Sarva-samvadini

Çré-jéva-gosvämi-racitä sarva-saàvädiné

Tattva-sandarbhe

[1]

- - |kåñëa varëaà tviñäkåñëaà säìgopäìgästra pärñadam - ||1|| yajïaiù saìkértana präyair yajanti hi sumedhasaù [bhä. . pu

11.5.32]

sarva-saàvädiné : çré-kåñëa-caitanya-candräya namaù |

çré-kåñëaà namatä näma sarva-saàvädiné näma |çré-bhägavata-sandarbhasyänuvyäkhyä viracyate ||

atha çré-bhägavata-sandarbha-nämänaà grantham ärabhamäëo mahä-bhägavata-koöi-bahir-antar-dåñöi-niñöaìkita-bhagavad-bhävaà nijävatära-pracära-pracärita-sva-svarüpa-bhagavat-pada-kamalävalambi-durlabha-prema-péyüña-maya-gaìgä-praväha-sahasraà sva-sampradäya-sahasrädhidaivaà çré-kåñëa-caitanya-deva-nämänaà çré-bhagavantaà kali-yuge’smin vaiñëava-janopäsyatayävatärasyärtha-viçeñäliìgitena çré-bhägavata-padya-saàvädena stauti—kåñëa-varëam iti | ekädaça-skandhe kali-yugopäsya-prasaìge padyam idam | arthaç ca—tviñä käntyä yo’kåñëo gauras taà kalau sumedhaso yajanti | gauratvaà cäsya—

äsan varëäs trayo hy asya gåhëato’nuyugaà tanuù |çuklo raktas tathä péta idänéà kåñëatäà gataù || [bhä.pu. 10.8.13]

ity ataù päriçeñya-pramäëa-labdham | idäném etad avatäräspadatvenäbhikhyäte dväpare kåñëatäà gata ity ukteù çukla-raktayoù satya-tretä-gatatvenaikädaça eva varëitatväc ca | pétasyätétatvaà präcéna-tad-avatäräpekñayä | uktaà caikädaçe dväparopäsyatvaà çré-kåñëasya çyämatva-mahäräjatva-väsudevädi-caturmürtitva-lakñaëa-tal-liìga-kathanena—

dväpare bhagaväï çyämaù péta-väsä nijäyudhaù |çrévatsädibhir aìkaiç ca lakñaëair upalakñitaù || taà tadä puruñaà martyä mahä-räjopalakñaëam |yajanti veda-tanträbhyäà paraà jijïäsavo nåpa ||namas te väsudeväya namaù saìkarñaëäya ca |pradyumnäyäniruddhäya tubhyaà bhagavate namaù || [bhä.pu. 11.5.27-29] iti |

ato viñëu-dharmottarädau yac ca dväpare çuka-pakña-varëatvam, kalau ca néla-ghana-varëatvaà çrüyate, tad api yadä çré-kåñëävatäro na syät, tad

dväpara-viñayam eva mantavyam | evaà ca yad-dväpare çré-kåñëo’vatarati, tad-anantara-kaläv eva çré-gauro’py avataratéti svärasya-labdheù, säkñät svayaà çré-kåñëävirbhäva-viçeña eväyaà çré-gaura ity äyäti, tad-avyabhicärät | ata eva yad viñëu-dharmottare nirëétam—

pratyakña-rüpa-dhåg-devo dåçyate na kalau hariù |kåtädiñv eva tenaiva triyugaù paripaöhyate ||kaler ante ca sampräpte kalkinaà brahma-vädinam |anupraviçya kurute väsudevo jagat-sthitim || [vi.dha. 104]1 ity ädi |

tad apy amaryädaiçvarya-kåñëatvenaivätikräntam, tasya [çré-gaurasya] kali-prathama-vyäpti-[çré-kåñëa-çrégaurayor avataraëe mitho’vyabhicarita-sambandha]-darçanät |

tad etad-ävirbhävatvaà tasya svayam eva viçeñaëa-dvärä vyanakti—kåñëa-varëam | kåñëety etau varëau yatra yasmin çré-kåñëa-caitanya-deva-nämni çré-kåñëatväbhivyaïjakaà kåñëeti varëa-yugalaà prayuktam astéty arthaù | tåtéye çrémad-uddhava-väkye—samähutäh2 [bhä.pu. 3.3.3] ity-ädi-padye, çriyaù savarëena ity atra [çrédhara-svämi-päda-kåtäyäà] öékäyäm, “çriyo rukmiëyäù samänaà varëa-dvayaà väcakaà yasya sa çriyaù sa-varëo rukmé” ity api dåçyate |

yad vä, kåñëaà varëayati tädåça-sva-paramänanda-viläsa-smaraëolläsa-vaçatayä svayaà gäyati, parama-käruëikatayä ca sarvebhyo’pi lokebhyas tam evopadiçati yas tam |

athavä svayam akåñëaà gauraà tviñä sva-çobhä-viçeñeëaiva kåñëa-varëaà kåñëopadeñöäraà ca | yad-darçanenaiva sarveñäà çré-kåñëaù sphuratéty arthaù |

kià vä, sarva-loka-dåñöäv akåñëaà gauram api bhakta-viçeña-dåñöau tviñä prakäça-viçeñeëa kåñëa-varëaà tädåça-çyämasundaram eva santam ity arthaù | tasmät tasmin sarvathä çré-kåñëa-rüpasyaiva prakäçät tasyaiva säkñäd ävirbhävaù svayaà sa iti bhävaù |

tasya çré-bhagavattvam eva spañöayati—säìgopäìgästra-pärñadam, bahubhir mahänubhävair asakåd eva tathä dåñöo’säv iti gauòa-varendra-

1 atra kaiçcit “caturyugävasthä” likhyate | tat tu na mama prakäçita-viñëu-dharmottara-saàskaraëe na kuträpi labdham |2 samähutä bhéñmaka-kanyayä yeçriyaù savarëena bubhüñayaiñäm |gändharva-våttyä miñatäà sva-bhägaàjahre padaà mürdhni dadhat suparëaù ||

baìga-çuhmotkalädi-deçéyänäà mahä-prasiddhiù3 | tathäìgäni, parama-manoharatvät | upäìgäni bhüñaëädéni, mahä-prabhävavattvät, täny evästräëi sarvadaikänta-väsitvät | täny eva pärñadä | yad vä, atyanta-premäspadatvät tat-tulyä eva pärñadäù çrémad-advaitäcärya-mahänubhäva-caraëa-prabhåtayaù, taiù saha vartamänam iti cärthäntareëa vyaktam |

- ? - | tam evaà bhütaà kair yajanti yajïaiù püjä sambhäraiù -na yatra yajïeça makhä mahotsaväù [ . . 5.19.23] | bhä pu ity ukteù tatra ca viçeñaëena tam

— - - -eväbhidheyaà vyanakti saìkértanaà bahubhir militvä tad gäna sukhaà çré- , - | - - kåñëa gänam tat pradhänaiù tathä saìkértana prädhänyasya tad äçriteñv ||1||asakåd eva darçanät sa eväträbhidheya iti spañöam

[2]

- |antaù kåñëaà bahir gauraà darçitäìgädi vaibhavam - ||2||kalau saìkértanädyaiù smaù kåñëa caitanyam äçritäù

sarva-saàvädiné : tad etat sarvam avadhäryäpi paramotkåñöenärthena tam eva stauti—antaù kåñëam ity ädinä | darçitaà caitat parama-vidvac-chiromaëinä çré-särvabhauma-bhaööäcäryeëa—

kälän nañöaà bhakti-yogaà nijaà yaùpräduñkartuà kåñëa-caitanya-nämä |ävirbhütas tasya pädäravindegäòhaà gäòhaà léyatäà citta-bhåìgaù || iti ||2||

[3]

- - - |jayatäà mathurä bhümau çréla rüpa sanätanau ||3||yau vilekhayatas tattvaà jïäpakau pustikäm imäm

sarva-saàvädiné : jayatäm iti | jïäpakau jïäpayitum ||3||

[4]

’ - - - |ko pi tad bändhavo bhaööo dakñiëa dvija vaàçajaù - ||4||vivicya vyalikhad granthaà likhitäd våddha vaiñëavaiù

sarva-saàvädiné : ko’péti | våddha-vaiñëavaiù çré-rämänuja-madhväcärya-çrédhara-svämy-ädibhir yal likhitam, tasmäd uddhåtasyety arthaù | anena sva-kapola-kalpitatvaà ca nirastam ||4||

[6]3 prasiddeù iti päöhaù.

- - - |yaù çré kåñëa padämbhoja bhajanaikäbhiläñavän ’ ||6||tenaiva dåçyatäm etad anyasmai çapatho rpitaù

sarva-saàvädiné : ya iti | eko mukhyaù | etat likhanam ||6||

[7]

- |atha natvä mantra gurün gurün bhägavatärthadän- - ||7||çré bhägavata sandarbhaà sandarbhaà vaçmi lekhitum

sarva-saàvädiné : atheti | çré-bhägavata-sandarbha-nämänaà sandarbhaà grantham ity arthaù | vaçmi kämaye ||7||

[8]

- -yasya brahmeti saàjïäà kvacid api nigame yäti cin mätra sattäpy |aàço yasyäàçakaiù svair vibhavati vaçayann eva mäyäà pumäàç ca

- ekaà yasyaiva rüpaà vilasati parama vyomni näräyaëäkhyaà - - -sa çré kåñëo vidhattäà svayam iha bhagavän prema tat päda bhäjäm

||8||

sarva-saàvädiné : sarva-granthärthaà saìkñepeëa darçayann api maìgalam äcarati—yasya iti | kvacid api satyaà jïänam anantaà brahma [tai.u. 2.1.2] ity ädäv api-çabdena tatraiva brahmatvaà mukhyam ity änétam | aàçakaiù lélävatära-rüpair guëävatära-rüpaiç ca | pumän puruñaù sarväntaryämé paramätmäkhyaù | ekaà çré-kåñëäkhyäd anyat | yasyaiva iti tasya bhagavattva-sämye’pi çré-kåñëasyaiva svayaà-bhagavattvaà darçitam | näräyaëäkhyaà rüpaà pädmottara-khaëòädi-pratipädyaù parama-vyomäkhya-mahä-vaikuëöhädhipaù çrépatiù | “svayaà bhagavän” iti, kåñëas tu bhagavän svayaà [bhä.pu. 1.3.28] iti çré-bhägavata-prämäëyam iheti sücitam | çrér iti tad-avyabhicäriëé svarüpa-çaktir api darçitä | iha jagati | tat-päda-bhäjäà tac-caraëäravindaà bhajatäm | prema préty-atiçayam | vidhattäà kurutäà prädurbhävayatv ity arthaù ||8||

[9]

- - - - - -athaivaà sücitänäà çré kåñëa tad väcya väcakatä lakñaëa- - - - - - -sambandha tad bhajana lakñaëa vidheya saparyäyäbhidheya tat

- - prema lakñaëa prayojanäkhyänäm arthänäà nirëayäya tävat | - - -pramäëaà nirëéyate tatra puruñasya bhramädi doña catuñöaya - - - duñöatvät sutaräm alaukikäcintya svabhäva vastu sparçäyogyatväc

- ca tat pratyakñädény api sa- ||9||doñäëi

sarva-saàvädiné : atra puruñasya iti | atraitad uktaà bhavati—yadyapi pratyakñänumäna-çabdärñopamäëärthäpatty-abhäva-sambhavaitihya-ceñöäkhyäni daça pramäëäni viditäni, tathäpi bhrama-pramäda-vipralipsä-karaëäpäöava-doña-rahita-vacanätmakaù çabda eva mülaà pramäëam | anyeñäà präyaù puruña-bhramädi-doñamayatayänyathä-pratéti-darçanena pramäëaà vä tad-äbhäsaà veti puruñair nirëetum açakyatvät, tasya tu tad-abhävät | ato räjïä bhåtyänäm iva tenaivänyeñäà baddha-mülatvät, tasya tu nairapekñyät,

yathä-çakti kvacid eva tasya taiù säcivya-karaëät, svädhénasya tasya tu täny upamardyäpi pravåtti-darçanät, tena pratipädite vastuni tair viroddhum açakyatvät, teñäà çaktibhir aspåçye vastuni tasyaiva tu sädhakatamatvät |

tathä hi, pratyakñaà tävan mano-buddhéndriya-païcaka-janyatayä ñaò-vidhaà bhavet | pratyekaà punaù savikalpaka-nirvikalpaka-bhedena dvädaça-vidhaà bhavati | tad eva ca punaù vaiduñam avaiduñaà ceti dvividham | tatra vaiduñe ca vipratipatti-bhramädi-nå-doña-rähityät, çabdasyäpi tan-mülatväc ca | avaiduña eva saàçayaù | tadéyaà jïänaà hi vyabhicarati, yathä—mäyä-muëòävalokane devadattasyaiva muëòam idaà vilokyate ity ädau | na tu çabdaù, yathä—“himälaye himam, ratnäkare ratnam” ity ädau tac-chabdenaiva baddha-mülam | yathä dåñöa-cara-mäyä-muëòakena kenacid bhramät satye’py açraddhéyamäne satyam evedam iti nabho-väëyädau jänann api våddhopäsanaà vinä na kiïcid api tattvena nirëetuà çaknotéti hi sarveñäà nyäya-vidäà sthitiù |

çabdasya tu nairapekñyam, yathä—“daçamas tvam asi” ity ädau | sa eña çabdo daçamo’ham asméti pramäyäs tiraskäriëaà mohaà çravaëa-patha-praveça-mäträd vinivartayaty eveti spañöam eva nairapekñyam | ätma-çakty-anurüpam eva pratyakñeëa çabdasya säcivya-kåtiù, yathä—“agnir himasya bheñajam” ity ädäv eva | na tu bhavän babhüva garbhe me mathurä-nagare sutaù ity ädau |

çabdasya tu tad-upamardakam, yathä “sarpa-dañöe tvayi viñaà nästi” iti mantra ity ädau | tena [çabdena] pratipädite pratyakñävirodhatvam, yathä “sauvarëaà bhasitaà snigdhaà” ity ädau | tasyaiva tu sädhakatamatvam, yathä [kvacin nara-dehe] graha-ceñtädäv iti | sarva-pratyakña-siddhaà yat tat satyam ity eña pakñaù sarvasyaikatra milanäsambhavät parähataù | atha bahünäà pratyakña-siddham ity eño’pi kvacid deçe pauruñeya-çästre vä kasyäpi vastuno’nyathä-jïäna-darçanät parähataù |

atha pratijïä-hetüdäharaëopanaya-nigamanäbhidha-païcäìgam anumänaà yat tad api vyabhicarati | tatra viñama-vyäptau yathä våñöyä tat-käla-nirväpita-vahnau ciram adhikoditvara-dhüme parvate “parvato’yaà vahnimän” ity ädau, varñäsu dhümäyamäna-svabhäve parvate vä, na tu çabdaù—“süryakäntät saura-maréci-yogenägnir uttiñöhate” ity atra |

tat [anumänaà] çabdenaiva baddha-mülam, yathä—“are çétäturäù pathikäù ! mäsmin dhümäd vahni-sambhävanäà kåòhvam, dåñöam asmäbhir aträsau våñöyädhunaiva nirväëaù |” “kintv amutraiva dhümodgäriëi girau dåçyate vahniù,” ity ädau, “dhümäbhäsa eväyam, na tv atra vahniù, kintu amutraiva” ity ädi väkyädau ca |

yadi vaktavyaà—evam äbhäsatvena pürvatra svarüpäsiddho hetuù, ity ato na sad-anumäna-vyabhicäriteti, samänäkäratvät, viña-parvata-bäñpädiñu netra-jvälädénäm api darçanät, [ucyate]—alaà dhümädénäm asärvatrikatvät tad-bäñpätéta-käla-gata-dhüma-jätatvädi-sambhaväc ca, na dhüma-dhümäbhäsayor agni-sadbhäväsadbhäva-mätra-pratipatter agni-jïänäd eva dhüma-jïäne sädhya-sädhana-samabhivyähärät parasparäçrayaù prasajyeta |

tad evaà tädåça-pratyakñasyaiva pramäà prati vyabhicäre sama-vyäptäv api tad-vyabhicäraù | çabdasya nairapekñyam, yathä “daçamas tvam asi” ity ädäv eva | ätma-çakty-anurüpam eva ca tasya tena säcivya-karaëam, yathä héraka-guëa-viçeñam adåñöavadbhiù pärthivatvena sarvam eväçmädikaà dravyaà lauha-cchedyam ity anumätuà çakyate, na tu çruta-tädåça-guëakaà hérakaà tac-chedyam itéty ädau |

çabdasya tad-upamardakatvam, yathä—“vahni-taptam aìgaà vahni-täpena çämyati | çuëöhyädi-dravyaà jäöharägni-päkädau mädhuryädi-bhäg bhavati” ity ädau | tena pratipädite’numänenävirodhyatvam, yathä—“ekeveyam oñadhis tridoñaghné” ity ädau | tac-chaktibhir aspåçye’rthe çabdasyaiva sädhakatamatvam, yathä—graha-ceñöädäv eveti | tad

evaà mukhyayor eva tayor äbhäsékåtau, paräëi tu svayam evänapekñyäëi bhavanti, tasya [çabdasya] tayoç ca [pratyakñänumänayoç ca] anugatatvät |

atha tathätva-jïänärthaà täni ca darçyante | tatra devänäm åñéëäà ca vacanam ärñam | go-sadåço gavaya iti jïänam upamänam | pénatvam ahny-abhojini naktaà bhojitvaà gamayati, tad anyathä na bhavatéty artha-giroù kalpanaà yasya phalam asäv arthäpattiù | sannikarñaà vinä nendriyäëi gåhëanti, tasmät ghaöäbhäve pramäëaà tad-anupalabdhi-rüpo’bhäva eva | sahasre çataà sambhavatéti buddhau sambhävanaà sambhavaù | ajïäta-vaktå-kröägata päramparya-prasiddham aitihyam | aìguly-uttolanato ghaöa-daçakädi-jïäna-kåc ceñöeti |

kià ca, paçv-ädibhiç cäviçeñän na pratyakñädikaà jïänaà paramärtha-pramäpakam | dåçyete cäméñäm iñöäniñöayor darçana-ghräëädinä pravåtti-nivåtté | na ca teñäà käcit paramärtha-siddhiù | dåçyate cätibälänäà mätara-pitr-ädy-äpta-çabdäd eva sarva-jïäna-pravåttiù, taà vinä caikäkitayä rakñitänäà jaòa-mükateti | na ca vyavahära-siddhir iti ||9||

