekliliini ve gcn arttrabilmeyi fiziksel zor zerinden yaratt meruiyetle asl mlhaza olarak kavramas; kamusal alan, tekiletirmeler suretiyle yaratt dmanlarn varl ve kendisine ynelik srekli tehdit algsyla biimlenen bir olaanst hal durumuna sokar. Bylece egemenliinin srekliliini, aygtlarnn yaratt tahakkm sisteminin disiplini salayc ileviyle kamusal rutinin devamnda gren devlet, ayn zamanda irek ideolojisinin ekillendirdii hegemonik bir ynetme srecini salam olur. Bu srete meruluunu salayabilmek iin yasal snrlarn dna kan faaliyetler, devletin irek ideolojisine uygun davranmadn dnd hkmetleri devirmek iin darbeler veya toplumun irek ideolojinin snrlarnn dna kmas ile kamusal rutini eski haline getirmek ve kamusal alan yeniden dzenleyebilmeye ynelik, ad hkmet darbesi olan, ama asl yansmasn kamusal alann kamu erki eliyle yeniden dzenlenmesinde bulan mdahaleler gerekletirdii de grlr. almann izleyen blmleri, tm bu veriler nda iddet aralarnn kontrol, fonksiyonu, bamszlamas ile meruiyet sorununun ve asl yansmalar toplumda ve kamusal alanda tezahr eden 12 Eyll darbesinin tartlmasna ayrlmtr.

- 27 -

1.2. Devletin iddet Aralar Kavram ve Devletin iddet Aralar zerindeki Tekelci Kontrol

1.2.1.Genel Olarak Devlet kavramnn ne olduunun anlalabilmesinde, onun; madd olarak cisimlemi aygtlarnn nitelikleri ve bu aygtlarn muhtelif tezahrlerinin kavranmasnn gereklilii aktr. Devletin ideolojik aygtlar ya da aralar, yer yer cisimlemi madd varlklar olarak kendilerini gsterebiliyor olsalar da, devletin en aikr cisimlemesi bizzat iddet aralar vastasyla gerekletirilir. Bu cisimleme, yani devletin sahip olduu iddet aralarnn varl ile ete kemie brnerek gcn grnebilir klmas, hem kendisine kar tehdit potansiyeli tayan devletlere hem de kendi i dzeninin srdrlebilmesi asndan msamaha gsterdii snrlarn tesine geen yurttalarna kar varln devaml hissettiren bir durum halini alr. Modern devletin ayrc zelliklerinden biri, tarihteki en gelimi iddet aralarna sahip olmasndan ziyade bu aralar zerinde kurduu tekelci kontroldr. Feodal dnemde iddet aralar zerinde varolan zel mlkiyet bu tekelci kontrol sayesinde kalkarken artk devlet bu gce tek bana sahip olmaktadr. Bu sahiplik ona ayn zamanda sz konusu g zerinde tasarruf etme imkn da salayarak onun kendisinden nceki devlet biimlerinden farkl olarak gelimi bir toplumsal gzetleme - denetleme mekanizmas kurabilmesini mmkn klar. Sz konusu mekanizmann hedefi ise devletin ynetme faaliyetini ok daha etkin ve baarl bir ekilde gerekletirebilmesidir.

- 28 -

Devleti belli bir arazi iinde fiziksel iddetin meru kullanmn tekelinde bulunduran insan topluluu 28 olarak niteleyen Weber de, ayn zamanda fiziksel iddet kullanma hakknn baka kurumlara ya da bireylere yalnzca devletin izin verdii lde tanndn ve devletin, iddet kullanma hakknn tek kayna kabul edildiini 29 syler. Modern devlete zg olan bu hak ayn zamanda ona, olaanst grd koullarda veya durumlarda kamusal yaam gzetlemesinin ve ideolojik aygtlaryla ynlendirebilmesinin yannda plak iddet de dhil olmak zere fiziki mdahale de bulunabilme gcn verir. Fiziksel iddet kullanma tekelinin sadece devlet asndan meru saylp bunun yasalarla dzenlenmesi, modern devleti kendisinden nceki devlet biimlerinden de bariz biimde ayrr. Kendisinin uygulad iddetin dndaki her trl iddeti yasa d veya gayrimeru sayabilen devlet, bylece egemenliinin ve mevcudiyetinin bekasn iddet kullanmnn meruiyeti 30 zerinden kurgulayarak dokunulmaz alanlarnn korunmasn salar. Gnmz modern devleti iin olaan dnemlerde fiziksel iddet kullanmnn snrlar sk yasal dzenlemelerle izilmi olsa da, olaanst durumlarda bu snrlarn daraltlmas hatta kimi durumlarda ortadan kaldrlmas mmkndr. Bu, devletin kendisini tehlikede hissetme dzeyinin yan sra kamusal direni ve muhalefetin gcyle paralellik arz eder. Kamusal muhalefetin ve direniin azalmas, devletin denetim ve gzetleme snrlarn kendi istedii dorultudaWEBER, Max, Sosyoloji Yazlar, (ev. Parla, Taha), letiim Yaynlar, stanbul, 1996, s. 132. Ibid., s. 132 133. Weber ayn eserinin bir baka blmnde bu konuyla ilgili olarak devlet, iddetin meru kullanmn tekelinde tutan bir topluluktur ve baka trl de tanmlanamaz demektedir. Bkz. Ibid., s. 425. 30 Meruiyet terimi bu inceleme boyunca sadece yasallk anlam ile kullanlmamtr. ki yn olduu, madd tarafnn yasallk, soyut -etik- tarafnn geni kitlelerce meru grlerek kabul edilme, yani kamu vicdan tarafndan benimsenebilirlik, geerlilik olduu kabul edilmitir. Bu kabulde, her yasal olann geni kitleler asndan meruluu zorunlu olarak iinde barndrmayaca gr etkili olmutur. Zaten inceleme boyunca sadece hukuk adan meruiyetin kastedilmek istendii yerlerde yasallk terimi tercih edilmitir. Onun dnda teriminin genel kullanm sosyolojik adan meruluk anlamn karlamaya yneliktir. Meruiyet kavram ileride ayr bir blm olarak incelenecektir. Infra., s. 98 vd.28 29