[10]

tatas täni na pramäëän - - - -éty anädi siddha sarva puruña paramparäsu - - -sarva laukikälaukika jïäna nidänatväd - - apräkåta vacana lakñaëo veda

- - - eväsmäkaà sarvätéta sarväçraya sarväcintyäçcarya svabhävaà vastu ||10||vividiñatäà pramäëam

sarva-saàvädiné : athaivaà çabdasya pramäëatve paryavasite ko’sau çabda iti vivecanéyam | tatra “bhramädi-rahitaà vacaù çabdaù” ity anenaiva paryäptir na syät | yathä sva-mati-gåhéte pakñe bhramädi-rahito’yam ayam eveti pratisvaà mata-bhede nirëayäbhäväpattes tathä tasyäpi çabdasya pratyakñävagamyatvena paränugatatväd aprämäëyäpatteù | tasmäd yo [çabdaù] nija-nija-vidvattäyai sarvair eväbhyasyate, yasyädhigamena sarveñäm api sarvaiva vidvattä bhavati, yat kåtayaiva parama-vidvattayä pratyakñädikam api çuddhaà syät, yaç cänäditvät svayam eva siddhaù, sa eva nikhilaitihya-müla-rüpo mahä-väkya-samudayaù çabdo’tra gåhyate | sa ca çästram eva | tac ca veda eva | ya evänädi-siddhaù sarva-käraëasya bhagavato’nädi-siddhaà punaù punaù såñöy-ädau tasmäd evävirbhütam apauruñeyaà väkyam | tad eva bhramädi-rahitaà sambhävitam | tac ca sarva-janakasya tasya ca sa-doña-deçäyävaçyakaà mantavyam | tad eva cävyabhicäri pramäëam | tac ca tat-kåpayä ko’pi ko’pi gåhëäti | kutarka-karkaçä müòhä vä tan na gåhëantu näma, teñäm apramä-padaà katham apayätu ? na ceçvara-vihita-vaidyakädi-çästram amatam | pramäëäbhäväd itaravad yätéti cen, na | pareñäà tad-anugatatväd eva çästratva-vyavahäraù | na ca buddhasyäpéçvaratve sati tad-väkyaà ca pramäëaà syäd iti väcyam | yena çästreëa tasya éçvaratvaà manyämahe, tenaiva tasya daitya-mohana-çästra-käritvenoktatvät |

atra [vedasya prämäëya-viñaye] väcaspatiç caivam äha [çaìkara-bhäñya-bhämaté-öékäyäm upodghäte]—“na ca jyeñöha-[agrajäta]-pramäëa-pratyakña-virodhämnäyaasaiva tad-apekñasyäprämänyam upacaritärthatvaà veti yuktam | asyäpauruñeyatayä niranta-samanta-doñäçaìkasya bodhakatayä ca svataù-siddha-pramäëa-bhävasya sva-kärya-pramitau paränapekñatvät | pramitäv anapekñatve’py utpattau pratyakñäpekñatvät | tad-virodhäd anutpatti-lakñaëam asyäprämäëyam iti cet, na | utpädakäpratidvandvitvät | na hy ägama-jïänaà säàvyavahärikaà pratyakñasya prämäëyam upahanti, yena käraëäbhävän na bhavet, api tu tättvikam | na ca tat tasyotpädakam atättvika-pramäëa-bhävebhyo’pi säàvyavahärikebhyaù [pramäëebhyaù] tattva-jïänotpatti-darçanät | yathä varëe hrasva-dérghatvädayo’nya-dharmä api samäropitäs tattva-pratipatti-hetavaù | na hi laukikä näga iti vä, nagaù iti vä padät kuïjaraà vä taruà vä pratipadyamänä bhavanti bhräntäù | na

cämanya-paraà väkyaà svärthe upacaritärthaà kartuà yuktam | uktaà hi—na vidhau paraù çabdärthaù [pü.mé. 1.2.19, çaìkara-bhäñye] iti | jyeñöhatvaà [agra-jätatvaà] cänapekñitasya vädhyatve hetur na tu bädhakatve, rajata-jïänasya jyäyasaù çukti-jïänena kanéyasä bädhaka-darçanät | tad-anapavädhane yad apabädhätmanas tasyotpatter anupapattiù | darçitaà ca tättvika-pramäëa-bhävasyänapekñitatvam | tathä ca päramarçaà sütraà—pürvaà daurbalyaà prakåtivat [pü.mé. 6.5.54] iti | tathä—

paurväparya-baléyastvaà tatra näma pratéyate |anyonya-nirapekñäëäà yatra janma dhiyäà bhavet || [ta.vä. 3.3.2]4 iti ||

atra säàvyavahärikam iti särvatrikam eva vyavahärikam iti jïeyam | kvacid upamardasya [arväcéna-jïänasya] darçitatväd eva çästratva-vyavahäraù | dåçyate cänyatra—süryädi-maëòalasya sükñmatasyä pratyakñékåtir apy anumäna-çabdäbhyäà bädhitä bhavatéti dürastha-vastunas tädåçatayä [sthülasya sükñmatayä] dåñöatväc chästra-prasiddhatväc ca | tad evaà sthite çré-vaiñëaväs tv eva vadanti | vedasya na präkåta-pratyakñädivad avidyävad viñaya-mätratvena yävad evävidyä tävad eva tad-vyavahäraù | sati vyavahäre prämäëyaà ceti mantavyam | apauruñeyatvän nityatvät, sarva-mukty-eka-käläbhävena [sarveñäà jévanmuktänäà yävat sadyo-videha-muktiù prapaïce avasthäne] tad-adhikäriëäà satatästitvät, parameçvara-prasädena parameçvaravad evävidyätétänäà cic-chakty-eka-vibhavänäm ätmärämäëäà pärñadänäm api brahmänandoparicaya-bhakti-paramänandena sämädi-päräyaëäder darçayiñyamäëatvät, çrémat-parameçvarasya sva-veda-maryädäm avalambyaiva muhuù såñöy-ädi-pravartakatväc ca | yeñäà tu puruña-jïäna-kalpitam eva vedädikaà sarvaà dvaitam, teñäm apauruñeyatväbhävät tata eva bhramädi-sambhavät svapna-praläpavad-vyavahära-siddhäv api prämäëyaà nopapädyata iti tan-matam avaidika-viçeña iti |

nanv arväg-jana-saàvädädi-darçanät kathaà tasyänäditvädi ? ucyate—ata eva ca nityatvaà [ve.sü. 1.3.29] ity atra sütre çäìkara-çäréraka-bhäñya-pramäëitäyäà çrutau çrüyate—yajïena väcaù padavéyam äyan täm anvavindy åñiñu praviñöäà [å.ve. 10.71.3] iti | småtau ca—

yugänte 'ntarhitän vedän setihäsän maharñayaù |lebhire tapasä pürvam anujïätäù svayambhuvä || [ma.bhä. 12.203.17] iti |

tasmän nitya-siddhasyaiva veda-çabdasya tatra tatra praveça eva, na tu tat-kartåkatä | tathä cänädi-siddha-vedänurüpaiva pratikalpaà tat-tan-nämädi-pravåttiù | tathä hi—samäna-näma-rüpatväc cävåttäv apy avirodho darçanät småteç ca [ve.sü. 1.3.30] ity atra tattva-väda-bhäñya-kådbhiù çré-madhväcäryair udähåtä çrutiù | süryäcandramasau dhätä yathä-pürvam akalpayat [å.ve. 10.190],

tathaiva niyamaù käle svarädi-niyamas tathä |tasmän nänédåçaà kväpi viçvam etad bhaviñyati || iti |

småtiç ca—anädi nidhanaà cähur akñaraà param eva ca |ädau veda-mayé divyä yataù sarväù pravåttayaù ||åñéëäà nämadheyäni yäç ca vedeñu såñöayaù |veda-çabdebhya evädau nirmame sa maeçvaraù || [ma.bhä. 12.217.49]

- - - - - atra çabda pürvaka såñöi prakrame çrutiç cädvaita çäréraka bhäñye darçitä— , etä iti vai prajäpatir devänusåjata asågrän iti manuñyän indava iti pitèn[ . .] | chä brä ity ädikä tathä sa bhür iti vyäharat sa bhümi m a såjata [ . . tai brä2.2.4.2] | - - (1.3.27) — ity ädikä ca tathä çré rämänuja çärérike darçitä ca vedena

4 kumärila-bhaööa-kåta-tantra-värtike.

- näma rüpe vyäkarot | satäsaté prajäpatiù iti ata evautpattike çabdasyärthena | sambandhe samäçrite nirapekñam eva vedasya prämäëyaà matam çabda iti

- -cen nätaù prabhavät prayakñänumänäbhyäm ity atra saàvädädi rüpa - - | prakriyä tu çrotå bodha saukaryakaréti sämaïjasyam eva bhajate tasmäd

- - - - vedäkhyaà çästraà pramäëaà tat tal lakñaëa hénatvät tad viruddhatväc ||10||cävaidika tu çästraà na pramäëam

[11]

tac cänumataà— tarkäpratiñöhänät [ . . 2.1.11] , bra sü ity ädau acintyäù khalu ye bhävä na täàs tarkeëa yojayet [ . . 6.5.12] ma bhä ity ädau, -çästra yonitvät [ . . 1.1.3] bra sü ity ädau, -çrutes tu çabda mülatvät

[ . . 2.1.27] | bra sü ity ädau

- - | pitå deva manuñyäëäà vedaç cakñus taveçvara ’ çreyas tv anupalabdhe rthe sädhy - || a sädhanayor api [bhä.

11.20.4] ity ädau ||11||

sarva-saàvädiné : yeñäà veçvara-kalpanä nästi, teñäm api çästrasyäty-arväg-jana-kåtatvena prasiddhatväd anädy avicchinna-veda-pralopana-bhüyiñöha-våttitvenänädi-siddha-varëäçrama-lopi-caritreëa varëaà ca taà taà nijännädinä vilupyaiva sva-goñöhéñu sampädanena cärväcénatvenaivävagatatvät tat [çästraà] kenäpy adhunaivotthäpitam ity eva sphuöam äyäti |

nanu vede'pi gräväëaù plavante, måd abravéd äpo'bruvan ity-ädi-darçanäd anäptatvam iva [asatya-vaktåtvam iva] pratéyate? ucyate—karma-viçeñäìga-bhütänäà grävaëäà [karma-phala-däne] vérya-vardhanäya stutir iyam | sä ca çré-räma-kalpita-setu-bandhädau prasiddhatvena yathävad eveti na doñaù | tathä måd abravéd äpo'bruvan ity ädau tat-tad-abhimäni-devataiva vyapadiçyata iti jïeyam |

tad evaà sarvatraiva sarvathaiväpta eva vedaù | kintu sarvajïeçvara-vacanatvenäsarvajïa-jévair durühatvät tat-prabhäva-labdha-pratyakña-viçeñavadbhir eva sarvatra tad-anubhave çakyate, na tu tärkikaiù | tad uktaà puruñottama-tantre—

çästrärtha-yukto'nubhavaù pramäëaà tüttamaà matam | anumädyä na svatanträù pramäëa-padavéà yayuù || iti |

tathaiva mataà brahma-sütra-käraiù—tarkäpratiñöhänät [bra.sü. 2.1.11], çrutes tu çabda-mülatvät [bra.sü. 2.1.27] ity ädau | tathä ca çrutiù—naiñä tarkeëa matir äpaneyä proktä'nyenaiva sujïänäya preñöha [ka.u. 1.2.9], néhäreëa prävåtä jalpyäç ca [åk saà 10.82.7] ity ädyäù | jalpa-pravåttäs tärkikä iti çruti-padärthaù | ata eva varäha-puräëe—

sarvatra çakyate kartum ägamaà hi vinänumä | tasmän na sä çaktimaté vinägamam udékñitum || iti |

advaita-vädibhiç coktam—

yatnenäpädito'py arthaù kuçalair anumätåbhiù |

abhiyuktatarair anyair anyathaivopapädyate || [väpuruñärtha.5 1.34] iti |

advaita-çärérake'pi—“na ca çakyante atétän ägata-vartamänäs tärkikä ekasmin deçe käle ca samähartuà yena tadéyaà mataà samyag-jïänam iti pratipadyemahi | vedasya ca nityatve vijïänotpatti-hetutve ca sati vyavasthita-viñayärthatvopapatteù | taj-janitasya jïänasya ca samyaktvam atétän ägata-vartamänaiù sarvair api tärkikair apahnotum açakyam” [bra.sü. 2.1.11, çä.bhä.] iti |

yat tv ägame kvacit tarkeëa bodhanä dåçyate, tat tatraiva çobhanam, ägama-rüpatvät, bodhana-saukaryärtha-mätroddiñöa-tarkatvät | yadi ca yat tarkeëa sidhyati, tad eva veda-vacanaà pramäëam iti syät, tadä tarka evästäm, kià vedeneti vaidika-manyä api te bähyä evety ayam abhipräyaù sarvatra | ata eva teñäà çågälatvam eva gatir ity uktaà bhärate [ma.bhä.6 12.180.47-49] |

yat tu çrotavyo mantavya [bå.ä.u. 2.4.5] ity ädiñu mananaà näma tarko'ìgékåtaù, tatraivam uktaà yathä kürma-puräëe—

pürväparävirodhena ko nvartho'bhimato bhavet | ity-ädyam ühanaà tarkaù çuñka-tarkaà ca varjayet || iti |

athaivaà sarveñäà veda-vakyänäà prämäëya eva sthite kecid evam ähuù, kärya evärthe vedasya prämäëyam, na siddhe tatraiva [kriyänvita-vede] çakti-tätparyayor avadhäritatvät | tatra çaktir yathä—uttama-våddhena madhyama-våddham uddiçya gämänaya [sä.da. 2.7] ity ukte taà gavänayana-pravåttam upalabhya bälo'sya vacasaù säsnädimat-piëòänayanam arthaù iti pratipadyate | anantaraà gäà cäraya, açvam änaya ity ädäv äväpodväpäbhyäà [goçcäraëänayäbhyäm] go-çabdasya säsnädimän arthaù, änayana-çabdasya ca äharaëam arthaù iti saìketam avadhärayati | tataù prathamata eva käryänvita eva pravåttes tatraiva çakti-grahaù | tathä ca tätparyam api tatraiva bhavet |

atrocyate—siddhe çakty-abhävaù kutaù? kià saìgati-grähaka-vyavahärasya siddhe ‘bhävät? taträpi [artha-sambandhät] kärya-saàsargitväd vä? nädyaù, putras te jätaù ity ädi-väkya-janyasya piträdi-çrotå-vyavahära-mukha-vikäçäder darçanät | näpi dvitéyaù, kärya-saàsargitvasya putra-janmädäv abhävät | na cäträpi taà [tava jäta-putraà] paçya ity ädikaà käryaà kalpyam, tat-kalpakäbhävät | präthamika-käryänvita-çakti-grahänupapattir eva tat-kalpiketi cet? na | käryänvite väkye çakti-grahäsiddheù, kärya-pada eva käryänvitatväbhävena vyabhicärät, yogyetaränvitatva-mätreëa saìgati-grahopapattau viçeñaëa-vaiyarthyäc ca | na ca kärye käryäntaränvitatvam astéti väcyam, tad-anvitatväyogäd anavasthäpatteç ca | na ca käryänvitatva eva präthamika-çakti-graha-niyamaù | [käryänvita-vyatirikta]-siddha-[pada]-nirdeçe'pi bälaka-vyutpattir dåçyate idaà vastram ity ädau | tasmät siddhe siddhäyäà çaktau dåñöe ca çrotå-pratéti-virodhäbhäve vaktus tätparyam api tatra setsyatéti siddhavan-nirdiñöänäm upaniñadädénäm api svärthe prämäëyam asty eva |

tad uktam—“tasmän manträrtha-vädayor anya-paratve'pi svärthe prämäëyaà bhavaty eva | tad yadi sva-rasata eva niñpratibandham avadhärita-rüpam anadhigata-viñayaà ca vijïänam utpadyate çabdät, tad-antareëäpi tätparyaà tasya prämäëyaà kià na syät? tat-saìgäna-vigänayoù [vandana-nindanayoù] punar anuväda-guëa-vädatve, upaniñadäà punar ananya-çeñatväd apästa-samastänartham anantänandaika-rasam anadhigatam ätma-tattvaà gamayanténäà pramänäntara-virodhe'pi [viruddhasya pratyakñädi-pramäëasya] tasyaiväbhäsé-karaëena ca svärtha eva prämäëyam” [bhagavan-näma-kaumudé 1.13] iti |

5 bhartåhari-kåta-väkyapadéye.6 çänti-parvaëi kaçyapa-çågäla-saàväde.

tad evaà sarvasminn api vedätmake çabde svärthaà prati prämäëyam upalabdhe, sa katham arthaà prasüta ? iti vivriyate—tatra varëänäm äçu vinäçitvän närthaà janayituà çaktiù sambhavati | tataç ca pürva-pürväkñara-janya-saàskäravad antyäkñarasyaivärtha-pratyäyakatvaà manyante | te ca saàskäräù kärya-mätra-pratyäyitäù, apratyakñatvät | saàskära-käryasya smaraëasya krama-vartitvät samudäya-pratyayäbhävän näntya-varëasyäpy artha-pratyäyakatvam ity abhipretyäpare tu sphoöam eva tat-pratyäyakam ähuù—“sa ca varëänäm anekatvenaika-pratyayänupapatter ekaika-varëa-pratyayähita-saàskära-béje'ntya-varëa-pratyaya-janita-paripäke pratyayiny eka-pratyaya-viñayatayä jhaöiti pratyavabhäsate |” [bra.sü. 1.3.28, çä.bhä.]