- 29 -

geniletmesiyle sonulanabilir. Ancak bu muhalefetin veya direniin ar lde artmas -devletin tahamml snrlarn amas halinde-, ok daha ar sonular douracak biimde, iddet aralarnn belirlenmi yasal snrlarnn dnda kamusal alanda kaba fiziksel iddetin ak kullanm eklinde neticelenebilir. Bu da, toplumsal kontroln en st seviyeye ulat ve temel hak ve zgrlklerin dahi byk lde snrland asker diktatrlklerin olumasna sebebiyet verebilir. iddet aralarnn bu mahiyette kullanlabilme potansiyeli, devlet iin bir tr sigorta nitelii tar. Ancak iddet aralarnn bu ekilde, yasal snrlarnn dnda kullanm, zgrlklerin ve demokratik haklarn kazanm biimiyle de yakndan ilintilidir. zellikle eitli kazanmlarn toplumsal hareketler ile saland lkelerde devletin belirlenmi yasal snrlarn dna karak meru iddet kullanma tekelini keyfce kullanmas daha zordur. Kamusal alanda doabilecek tepkiler ve hareketler kimi zaman yasal snrlamalardan daha etkili olabilen bir kstlama gc yaratr. Ancak temel hak ve zgrlklerin toplumsal hareketlerden ziyade, devletin ltfuyla verildii lkelerde bu kazanmlarn geri alnabilmesi nispeten kolaydr. Burada lt; demokrasi kltrnn varl ve kiinin kendi haklarn yeterince sahiplenebilme iradesinin yan sra devletin fiziksel iddet kullanarak yaratt korkunun derecesiyle ilintilidir. Ayrca yneticilerin olaanst koullarda gerekletirdikleri eylemlerden dolay daha sonra cezalandrlmayacaklarna dair inanlar da bir dier etkendir. zellikle sivil yneticilerden ziyade, somut olarak iddet aralarn kontrol eden asker yneticilerin sahip olduklar gcn snrlanabilmesinde salt yasal

dzenlemelerle yetinilmesi, kamusal denetleme mekanizmalar etkin deilse, bir sreklilik nitelii tamaz. Bu da, asker yneticilerin devletin bekasnn tehlikede

- 30 -

olduu sylemini kullanarak klada uyguladklar asker ynetim biimini, tm kamusal alanlarda uygulamalaryla sonulanabilir. iddet aralarnn kamusal alandaki kullanmlarnn ayrntl incelemesi ileriki blmlere braklarak yeniden kavramn kendisine dnlrse, iddet aralarnn devletin en ak cisimlemesi olduu aikrdr. iddet aralarna duyulan ihtiya, temelde siyasal egemenlie sahip glerin egemenliklerini31

srdrebilmelerinde kendini gsterir: nsanlarn meru gcn sahibi olduklarn iddia eden efendilere itaat iin artlandrlmalar gerekir 32 . Bu da fiziksel iddetin kullanm iin gerekli madd aralarn denetimini gerektirir 33 . Ancak gnmzde devletin kamusal rutinin bozulduu olaanst dnemler dnda dorudan iddet aralarna dayanmaktan imtina ettii grlr. Hatta modern devletin gnmzdeki karmakl, onun belirleyici zelliklerinden olan iddet aralar zerindeki tekelci kontrolnn kamusal alandaki hissedilirliini byk oranda azaltmtr. Bunda devletin birok farkl meruiyet yaratma kaynana sahip olmas ve insanlar kendi istedii dorultuda herhangi bir fiziksel zora bavurmadan ynlendirebilecek ideolojik aralar baaryla kullanabilme kabiliyeti etkili olmutur. zellikle tarihsel sre iinde ii hareketlerinin gelimesine paralel olarak sz konusu hareketlerin sindirilip ortadan kaldrlmasnda hi tereddt edilmeden kullanlan iddet aralar gnmzde kamusal rutinin bozulmad olaan dnemlerde byk bir zenle

Ancak egemenlii iddet aralarna dayandrmayan; kamusal iktidar ve egemenlii hibir suretle maddesel anlamda kaba g olarak grmeyen, bir ahlak kavram olarak ele alan grler de vardr. Bu kart grler iin bkz. ZVEREN, Adil, Hukuk Felsefesi, Dokuz Eyll niversitesi Hukuk Fakltesi Dner Sermaye letmesi Yaynlar, Ankara, 1994, s. 129 133. 32 taat yoluyla artlandrmann dier bir yolu kiisel karlara hitap edebilmektir. Webere gre bunun yolu da itaat etmesi istenen kiiye salanan madd dl ve toplumsal onurdur. rnein; vassallarn tmarlar, patrimonyal grevlilerin arpalklar, ada devlet memurlarnn maalar, valyelerin onuru zmrelerin ayrcalklar ve devlet memurlarnn itibar, onlarn cretleri gibidir. Bunlar yitirme korkusu, ynetici kadroyla iktidar sahibi arasndaki dayanmann niha ve belirleyici temelidir. WEBER, Sosyoloji Yazlar, s. 136. 33 Ibid., s. 135.31