ata eva sphoöa-rüpatväd vedasya nityatvaà “tasya pratyuccäraëaà pratyabhijïäyamänatvät” [bra.sü. 1.3.28, çä.bhä.] | vedäntinas tu, “varëä eva tu çabda iti bhagavän upavarña” [jaiminé-kåtäyäà dvädaça-lakñaëyäà 1.5.5., çabara-kåta-bhäñye] ity etaà nyäyam anusåtya “dvir-go”-çabdo'yam uccäritaù | na tu dvau go-çabdäv ity ekataiva sarvaiù pratyabhijïäyamänatväd varëätmakänäm eva çabdänäà nityatvam aìgékåtya te ca varëäù pipélikä-paìktivat kramädy-anugåhétärtha-viçeña-sambaddhäù santaù sva-vyavahäre'py ekaika-varëa-grahaëänantaraà samasta-varëa-pratyaya-darçinyäà buddhau tädåçam eva pratyavabhäsamänäs taà tam artham avyabhicäreëa pratyäyiñyantéty ato varëa-vädinäà laghäyasé kalpanä syät | sphoöa-vädinäà tu dåñöa-hänir adåñöa-kalpanä ca | tathä varëäç ceme krameëa gåhyamänäù sphoöaà vyaïjayanti | sa sphoöo'rthaà vyanaktéti garéyasé kalpanä syäd iti manyante |

tad evaà varëa-rüpäëäm eva veda-çabdänäà nityatvam artha-pratyäyakatvaà cäìgékåtam | tatra mukhyä-lakñaëä-guëa-bhedena tridhä çabda-våttiù | mukhyäpi rüòhi-yoga-bhedena dvidhä | rüòhiù svarüpeëa jätyä guëena vä nirdeçärhe vastuni saàjïä-saàjïi-saìketena pravartate | yathä—“òitthaù [käñöha-mayo hasté] gauù çuklaù” |

lakñaëä tenaiva saìketenäbhihitärthasambandhiné | yathä “gaìgäyäà ghoñaù” | iyaà punas tridhä—ajahat-svärthä, jahat-svärthä, jahad-ajahat-svärthä ca | yathä [krameëa] “çveto dhävati”, “gaìgäyäà ghoñaù”, “so'yaà devadattaù” iti | çré-rämänujädibhis tv antyä na manyate, tat tu tad-grantheñv evänveñöavyam | [so'yaà devadatta iti dåñöänte] sa iti padena tat-kälänubhüta ucyate | ayam itédäném anubhüyamäna ucyate | atra dvayor anvaye virodha eva nästi, kathaà lakñaëä syäd iti saàkñepaù |

gauëé cäbhihitärtha-lakñita-guëa-yukte tat-sadåçe | yathä “siàho devadattaù” |

yathähuù—abhidheyävinä-bhüta-pravåttir lakñaëeñyate | lakñyamäëa-guëair yogäd våtter iñöä tu gauëatä || [ta.vä. 1.4.22] iti |

iha “lakñaëä” ca “rüòhià” prayojanaà väpekñyaiva bhavati | ädye yathä “kaliìgaù sähasikaù” | ante yathä “gaìgäyäà ghoñaù” [ghoña-niväsaù] | atra taöasya çétalatva-pävanatväder bodhanaà prayojanam | gauëyäà tu prayojanam eväpekñyam | yathä “gaur vähékaù”, ajïatvädy-atiçayabodhanam atra prayojanam | yogas tu etat trividha-våtti-pratipädita-padärthayoù prakåti-pratyayärthayor yogena | yathä “paìkajam”, “aupagavaù”, “päcakaù” |

vyaïjanäbhidhä ca våttir manyate | yathä “gaìgäyäà ghoñaù” ity ukte tan-niväsa-bhütasya taöasya çétalatva-pävanatvädikaà gamyam ity ädi | tad uktam—“çabda-buddhi-karmaëäà viramya vyäpäräbhäva iti nayenäbhidhä-lakñaëä-tätparyäkhyäsu tisåñu våttiñu svaà svam arthaà bodhayitvopakñéëäsu yayänyo'rtho bodhyate, sä çabdasyärthasya prakåti-pratyayädeç ca çaktir vyaïjana-nigamana-dhvanana-pratyäyana-bhäväbhipräyädi-vyapadeça-viñayä vyaïjanä näma” [sä.da. 2.19, våtti] iti |

athaitäç ca våttayaù pada-väkyatvam äpanneñv eva çabdeñu tat-tad-arthaà bodhayitum udayante | tasya padatvaà ca vibhakty-arthäliìganena jäyate | täni ca punar-väkyatäm

äpadya viçeñärthaà bodhayanti—väkyaà syäd yogyatäkäìkñäsatti-yuktaù padoccayaù [sä.da. 2.1] | tatra, “yogyatä—padärthänäà paraspara-sambandhe bädhäbhavaù | anyathä “vahninä siïcati” ity api väkyaà syät” | prajäpatir ätmano vapäm upäkhidat [tai.sa. 2.5.1] ity ädau tu tad-vidhänäm acintya-prabhävatväd yogyatä'sty eva |

“äkäìkñä pratéti-paryavasäna-virahaù çrotå-jijïäsä-rüpaù | anyathä ‘gaur açvaù’, ‘puruño hasté’ ity ädénäm api väkyatvaà syät | [tatraiva] äsattiù—buddhy-avicchedaù | anyathedäném uccäritasya devadatta-padasya dinäntaroccäritena gacchatéti-padena saìgatiù syät | aträkäìkñä-yogyatayor ätmärtha-dharmatve'pi padoccaya-dharmatvam upacärät” [sä.da. 2.1 våttiù] iti |

tac ca väkyaà mahä-väkyänugatam | mahä-väkyaà ca väkya-samudäyaù | asyärthas tüpakramopasaàhärädibhir evävadhäryate | tathä hi [bra.sü. 1.1.47 mädhva-bhäñya-dhåta-båhat-saàhitä-väkyam]—

upakramopasaàhäräv abhyäso'pürvatä phalam | arthavädopapatté ca liìgaà tätparya-nirëaye ||

(1) upakramopasaàhärayor eka-rüpatvam, (2) [abhyäsaù] paunaùpunyam, (3) [apürvatä] anadhigatatvam, (4) phalaà prayojanam, (5) [artha-vädaù] praçaàsä, (6) [upapattiù] yuktimattvaà ceti ñaò-vidhäni tätparya-liìgäni | evam anvaya-vyatirekäbhyäà gati-sämänyenäpi mahä-väkyärtho'vagantavyaù | atra yuktimattvaà näma na çuñka-tarkänugåhétatvam, kintu tac-chästroditaà kathaïcit tat-sambhävanä-mätraà lakñaëaà çästra-vaiyarthya-prasaìgäd eva |

yatra tu väkyäntareëaiva virodhaù syät tatra baläbalatvaà vivecanéyam | tac ca (1) çästra-gatam, (2) vacana-gataà ca | (1) pürvaà [çästra-gataà] yathä, çruti-småti-virodhe tu çrutir eva baléyasé ity ädi | uttaraà ca [vacana-gataà ca] yathä, çruti-liìga-väkya-prakaraëa-sthäna-samäkhyänäà samaväye pära-daurbalyam artha-viprakarñät [pü.mé.sü. 3.3.14] ity ädi | niruktäni caitäni—

çrutiç ca çabdaù kñamatä liìgamväkyaà padäny eva tu saàhitäni | sä prakriyä yat karaëaà sa-käìkñam, sthänaà kramo yoga-balaà samäkhyä || iti |

tac ca virodhitvaà parokña-vädädi-nibandhanaà cintayatvetara-väkyasya balavad-väkyänugato'rthaç cintanéyaù |

idaà pratipädyasyäcintyatve eva yukti-düratvaà vyäkhyätam—acintyäù khalu ye bhävä na täàs tarkeëa yojayet [ma.bhä. 6.6.11, skande ca] ity-ädi-darçanena | cintyatve tu yuktir apy avakäçaà labhate, cel labhatäm, na taträsmäkam ägraha iti sarvathä vedasyaiva prämäëyam | tad uktaà çaìkara-çärérake'pi—“ägama-balena brahma-vädé käraëädi-svarüpaà nirüpayati, nävaçyaà tasya [anumänasya] yathä-dåñöaà sarvam abhyupagataà mantavyam” [bra.sü. 2.2.38] iti |

tad evaà vedo nämälaukikaù çabdas tasya paramaà pratipadyaà yat tad alaukikatväd acintyam eva bhaviñyati | tasmiàs tv anveñöavye tad-upakramädibhiù sarveñäm apy upari yad upapadyate, tad evopäsyam iti ||11||

[12]

- tatra ca veda çabdasya samprati duñpäratväd duradhigamärthatväc - - - -ca tad artha nirëäyakänäà munénäm api paraspara virodhäd veda

- - rüpo vedärtha nirëäyakaç cetihäsa puräëätmakaù çabda eva | - - ’ -vicäraëéyaù tatra ca yo vä veda çabdo nätma viditaù so pi tad

| dåñöyänumeya eveti samprati tasyaiva pramotpädakatvaà sthitam tathä hi mahäbhärate mänavéye7 —ca - itihäsa puräëäbhyäà vedaà

samupabåàhayet [ . . 1.1.267] | | ma bhä iti püraëät puräëam iti cänyatra | na cävedena vedasya båàhaëaà sambhavati na hy aparipürëasya

- | kanaka valayasya trapuëä püraëaà yujyate

nanu, - yadi veda çabdaù puräëam itihäsaà copädatte, tarhi puräëamanyad8 ? , - anveñaëéyam yadi tu na na tarhétihäsa puräëayor abhedo

vedena ? — - - -ucyate viçiñöaikärtha pratipädaka pada ’ kadambasyäpauruñeyatväd abhede pi svara-krama- -bhedäd bheda

’ | - nirdeço py upapadyate åg ädibhiù samam anayor - apauruñeyatvenäbhedo mädhyandina çrutäv eva vyajyate evaà vä

’ - - are sya mahato bhütasya niçvasitam etad yad åg vedo yajur vedaù- ’ säma vedo tharväìgirasa itihäsaù puräëaà [ . . . 2.4.10] bå ä u i ty ||ädinä

12||

sarva-saàvädiné : athaivaà pramäëa-nirëaye sthite'pi punar äçaìkyottara-pakñaà darçayati—“tatra ca veda-çabdasya” iti | “samprati” kalau | apracarad-rüpatvena durmedhastvena ca “duñpäratvät” ||12||

[15]

-tathaiva darçitaà veda saha- bhävena - -çiva puräëasya väyavéyasaàhitäyäm—

|saìkñipya caturo vedäàç caturdhä vyabhajat prabhuù- - ||vyasta vedatayä khyäto veda vyäsa iti småtaù

- |puräëam api saìkñiptaà caturlakña pramäëataù - - - || adyäpy amartya loke tu çata koöi pravistaram [çi.pu. 1.33-34]

| saìkñiptam ity atra teneti çeñaù skändam ägneyam ity ädi - | samäkhyäs tu pravacana nibandhanäù käöhakädivat änupürvér

- | - nirmäëa nibandhanä vä tasmät kvacid anityatva çravaëaà tv- | - ävirbhäva tirobhäväpekñayä tad evam itihäsa puräëayor vedatvaà

7 ayaà çloko mänavéye8 anyavad iti kvacit paöhyate.

| | - - - -siddham tathäpi sütädénäm adhikäraù sakala nigama vallé sat- - - | phala çré kåñëa nämavat yathoktaà - —prabhäsa khaëòe

- madhura madhuram etan maìgalaà maìgalänäà- - - - - |sakala nigama vallé sat phalaà cit svarüpam

sakåd api parigétaà çraddhayä helayä vä- - - ||bhågu vara nara mätraà tärayet kåñëa näma ||iti

yathä coktaà - —viñëu dharme- ’ - - ’ |åg vedo tha yajur vedaù säma vedo py atharvaëaù

- || adhétäs tena yenoktaà hair ity akñara dvayam |iti

- atha vedärtha nirëäyakatvaà ca vaiñëave—

- |bhärata vyapadeçena hy ämnäyärthaù pradarçitaù || vedäù pratiñöhitäù sarve puräëe nätra saàçayaù |ity ädau

- - ’ kià ca vedärtha dépakänäà çästräëäà madhya pätitäbhyupagame py- | ävirbhävaka vaiçiñöyät tayor eva vaiçiñöyam yathä —pädme

dvaipäyanena yad buddhaà |brahmädyais tan na budhyate

- sarva buddhaà sa vai veda -tad buddhaà nänya gocaraù ||15||

sarva-saàvädiné : upasaàharati—tad evaà vedatvaà siddham iti | ata eva småty-anavakäça-doña-prasaìga iti cen nänya-småty-anavakäça-doña-prasaìgät [bra.sü. 2.1.1] ity anena nyäyenäpy anyatra småtivat småty-antara-virodha-dåñöatvaà ca näträpatati |

nanu, na ca smärtam atad-dharmäbhiläpät [bra.sü. 1.2.20] ity atra pradhänaà småty-uktam eva | na ca çrautam iti pratipädayatä çré-bädaräyaëena puräëänäm api prädhänika-prakriyatvät småtitvaà bodhyate? na | tatra svatantraà yat pradhänam, tad eva niñedhayatä tena pradhäna-svätantrya-pratipädakaà säàkhya-darçanam eva småtitvena manyate | tad-adhénatväd arthavad [bra.sü. 1.4.3] iti süträntareëa hi parameçvarädhénatayä viçrutam avyäkåtädy-apara-paryäyaà-manyatayeva pradhänam | tathä ca puräëe dåñöam iti na småti-sädhäraëyaà tasyeti vedatvam eva sthitam ||15||

[18]

- - - tad evaà sati tat tat kalpa kathämayatvenaiva mätsya eva - - | prasiddhänäà tat tat puräëänäà vyavasthä jïäpitä täratamyaà tu

- | - kathaà syät yenetara nirëayaù kriyeta sattvädi täratamyenaiveti, cet sattvät saïjäyate jïänaà [ 14.17] gétä iti -sattvaà yad brahma

darçanam i - ti ca nyäyät sättvikam eva puräëädika paramärtha jïänäya | ’ - prablama ity äyätam tathäpi paramärthe pi nänä bhaìgyä

| vipratipadyamänänäà samädhänäya kià syät yadi sarvasyäpi - - vedasya puräëasya cärtha nirëayäya tenaiva çré bhagavatä vyäsena

- brahma sütraà - ’ kåtaà tad avalokanenaiva sarvo rtho nirëaye ity | - - - | ucyate tarhi nänya sütrakära muny anugatair manyeta kià

- - cätyanta güòhärthänäm alpäkñaräëäà tat süträëäm anyärthatvaà | | kaçcid äcakñéta tataù katarad ivätra samädhänam tad eva

- samädheyaà yady ekatamam eva puräëa lakñaëam apauruñeyaà - - - -çästraà sarva vedetihäsa puräëänäm artha säraà brahma

- | sütropajévyaà ca bhavad bhuvi sampürëaà pracarad rüpaà syät , - - satyam uktam yata eva ca sarva pramäëänäà cakravarti bhütam

- asmad abhimataà - çrémad bhägavatam e ||18||vodbhävitaà bhavatä

sarva-saàvädiné : nanu brahma-sütrasyäpi vedäntar-bhütatvaà çrüyate ity äçaìkyäha—kià cätyanta- [mü. 1] iti ||18||

[20]

evaà -skände prabhäsa khaëòe ca yaträdhikåtya gäyatrém i | ty ädi

| särasvatasya kalpasya madhye ye syur narämaräù- ||sad våttänodbhavaà loke tac ca bhägavataà småtam

likhitvä tac ca | ity ädi - añöädaça sahasräëi puräëaà tat prakértitam iti —puräëäntaraà ca

’ - - - |grantho ñöädaça sähasro dvädaça skandha sammitaù- - - |hayagréva brahma vidyä yatra våtra vadhas tathä

|| gäyatryä ca samärambhas tad vai bhägavataà viduù |iti

- - - - -atra hayagréva brahma vidyä iti våtra vadha sähacaryeëa näräyaëa | - | varmaivocyate hayagréva çabdenäträçvaçirä dadhécir evocyate

- - | -tenaiva ca pravartitä näräyaëa varmäkhyä brahma vidyä tasyäçva çirastvaà ca ñañöhe - yad vä açva çiro näma [bhä.pu. 6.9.52] ity atra

- - —prasiddhaà näräyaëa varmaëo brahma vidyätvaà ca

|etac chrutvä tathoväca dadhyaì ätharvaëas tayoù - - ’ - || pravargyaà brahma vidyäà ca sat kåto satya çaìkitaù iti

- | - -öékotthäpita vacanena ceti çrémad bhägavatasya bhagavat - | priyatvena bhägavatäbhéñöatvena ca parama sättvikatvam yathä

pädme - —ambaréñaà prati gautama praçnaù

|puräëaà tvaà bhägavataà paöhase purato hareù - caritaà daitya räjasya prahlädasya ca bhüpate || [pa.pu.]

tatraiva -vaïjulé mähätmye —tasya tasminn upadeçaù

|rätrau tu jägaraù käryaù çrotavyä vaiñëavé kathä - |gétänäm asahasraà ca puräëaà çuka bhäñitam

- |paöhitavyaà prayatnena hareù santoña käraëam | [pa.pu.]