- 31 -

grnmez klnmak istenir. Devlet asndan iddet aralarnn kamusal alanda srekli ve aktif bir biimde kullanlmas gerekmez. Ancak bu kullanlmama durumu dahi iddet aralarnn devleti ama olarak gren bir zihniyetin kontrol altnda, sivil toplumu lzumu halinde bask altna alabilmeye ynelik potansiyel bir g ve srekli bir cebir unsuru olmasnn nnde engel deildir. Dnyann eitli yerlerinde hl yaanmakta olan asker darbe sreleri -veya asker darbelerin gerekleme potansiyeli- de aslnda hem yasal hem kamusal dzlemde denetim altna alnamayan iddet aralarnn, gerek sivil iktidarlara gerekse sivil topluma kar bir tehdit unsuru olmaya devam ettiinin ak bir gstergesidir. zellikle az gelimi ve gelimekte olan lkelerin ynetiminde ordunun etkinlii her ne kadar lkeden lkeye deiiklik gsterse de sz konusu ordularn lke ierisinde nemli bir siyas aktr olarak srekli kendini var ettii sylenebilir. Bu durum asker darbeleri, gereklemesi olas bir olgu olarak n plana kartr. Halkn ynetim ve karar alma srelerinden uzak tutulmaya alld, gerek sosyal gerekse demokratik hak ve zgrlklerin kstl olduu ya da her an kstlanabilme tehlikesiyle kar karya olduu lkelerde asker gcn karar alma ve gndemi belirleyebilme potansiyeli de yksektir. oulcu ve mzakereci bir demokrasi anlaynn toplum veya devlet tarafndan

benimsen(e)medii bu lkelerde ideal anlamda bat tipi demokrasi ve siyaset yapsnn olduka uzanda askerlemi toplum ve devlet zihniyeti egemendir. deal anlamda bat tipi demokrasi ve siyaset yapsnn da aldatc bir grntye sahip olduu belirtilmelidir. Batl lkeler, devletin toplumsal kontrol ve kamusal rutinin devamn salamak iin birincil olarak gzetlemeye yneldii, meruiyetini demokratik hak ve zgrlkler ile ynetimde toplumsal katlm grntsne dayandrd bir yapya sahiptir. nk dorudan iddet aralar

- 32 -

vastasyla dzenlenen -ynlendirilen- devlet erki ile kamusal yaamn yol aabilecei meruiyet krizleri Batl lkeleri toplumun, devletin ve siyasetin nispeten daha az askerletii bir yapy tercih etmeye yneltmitir. Bu tercihte zellikle Avrupa tarihi asndan modern devletin geliim srecinde asker yaplarn oynadklar roller ve yarattklar meruiyet krizleri de nemli bir etken olmutur. Gnmz Avrupa devletlerinin grece sivillemi demokrasi ve siyaset sisteminin kkenleri bu tarihsel sre iinde bulunabilir. nk Giddensn da belirttii zere gnmz Bat devletinde hkmet uzmanlam idare ve oulcu bir kontrol diyalektii ierisinde halkn katlmn gerektirdiinden asker ynetim potansiyeli kstldr 34 . Fakat Giddensn modern devlet iin ideal bir yaklam sergiledii bu grnn kamusal rutinin olaan akyla zorunlu balants gz ard edilmemelidir. Yine de asker ynetim potansiyelinin bu lkelerde daha az olduu dorudur. Bu, ayn zamanda toplumun sosyal ve demokratik haklar sahiplenme ve onlar gelitirme ynndeki temaylyle yakndan alkaldr. Ancak iddet aralarnn tm devlet yaplarnda kontrolden kma ve asker darbe gerekletirebilme potansiyeli vardr ve almada ele alnan husus da bu potansiyelin dier birok arala egdm iinde kullanlarak kamusal rutinin ve toplumsal meruiyetin 35 salanmasnda oynad ilevdir. Devletin nsel refleksi olan iddet kullanma potansiyelinin birey ve toplum

GIDDENS, Anthony, Ulus - Devlet ve iddet, (ev. Atay, Cumhur), Devin Yaynclk, stanbul, 2005, s. 404. 35 Burada belirtilmesi gereken dier bir husus iddet aralarnn dorudan etkisinin ayn zamanda siyasal alana ynelmesiyle ilgilidir. Gerekten de asker gcn, siyaset alannn temel aktrleri olan hkmet ve politikaclar zerinde nemli bir ynlendirici etkisi vardr. Bu; gelimi bat toplumlarnda dahi grlen bir durumdur. Giddens rnein, gelimi batl toplumlarda askeriyenin hkmetleri belli politika stilinde srdren veya yaptklarn belli snrlarda tutan geni yaptrmlar devam ettirmek eklinde bir yetenei olduunu syler. Liberal demokrasilerin en dengelisinde bile asker mdahale olmayacana dair bir garanti aramann imknszln vurgular. Ibid., s. 423. almann deiik yerlerinde zikredilen devletin veya siyasetin askerlemesi denen olgu da zaten bu duruma iaret eder. Yani asker gcn politikann belirleyici aktr olarak kamusal etkisini yaygnlatrabilmesi ve bunun meruiyet zeminini gerekletirebilmesidir.34

- 33 -

zerindeki etkisi ve sonuta tahakkm pratiklerinin retilmesindeki baat konumudur. iddet aralar zerindeki tekelci kontroln mutlakiyeti ynetimlerle gereklemeye balamas sz konusu tahakkm pratiklerinin de modern devletin rasyonalizasyon srecine paralel olarak artmasna ve farkllamasna neden olmutur. iddet aralarnn devlet iin olan anlam ve ilevinin tarihsel sre iinde bu ynden incelenmesi ayn zamanda onlar zerindeki kontroln niteliini ortaya koymay da gerekli klar. Tarihsel adan modern devlette iddet aralarnn tekelci kontrolnn, feodal dnemde iddet aralar zerinde var olan zel tasarruf yetkisinin zlerek merkezlemesinden kaynakland belirtilmiti. Aada bu srecin daha ak ortaya konabilmesi iin feodalizmin yapsna ve bu dnemde iddet aralarnn nitelikleri konusuna deinilecektir. Daha sonra da feodal dzenin zlmesiyle birlikte modern devletin douu ile bu srete iddet aralarn ve iddet kullanmnn deiimi incelenecektir.