—tatraivänyatra

- |ambaréña çuka proktaà nityaà bhägavataà çåëu - - || paöhasva sva mukhenaiva yadécchasi bhava kñayam [pa.pu.]

skände - - —prahläda saàhitäyäà dvärakä mähätmye

- - |çrémad bhägavataà bhaktyä paöhate hari sannidhau - - -jägare tat padaà yäti kula vånda samanvitaù ||20||

sarva-saàvädiné : çré-bhägavata-svarüpa-jïäne pramäëäntaram äha—evaà skända iti | “yatra” ity ädikaà ca padyaà yathä mätsyam eva jïeyam | särasvatasya iti tat-kalpa-madhye yä bhagaval-léläs tat-sambandhinaù |

“ye syur narämaräù” [skändhe prabhäsa-khaëòe] iti kalpäntara-bhagavat-kathä tu tatra präyiky evety arthaù | sä ca pädma-kalpam atho çåëu ity ädyä | yatra viçeña-väkyam, tatränyatra kvacid eveti jïeyam | atra prabhäsa-khaëòe yad añöädaça-puräëävirbhävänantaram eva bhärataà prakäçitam iti çrüyate, tad bhägavata-virodhät, bhäratärtha-vinirëayaù [gäruòoktau] iti çré-bhägavata-mähätmya-virodhäc ca | pürvaà kåtam api bhärataà tat-paçcäj janamejayädiñu pracäritam ity apekñyaiva jïeyam | tad evaà pramäëa-prakaraëaà vyäkhyätam ||20||

atha prameya-prakaraëam

[1]

atha namaskurvann9 eva tathäbhütasya - çrémad bhägavatasya- - - - tätparya tad vaktur hådaya niñöhä paryälocanayä saìkñepatas tävan

—nirdhärayati

- - - - ’ sva sukha nibhåta cetäs tad vyudastäny abhävo py-ajita rucira- - |léläkåñöa säras tadéyam

- vyatanuta kåpayä yas tattva dépaà puräëaà - - - ’ || tam akhila våjina ghnaà vyäsa sünuà nato smi

[bhä. .pu 12.12.69]

- - —öékä ca çrédhara svämi viracitä - | -çré guruà namaskaroti sva | sukhenaiva nibhåtaà pürëaà ceto yasya saù tenaiva

’ ’ vyudasto nyasmin bhävo bhävanä yasya tathäbhüto py ajitasya - - ruciräbhir léläbhir äkåñöaù säraù sva sukha gataà dhairyaà yasya

| - - - saù tattva dépaà paramärtha prakäçakaà çré bhägavataà yo ’ vyatanuta taà nato smi | ity eñä

- evam eva dvitéye tad väkyam eva präyeëa munayo räjan [bhä.pu. 2.1.7] - - | - -ity ädi padya trayam anusandheyam aträkhila våjinaà tädåça

| -bhävasya pratkülam udäsénaà ca jïeyam tad evam iha sambandhi - tattvaà brahmänandäd api prakåñöo rucira lélävaçiñöaù çrémän ajita

| - - -eva sa ca pürëatvena mukhyatayä çré kåñëa saàjïa eveti çré- | bädaräyaëa samädhau vyaktébhaviñyati tathä prayojanäkhyaù - - - - - puruñärthaç ca tädåça tad äsakti janakaà tal léläçravaëädi lakñaëaà

- | - -tad bhajanam evety äyätam atra vyäsa sünum iti brahma - - vaivartänusäreëa çré kåñëa varäj janmata eva mäyayä || tasyäspåñöatvaà sücitam

|| 12.12 || - - ||çré sütaù çré çaunakam 1||

sarva-saàvädiné : atha [müle] prameya-prakaraëärambhe'tha namaskurvann eveti sütra-sthänéyasyäbhäsa-väkyasya viñaya-sthänéya-çré-bhägavata-väkya-samäptäv aìka-vinyäsas tad-väkya-saìgati-gaëanä-paraù | sa ca çré-krama-sandarbhänukulo bhaviñyati | tatra tatra vyäkhyä-samäptau tv aìka-vinyäsa-viçeñasyäyam arthaù | [“sva-sukha-nibhåta-” iti padyasya vaktä] dvädaça-skandhe dvädaçädhyäye çré-sütaù ||29||

[2]

9 atra çré-guru-sad-bhakta-bhagavat-smaraëaà çubham | grantharambhe tu kartavyaà maìgalaà çiñöa-sammatam || iti yuktam uktaà ekasmin saàskaraëe sampädakaiù känäi-läla-adhikäri-mahodayaiù | atra-prabhåti samudayo ñaö-sandarbha eva prameya-prakaraëaà mantavyam || tasmät grantho’traivärabhyate ||

- - - - -tädåçam eva tätparyaà karisyamäëa tad grantha pratipädya tattva- - - - - nirëaya kåte tat pravaktå çré bädaräyaëa kåte samädhäv api

—saìkñepata eva nirdhärayati

- ’ |bhakti yogena manasi samyak praëihite male - ||apaçyat puruñaà pürëaà mäyäà ca tad apäçrayam

- |yayä sammohito jéva ätmänaà tri guëätmakam’ ’ - ||paro pi manute narthaà tat kåtaà cäbhipadyate

- |anarthopaçamaà säkñäd bhakti yogam adhokñaje - ||lokasyäjänato vidväàç cakre sätvata saàhitäm

- |yasyäà vai çrüyamäëäyäà kåñëe parama püruñe - - ||bhaktir utpadyate puàsaù çoka moha bhayäpahä

- |sa saàhitäà bhägavatéà kåtvänukramya cätma jam - || çukam adhyäpayäm äsa nivåtti nirataà muniù

[bhä.pu. 1.7.4-8]

—tatra - |sa vai nivåtti nirataù sarvatropekñako muniù

|| kasya vä båhatém etäm ätmärämaù samabhyasat [bhä.pu. 1.7.9]

- —iti çaunaka praçnänantaraà ca

|ätmärämäç ca munayo nirgranthä apy urukrame - - ||kurvanty ahaitukéà bhaktim ittham bhüta guëo hariù

- |harer guëäkñipta matir bhagavän bädaräyaëiù - - ||adhyagän mahad äkhyänaà nityaà viñëu jana priyaù [bhä.pu.

1.7.10-11]

- | bhakti yogena premëä

astv evam aìga bhagavän bhajatäà mukundo - |muktià dadäti karhicit sma na bhakti yogam | [bhä.pu. 5.6.18]

| ity atra prasiddheù praëihite samähite -samädhinänusmara tad viceñöitaà [bhä.pu. 1.5.13] - | -iti taà prati çré näradopadeçät pürëa

- —padasya mukta pragrahayä våttyä

’ |bhagavän iti çabdo yaà tathä puruña ity api ’ ||vartate nirupädhiç ca väsudeve khilätmani

iti -pädmottara khaëòa- , —vacanävañöambhena tathä

- ||käma kämo yajet somam akämaù puruñaà param - - - |akämaù sarva kämo vä mokña käma udära dhéù - || tévreëa bhakti yogena yajeta puruñaà param [bhä.pu. 2.3.9-10]

- - ity asya väkya dvayasya pürva väkye puruñaà paramätmänaà- - prakåty ekopädhim uttara väkye puruñaà pürëaà nirupädhim i ti

’ ||öékänusäreëa ca pürëaù puruño tra svayaà bhagavän ucyate 2a||10

sarva-saàvädiné : “bhakti-yogena” [bhä.pu. 1.7.4] ity ädi çaunakaà prati nirdhärayatéti cürëikä-väkyasyänvayät | evam uttaraträpi jïeyam ||2a|| (30)

[2*]

- - -yarhy eva yad ekaà cid rüpaà brahma mäyäçrayatä valitaà vidyä - - - mayaà tarhy eva tan mäyä viñayatäpannam avidyä paribhütaà cety - ’ | - -uktam iti jéveçvara vibhägo vagataù tataç ca svarüpa sämarthya

- vailakñaëyena tad dvitayaà mitho vilakñaëa svarüpam evety ägatam||2aà|| (35)

sarva-saàvädiné : etad-vyäkhyänte [mü. 2] yarhy eva yad ekam ity ädikaà çré-paramätma-sandarbhe [71] vivaraëéyam ||2aà|| (35)

[2l]

, kià ca yady aträbheda eva tätparyam abhaviñyat tarhy ekam eva , brahmäjïänena bhinnam jïänena tu tasya bhedamayaà duùkhaà

| - - viléyata ity apaçyad ity evävakñyat tathä çré bhagaval lélädénäà - - - ||västavatväbhäve sati çré çuka hådaya virodhaç ca jäyate 2l|| (41)

sarva-saàvädiné : atra çré-çuka-hådaya-virodhaç caivam—yadi bhagavato'py avidyä-mayam eva vaibhavaà syät tadä çré-çukasya tal-léläkåñöatvaà na syäd iti müle caivam agrato çré-bhagavat-sandarbhe [84] suñöhu vicärayiñyati ||2l|| (41)

10 31 , 1.7.4. 32 I would join section here as it is all commentary on Section starts commentary on 1.7.5.

[14]

- - - - asya çré bhägavatasya mahä puräëatva vyaïjaka lakñaëaà —prakäräntareëa ca vadann api tasyaiväçrayatvam äha dvayena

’ |sargo syätha visargaç ca våtté rakñäntaräëi ca ||vaàço vaàçänucaritaà saàsthä hetur apäçrayaù

- |daçabhir lakñaëair yuktaà puräëaà tad vido viduù - - - kecit païca vidhaà brahman mahad alpa vyavasthayä

|| [bhä.pu. 12.7.9-10]

| - —antaräëi manvantaräëi païca vidham

|sargaç ca pratisargaç ca vaàço manvantaräëi ca - || vaàçänucaritaà ceti puräëaà païca lakñaëam iti kecid vadanti

|

’ - [sargo syety ädikaà dvitéya skandha bhä.pu. 2.10.1-7] eva vyäkhyätam | - - - - asya çré bhägavatasya mahä puräëatva vyaïjaka lakñaëaà

—prakäräntareëa ca vadann api tasyaiväçrayatvam äha dvayena | | - —sarga iti antaräëi manvantaräëi païca vidham

|sargaç ca pratisargaç ca vaàço manvantaräëi ca - ||vaàçänucaritaà ceti puräëaà païca lakñaëam iti kecid vadanti

||

- - - - -sa ca mata bhedo mahad alpa vyavasthayä mahä puräëam alpa | puräëam iti bhinnädhikaraëatvena yadyapi - viñëu puräëädäv api

, daçäpi täni lakñyante tathäpi païcänäm eva prädhänyenoktatväd | - alpatvam atra daçänäm arthänäà skandheñu yathä kramaà praveço

, - | - na vivakñitaù teñäà dvädaça saìkhyatvät dvitéya skandhoktänäà - | teñäà tåtéyädiñu yathä saìkhyaà na samäveçaù nirodhädénäà

- | -daçamädiñv añöama varjam anyeñäm apy anyeñu yathokta | - lakñaëatayä samäveçanäçakyatväd eva tad uktaà çré svämibhir eva

—

- - - |daçame kåñëa sat kérti vitänäyopavarëyate- - - |dharma gläni nimittas tu nirodho duñöa bhübhujäm

- || präkåtädi caturdhä yo nirodhaù sa tu varëitaù ||iti

’ - - - ato tra skandhe çré kåñëa rüpasyäçrayasyaiva varëana prädhänyaà | —tair vivakñitam uktaà ca svayam eva daçame daçamaà lakñyam

- äçritäçraya vigraham i | | ti evam anyaträpy unneyam ataù präyaçaù’ sarve rthäù sarveñv eva skandheñu guëatvena vä mukhyatvena vä

| nirüpyanta ity eva teñäm abhimatam çrutenärthena cäïjasä [bhä.pu. 2.10.2] - - | ity atra ca tathaiva pratipannaà sarvatra tat tat sambhavät

- - | tataç ca prathama dvitéyayor api mahä puräëatäyäà praveçaù syät ||tasmät kramo na gåhétaù 14|| (61)

sarva-saàvädiné : sargo’syety ädi | ataù präyaçaù sarve’rthäù iti | tatra mukhyatvena (1) sargaù—dvitéya-tåtéya-skandhayoù, (2) visargaù—dvitéya-tåtéya-caturtha-skandhayoù, (3) kämäd våttiù—jagåhur yakña-rakñäàsi rätri-kñut-tåö-samudbhaväà [bhä.pu. 3.20.19] ity ädi väkyataù tåtéya-skandhe’pi | codanä-våttis tu saptamaikädaçayoù skandhayor varëäçramäcära-kathane [bhä.pu. 7.11, 11.17-18] | (4) rakñä—sarvatraiva, (5) manvantara—añöama-skandhädiñu, (6) vaàço (7) vaàçänucaritaà—caturtha-navama-skandhädiñu, (8) saàsthä—ekädaça-dvädaça-skandhayoù, (9) hetuù—çré-kapila-devädi-väkyataù tåtéyaikädaça-skandhädiñu, (10) apäçrayah—daçama-skandhädiñu jïeyaù ||61||

|naimittikaù präkåtiko nitya ätyantiko layaù saàstheti kavibhiù proktaç caturdhäsya svabhävataù

|| [bhä. .pu 12.7.17]

| | asya parameçvarasya svabhävataù çaktitaù ätyantika ity anena |muktir apy atra praveçitä

’ - - |hetur jévo sya sargäder avidyä karma kärakaù || yaà cänuçayinaà prähur avyäkåtam utäpare [bhä.pu.

12.7.18]

| | ’ - | hetur nimittam asya viçvasya yato yam avidyayä karma kärakaù - | yam eva hetuà kecic caitanya prädhänenänuçayinaà prähuù apara

- |upädhi prädhänyenävyäkåtam iti

- - |vyatirekänvayo yasya jägrat svapna suñuptiñu - || mäyämayeñu tad brahma jéva våttiñv apäçrayaù

[bhä. .pu 12.7.19]

- - - - - -çré bädaräyaëa samädhi labdhärtha virodhäd atra ca jéva çuddha | svarüpam eväçrayatvena na vyäkhyäyate kintv ayam evärthaù

- , - - -jägrad ädiñv avasthäsu mäyämayeñu mäyä çakti kalpiteñu mahad- | - -ädi dravyeñu ca kevala svarüpeëa vyatirekaù parama

-säkñitayänvayaç ca yasya tad brahma jévänäà våttiñu çudda | svarüpatayä sopädhitayä ca vartaneñu sthitiñv apäçrayaù sarvam

| , aty atikramyäçraya ity arthaù apa ity etat khalu varjane varjanaà | cätikrame paryavasyatéti

- - - -tad evam apäçrayäbhivyakti dvära bhütaà hetu çabda - - | vyapadiñöasya jévasya çuddha svarüpa jïänam äha dväbhyäm

- - |padärtheñu yathä dravyaà tan mätraà rüpa nämasu- || béjädi païcatäà täsu hy avasthäsu yutäyutam

- |virameta yadä cittaà hitvä våtti trayaà svayam - || yogena vä tad ätmänaà vedehäyä nivartate [bhä. .pu

12.7.20-21]

- rüpa nämätmakeñu padärtheñu ghaöädiñu yathä dravyaà påthivy-ädi- | - | yutam ayutaà ca bhavati kärya dåñöià vinäpy upalambhät

- - - tathä tan mätraà çuddhaà jéva caitanya mätraà vastu- garbhädhänädi païcatäntäsu navasv apy avasthäsv avidyayä yutaà

svatas tv ayutam iti çuddham ätmänam itthaà jïätvä nirviëëaù sann- | - apäçrayänusandhäna yogyo bhavatéty äha virameteti våtti trayaà

- - - | | jägrat svapna suñupti rüpam ätmänaà paramätmänam svayaà väsudeväder iva mäyämayatvänusandhänena devahüty- äder | - - -iväniñöhitena yogena vä tataç cehäyäs tad anuçélana vyatirikta

|| ceñöäyäù

|| 12.7 || - || ||çré sütaù uddiñöaù sambandhaù 15-24||

sarva-saàvädiné : pralaya-lakñaëam äha—naimittika [bhä.pu. 12.7.17] iti | eñäà [pralayänäà] lakñaëaà dvädaçe caturthädhyäye'nusandheyaà [bhä.pu. 12.4.3-38] | pralayas tu manvantaränte'pi bhavati | yathä çré-viñëu-dharmottare prathama-käëòe,

vajra uväca—manvantare parikñéëe yädåçé dvija jäyate | samavasthä mahäbhäga tädåçé vaktumarhasi ||märkaëòeya uväca—manvantare parikñéëe devä manvantareçvaräù | maharlokamathäsädya tiñöhanti gatakalmañäù ||manuç ca saha çakreëa deväç ca yadunandana | brahma-lokaà prapadyante punar-ävåtti-durlabham || åñayaç ca tathä sapta tatra tiñöhanti te sadä | adhikäraà vinä sarve sadåçäù parameñöhinaù ||bhü-talaà sakalaà vajra toya-rüpé maheçvaraù | ürmi-mälé mahävegaù sarvam ävåtya tiñöhati ||bhür-lokam äçritaà sarvaà tadä naçyati yädava | na vinaçyanti räjendra viçrutäù kula-parvatäù ||

atra kula-parvatä mahendra-malayety-ädayaù |

çeñaà vinaçyati jagat sthävaraà jaìgamaà ca yat | naur bhütvä tu mahé devé tadä yadu-kulodbhava ||dhärayaty atha béjäni sarväëy eväviçeñataù | äkarñati tu täà nävaà sthänät sthänaà tu lélayä ||karñamäëaà tu täà nävaà deva-devaà jagat-patim | stuvanti åñayaù sarva divyaiù karmabhir acyutam || ghürëamänas tadä matsyo jala-vegormi-saìkule | ghürëamänäà tu täà nävaà nayaty amita-vikramaù || himädri-çikhare nävaà baddhvä devo jagat-patiù | matsyas tv adåçyo bhavati te ca tiñöhanti tatragäù || kåta-tulyaà tadä kälaà tävat prakñälanaà småtam | äpaù çamam atho yänti yathä-pürvaà narädhipa | åñayaù manuçcaiva sarvaà kurvanti te tadä ||

manvantaränte jagatäm avasthä mayeritä te yadu-vånda-nätha | ataù paraà kià tava kértanéyaà samäsatas tad vada bhümi-päla || iti |

evaà sarva-manvantareñu saàhära ity-ädi-prakaraëaà çré-harivaàçe tadéya-öékäsu ca spañöam eva | ata eva païcama-ñañöha-manvantaränte çré-bhägavate'pi pralayo varëyate—

cäkñuñe tv antare präpte präk-sarge käla-vidrute | ya sasarje prajä iñöäù sa dakño daivacoditaù || [4.30.49] ity ädau ||

rüpaà sa jagåhe mätsyaà cäkñuñäntara-samplave | nävyäropya mahémayyäm apäd vaivasvataà manum || [bhä.pu. 1.3.15] ity ädau ca |

tathä ca bhärata-tätparye çré-madhväcäryäù—manvantara-pralaye matsya-rüpo vidyä-madän manave deva-deva [3.43] iti | dvädaçe çaunaka-väkye—

sa vä asmat-kulotpannaù kalpe'smin bhärgavottamaù | naivädhunäpi bhütänäà saàplavaù ko'pi jäyate || [bhä.pu. 12.8.3]

ity atra tad-asvékäras tu kalpänta-pralaya-viñaya eva, yena grastam idaà jagad [bhä.pu. 12.8.2] ity uktatvät, manvantara-pralaye bhävi-manvädénäm api sthiteç ca | sañöhe tu pralayo'nyasmän manvantaräd vilakñaëaù, trailokyasyaiva majjanät | tathä cäñöame çré-matsya-devenoktam—

trilokyäà léyamänäyäà saàvartämbhasi vai tadä | upasthäsyati nauù käcid viçälä tväà mayeritä || [bhä.pu. 8.24.33] iti |

etad apekñayaiva tatra çukenäpi yo'säv asmin mahä-kalpe [bhä.pu. 8.24.11] ity uktam | kalpa-çabdasya pralaya-mätra-väcitvät | mahac-chabdasya manvantaräntara-pralayäpekñatvät, samvarttaù pralayaù kalpaù kñayaù kalpänta ity api ity amaraù | atas trailokya-majjana-hetor eva dainandina-pralayavad brahmäpi tadä satya-yuga-samäna-käle pralaye çré-näräyaëa-näbhi-kamale viçrämyati | yata eva tatra viçramaëa-sämyät, yävad brähmé niçä [bhä.pu. 8.24.37] iti niçä-çabdaù prayuktaù | tatra ca trailokya-majjane'pi keñäïcid deväsurädénäm asamäpta-bhogänäà sthitis täà nävam älambyaiva | yad uktaà çré-matsya-devenaiva satyavrataà prati—

tvaà tävad oñadhéù sarvä béjäny uccävacäni ca | saptarñibhiù parivåtaù sarva-sattvopabåàhitaù || [bhä.pu. 8.24.34] iti |

tasmät siddhe manvantara-pralaye, tasyäpi naimittikatväc catuñöayänatiriktatvam | anyo'py akasmät pralayaù çrüyate yathä sväyambhuva-manvantara-såñöy-ärambhe, yathä sañöha-manvantara-madhye präcetasa-dakña-dauhitra-hiraëyäkña-vadhe | ubhayor aikyena kathanaà tu tåtéye lélä-säjätyenaiva jïeyam | yathä pädma-brähma-kalpayoù kvacit kvacit säìkaryam, tadvat | tasmät—nirodho'syänuçayanam ätmanaù saha çaktibhiù [bhä.pu. 2.10.6] ity etal-lakñaëam apy upalakñaëam eva nitya-pralaye'pi tad-avyäpteù ||15-24|| (63)

Bhagavat-sandarbhe

[1] | - - - - täv iti tau pürvokta rétyä prasiddhau çré bhagavat pärñada pravarau- - - ||1||çréla rüpa sanätanau guru varau

[3] | ||3||athaivam iti sattä prakäçaù

[7] - tasmai sva lokaà [ . . bhä pu 2.9.9] | - - , ity ädi atra çuddha sattva vicäre

sattvaà rajas tamaù [ . .bhä pu 12.8.45] - - - ity ädi märkaëòeya väkya dvaye — | kecid anyathä vyäcakñata ity atra präha arthäntare iti tad yathä11—

nanu brahma-rudräv api mamaiva mürté | ato mäm eva kim atyantam ädriyase ? taträha—sattvam iti | yad api yadyapi tavaiva mäyayä kåöa etä léläs tvayaiva dhåtäs tathäpi yä sattva-mayé, saiva praçäntyai mokñäya…

tad eva sad-äcäreëa draòhayati—tasmäd iti | he bhagavan ! tava çukläà tanuà çré-näräyaëäkhyäm | atha tävakänäà ca çukläà tanuà naräkhyäm | yad yasmät sätvatäù sattvam eva puruñasyeçvarasya rüpam uçanti manyante, na tv anyad rajas tamaç ceti | atra hetuù, yataù sattväl loko vaikuëöùäkhyo lokatve saty apy abhayaà ca bhoge saty apy ätma-sukhaà ca | [bhä.dé. 12.8.45-46] ity eñä ||

11 — .ity atra präha ga

—tad etat teñäm eva svärasyäntarädinä tyajati - bhagavad vigraham i |ti 12

- - - - - atha çré bhagavad ävirbhäve dvitéya skandha prakaraëa samäptäv asya | - —väkyasya cürëikätaù präg idaà vicäryam taträdvaita vädina evaà vadanti

- - - - | sajätéya vijätéya svagata bheda rahitaà jïänam eva paraà tattvam itivadanti [ . . 1.2.11] - , -bhä pu ity ädäv advaya padena labhyate tac ca bhäva

| - - - -sädhanam tarhy eva tasyädvaya viçeña labdhena sajätéyädi bheda | - -rähityenänantatvaà satyam upapadyate anyathä käraka sädhane jïeya

- - | - jïäna tat sädhanaiù pravibhäge säntatvam eva syät tathä kartå sädhane - jïänasya kartåtayä vikriyamäëasya karaëädi sädhane ca väsyädivad jaòatayä

| - - pratipannasyäsatyatvam eva ca syät tasmäj jïapty avabodha paryäyaà taj | jïänaà näma tattvaà çaktimad iti na yujyate

- - ? svarüpa bhütayaiva çaktyä yujyate iti cet ka svit svarüpa çaktiù sä ca kià- ? ? tad atiriktänatirktä vä ädye kathaà svarüpatvaà antye ca kathaà

? çaktitvaà

- -atha sädhitäyäà ca bhedena svarüpa çaktyäà tasyäù kathaà ñaòguëätmaka- , ? -bhaga mayatvaà yena tad bhagavän iti çabdyate tasya tattvasya jïäna- - | -mätra svarüpatvät säpi jïänaika svarüpaiva bhavitum arhati tataç ca tad

| - -viläsasya nänätvaà na sambhavati katham api nänätve ca éçitädi lakñaëa- |kriyä guëatvaà tasyä na yujyata eva

- - | kià ca néla pétädy äkäratvaà paricchinnatvaà ca tasya niñiddham samprati - - - - - - tu tat tad varëa täpa vicchinna caturbhujädy äkäratä ca katham

? - - , asyäìgékåtä api ca tat paricchadänäà dravya viçeñaëatvät vaikuëöhasya- , - - - loka viçeñatvät tatratya janänäà ca jéva viçeñatvät kathaà tad ädénäà

? - - tädåçatvaà tad evaà tasya tattvasya punar api tat tad avasthä svékäre- | hasti snänam iva sarvaà jätam tasmäd yä çaktiù käryänyathänupapattyä

, , -pratéyate sä tattvätattväbhyäm anirvacanéyatvena mithyaiva na tu svarüpa | - | - -bhütä tan mayaà ca bhagädikam atropalakñaëam eveti jahad ajahal

- |lakñaëaiva tenädvaya jïänena bhagavataù sämänädhikaraëyaà yuktam iti

12 - - , -tat sattvaà çré bhagavad vigrahe pratiñiddham tathäpy atra sattvam iti yä mäyä rajas | - -tamaç ceti ca yä mäyä täbhyäà mäyäbhyäà kåtä iti yojyam tatra sattva çabdena sva

| - , - - sattäbhäsakaà sattvam guëa sattväd vilakñaëam ity uktaà çuddha sattva mayaà- - - || triguëätmaka prakåti dravya vilakñaëaà vivakñitam itthaà yojanärtham eva ity ädi

12.8.45 - . bhägavata véra räghaväcäryaù

- — - -çré vaiñëaväs tv evaà vadanti bhäva svarüpasyaiva tasya tattvasya gale-gåhéta nyäyena13 -svarüpa çaktis14 , tävad avaçyam eva tair apy aìgékäryä

- - - | jagad ädi kärya darçanena tasyä avaçyambhävät kaivalye ca doñäpatter iti

, - - tathä hi çaktir näma käryänyathänupapatti siddhau vastuno dharma viçeñaù| 7 - , -sä tu sarv n upädäne nimitte ca käraëe svarüpa bhütaiva mantavyä kärya

- - - - | viçeñotpattau tat käraëatvena vastu viçeña svékäränarthakya prasaìgät’ - - , vivarte pi rajatädi sphürtäv adhiñöhänaà çukty ädikam eväìgékriyate na | ’ - , , cäìärädi prastute pi brahmaëa eva jagad adhiñöhänatvaà na tv anyasyeti - |tathaiva svarüpa çaktitvaà viditam

, - - ? , kià ca tad rüpe vivarte brahmaëaù kiïcit karatvam asti nästi vä nästi cet , - - ? , ajïänenaiva vivartatäà kià tad atirikta tad aìgékäreëa asti cet äyätä tasya

| - - —jïänäçrayasya çuddhasyaiva çaktiù evaà cädvaita çäréraka kåtäpy uktaà

çaktiç ca käraëasya kärya-niyamärthä kalpyamänä nänyä asaté vä käryaà niyacchet, asattväviçeñäd anyatväviçeñäc ca | tasmät käraëasyätma-bhütä çaktiù, çakteç cätma-bhütaà käryam |15 [çaìkara-bhäñya 2.3.18] iti |

, - - kià ca yatra caitanyaà tatraiväjïänam iti niyama darçanena tat sattäpi tata - - - ||eveti paryavasänät tasyäù sphorakatä liìgena svarüpa çakti rüpo labhyate

“ ” | ata eva kasmäd ucyate brahma båàhati båàhayati ca iti båhattväd båàhaëatväc ca yad brahma paramaà viduù - iti viñëu puräëaà ca

13 - - - - | gale gåhéta nyäyaù çåìga grähikä nyäyasya nämäntaram çåìgasya grahaëaà yasyäà - | 3.3.19 - kriyäëäà sä çåìga grähikä saàjïäyäà iti sütreëa nyünaà yatraikäìga lakñaëenaiva aìgé | — - lakñyate taträyaà pravartate yathä go vraje kä madéyä gaur iti gopaù påñöaù çåìgaà ||gåhétvä gäà pradarçayati iyaà te gaur iti

14 — - - - | çaktiù käraëa niñöhaù käryotpädana yogyä dharma viçeñaù sa ca dharmaù- - |patibandhakäbhävädi rüpa käraëätmakaù

15 — - - | vyäkhyänam asya kärya käraëäbhyäm anyä käryavad asaté vä çaktir na kärya niyämikä - - yasya kasyacid anyasya nara çåìgasya vä niyämakatva prasaìgäd ätmäsattvayoù çaktäv

| - anyatra cäviçeñät tasmät käraëätmanä lénaà käryam eväbhivyakti niyämakatayä çaktir | - - | - |iteñöavyam tataù sat kärya siddhir ity arthaù iti ratna prabhä

| atiçayo hi dharmo näsaty atiçayaù sati kärye bhavitum arhatéti na tu käryasyätiçayo- , - - niyama hetuù api tu käraëasya sa çakti bhedaù sa cäsaty api kärye käraëasya sattvät sann

— | - , , | evety ata äha çaktiç ceti nänyä kärya käraëäbhyäà näpy asaté käryätmaneti yojanä iti- |bhämaté vyäkhyä

- - käraëasya hi dharmaù çaktir atiçaya çabditä niyämakatveneñöä kärya käraëäbhyäm anyä | — käryätmanä cäsaté käryaà na niyacched iti atra hetum äha asattveti käryätmanä çakter

- | asattve tatahiaväniyämakatvam asattvasyobhaya tulyatvät dväbhyäm anyatve ca tasyä na | | niyämakatvam tayor ivänyonyaà çaktes täbhyäm anyatvasyeñöatväd ity arthaù çakter

’ - || - - || asattve nyatve ca niyämakatva sambhave phalitam ähety ädi änanda giréya vyäkhyä

| - - -båàhaëatvena çaktimattvaà darçayati tat sannidhäna balenaiva tathätathä’ ’ |bhäve nyeñäm aìgékåte pi çaktir eva paryavasyatéti

pravåtteç ca [ . . 2.2.2] - - —ve sü ity aträdvaita çäréraka kåtäpi

nanu tava dehädi-saàyuktasyäpy ätmano vijïäna-svarüpa-mätravyatirekeëa pravåtty-anupapatter anupapannaà pravartakatvam iti cet, na | ayaskäntavad rüpädivac ca pravåtti-rahitasyäpi pravartakatvopapatteù || iti |16

- , nanu yena jagad rüpeëa käryeëa yad ajïänam aìgékriyate vastutas tayor - - dvayor apy asattvät tat pravartakädi lakñitä çaktir api brahmaëo nästy eveti

? , - - - | cet na tathä ca sati jagaj janmädi lakñitasya tasyäpy asattva prasaìgaù - - - -sati ca tasminn ajïäna tat käryätiriktatvena svarüpa bhütäyäs tathä sthiti

’ | - - durniväraiva virodhino sattvät sa hi savitå prakäçaù prakäçya näçe naçyati| , - savitaiva tiñöhatéti yuktaà tathärdha kukkuöévad upahäsyaà cedaà syäd iti |

- - —tad uktam advaita çärérake

asaty api karmaëi savitä prakäçate iti kartåtva-vyapadeça-darçanät, evam asaty api jïäna-karmaëi brahmaëaù tad aikñata iti kartåtva-vyapadeçopapatter na vaiñamyam || [çäìkara-bhäñya 1.1.5] iti |

- - - —tathä tadéya sahasra näma bhäñye - svarüpa sämarthyena na cyuto na | cyavate na cyaviñyata ity acyutaù çäçvataà çivam acyutam i |ti çruter iti

- - ’ , -tasmäd vastunaù çaktiù kärya pürvottara käle pi manträder ivästy eva kärya | ’ | kälaà präpya tu vyaktébhavatéty eva viçeñaù tad brahmaëo pi bhaviñyati - ’ —evam advaita çärérake py uktam viñayäbhäväd iya m a , cetayamänatä na

caitanyäbhäväd iti [ - 2.3.18] |çäìkara bhäñya iti

, - , kià ca çakter apy utpatti näçäbhyupagame käryatvam eva syät na tu | - | , käraëatvam tatas tasyäù svarüpa häniç ca kià ca jïänavad äçrayam

, - | - -ajïänaà sambhavati na jïäna mäträçrayam iti tenaiväjïänena tad vilakñaëa ’ |jïänam api taträvaçyaà bhavet ity ato pi tatra bhavec chaktiù

, - - - - - - - ’ api ca cin mätra brahma vyatirikta kåtsna niñedha viñaya jïänasya ko yaà ? - , , - -jïäné adhyäsa svarüpa eveti cet na tasya niñedhyatayä nivartaka jïäna

16 - - - -nanu tava dehädi saàyuktasyäpy ätmano vijïänaà svarüpa mätra vyatirekeëa pravåtty ||anupapatter upapannam ity ädi

| - , karmatvät kartåtvänupapatteù brahma svarüpam eveti cet brahmaëo- ? , nivartaka jïänaà prati jïätåtvaà kià svarüpam utädhyästaà adhyastaà cet

- - , ayam adhyäsas tan mülävidyäntaraà ca nivartaka jïänäpekñayä tiñöhaty eva- - nivartaka jïänäntaräbhyupagame tasyäpi nirüpatvät jïätr apekñayänavasthä

, - syät jïätåtvasya brahma svarüpatve asmadéya eva pakñaù parigåhétaù syät|

, - — - kià ca nityaà jïänam eva sarva sphürtau käraëam iti tathä bhütasya jïänasya , ’ - - kenäpy aprameyatvät pramäëair anyäpohatve pi nikåñöa vastv asparçena

- - çünya pratéti mätrasyänarhatvät vivekävasthäyäà yat tasyästitvena - pratyayanaà tat päriçeñya pramäëena svayam eva bhaved iti cästy eva

| | tädåçé çaktiù kaivalye tu sä nirävaraëä bhaviñyatéti yuktyä labhyate

- - - ata eva tädåça çaktitayä vilakñaëa vastutvena vastv antaravat svätmani- , - - |kriyä virodhaç ca näçaìkanéyaù prakäça vastunaù sva prakäçanavat

’ — - - atha kaivalye pi doño yathä tatränanda sattaiva kevalänantänanda sphürtiù| tataç ca tadä tasya svasminn asphürter viñayendriyavaj jaòatvam eva tatra

| paryavasati tathä tadäparäbhävät svasmin parasmiàç cäsphürteù | - |çünyatvaà vä ataù kasyacit tathä puruñärtha sädhane pravåttir api na syät

- |tasmät yuñmäbhir api svarüpävasthäna lakñaëasya puruñärthatvaà çrüyate - | iti çrutärthanyathänupapattyä ca svarüpa çaktir mantavyaiva

- , nanu sva prakäçatväd eva tad bhäsiñyate kutaù çaktyeti cet evam api’ - | - nigåhéto si väg vägurayä yasmät sva prakäçakatvät sa bhäsiñyate tad

- | -eväsmäkaà svarüpa çaktir iti svayam ev kaëöhe pratibaddhatvät na ca sva - | prakäçatvaà vinä sva prakäçaà näma vastv asti

- - , - atha sva prakäçatvaà näma parän apekñä siddhir eva na tu vastv antaram ity - ’ - ’ |ädi pakñe pi siddhi prabhütayo pi saiveti

, - - - - kià ca nirviçeña prakäça mätra brahma väde asya prakäçatvam api | ’ , - durupapädam prakäço pi näma svasya parasya ca vyavahära yogyatäm

— - | - - - äpädayan vastu viçeñaù nirviçeña vastunas tad ubhaya rüpatväbhävät | - - ’ - ghaöädivad acittvam eva tad ubhaya rüpatväbhäve pi tat kñamatvam api

? , - - | - - cet tan na tat kñamatvaà hi tat sämarthyam eva sämarthya guëa yoge hi- | - nirviçeña vädaù parityaktaù syäd iti tathä nirviçeña väde

|sväbhyupagamänityatvädayaç ca niñiddhäù syur iti

, api ca

nirviçeña-vastu-vädibhir nirviçeña-vastunédaà pramäëam iti na çakyate vaktum | sa-viçeña-vastu-viñayatvät sarva-pramäëänäà [çré-bhäñyaù]

- -teñäà nirviçeña viñayatve ca prameyatväpätena naçvaratvam eva bhavan |mataà brahmaëy api syät

yas tu svänubhava-siddhaà nirviçeñatvam iti sva-goñöhé-niñöha-samayaù, so’py ätma-säkñika-sa-viçeñänubhaväd eva nirastaù || [çré-bhäñyaù]

, , kià ca vivädädhyäsitaà brahma saviçeñaà vastutvät ghaöädivat aviçeñaà yat - |tad asat pramäëäsiddhatvät çaça viñäëädivat

çabdasya tu viçeñeëa sa-viçeña eva vastuny abhidhäna-sämarthyaà, pada-väkya-rüpeëa pravåtteù | prakåti-pratyaya-yogena hi padatvam | prakåti-pratyayayor artha-bhedena padasyaiva viçiñöärtha-pratipädanam avarjanéyam | pada-bhedaç cärtha-bheda-nibandhanaù | pada-saìghäta-rüpasya väkyasyäneka-padärtha-saàsarga-viçeñäbhidhäyitvena nirviçeña-vastu-pratipädanäsämarthyät na nirviçeña-vastuni çabdaù pramäëam || [çré-bhäñyaù] iti ||