1.2.2 Feodalizm ve zerk iddet Aralar Feodalizm, modern devlette iddet aralar zerindeki tekelci kontroln ve iddetin meru kullanm hakknn kaynann aklanabilmesinde kilit rol oynamas nedeniyle zerinde durulmas gereken bir konudur. nk feodal dnemde iddet aralarnn farkl kiilerin elinde olmas bunlarn kontrolnn tek bir erkte toplanabilmesini imknsz klyordu. Aada deinilecei zere, iddet aralar gibi feodal egemenliin paralanm grntsnn nedeni de buradan kaynaklanyordu.

- 34 -

Modern devletin geliim sreciyse, bu durumdan aka farkllamasyla kendini belirginletiriyordu. Feodal sisteminin birok farkl tanmnda gze arpan ortak unsur, tanmn bir ideal tipletirme ile sunulmak istenmesidir. Gerekten farkl blgelerde ya da belirli bir zamanda gerekleen deiik feodalizm tiplerinin ayr ayr

incelenmesindense ideal bir tip zerinden kavramn ne olduunu belirlemek ve buna dayanarak yorumlama yapmak daha net sonulara ulalabilmesini salar. Buna gre feodalizm, birbiriyle akan ve blnm otoritenin sosyal dnyas olarak, (efendinin ve vassallarnn) kendi iinde blnme eilimleri tasa da birlikte mkemmel bir sosyal hiyerari piramidi oluturan kiisel ve baml ilikilerinin gevek yaplanm sistemi olarak 36 tanmlanmtr. Bu tanmdan da anlalaca zere feodalizmin belirleyici zellii otoritenin blnmesi ile ilgilidir. Feodalizm, devletin ve onun aygtlarnn merkezletii ve dolaysyla iddet aralarnn zerinde devlet tarafndan tekelci bir kontroln salanabildii modern devletten temel olarak bu noktada farkllar. Feodalizm, kendi iinde birok eliki tayarak yryen bir sistemdir. zellikle vassal, lordlar ve kraln ilikisi buna rnektir. Bu ilikide topran belirleyici unsur olmasnn yannda gze arpan dier nokta, verilen topraklar karlnda alnan asker ykmllklerde kendini gsterir. Sz konusu ilikide lordlar mmkn olduu kadar fazla vassal kendine balamay zorunlu gryordu; bu da ancak topra datmak ile gerekleebiliyordu, sonuta byk araziler paralanyor, deiik rtbeden ok sayda soylu arasnda paylalyordu. Bunun yaplmasnn nedeni savalarda mmkn olduu kadar adamn efendinin yannda36

PIERSON, Christopher, Modern Devlet, (ev. Hattatolu, Dilek), iviyazlar, stanbul, 2000, s. 72.

- 35 -

savamasn salayabilmek idi. Toprak verilen vassaldan lordun yannda savaa girmesi bekleniyordu. Baka bir ifadeyle kral tarafndan asker hizmet karlnda topran tasarruf hakkn alan prens ve soylular ayn topra benzer koullarda bakalarna devrediyorlard 37 .. Feodalizmin bu zellii iddet aralarnn ok eitli kiilerin elinde dank olarak bulunmas sonucunu douruyordu. Webere gre feodalizmin temelde tmara ve yarara (arpalk) dayanan iki biimi vardr. Tmar biiminin arpalk biiminden ayrlmasnda belirleyici nokta tmarn szlemeye dayanmas ve karlkl hak ve ykmllklerin asl olarak asker anlamda yerleik konum-saygnlk llerine ynelik olmasndadr. Arpalk ise geleneksel yolla saptanp yenilenen ve kaltsal olmaktan ziyade bireylere zglenen karlara yaslanyordu. Burada yarar esi n plana kyordu 38 . Tmar sisteminin alma asndan nem arz eden yn, asker hizmetler karlnda topran kullanm hakknn asker hizmeti vermekle ykml olan kiiye hasredilmesidir. Burada olduka karmak nitelikte asker karlar ve ilikiler vardr. Tmar sistemindeki asker enin nemi, tmar sahibinin blgesel adan bamsz bir erk olarak kendini ortaya koyabilmesindedir. Tmar sahibinin bu erkini sahip olduu iddet aralarnn gcne dayandrd sylenebilir. Asker ve ynetsel nitelikteki belli hizmetlerin karlnda verilen tmarlar ayn zamanda tmarn bir esi 39 olan glerin ve erk uygulama haklarnn da tmar

HUBERMAN, Leo, Feodal Toplumdan Yirminci Yzyla, (ev. Belge, Murat), letiim Yaynlar, stanbul, 1995, s. 19 21. Feodal ilikilerin bu niteliiyle ilgili olarak ayrca bkz. POGGI, Gianfranco, Modern Devletin Geliimi, Sosyolojik bir Yaklam, (ev. Kut, ule / Toprak, Binnaz), stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar, stanbul, 2002, s. 36 47. 38 WEBER, Max, Toplumsal ve Ekonomik rgtlenme Kuram (ev. Ozankaya, zer), mge Kitabevi, Ankara, 1995, s. 344. 39 Weber tmarn dier eleri olarak; tmar vermenin tmar veren hkmdarn ve alan tmarlnn yaam sresiyle snrl kaldn, zgr bir kiiyle yaplan bir szlemeye dayandn, tmar alann belli bir toplumsal konuma zg bir yaam biimi olan kii yani tmar soylusu olduunu ve tmar szlemesinin allan bir i szlemesi olmayp, eit olmayanlar arasnda, karlkl ballk ykmllkleri douran bir kiisel dayanma ilikisi olduunu belirtir. Bkz. Ibid., s. 371 372.37