- , | -tasmät sa viçeñatvam eva siddham sa ca viçeñaù çaktir eva tataç ca çakti - - | leçaà vinä na kvacid avagamyate vastu tattvam iti sarvänubhava siddham —çrutiç ca kevalasyaiva tasya svänubhavam abhidadhäti brahma vä idam

agra äsét tad ätmänam avaidahaà brahmäsmi [ . . . 1.4.10] | bå ä u iti

na hi drañöur dåñöer viparilopo vidyate’vinäçitvän, na tu tad dvitéyam asti | tato’nyad vibhaktaà yat paçyet || [bå.ä.u. 4.3.23] iti |

- —atra çré madhväcäryänusåtaà vyäkhyänam ubhaya-vyapadeçät tv ahi-kuëòalavat [ . . 3.2.27] , ve sü iti satyaà jïänam anantaà brahma [ . . 2.1.2], tai u yaù sarvajïaù [ . . 1.1.9], mu u eña evätmä paramänandaù [ . . ], bå chä maitreyaùänandaà brahmaëo vidvän [ . . 2.4] - - tai u ity ädäv ubhaya vyapadeçät yujyate

| - brahmaëo jïänäditvaà jïänädimattvaà ca tu çabdaù çrutir evätra pramäëam | - - - -iti nirdhärayati ataù svasminn eväbheda bheda nirdeça lakñaëobhaya

- , , vyapadeçäd ahi kuëòalavat tvaà bhavitum arhati yathä ahir ity abhedaù- |kuëòaläbhoga präàçutvädibhir bheda evam ihäpi

prakäçäçravad vä tejastvät [ . . 3.2.28] , ve sü ity atra

athavä prakäçäçrayavad eva tat-pratipattavyam | yathä, prakäçaù sävitras tad-äçrayaù savitä ca nätyanta-bhinnau, ubhayor api tejastväviçeñät | atha ca bheda-vyapadeça-bhäjau bhavataù—evam ihäpéti || [çäìkara-bhäñya]

pürvavad vä [ . . 3.2.29] , [ . . 2.3.20] ve sü iti athavä svätmanä cottarayoù ve sü ity- , atrottara çabdavad anantaram evottarayoù prakäçäçrayayoù pürvo yaù | - ’ prakäçaù tadvad va mantavyam tataç ca tasya yathä prakäçaika rüpatve pi

- - - - sva para prakäçana çaktitvam upalabhyate evaà jïänänanda svarüpasya’ - - - - - |brahmaëo pi sva para jïänänanda hetu rüpa çaktitvam

-atra svayaà svaà jänätéti svärthä ca sphürtir iti na prakäçavat pärärthya | - -mätram iti vivektavyam tad evam ubhaya vyapadeçät sädhayitvä çruty

—antarataç ca sädhayati pratiñedhäc ca [ . . 3.2.30] |ve sü iti

- - , na ca vaktavyaà tatra sarvajïatvädi vastv antaram yato neha nänästi kiïcana [ . . . 4.4.19] , —bå ä u iti tathä

na tasya käryaà karaëaà ca vidyatena tat-samaç cäbhyadhikaç ca dåçyate |paräsya çaktir vividhaiva çrüyatesväbhäviké jïäna-bala-kriyä ca || [çve.u. 6.8] iti |

- - - ca käreëa tv ajïänädikaà pratiñidhya svarüpa jïänädi çaktitvam eva sthäpyate | - - , itthaà çré svämi caraëair api tvam arka-dåk sarva-dåçäà samékñaëaù [ . . 8.24.50] - - - —bhä pu ity atra çré matsya deva stutau vyäkhyätam

arka-prakäçavat svata eva dåg jïänaà yasya so’rka-dåk | ataù sarva-dåçäà sarvendriyäëäà samékñaëaù prakäçakaù || iti |

- - —evaà ca çré rämänuja caraëair uktam - -jïäna svarüpasya ca tasya jïätå - - || svarüpatvaà maëi dyumaëi dépädivad yuktam evety uktam [ - ]çré bhäñya

- , advaita guruëäpi ékñater äçabdaà [ . . 1.1.5] - -ve sü ity atra säìkhya pürva , —pakñam äkñipataivaà vyäkhyam yathä

yad apy uktaà präg-utpatter brahmaëaù çarérädi-sambandham antareëekñitåtvam anupapannam iti | na tac-codyam avatarati savitå-prakäçavad brahmaëo jïäna-svarüpa-nityatve jïäna-sädhanäpekñänupapatteù | api ca, avidyädimataù saàsäriëaù çarérädy-apekñä-jïänotpattiù syät, na jïäna-pratibandha-käraëa-çünyasyeçvarasya | mantrau cemau éçvarasya çarérädy-anapekñatäm anävaraëa-jïänatäà ca darçayataù—na tasya

käryaà [çve.u. 6.8] ity ädi, apäëi-pädaù [çve.u. 3.19] ity-ädéni || iti |

- - - - ? , jïäna nityatve jïäna viñaya svätantrya vyapadeço nopapadyata iti cet na- ’ , — - -pratatoñëa prakäço pi savitari dahati prakäçayatéti svätantrya vyapadeça

| - - - - , darçanäd iti ca ittham evädvaita çäréraka eka vijïäna väda niräkaraëenäbhäva upalabdheù [ . . 2.1.18] ve sü ity asya vyäkhyäne säkñitvaà caitanyasya

| , dåçyate tasmäd ekasyaiva tattvasya svarüpatvaà |svarüpatväparityägenaiva çaktitvaà ca siddham

—tathä coktam

tac chaktiù parameçvarasya vimalä caitanyam evocyate, sä satyaiva parä jaòä bhagavataù çaktis tv avidyocyate | saàsargäc ca mithas tayor bhagavataù çaktyor jagaj jäyate tac-chaktyä sa-vikärayä bhagavataç cic-chaktir udricyate || iti |

- - ’ - —ittham eva vyäkhyätaà çré viñëu puräëe pi svämi pädaiù

viñëu-çaktiù parä proktä kñetrajïäkhyä tathäparä |avidyä karma-saàjïänyä tåtéyä çaktir iñyate || [vi.pu. 6.7.61] iti |

atra viñëu-çaktiù viñëoù svarüpa-bhütä parä cit-svarüpä çaktiù parama-pada-para-brahma-para-tattvädy-äkhyä proktä | pratyastamita-bhedaà yat tat sattä-mätraà [vi.pu. 6.7.53] ity atra präg-uktaà svarüpam eva käryonmukhaà çakti-çabdenoktam iti ||

, |ataù svarüpasya käryonmukhatvenaiva çaktitvaà na svata ity äyätam

- - - , tataç ca viçeñya rüpaà tad eva svayaà çaktimad viçeñaëa rüpaà , - - | -käryonmukhatvaà tu çaktiù jagac ca kärya kñamatva mülam iti tat

- |kñamatvädi rüpä nityaiva sä çaktir ity avagamyate

’ - tathäpi vastuto tyanta vyatirekeëa tasyä nirüpyatväbhävän na tataù | påthaktvam astéty abhipräyeëaiva tathoktam iti jïeyam vastv evästu kä

| tatra çaktir näma iti mataà tu na vedäntinäà matam saty api vastuni - - - |manträdinä çakti stambhädi darçanät yukti viruddhaà caitat

| tasmät svarüpäd abhinnatvena cintayitum açakyatväd bhedaù bhinnatvena - cintayitum açakyatväd abhedaç ca pratéyate iti çakti çaktimator

| ||bhedäbhedäv eväìgékåtau tau cäcintyau iti

- —kevala bhede

jïätaç caturvidho räçiù çaktiç ca trividhä guro |vijïätä caiva kärtsnyena trividhä bhäva-bhävanä || [vi.pu. 6.8.7] iti |17

- ’ - - - -çré maitreyasyänuväde pi paunaruktya doña hänäyäsannihita sannidhäpana- - | - - lakñaëa kañöa kalpanä prasajjyeta caturvidha räçi kathanenaiva

|svarüpasyoktatvät

- - , näga patné stutau caivaà tair vyäkhyätam jïäna-vijïäna-nidhaye [ . . bhä pu10.16.40] —ity ädau

jïänaà jïaptiù, vijïänaà cic-chaktiù, ubhayor nidhaye täbhyäà pürëäya | kathaà tathätvaà ? ata uktaà brahmaëe’nanta-çaktaye | kathaà-bhütäya brahmaëe ? aguëäyävikäräya | kathaà-bhütäya ? ananta-çaktaye | präkåtäya prakåti-pravartakäya, apräkåtäyeti vä, apräkåtänanta-çakti-yuktäya |

ayam arthaù—aguëatväd avikäraà brahma-jïapti-mätratvät käraëätétaà prakåti-pravartako’nanta-çaktir vijïäna-nidhitväd éçvaraù käraëaà tad ubhayätmane nama iti || [bhävärtha-dépikä]

- - — -çré rämänujéyäs tu çakti çaktimator bhedam eva varëayanti tathä hi tathä - bhütäyäs tasyäù svarüpäntaraìgatvät svarüpa bhütatvam eva

| pratipädayantéti samänaù panthäù

- — viçiñöasyaiva cävyabhicära rüpatvena svarüpatvaà na kevalaà viçeñyam - | evävyabhicäritayä sampratipädyante iti tasmäd asty eva svarüpa çaktiù

- - | - -na cetthaà svagatena bhedenädvayatä pratijïä virodhädi doñaù ñaò bhäva- ’ | vikära niñedhe py astitvavat sarvathaiväparihäryatvät dåçyate cänyaträpi - ’ - - , kvacit tan mätratve pi svagata bheda yäthärthyaà yathä gandhätmani

- — - - - -påthivé guëe tatra hi gandha lakñaëa guëa mäträtmasyäpi aìguli - , nikñepäkñamas tad anubhavitur anubhavaika gamyo yo yo viçeño yo yo vä

, , ||bhedaù sa sa na gandhäd vyatiriktaà ghräëaikänubhavanéyatvät

, - ’ - - -kià ca brahmaëo lakñaëa vicäre py abheda vädibhir api tädåça svagata- | —bheda våttir aparihäryä dåçyate tathä hi vijïänam änandaà brahma

[ . . . 3.9.28]bå ä u | - ? iti kim iha vijïänänanda çabdäv ekärthau bhinnärthau vä

17 - | catur vibhägaù saàsåñöau caturdhä saàsthitaù sthitau pralayaà ca karoty ante || [ . . 1.22.21] - - - - - ||caturbhedo janärdanaù vi pu iti svämé öékä dhåta viñëu puräëéya pramäëam

, | , nädyaù paunaruktyät antyaç cet vijïänatvam änandatvaà ca tatraikasminn - - | - - - eveti tädåça svagata bhedäpattiù atha tau jäòya duùkha pratiyogi parau

- tau vyävartya tvat pratiyogi yad ekaà vastu tad eva brahmeti pratipädayataù | - - - [ -tad apy ayuktam tad dvaya vyävåttir yathä svaà atra pakñe svarüpa

- ] | viçeñaëa mätraà dvayam evopasthäpayituà yuktä anupasthäpane vä- - | çünya väda prasaìga iti

, , kià ca yad ekam upasthäpyate tat kià tayor ekataraà täbhyäm anyad eva ? vä ekatarad iti cet18 - ? -anyatara parityäge ko hetuù ekatarasya vä kathaà dvi

? - | pratiyogitä athänanda mätre dvayor api pratiyogitopalabhyate iti tad eva ? | -läghavenävaçiñöam iti cet änande vijïänatvam apy astéty äyätam tat

- | - pratiyogitvena tat pratéteù tato vijïänaà punar uktam eveti doñäntaraà catenaiva19 - - - | , ’tat tad vyävåtti siddheù kià vä vijïänasya vijïäne smiàç20

cänugatatvenävyabhicärät tad evävaçiñöam astu tataç cänandatähänyä |puruñärthatväbhävaç ca

— , yady evam ucyate anukülaà vijïänam eva hy änandaù tataç cänandäkäraà , - yad vijïänaà tad brahmeti tathäpy änuküla lakñaëo dharmas tatra

| ? , |duñpariharaù täbhyäm anyad iti cet na pratiyogitväsiddheù

| - athaika evam äcakñéta yat tayoù pratiyogi brahmeti kintu jaòa pratiyogi | - vidyopahitaà ced brahma jïänam ity äcakñmahe duùkha pratiyogi tad

| - - upahitaà ced änanda iti tasmäd vidyä dvärobhaya vyävåttau satyäà yad, - ||avaséyate tad ekam eka rüpaà brahmeti

— - - - | atrocyate vidyä näma bhavatäà tad anubhavi buddhi våttiù tataç ca - - tasyaiva pratiyogitve sati tad anubhavi buddhi våtter api pratiyogitvaà | siddhyati

- - -nahi süryasya ghaöäder iva tamasaù pratiyogitvaà vinä tad anubhavi cakñur- - - - -våtti mätrasya sürya cchaöoddépita mukura cchätäyä vä tamaù

| - -pratiyogitvaà ghaöate tasmän nünaà tasyaiva tat pratiyogitvaà yogyopädhi |viçeñe tüpalabhyate

nitya-bodha-paripéòita-jagad-vibhramaà tudati väkyajä matiù |väsudeva-nihataà dhanaïjayohanti kaurava-kulaà yathä punaù ||21

18 ,vyävåttam eva yadi syät19 -änanda padenaiva20 änande ca

| -iti ca dåñöäntitaà bhavadbhir eva tataù pürvavad eva tasminn ubhaya |dharmäpätaù

— , ato yad evam äcakñéta çabdo hi vyavahärya eva vastuni pravartate, - - | -nävyavahärye jäti guëädi nirdeçenaiva tasya pravåtteù tataç ca néla

- - - - - - - pétädy äkära rüpä priya darçanädi janitolläsa rüpä ca ye antaù karaëa våtté , - |tayor eva tau pravartate na tu brahma svarüpe

, -tathä ca täbhyäà çabdäbhyäà svatas tatra praveçäsämarthye sati brahma - - , çabdasya båhattva nirukti balät satyaà jïänam anantaà brahma ity ädäv

- anantatvena ca çrutatväj jahal lakñaëayä te atitucche parityäjye tayos- - - - tirguëa mayatvena ca jaòa duùkhaika rüpayor api sva sännidhyena

tattä22 - | sphorakam anirdeçaym eka rüpam eva vastüpasthäpyate yena cetayate viçvam, eña hy evänandayati [ . . 2.7.1] tai u çabdaç ca tathä tasmät

- - - - , - -tat tad upädhi parityägäyaiva çabda dvayopanyäso na tu dvi dharmatä | - - - - - vivakñayä tathä tat tad upädhäv eva tat tad bheda vyavahäro na tüpahite

|tatrety etad api parihåtaà bhavati

yadi ca tatra taträsambhütäpi tattä23 - , tat sännidhye sphuratéti matam tarhi - - | - tasminn api tat tad dharmästitä eva svékåtä darpaëa präìganädiñu- - - - - saïcärita sva déptatä çubhratädi candrikä sandohavat tatra déptiù

- - , çubhratvam apy astéty eva saïcäritaà tat tad dharmatvam upalabhyate - |anyatra dépa prabhädau na tu çubhratvam iti

’ - - - - -därñöäntike pi nélädy äkäräyäm ulläsa rüpäyäà cäntar våttau jaòa pratiyoga - - - gamyatayä duùkha pratiyoga gamyatayä cänyonyaà bheda våttià janayan yo

- , - -yo bhäva viçeña upalabhyate sa sa upädhi bhütayos tayos triguëa- - -mayatvenätad dharmatväd atad apohe tasya tasyävaçiñyamänatvena sva

- |prakäçatvena ca çuddhatväd upahita rüpam evety avaséyate

- - | tataç ca tatra tatra pärthakyenodayäd asty eva svarüpa dharma bhedaù - - | -taträpi nélädy äkära våttau pärthakyam atisphuöam eva yadi tatra jaòa

- - , pratiyogitä duùkha pratiyogitayor bhedo na syät tadä tasyäm api våttau - - - sukham upalabhyataiva svagataika deçänaìgékåtetareka deçodaya virodhät

| ata eva änandädayaù pradhänasya [ . . 3.3.11] ve sü iti bhedenäpy |upakräntavantaù sütrakäräù

21 - - , padyam idaà dhanaïjaya nyäya nämnäbhihitaà yatra kriyä niñphalä tatraiväsya pravåttir iti|22 - - - - - |jaòa duùkha pratiyogi rüpä vijïänänanda rüpatä dvi dharmatä23 vijïänänandatä

, - - - - yadi caivam ucyate na taj jïänänanda rüpaà na ca jaòa duùkha pratiyogi - - , - -yathä ca jaòa duùkha vilakñaëaà tad iti tadä na kiïcid api syäd iti çünya väda

|prasaktiù

- - kià bahunä parama pramäëa bhütasya vedasya svärasyam eva kevalaikye, - | nästi sarvasyaiva väkyasya lakñaëayänyarthé kriyamäëatvät tataç ca

- , - | paramäptatä virahät atra tu taträpi svarüpa lakñaëatvam eva tato vijïänam - -itédaà väkyaà na kiïcid api vyavadhänaà sahata iti säkñäd eva tat tad

- ?abhidhäne paryavasite katham ivänyä gati kriyopapadyatäà

- - - na ca jäti guëädi hénatayä tatra çabdaù säkñän na pravarteta iti yad väkyaà- - svarüpa çabdavat tasya svarüpälambana saìketena ca pravartayituà

| çakyatvät yat tu yato väco nivartante [ . . 2.4.1] , tai u ity ädikaà çrüyate tad - idam édåçam iyaà parimäëaà veti nirdeçäsämarthya param eva alaukikatväd

|anantatvät

’ - - agre pi sayuktika vicäraëaà svayam eva bhavatä tattä çabdena parämåñöäyäù sukhatäyäù sphorakam anirdeçyam avyavahäryaà vastv

- - - | ekam ity uktvä tat tac chabda pravartanät etasyaivänandasyänyäni bhütäni mäträm upajévanti [ . . . 4.3.32] - -bå ä u ity ädiñu çrutiñv api tatraiva mukhya våtty