- 36 -

sahibine zglenmesi sonucunu dourur 40 . Blgesel anlamda iktidarn, tmar sahibi niteliindeki feodal beye verilmesi, feodal beyin iddet kullanmn da blgesi ierisinde kendi tekeline almas anlamna gelir. Bylece iddet aralar zerindeki sahipliin feodalizmdeki paralanm grnts ortaya kar. Bu paralanmlk durumu sadece iddet aralar ve iddet uygulama tekeli ile snrl deildir. Ynetimin madd aralarnn bir blmnn ya da tmnn de baml ynetici kadro tarafndan zerk olarak denetlendii 41 grlr. Egemenliin tek erkte toplanmasndan ziyade, eitli zmreler veya kiiler arasnda paylalmas sz konusudur. Bu ayn zamanda iddet aralar dndaki egemenlik aralarnn da farkl zmreler arasnda paylalmasna neden olur. Marxa gre, feodal dzeni, kent sanayisi, ticaret, modern tarm (hatta barut, bask makinesi gibi baz bulular) ldrmtr. Servetin gelimesiyle topluluun dayand ekonomik koullar, bunun yan sra topluluun eitli bileenlerinin bu koullara kout olarak siyasal ilikileri ve bu topluluun dncelemi biiminde grnd din, bireylerin karakteri, anlaylar da zlmtr. Tek bana bilimin gelimesi bu topluluklarn dalmas iin yeterli olmutur. Dnsel bakmdan, belirli bir bilin biiminin dalmas, btn bir a ldrmeye yetmitir 42 . Marxn feodalitenin zln ekonomik srelerdeki deiime balad fakat bu deiimi tek bana deil, dinsel ve kltrel anlaylardaki farkllamalar ile bir arada ele ald grlr. Ekonominin geliimi ve meta birikimi nihayetinde feodalizme dayanan bilin sisteminin zayflamasna veIbid., s. 371. WEBER, Sosyoloji Yazlar, s. 137. Weber rnein, feodal birlikteki vassallarn, kendilerine tmar olarak verilmi blgedeki ynetim ve mahkeme masraflarn kendi ceplerinden dediklerini, kendi sava donanm ve malzemelerini kendilerinin saladklarn, onlarn alt vassallarnn da ayn eyi yaptklarn belirtir. Idem. Ancak bunun lordun iktidarnn gvencesi bakmndan sonular olduunu, nk iktidarn tmyle kiisel inan ilikisine dayandn da ekler. Idem. 42 MARX, Karl, Grundrisse, Ekonomi Politiin Eletirisinin Temelleri, (Ham Taslak), 1857 1858, [kinci Kitap], (ev. Gelen, Arif), Sol Yaynlar, Ankara, 2003, s. 32.41 40

- 37 -

yeni bir zihniyetin -kapitalizmin- domasna olanak salyordu. Weber ise Marxtan farkl olarak feodalizmin zlnn ve modern devletin geliiminin temeline prensleri koyar. Prensler; yanlarnda yer alan ve yrtme gcnn zerk ve zel sahibi olanlarla ynetim, sava, maliye aralar ve politik olarak kullanlabilir her trl mal zerinde bamsz mlkiyet sahibi olanlarn bu varlklarna el koyulmasna yol amlardr 43 . Bu sre, kapitalist iletmenin bamsz reticileri zamanla ortadan kaldrarak gelimesi sreciyle tam bir koutluk gsterir 44 . Sonu olarak feodalizmin zlmesinde yeni olumaya balayan burjuva snf ve kapitalist iletmelerin yan sra, egemenlii ve onun aralarn tek elde toplamaya alan yneticilerin -prenslerinve yeni ortaya kmaya balayan profesyonel

politikaclarn 45 da rol vardr 46 . Weber profesyonel politikaclarn, meslek olarak

WEBER, Sosyoloji Yazlar, s. 138. Idem. 45 Weberin kulland bir terim olan profesyonel politikaclar ona gre ilk olarak, prenslerin hizmetinde sahneye kmlardr. Karizmatik nderlerin tersine, kendileri lord olmak istememiler, siyasal lordlarn hizmetine girmilerdir. El koyma mcadelesi srasnda, kendilerini prensin emrine vermiler ve prensin politikalarn yrterek bir yandan geimlerini salam, bir yandan da yaamlarna manev bir ierik kazandrmaya almlardr. Bkz. Ibid., s. 139. Bylece prensin de ihtiya duyduu, politikay meslek edinmi srekli bir topluluk olumutur. Prenslerin ardndan modern devlet gelitike bunlarn says ve etkinlii de artmtr. Weberin profesyonel politikaclar ile ilgili grlerinin ayrntlar iin bkz. Ibid., s. 141 vd. 46 Bu noktada Weberin feodalizmden kapitalizme gei srecinde Protestanlk mezhebine verdii nemi de ayrca belirtmek gerekir. Weber, Protestanln ve eitli tarikatlarn, zellikle meslek ve kazan konusundaki tutumlarnn burjuva snfnn ideolojisinde etkin olarak kapitalizmin gelimesine katklarda bulunduu grndedir. Webere gre dnyev asketik (mnzevi) Protestanlk, mlk sahibi olmann verdii doal zevke var gcyle kar km, tketimi, zellikle lks tketimini snrlamtr. Buna karlk, mal kazancn, psikolojik olarak geleneksel ahlakn yasaklarndan kurtarm, kazan urasnn zincirlerini koparp bunu yalnz yasal hale getirmekle kalmam, ayrca dorudan doruya tanrnn istei olarak grmtr. Feodalitenin oynak bir ekonomik tabana dayanan ltl ve parlak gsteriine kar, ll yalnln gsterisiz zariflii tercih edilmitir. Mlkn usd kullanm yerine pratik adan faydal ilerde kullanlmas sz konusuydu. Sonuta tketimin snrlandrlmas ile kazan peinde komann serbest braklmas birlikte ele alndnda asketizmin tasarrufu zorlamas ile biriken sermaye, sermayenin retken kullanmn da salam oluyordu. WEBER, Max, Protestan Ahlak ve Kapitalizmin Ruhu, (ev. Grata, Zeynep), Ayra Yaynevi, Ankara, 2002, s. 133 134. Bunun yannda Weber Protestanln etkilerini sadece ekonomik gelimeyle snrlandrmaz. rnein devletin iddet aralar zerindeki tekelci kontrolnn merulamas konusunda; Protestanizm devleti bir iddet arac, mutlak ilahi bir kurum ve zelde de meru g devleti olarak merulatrd. Luther etik sorumluluu bireyden sava bahanesiyle alarak devlete transfer etti; dini inan dndaki btn meselelerde bu otoriteye itaat etmek su tekil etmez demektedir. WEBER, Max, Gesammelte politische Schriften, Tbingen, 1958, s. 543 544,44

43

- 38 -

politikayla uramaya balamalaryla modern devletin ve modern anlamda siyas faaliyetlerin balamasnn ve feodalitenin zlnn aa yukar ayn dneme denk geldii grndedir. Feodalizmden modern devlete gei aamasnda zellikle kentlerin gelimesiyle ilikilendirilen Stndestaat sistemine gz atmak da faydal olabilir. 8. yzylda ortaya kan feodal ynetim sisteminin sosyoekonomik tabannda 13. yzyla gelindiinde birok deiiklik meydana gelmiti. Bu deiikliin asl nedeni ise kentlerin hem siyasal hem de dier alardan neminin artmasyd 47 . Poggi feodalizm ile modern devlet arasnda bir ara dnem olarak Stndestaat sistemine geii 12. yzyln sonu ile 14. yzyln ba olarak kabul eder. Stndestaat sisteminden mutlak ynetimlere [modern devletin ilk aamas olarak mutlakiyeti devlet] geiin ise 16. ve 17. yzyllarda gerekletiini 48 syler. Yaznda her ne kadar zerinde mutabakat salanamasa da Stndestaat kavramnn inceleme kapsamna alnmasnn nedeni, bir ara dnem olarak modern devletin (ya da ilk aamas olarak mutlakiyeti devletin) kente dayanan kkenlerinin

aklanabilmesindeki neminden kaynaklanmaktadr. Kentlerin Stndestaata zg bir yerleim birimi olduu kesinlikle sylenemez. Btn Ortaa boyunca ve onun ncesinde de kentlerin nemli ilevleri olmutur. Ancak savunulan gr kentlerin feodal dzenin i dinamiklerinden farkllamas ve zellikle kurulan eitli meclisler ile kimi zaman feodalizmden farkl olarak dalist bir yapya brnmeleridir. Aslnda kentsel alanda yaanan tm bu dnm kentin kk pazar ya da panayr merkezinden artan nfus ile beraber

aktaran; GIDDENS, Anthony, Max Weber Dncesinde Siyaset ve Sosyoloji, (ev. idem, Ahmet), Vadi Yaynlar, Ankara, 1999, s. 39. 47 POGGI, Modern Devletin Geliimi, Sosyolojik Bir Yaklam, s. 53. 48 Ibid., s. 32.

- 39 -

ticaretin gerek anlamda younlat bir retim merkezine doru evrilmesi sreciyle ilgilidir. Pre-kapitalist elerin -zellikle meta retimi balamnda- kentlerde ilk nvelerini vermesi genel olarak Stndestaat sistemine gei dnemi olarak da kabul edilebilir. ktisad adan kentin geliimi -pazar yeri olmas- ticari faaliyetlerin younlamasyla koutluk gstermektedir. Fakat kentin geliimini salt buna balamak yeterli deildir. Bunun yannda kentin bir lordun ya da prensin yaad yer olarak varl sz konusudur. Yani Weberin deyimiyle kent krsal blgeden farkl bir bileimle-hem bir pazar hem de prensin ya da lordun yaad yer olaraktezahr ediyordu 49 . Pazar ile prens arasnda karlkl kar ilikisi mevcuttu. ou kere bir pazarn varl bir lord ya da prensin verecei tavizlere ve koruma garantisine balyd. Onlar da genellikle, yabanc ticaret mallarnn dzenli olarak salanmas, gei cretleri, mihmandarlk paralar ve dier koruma cretleri, pazar vergileri ve adli davalardan gelen vergiler ilgilendiriyordu 50 . Bunun yannda kentlerdeki asker e de dikkati eken dier unsurdur. Birok Ortaa ehrinde, ehrin kale veya garnizon ilevine de sahip olduu grlmektedir. Bu da kentte lordun veya prensin muhitinin dnda ayn zamanda dorudan retim iinde bulunmayan ikinci byk bir kitle yaratyordu. Sonuta ise bu kitlelerin tketimine cevap vermek iin kentte geimini temelde ticaret ve zanaat zerinden salayan iktisad olarak retken bir snf oluuyordu. Gerekten siyas nitelikli kalenin

WEBER, Max, ehir, Modern Kentin Oluumu, edi. MARTNDALE, Don / NEUWRTH, Gertrud, (ev. Ceylan, Musa), Bak Yaynlar, stanbul, 2000, s. 75. 50 Idem. Ancak kurulan tm ehirlerin bu iki nitelii zorunlu olarak barndrd sylenemez. Her ehirde bir prens veya lordun yaamas gerekmiyordu. Yani ehrin, bir lordun veya prensin varlna fiziksel ya da baka tr bir ball olmayabiliyordu. Bu ehrin uygun bir kavak noktasnda katksz bir pazar yerleimi olarak doduu durumlarda geerliydi. Ayrca ehir; prensin saray halkna herhangi bir ballk veya taviz olmadan yabanc igalcilerin, deniz savalarnn, ticari amala yerleenlerin ve de ticareti yrtmeye ilgi duyan yerli unsurlarn birliktelii ile doabilmekteydi. Bu, Ortaan balarnda sk grlmekteydi. Sonuta ortaya kan ehir katksz bir pazar ehri olabiliyordu. Ancak, byk prenslik veya patrimonyal hane halklarnn ve bir pazarn bir araya gelmesi daha sk rastlanan bir durumdu. Bkz. Ibid., s. 76.49