- - - | änanda çabda pravåtti darçanät adåñöam avyavahäryam avyapadeçyaà sukham i - ’ - - | ty ädiñv api tathä bhütatve pi sukha çabda prayogät änanda-mayo’bhyäsät [ . . 1.1.12] - - |ve sü ity ädi nyäya prasiddhäc ca

, - ? , kià cedaà påcchämaù tad änanda rüpaà bhavati na vä bhavati cet äyätä - - , | asya tat saàjïä duùkha pratiyogitvaà ca neti cet apuruñärthatvam tasmätd

- | - - änanda rüpaà bhavati kintu na loka prasiddhänanda rüpaà tad ity eva | väcyam iti sthite tv asmäkam eva samécénaù panthäù evaà satyaà jïänam

anantaà [ . . 2.1.1] - - | tai u ity aträpi satyatvädi dharma bhedas tatra vivecanéyaù - - - - ||aträpy asatya jaòa paricchinna vyävartam api dharma viçeña eva

, — - -yady evam ucyate yathä çauklyädikasya kärñëädi vyävartanam api tat- , - -padärtha svarüpam eva na dharmäntaraà tatheti tadä tad vyävåtti

| — yogyatästéty avaçyaà mantavyam yogyatä ca çaktir eveti “ -ghaööa kuöyäm eva prabhätam” | - - - , -ghaööa kuöé prabhäta nyäyaù ghaööo nadé

- , - -térädi sthänaà ghäöa iti bhäñäyäà prasiddhas tatra kuöé vaëig ädibhyo räja- - - - - - - | grähya bhäga grähaka räja bhåtya niväsärtha sthäna viçeñaù yathä- - - ghaööa kuöé sthebhyaù kara grähibhyo bhétyä rätrau paläyitänäà

- - pathityatäà vaëijäà düre gatväpi yathä bhränti vaçät tatra ghaööa kuöyäm ’ | eva prabhätodayas tathä prakåte pi

- - - (1.1.1)—evam evoktaà çré rämänuja çäréraka bhäñye

sa-viçeño’py anubhüyamäno’nubhavaù kenacid yuktäbhäsena nirviçeña iti niñkåñyamäna-sattätirekibhiù sväsädharaëaiù svabhäva-viçeñaiù niñkrañöavya iti niñkarña-hetu-bhütaiù sattvätirekibhiù sväsädharaëaiù svabhäva-viçeñaiù sa-viçeña eva avatiñöhate | ataù kaçcid viçeñair viçiñöasyaiva vastuno’nye viçeñä nirasyante iti na kvacin nirviçeña-vastu-siddhir iti ||

tatraivänyatroktaà—satyaà jïänam anantaà brahma [tai.u. 2.1.1] ity aträpi sämänädhikaraëyasyäneka-viçeñaëa-viçiñöaikärthbhidhäna-vyutpattyä na nirviçeña-vastu-siddhiù | pravåtti-nimitta-bhedenaikärtha-våttitvaà hi sämänädhikaraëyam | tatra satya-jïänädi-pada-mukhyärthair guëais tat-tad-guëa-virodhy-äkära-pratyanékäkärair vä ekasminn evärthe padänäà pravåttau nimitta-bhedo’vaçyäçrayaëéyaù | iyäàç ca viçeñaù—ekasmin pakñe padänäà mukhyärthatä, aparasmiàç ca teñäà lakñaëä | na cäjïänädénäà pratyanékatä vastu-svarüpam eva | ekenaiva padena svarüpaà pratipannam iti padäntara-prayoga-vaiyarthyät | tathä sati sämänädhikaraëyäsiddhiç ca, ekasmin vastuni vartamänänäà padänäà nimitta-bhedänäçrayaëät | na caikasyaivärthasya viçeñaëa-bhedena viçiñöatä-bhedäd anekärthatvaà padänäà sämänädhikaraëya-virodhi | ekasyaiva vastuna aneka-viçeñaëa-viçiñöatä-pratipädana-paratvät sämänädhikaraëasya | bhinna-pravåtti-nimittänäà çabdänäm ekasminn arthe våttiù sämänädhikaraëyam iti hi çäbdikäù |

| tasmäd evam evätra vaktavyam bhinnatvenopalabhyamänäbhyäm api- - , vijïänänanda çabdäbhyäà na tasya dvy ätmakatä kintv ekam eva vastu

- - | svarüpa prakäça vaiçiñöyena bhinnatayä nirüpyate kenäpi jïänam iti kenäpi , - - - ’ tv änandam iti yathä candra candrikä sandoha çuklo yam iti jyotir idam iti ca

|

- - -na ca satyatvänandatväbhyäà tad bhedaà bhajate tayos tad dharma, ’ rüpatvät yathä pracuro yaà prakäçaç candra ity atra pracuratvena candramä

| - - - - | —iti tathä sa viçeña brahma jïänam avidyä nivåttaye upadiçyate yathä

vedäham etaà puruñaà mahäntamäditya-varëaà tamasaù parastät |tam eva viditvätimåtyum etinänyaù panthä vidyate’yanäya || [çve.u. 3.8]

sarve nimeñä jajïire vidyutaù puruñädadhi |

na tasyaiçe kaçcana yasya näma mahad yaçaù |ya enaà vidur amåtäs te bhavanti || [ma.nä.u. 1.8]

- - ’ - evaà sütra käram ata eva tasyänandaika rüpatayä prakäçe py udaya bhedä- ’ , änanda mayo bhyäsäd iti dåçyate yathä hi änanda-mayo’bhyäsät [ . . ve sü

1.1.12] - | — - - -ity ädi prakaraëam taittiréyake anna mayaà präëa mayaà mano - - - | mayaà vijïäna mayaà ca çiraù pakñädi rüpakeëänukramyämnäyate tasmäd

- ’ - —vä etasmäd vijïäna mayäd anyo ntaräntä änanda mayaù tasya priyam eva, çiro modo dakñiëaù pakña, modo dakñiëaù pakñaù, pramoda uttaraù pakñaù | änanda ätmä | brahma pucchaà pratiñöhä || | iti

— - - ? tatra saàçayaù kim idam änanda maya çabdena param eva brahmocyate - ’ ? kià vänna mayädivad brahmaëo rthäntaram iti tatra brahma pucchaà

, - - - - - pratiñöheti brahma çabda yoga balena puccha çabda vyapadiñöasyaiva —brahmatve labdha ity ucyate änanda-mayo’bhyäsät [ . . 1.1.12] -ve sü brahma

’ - | - - çabdo trädhikära labdhaù sa cänanda maya iti prathamänta päöhät | prathamänta eva anusmaryate äkäças tal-liìgät [ . . 1.1.23] |ve sü ity ädivat

— - —tataç cäyam arthaù änandamaya sannidhäne so’kämayata bahu syäà prajäyeya [ . . 2.6.2] | - - tai u iti tat prabhåtyante caitam änanda mayam

| - —upasaìkrämatéti tathä caturveda çikhäyäm api sa çiraù sa dakñiëaù pakñaù, sa utaàraù pakñaù, sa ätmä, sa pucchaù iti cäbhyäsa çravaëäd

- - | änanda maya ätmaiva para brahma asann eva sa bhavati [ . . 2.6.1] tai u ity - - , - -ädikaà tv artha vädaù praçaàsä väkyam eva näbhyäsa väkyaà çloka

- |çabdenoktatvät praçaàsä garbhatväc ca

- - - -puccha eva brahma çabda yogas tu tatränandasya samyag udayotkarña | , vyaïjakaù ataù pratiñöhätvaà ca ataù pucchatvopari sarvottarodayitväd eva

| - rüpyate tataç ca tad eva pucchaà sa eva priyädénäà nijodaya viçeñäëäm - | - avayavé sann änanda maya ity äyätam kintu puccha saàjïe tasmin

- |nirviçeñatayä ävirbhäväd avayavatva nirüpaëam

- - -änanda maye tu priyädibhiù sa viçeñatayaiva prakaöopalambhäd avayavtiva | - -nirüpaëam ity eva viçeñaù tasmäd anenänanda mayädhikaraëena para

- , - brahmaëa eva çuddhodaya viçeñatvaà sädhyaà priyädiñu tad vyatiriktatvaà - |tu anna mayädiñu

- - - - |na ca priyädénäm iñöa putra darçanajädi lakñaëa laukikänandatvam ucitam - - -päramärthika pathärohänukrama prakriyäyä eva pürva

| , pürvätmasüpakräntatvät yathä tasya yajur eva çiraù [ . . 2.3] |tai u ity ädi

- , ata evälaukika viçeñavattve sati tasya yato väco nivartante - ity ädi mahimä | - -ca saìgataù syät atränandasyaikasyaivodayäpacayopacaya mätra

- - ||vivakñitatvena priyädi bhedän na vijïäna mayädivat påthag guëatvam

- - , ata eva tåtéye adhyäye tåtéya päde sütra kärair api änandädayaù pradhänasya24 [ . . 3.3.11] ve sü ity anenänandädénäm ekatroktänäm api

sarvatropäsanäyäà samähåtiç25 | | cintitä priyädénäà tu sä parihåtä priya-çiras tv ädya-präptir upacayäpacayau hi bhede [ . . 3.3.12] ve sü ity anena

- - -tatraikasyaivännamayädi kramopäsakasya upäsanä bhümikäroha sthäna - - bhede hi priyädi çabdas tasyaiva änanda mayasya brahmaëaù

| udayopacayäpacayau vivakñitau tato nänyatropäsanäyäà teñäm | änandämayaù pradhänasya iti nyäyena präptir ity arthaù

- - -nanu etam änanda mayam upasaìkrämati ity asyäù çruteù para brahma , - -viñayatvaà nästi anna mayädénäm upasaìkramitavyänäà praväha

? , - - ’ -patitatvät naivaà tat praväha patitatve pi sarväntaratvät arundhaté - | darçanavat pratipädya rüpatvam eva prasajyeta na copasaìkramärthatvena

, - - , tasya paratvaà pratihanyate tad ävirbhäva mäträrthatvät yathä brahma-vid äpnoti paraà [ . . 2.1.2] |tai u iti

, - - - - kià ca upasaìkrama vacana eva viduñä brahmatva präpti phala nirdeçät | - - -tasyänyathätvaà na yujyate änanda mayopasaìkrama nirdeçenaiva puccha

- - - , |pratiñöhä bhüta brahma präptir nirdiñöeti cet çrutiù kadarthitä syät

- - - ’ puccha vädinäm api puccha praväha patitatvena brahmaëo pi pürvavat | - , pucchatvam eväpateta tatra yadi vacanäntara svärasyenävayavatä syät

- | , tarhi ihäpi pürva darçitatvena bhaviñyati tathä tasyaiña eva çäréra ätmä yaù pürvasya tasmäd vä etasmät -ity aneätmatvenopakräntasyänanda

| - - - -mayasyaiva sarvatra çärératvaà pratipadyate çruti nirdiñöa påthivy ädi- - | lakñaëa çaréräntaryämitväpekñayeti çarératva çravaëam api na doñäya

- ’ yad vänanda mayatve pi tasyaiva eva çäréra ätmä ity anena tasyäpy , , - ätmänyaù çrüyate tat tu tasyätmäntaraà nästéti vivakñayä çilä putrasya tu

- | - -çilä putra eva çaréram itivat yathänyeñäm anna mayasya prasiddha

24 - - | - -guëänäà svarüpa bhütatvena tad abhedät änandädi guëeñu upäsanopäyeñu satsu priya , - | - -çirastvädénäm apräptiù teñäm abrahma guëatväd kintu puruña vidhava

- ’ rüpakäntargatatvam anyathävayava bhede brahmaëo py upacayäpacayau prasajyetäm iti | süträrthaù abhedäd iti anuvartanéyaà pradhänasya guëino brahmaëa änandädayo guëäù

- - |sarveñüpäsaneñüpädeyäù guëänäà svarüpa bhütatvena tad abhedät25 - , , -priyädy avayavatvena sarvatra samähåtiù sä punar abhede parihåtaù yato bhede priya

- |çiras tv ädya präptiù

- —çärératva niñedhas tu netaro’nupapatteù [ . . 1.1.17] - ve sü ity ädau svayam eva - |sütra käraiù kariñyate

- - - | tasmäd änanda maya çabdena para brahmevocyate tathä so’kämayata [ . .] , tai u iti raso vai saù [ . . 2.6.1] - , tai u iti puà liìgenaiva nirdeçäd api sa eva na tu

| - - - puccham tata etam änanda mayam ity aträntima väkye ca tan nirdeçaù | saàvadate tasmäd vä etasmäd ätmanaù - - çabdäkarñeëa tan nirdeça gatiç ca

|viprakarñätiçaya eva parähataù

, kià ca satyaà jïänam anantaà brahma iti yal lakñitaà tad eva tasmäd vä etasmäd ätmanaù | ity anena nirdiçyate tasya ca sarväntaratvenätmatvaà

, vyaïjayad väkyaà taà tam atikramya anyo’ntara ätmänanda-mayaù [ . . 5.2]tai ä - | - ity änanda maya evätmatvaà samäpayati tata ätmä çabda karñaëenäpi sa

| evädyataù syät na cätmatvenänirdiñöaà puccham26 |iti

- ’ ’ ’ - , evaà çrutibhir api puruña vidho nvayo tra caramo nna mayädiñu yaù sad-asataù paraà tvam atha yad eñv avaçeñam åtaà [ . . 10.87.17] bhä pu ity

- - ’ - - atränna mayädi sähacaryät caramo yam iti puàliìga nirdeçäc cänanda maya |eva paraà brahmety aìgékriyate

- caturveda çikhä tu spañöam eva vyäcañöe sa-çira | -ity ädinä tasmäd änanda - |maya ätmä para brahmaiveti sthitam

—atha taträpy äçaìkä sütrayati vikära-çabdän neti cen na präcuryät [ . . ve sü1.1.13] | - , | -atra präcurya eva mayaò vihitaù na vikära ity arthaù tad eka

| - vastuny api präcuryaà yujyate pracura prakäço raviù itivat präcuryaà hy - | atra prakäçasya candrädy apekñayä tataç ca prakäçaù präcuryeëa

’ |prastuto treti vivaruyä prakäçamayo raviù ity api syät

tat prakåta-vacane mayaö [ . 5.4.27] | pä iti småter viñayatvaà dåçyate iti atreti - , —bheda vivakñä ca pratimäyäù çaréram itivat prayujyate ca brahma-tejo-

mayaà divyam i - - | ti çré hari vaàçe ätmä jïäna-mayaù çuddhaù |iti

- - - —tad etat vivåtaà çré rämänuja çré pädaiù

tat-pracuratvaà hi tat-prabhütatvaà tac cetarasya sattäà nävagamayati, api tu tasyälpatvaà nivarayati | itara-sad-bhäväsad-bhävau tu pramäëäntarävaseyau | iha ca

26 - - - - -bhümikä puccham iti paryantaà päöho çré våndävana mudrita granthe apara katipaya | grantheñu ca na dåçyate

pramäëäntareëa tad-abhävo’vagamyate | apahata-päpmä [chä.u. 8.1.5] ity ädinä tävad eva vaktavyam |

brahmänandasya prabhütatvam anyänandasyälpatvam apekñata iti | ucyate ca tat—sa eko mänuña änandaù [tai.ä. 8] ity ädinä jévänandäpekñayä brahmänando niratiçaya-daçäpannaù prastuta itéti ||

- —ata evänanda mayaà prastutya raso vai saù, rasaà hy eväyaà labdhvänandé bhavati | ko hy evänyät, kaù präëyät yad eña äkäça änando na syät | eña hy evänandayati [ . . 2.7], tai u saiñänandasya mémäàsä bhavati [ . . 2.8] , tai u etam änandamayam upasaìkrämayati änandaà brahmaëo vidvän na bibheti kutaçcana [ . . 2.9] - -tai u ity änandänanda mayayor ekärthatä

| vinyäsenäbhyäso dåçyate

änando brahmeti vyajänät [ . . 3.6] tai u ity ädivat tattvam eva sphuöam | - ’ - - -abhyasyati tad eka svarüpe py änanda maye priyädi bhedaç ca prätastya

- - | säìgavéya mädhyähnika bhedavad bhävänuprakäçe

- - —ata evaitasminn änanda maye vastv antaräbhäva vvakñayaivoktam yadä hy evaiña etasminn udaram antaraà kurute | atha tasya bhayaà bhavati [ . . tai u2.6] | , iti kià vä yadä hy evaiña etasminn adåçye’nätmye’nirukte’nilayane’bhayaà pratiñöhäà vindate | atha so’bhayaà gato bhavati [ . . 2.6] - | tai u iti pürvokteù sarvathä tan niñöhaiva kartavyä tatra

- | - —vyavadhäna kartur bhayaà bhavatéty arthaù tad uktaà çré paräçareëa

sä hänis tan mahac chidraà sa mohaù sa ca vibhramaù |yan-muhürtaà kñaëaà väpi väsudevo na cintyate ||27 iti |

- | - - tasmät prabhütänanda evänanda mayaù athavä atränanda maya çabdena , | priyädiñu ya ätmä procyate sa eva gåhyate tataç ca tasya priyädibhyo

- - - - bheda vivakñayä cätmatayä ca tat präcuryam anna maya yogya itivad eva, - | saìgåhyate abheda vivakñayä

- - -nanu vikärärtha mayaö pravähäntaù patitatväd akasmäd ardha jaratévat28 ? , - | präcüryärtho na yujyate naivaà pürvodähåtäbhyäsa balät yujyata eva

27 - 1.2.2.22.garuòa puräëe28 - - — - ardha jaraté nyäyaù yatra sarva tyäge grahaëe vä prasakte niryuktakam ekäà çopädänam

; - , ’ | - | a cäntara tyägaç ca kriyate taträyaà nyäyo vataratéti yathä jaraté våddha stré tasyäù - - , - , patiù tad ardhaà mukha mätraà gåhëäti hy avayaväntaraà tyajatéti yukti çünyaà tathä ye

- - , - -éçvara vacanatvenägama pramäëam upagacchanti teñäà buddha vacasäm api prämäëya - ’ prasaìgaù vedasyäpip vä aprämäëyäpattiù yadi vä éçvaravacanatva sämye pi vedasya

- , - |prämäëyaàca buddha vacasäm aìgékriyate tad etad api yukti çünyam iti bhävaù