- 40 -

garnizonu ile iktisad nitelikli sivil nfus arasndaki iliki karmak fakat ehrin kompozisyonu iin her zaman nemli olmutur. Nerede bir kale vardysa, savalarn maliknelerindeki talep ve ihtiyalar karlamak zere zanaatkrlar gelip oraya yerlemilerdir. Sonuta bir prensin asker hane halknn tketme gc ve bunun garanti ettii koruma tccarlar cezp ediyordu 51 . Kentlerin bu geliim srecinin zamanla hem saysal adan ounluun hem de iktisad egemenliin prensin evresinden ya da asker gten ziyade ticaret ve zanaatla uraan, bylece meta birikimini gerekletiren yeni kent soylu bir snfa getii sylenebilir. Bu dnemde kapitalist bir ekonomik sistem henz tam anlamyla gereklemese de kentte oluan ve temelde ticaret ile geimini salayan bu snfn feodal ekonomik ilikilerden ve zamanla onun siyasal balantlarndan da koptuu grlr. Bu balamda yeni bir kentsel topluluk oluuyordu. Webere gre bu kentsel topluluk alveri ve ticaret ilikilerinin grece hkimiyetine sahip olmal, bir btn olarak yerleim alan da u zellikleri sergileyebilmelidir: (1) bir kale; (2) bir pazar; (3) kendine ait bir mahkeme ve hi deilse zerk bir hukuk; (4) ilgili bir birlik biimi ve (5) en azndan ksmi bir zerklik ve kendi kendini ynetebilme ve sonuta seilmelerinde ehir sakinlerinin katlmnn gerekletii yetkililerce ynetilme 52 . Weberin tek tek sayd bu zellikler her ne kadar Stndestaat iin tartlabilir ve tm kentlerde ayn ekilde geekletiinin sylenmesi imknsz olsa da genel olarak Stndestaat sisteminin zellikle feodal kentin dnm konusundaki yaklamnda aydnlatcdr. rnein kentsel bir hukuk ortak kmtr. Bu hukuk eski feodal hukuk ile blgesel birimlerin hukuku arasnda yer almaktayd. Kentli snfa dhil

51 52

Ibid., s. 89. Ibid., s. 91 92.

- 41 -

olmakla ya da bunlara baml arazi sahiplerinden olmakla bu hukuka tbi olunuyordu 53 . Bunun yannda Stndestaatta kentin geliimine paralel olarak kent birey ilikilerinin de dnme urad ve bireyin artk kent iin daha nemli hale geldii grlr. Kentlerin g ve siyasal zerklik kazanmas, kendi balarna gsz ancak eit olan bireylerin kaynaklarn ve zgr iradelerini birletirmeleri sonucunda gereklemitir 54 . Kentte yaayanlar bir araya getiren, krsal alanlarda var olandan daha karmak ve dinamik bir iblm ile onlar birbirine balayan e, ticaret ve retime ilikin karlard. Kentlerin siyasal zerklik istemeleri ve asker adan kendilerine yetmeye almalar, ticaret ve zanaatn yrtlmesini mmkn ve krl klacak bir yasal ereve ve ynetim oluturmak amacn gdyordu 55 . nk eski yasal dzenlemeler kentlerdeki yeni ekonominin getirdii kurallar tretebilecek esneklikte deildi. Kent ekonomisi, daha karmak bir iblm, yeni beceriler ve aralar isteyen retimi, ticari ilemlerin ve ticari giriimlerin yrtlmesindeki yeni ynetimleri ile farkl yasal dzenlemeler gerektiriyordu. Kentlere verilen ilk beratlarda ve hkmdarn ya da kentlerin hkmdardan bamsz olarak dzenledikleri dier yasal kaynaklarda temel ama, feodal sistemdeki esasa ve usule ilikin kurallardan muaf tutulan bir hukuksal alan yaratmakt 56 . Stndestaatla ilgili belirtilmesi gereken son bir nokta meclis, danma kurulu veya bir tr divan olarak adlandrlabilecek kurumlar (Stnde) iinde barndrmasdr. Stndestaatda gl kii ve gruplar ya ahsen ya da temsilcileri araclyla eitli meclislerde sk sk bir araya geliyor, bu meclislerde hkmdar

53 54

Ibid., s. 130. POGGI, Modern Devletin Geliimi, Sosyolojik Bir Yaklam, s. 55. 55 Ibid., s. 56. 56 Ibid., s. 57.

- 42 -

veya onun grevlileri ile temas kuruyor, itirazlarn dile getiriyor, haklarn vurguluyor, tavsiyelerini bildiriyor, hkmdarla ibirlii yapmalarnn koullarn saptyor ve ynetim sorumluluundan kendi paylarna den grevleri yerine getiriyorlard 57 . Bu kurumlar Stndestaata dalist bir nitelik kazandryordu. Stndestaatn feodal sistemden fark daha fazla kurumsallam olmas, blgesel bir kapsam olmas ve dalist bir niteliinin bulunmasyd. Dalist nitelik Stndestaatn iki esinden kaynaklanyordu. Yani Stnde ile hkmdar ve iktidar paylaanlar ile ynetilenler arasndaki iliki Stndestaatn dalist niteliini oluturuyordu 58 . Ayrca Stnde ile hkmdar arasnda birbirlerine kar sorumluluklarn ve snrlarn belirleyen eitli anlamalarn yaplmas da sz konusu olabilmekteydi. Stndestaat ve kentler konusu zerinde ayrntl durulmasnn sebebi, feodalizmin zlme srecindeki kentsel deiimi aklayabilme abasndan kaynaklanr. Yoksa bu almada Stndestaat sisteminin feodalizmden tamamen ayr yeni bir yaplanma olduu sylenmemektedir. Aksine Stndestaatn feodal zlmenin kent zelinde gereklemesinde bir gei evresi olarak kabul sz konusudur. Feodal ekonominin ve siyas ilikilerin ilk olarak kentte zlmeye balamas ve kapitalist ekonominin ilk nvelerinin de kentsel kaynakl olmas, modern devletin oluumu aamasnda kentin ve kentlilerin zerinde ayrca durulmasn gerektirir. Sonuta modern devletin douu kentsel geliimden ve kapitalizmin douundan 59 ayr deerlendirilmesi mmkn olmayan bir mahiyete sahiptir.

Ibid., s. 61. Ibid., s. 65 69. 59 Kart gr iin bkz. GIDDENS, Anthony, Tarihsel Materyalizmin ada Eletirisi, (ev. Tatlcan, mit), Paradigma Yaynlar, stanbul, 2000, s. 139 170. Giddens kapitalizmin geliiminin genel dncenin aksine kenti g potas olmaktan kard grndedir. Giddens farkl bir bak asyla g potas olma zelliinin snrlar izili ulus devlet tarafndan stlenildiini syler. Ona58

57

- 43 -

1.2.3. Modern Devlet ve Tekelleen iddet Aralar Modern devletin oluumu ve geliimi ile ilgili olarak ok farkl grler bulunmakla beraber, modern devletin feodalizmin zlmesinin ardndan prenslerin egemenlii ve buna dayanarak siyas gc tek elde toplamaya balamasyla varlk kazand sylenebilir. Modern devleti, post-feodal bir siyas egemenlik biimi 60 olarak niteleyen Sancar, ayn zamanda onu; Avrupada feodal paralanmln

gre kapitalizmin olgunlamasyla, kenti etkileyen tr deime yaanr: (a) kent egemen g kab olarak yerini ulus devlete brakr; (b) kent ile kr arasndaki kartlk snflara blnm toplumlarn yaplamasnn ana eksenini oluturur -ancak kapitalizmin gelimesiyle, en azndan gelimi kapitalist toplumlarda, bu kartlk giderek ortadan kaldrlr ve (c) kentsel yaamn toplumsal rnt kazann etkileyen etkenler ounlukla kapitalist olmayan kentlerdekinden tamamen farkldr. Giddens kapitalizmin gelimesinin kentteki kurumlarn yerlerini salamlatrmalarna deil, aksine daha ok ayr bir toplumsal form olarak kklerinin kaznmasna yol at grndedir. Ibid., s. 160 161. Giddensn grnde feodalizmdeki kentin ilevinin kapitalizme gei ile beraber ulus devlete sahiplenilmeye baland vurgusu dikkat eker. Kapitalizm ncesi kentin yer yer bamsz niteliinin ulus devlet sreciyle ortadan kalktn ve yerini ulus devletin kurumlarnn egemenliine braktn syler. Giddensn yaklamn anlayabilmek iin kentin tanmlanmasnda hangi e zerinden hareket edildiinin cevaplanmas gerekir. Kapitalizmin geliimi ile kentin nfus, yerleim alan, sanayi, ticaret gibi birok parametresinin artt aikrdr. Ancak bamsz bir siyas ynetim olarak -merkezden bamsz karar alma srelerinin daraltlmas gibi- etkinliinin azald, zellikle brokratik ve siyas adan tam anlamyla merkez otoritenin hiyerarisi iine girdii grlr. Giddensn da kapitalizmin geliimi ile kentin g merkezi olmaktan kmas arasnda kurduu iliki daha ok siyaseti ve st yap olarak lke apnda uygulanan ve ulus devletin tekelinde olan -feodal dnem ve Stndestaatda kentlerin hukuk yapma vb. zerklikleri mevcuttu- yasa yapma aralarnn kontroln kentin tanmlamasnda n plana kartmasdr. Ayrca kentin surlarla evrili bir garnizon zelliinin iddet aralarnn tekelci denetiminin devletin eline gemesiyle ortadan kalkmas da bir dier etken olarak gsterilir. Buna ramen kentin tanmlanmasnda insan, corafi snr, ekonomi veya retim gibi unsurlar ksmen gz ard eden bir yaklam benimsemek ve ulus devletin kenti bir g merkezi olmaktan karttn sylemek tartmaya aktr. iddet aralarnn devletin tekelinde merkezlemesinin kentin g merkez olmasn engelledii ynndeki dnce, zellikle zerk iddet aralarna sahip kentlerin birbirleriyle savama ya da en azndan atmalara girme risklerinin ortadan kalkmas ile birlikte dnldnde geerliliini kaybeder. Komu bir kentin srekli saldr tehdidi altnda olan bir kentin ekonomik ilerlemesini salkl biimde gerekletirebilmesi zordur. Bunun yannda kapitalizmin geliimi ile beraber ii hareketlerinin glenmesi ve sosyalizmin bir devlet ekli olarak alternatif olmasyla kentin zerk iddet aygtndan -bu iddet aygt merkezlemi tek bir iddet aygtna gre hem sayca daha kk hem nitelik ve organizasyon asndan daha zayf olacaktrziyade devlet tarafndan tekelletirilen ve kontrol salanabilen bir iddet aygt mevcut statkonun srdrlebilmesi vehesinde daha baarl olacaktr. Kentler arasnda tek bir iddet aygtnn salayabilecei koordinasyon muhalif hareketlerle daha etkin mcadele edilebilmesinin de n artdr. Tm bu nedenlerden tr ulus devletin gelimesinin kentin gelimesini, kentin gelimesinin ekonominin bymesi ile beraber toplamda devletin geliimini salad sylenebilir. (Kentin savunma