- - - ’ praväha praveçe tu brahma puccham ity atra puccha çabdo pi duñyed ity— | avocämaù kià vännamayädiñv api na sarvatra vikärärthatädhigamyate

- ’ - | -tan mate pi präëa maya eva tyaktatvät tatra hi präëäpänädiñu präëa våtteù | präcuryäd eva mayaö påthivé pucchaà pratiñöhä29 [ . . 2.2.1] tai u ity atra ca

- -påthivy abhimäni devatäyäà30 - |präëa vikäratväbhävaù

- - - | -sva mate tv anna rasa mayasyäpi präcuryärthatä anno raso hy anna vikäras - ’ - | - - ,tad upalakñitatvenänye pi tad vikäro labhyate sa ca jalädi vikära pracura iti

| [ . 4.3.150] -na dvyacaç chandasi pä iti chandasi bahvaco vikärärthe mayaö |niñedhät

, - - kià ca änanda çabdena tatra çuddha brahmaiva mataà tasya ca vikäro na | - | - —sambhavati tasmän na vikärärthatä präptiù hetv antareëa sütrayati tad-

dhetu-vyapadeçäc ca [ . . 1.1.15] | , ve sü iti itaç ca präcuryärthe mayaö na tu | - — vikärärthe yasmäd änanda hetutvaà tasyaivopadiçati çrutiù eña hy

[ . . 2.7] | , -evänandayati tai u iti änandayatéty arthaù yathä loke pracura- , - -prakäça lakñaëaù süryädir eva sarvaà prakäçayati na tuccha prakäça- - |lakñaëa kñudra tärakädiù

- - ’ | ’ -na ca prakäça vikära pracuro pi jalädiù tathä sarvato pi pracuränanda | - lakñaëaà brahmaiva sarvam änandayet anena hetu vyapadeçena

- | - präcuryasya svarüpätiçaya paratvena vyajyate prakäça yuktena ca - , - , ratnädinä yat prakäçanam tad api tatra sthitena prakäçenaiva bhavati na tu

| , - pärthiväàçena tasmäd änanda evänandayati tad etat vyaïjitam eva käreëa| —çrutyä eña hy eva [ . . 2.6] |tai u iti

- - | nanu pucche brahma çabda saàyogät tasya brahmeti saàjïä yuktä kathaà- - ? —nämänanda mayasya tat saàjïä taträpi sütrayati mäntra-varëikam eva ca

géyate [ . . 1.1.15] | ve sü iti satyaà jïänam anantaà brahma [ . . 2.1] -tai u iti mantra - - - |varëoditaà brahmaivänna mayäditvena géyate tad adhikära patitatvät

, tathä hi brahma-vid äpnoti param i | ti jévasya präpyatayä brahma nirdiñöamtad eñäbhyuktä iti tad brahmäbhimukhékåtya pratipädyatayä parigåhya åg

| eñä adhotåbhir uktety arthaù tasya ca tasmäd vä etasmäd ätmanaù [ . . tai ä5] - - ity aträtma çabdenäpi nirdiñöasya brahmaëa ätma tätparyävasänam

- | - | änanda maya eva darçitam tatraiväntaratamatva samäpteù tasmät

29 |pucchaà pratiñöheti pucche änandätiçayatvät präcuryärthatä30 ’ |väyoù påthivétvena nirdeçe pi na vikära ity arthaù

- - - - -tatraiva tätparya vasänät tad änanda viçeñopalabdhi yutodayasyänanda - mayasya para brahmatvaà tena mantreëa31 |sidhyati

’ - änandasyäpi jïänäkäratvät tasya cänantatvädibhir miçratve pi tad rüpatvän- | — - - närtha bhedaç ca çrutiç ca prajïäna ghana evänanda mayaù [ . . 5] | ma u iti

- - - ’ tad eva ca brahmatvaà tat tad viçeñopalabdhi rahitodaye pucche pi’ - - priyädibhyo dhikatva vivakñayä brahma pucchaà pratiñöhety anena punar

, | —vyapadiçyate na tu tasyaiva pradhänatvena ata eva

asann eva sa bhavati asad brahmeti veda cet | asti brahmeti ced veda santam enaà tato viduù || iti |

’ - - - ity eña çloko py änanda maya para eva sa viçeñasyaiva mukhyatvät mukhya | ’ — eva sampratyayäc ca na cäsmin väkye pi nirviçeñaà pratipädyate astéti

| sattä samaväyitayä nirdeçät

— - - , | yady evaà manyate prakäça mätratvam eva hi cid ätmanaù sattä nänyeti - | tathäpi sa viçeñatva eva paryavasyati kià cedaà pucchaà pratiñöhä ity , ädikam uktvä tatra tatrodähåtäù annäd vai prajäù prajäyante ity ädayaù

, - - - - |çlokäù yathä na puccha mätra parä api tv anna mayädi paräù   evam annam - - |apy änanda maya paratvenaiva çliñyate

evaà netaro’nupapatteù [ . . 1.1.16] - - ve sü ity ädi süträëy api änanda mayasya- - | - jévatva niñedha paräëéti tasya para brahmatvam eva taiù sädhyate ity

||alam ativistareëa

- -yadi ca sütra kärasya vedäntärthänabhijïatäà nigüòham abhipräyatä tat- - - - - - - - pramäda märjana sva cäturé vyaìga bhaìgyä tad änanda maya sütram evaà

— - vyäkhyeyam änanda maya ity atra brahma pucchaà pratiñöhä -iti sva | - -pradhänam eva brahmopadiçyata iti tathä vikära sütre ca vikära

, - , | -çabdenävayavaù präcurya çabdena sädåçyaà vyäkhyeyam tadä sütra , - - - -kärasyäçäbdikataiva ca prasajyeta tat tac chabdädibhis tat tad

| - - - - -arthänabhidhänät mayaö pratyaya vikära präcurya çabdänäm anantara |nirdiñöänäm anyärthatvaà na vä bälakasyäpi hådayam ärohati

—uktaà tu skände väyavye ca

alpäkñaram asandigdhaà säravad viçvatomukham |astobham anavadyaà ca sütraà sütra-vido viduù || iti |

31 |satyaà jïänam anantaà brahmeti mantreëa

, - - kià ca prathama süträrthe priya çiras tv ädya präptir iti ca vyartham eva syät| , | puraivaiñäà laukikatvenaiva nirdhäraëät na tu vijïänädivad brahmatvena

- - - tasmäd änanda mayasyaiva para brahmatve sati priyädayas tad viçeñä ity - - |asyaiva svarüpa prakäça vaiçiñöyam

- - - - tataç ca pürvavat sva gataika deçänaìgékåter eka deçodaya virodhäd asty— - |eva sväàça vaiçiñöyam

etasyaivänandasyänyäni bhütäni mäträm upajévanti [ . . 3.3.32] tai ä iti çrutiç ca— -tathaiväha niravayava çabda32- - vyäkpaç ca präkåtävayva rähityädinä

| - parihåtaù ittham eva tasya nirupädher eva svata änanda prakäçänantyaà - - —vyaïjayan sandoha çabdam ähaikädaçe çré dattätreyaù

kevalänubhavänanda-sandoho nirupädhikaù [ . . 11.9.18] | bhä pu iti ata |eväpräkåtävayavatvena tasyänaçvaratvaà ca yuktam

tathä janmädy asya [ . . 1.1.2] - , ve sü ity ädeù çrutatväc ca [ . . 1.1.12] -ve sü ity |antasya granthasya tätparyaà tathaivaà vyäkhyam

- - - , —çré rämänuja çäréraka bhäñye yathä

ata eva nirviçeña-cin-mätra-brahma-vädo’pi sütra-käreëäbhiù çrutibhir nirasto veditavyaù | päramärthika-mukhyekñaëädi-guëa-yogi-jijïäsyaà brahmeti, gauëaç cen nätma-çabdät [ve.sü. 1.1.6] ity ädau sthäpanät nirviçeña-väde hi säkñitvam apy apäramärthikam | vedänta-vedyaà brahma ca jijïäsyatayä pratijïätam | tac ca cetanam iti, ékñater näçabdaà [ve.sü. 1.1.5] ity ädibhiù sütraiù pratipädyate | cetanatvaà näma caitanya-guëa-yogaù | ata ékñaëa-guëa-virahiëaù, pradhäna-tulyatvam eva || [çré-bhäñyaà 1.1.2] iti |

- , tad väde doña eva pratyävartata iti kià bahunä na sthänato’pi parasyobhaya-liìgaà sarvatra hi33 [ . . 3.2.11] -ve sü ity adhikaraëe sarveñäm eva väkyänäà sa

- | - —viçeña paratvam eva darçitam asti tathä hi tad arthaù sarva-karmä sarva-kämaù sarva-gandhaù sarva-rasaù [ . . 3.14.3] - - chä u ity evam ädikaà parasya

- - | brahmaëaù sa viçeñatva cihnam asthülam anaëv-ahrasam adérghaà [ . . . 3.8.8] - - - | bå ä u ity evam ädikaà nirviçeñatva cihnam tad etad ubhayaà cihnaà

, |paramasya na sambhavati virodhät

32 - |apäëi päda ity ädi33 - - ’ - påthivy ädi sthänato pi antaryämiëaù parasya brahmaëaù apuruñärtha sambandho na

| bhavati kutaù ? - - - -hi yataù sarvatra çruti småtiñu paraà brahma ubhaya liìgaà nirasta nikhila- - - |doñatva kalyäëa guëäkaratvobhaya lakñaëam abhidhéyate ity arthaù

- | - -näpi sthänam upädhim aìgékåtya tat sambhävanéyam upädhi yogena sa , , -viçeñatvaà svato nirviçeñatvam eveti hi yasmät sarvatraivopädhi - | - sambandhe ca tasya sa viçeñatvam evopalabhyate tatropädhi sambandhe

- | - -tävad ubhayathäpi sa viçeñatvam tenopädhinä tatraiva svarüpa çakti - , prakäçanena ca yadi tatra svarüpa çaktir na syät tadä jaòasya tayopädheù

- | |pravåtty ädikam api na syät na ca sa upädhir ägantukaù

sad eva saumyedam agra äsét [ . . 6.2.1] - chä u ity atredaà çabdena tasyäpi sattä tädätmyenägre sthiter ämnätatvät34, - - - | na ca tad upädhi doñeëa tal liptam

- | tasmin satäpi tena tad asparçät apahata-päpmä [ . . 8.1.5] - - |chä u ity ädi çruteù - - - - - tad anantaram eka vijïänena sarva vijïäna pratijïä ca sa viçeñatvam eva

|bodhayati

- - - - - | evaà jagad upädänatvädi väkyaà jagaj jéva tädätmya väkyaà ca atra—nirviçeñatve sad eva somyedaà [ . . 6.2.1] - | -chä u ity upakrama virodhaù tad

- avirodhas tu sad idamor iva tayos tädätmyenaiva sämänädhikaraëäd bhavati| , - | -tathä ca sa viçeñatve eva sämänädhikaraëam tathägre paramätma

- sandarbhäkhye tåtéya sandarbhe vakñyämaù |

sad evedam i - , ty upakrama virodhäd eva ca nirupädhivat pratéyamäne ekam evädvitéyaà brahma [ . . 6.2.2] - - chä u ity aträpi nedaà çabda väcyasyäbhävaàbodhayati | - - - | kià tarhi idaà çabda väcyasyäpi tac chaktitvam eva bodhayati

- , tatraikam ity anena jagad upädänasya brahmaëaù ekatvam eva na tu | paramäëuvad bähulyam

advitéyam i - - - , ty anena tasya sva çakty eka sahäyatvaà na tu kulälavan- - - - | -måttikädi lakñaëa vastv antara sähäyyam iti gamyate eva

’ - - | - ’ käro träsambhävanä nivåtty arthaù tasyävyaktasya tac chaktitve py- | - -upädhitva pratyayo bahiraìgatväd eveti jïeyam tathopädhi pratiñedha

—väkye atha parä yayä tad-akñaram adhigamyate, yat tad dåçyam agrähyaà [ . . 1.1.5] , - - - -mu u ity ädau präkåta heya guëän pratiñidhya nityatva vibhutvädi

- - —kalyäëa guëa yogo brahmaëaù pratipädyate nityaà vibhuà sarva-gataà [ . . 1.1.6] | mu u ity ädinä evaà nirguëaà niraïjanam i - -ty ädénäm api präkåta

- - - - | - heya guëa viñaya niñedha paratvam eva sarvato niñedhe sväbhyupagatäù | - - -sisädhayiñitä nityatädayaç ca niñiddhäù syuù jïäna mätra svarüpa

’ - | - vädinyo pi brahmaëo jïäna svarüpatäm abhidadhati tathäpi tat svarüpatva - - | eva tasya jïätåtvam astéti na nirviçeñatvaà tat tat pratipäditam evam

|änando brahmety aträpi jïeyam

34 - ’ |tasyäpi sattä tädätmyenägre pi sthiter iti päöhäntaram

, - - - , kià ca tatra tatra brahma çabdenaiva sa viçeñatvaà spañöé kåtaà | båàhaëärthatvät ata eva ùaà brahmaëo vidvän [ . . 2.4.1] -tai u ity ädau bheda

| nirdeçaç ca yato väco nivartante [ . . 2.6] - tai u ity ädi väkyaà cälaukikatväd | änantyäc ca saìgacchate ata eva brahma te bruväëi, brahma-vid äpnoti

param i | ti na virudhyate

yatra hi dvaitam iva bhavati, tad-itara itaraà paçyati, yatra tv asya sarvam ätmaiväbhüt, tat kena kaà paçyet ity ädau, neha nänästi kiïcana, måtyoù sa måtyum äpnoti ya iha näneva paçyati ity ädau ca jéva-mäyayos tac-chaktitayä kåtsnasya jagato brahma-käryatayä sarveñäà tad-antaryämikatayä ca tad-ätmakatvenaikyät | tat-pratyänéka-nänätvaà pratiñidhyate | na tat sarvathä asya sarvam iti svarüpa-bhedäìgékärät | bahu syäà prajäyeya [tai.u. 2.6.1] iti nirvikärasyaiva sato’cintyäçaktyä kärya-bhäva-bhedäìgékäräc ca | pratyakñädi-sakala-pramäëän avagataà brahmaëo nänätvaà pratipädya tad eva pratiñedha-väkyena bädhyata ity upahäsyam idam | [çré-bhäñya 1.1.1]

neha | , , ity ädau iha brahmaëi yat kiïcanästi tan nänä nästi kintu , - - | svarüpätmakevety arthaù nänä çabda vaiyarthyät

yatra nänyat paçyati, nänyac chåëoti, nänyad vijänäti sa bhümä | atha yatränyat paçyati, anyac chåëoti, anyad vijänäti, tad alpam | yo vai bhümä, tad amåtaà [ . . 7.24.1], chä u atha yad alpaà tan martyam i | ty ädau ca ayam

— - - , arthaù nänyaà paçytéti tan mätra darçanäd avagamyate rüpavattvam | tathä nänyac chåëotéti çabdavattvaà ca tasya darçitam etad apy

, | upalakñaëaà sparçädimattvaà ca jïeyam sarva-gandhaù sarva-rasaù [ . .chä u 3.14.4] - - | - | ity ädi çruteù evaà bahir indriyeñu sphürtir darçitä nänyad

— - -vijänätéti tathaiväntaùkaraëeñu sphuratéty äha tatränya darçanädi - , ’ - -niñedhas tasyänanta vivakñayä kåtsnasya jagato pi tad vibhüty

- , ’ - - antargatatva vivakñayä ca çuddhe citte jagato pi tad vibhüti rüpatvena | —yathärthäyäà sphürtau na duùkhadatvam tad uktaà mayä santuñöa-

manasaù sarväù sukha-mayä diçaù | iti

- —tathaiva väkya çeñaù sa vä eña evaà paçyann evaà manväna evaà vijänann ätma-ratir ätma-kréòa ätma-mithuna ätmänandaù, sa svaräò bhavati tasya sarveñu lokeñu käma-cäro bhavati | atha ye’nyathäto vidur anya-räjänas te kñayya-lokä bhavanti teñäà sarveñu lokeñv akäma-cäro bhavati [ . . chä u 7.25.2] | - | iti tasmäd aträpi sa viçeñam eva pratipädyate evam

| —anyaträpy unneyam tasmät sädhv eva vyäkhyam na sthänato’pi [ . . ve sü3.2.11] | - - iti na ca sa viçeñaà brahma nirviçeña brahmaëo bhinnam iti

| vaktavyaà pratiçäkham ekam eva brahma sarvatra géyata iti

sarve vedä yat-padam ämananti [ . . 1.2.15] | —ka u iti çruteù tad etad apy ähana bhedäd iti cen, na, pratyekam atad-vacanät35 [ . . 3.2.12] | , ve sü ata evaekam evädvitéyaà brahma | —ity eke paöhanti tad etad apy äha api caivam eke [ . . 3.2.13] | ve sü iti

,na caçrutiù pratyakñam aitihyam anumänaà catuñöayam |pramäëeñv anavasthänäd vikalpät sa virajyate || [bhä.pu. 11.19.17]

- - - ity atra çré bhägavata eva bheda mätraà çruty asammatam ity ucyata iti | - -väcyam vikalpa çabdasya saàçayärthatvät tatra virägaç ca vastu

| - niñöhäpekñayeti müla eva vakñyate tad evaà svagata bhede tv aparihärye- - - - - svarëa ratnädi ghaöitaika kuëòalavad vastv antara praveçenaiva sa

|pratiñedhyata iti sthitam

- - - - - ’ tvat svarüpa vastv antaräëäà ca tac chakti rüpatvän na taiù sajätéyo pi | - - - , bhedaù na cävyakta gata jäòya duùkhädibhir vijätéyo bhedaù avyaktasyäpi

- - | tac chakti rüpatvät

, -athavä naiyäyikänäà jyotir abhäva eva yathä tamaù tathäìgékåtya tädåça- - - - - - - - -cintänubhäva mäyä kåta cid änanda çakti tirobhäva lakñaëäbhäva mätra

| | ’ çarératvena nirëetavyatväd iti na cäbhävenaiva tarhi vijätéyo sau bheda | - - | äpatita iti vaktavyam kevalädvaita vädinäm api tad aparihäryatvät

- evaà ca niñedha çrutibhir yuktibhiç ca brahmaëi yo dvaitäbhävaù sädhyate sa | - - cävåttyäpy aparihärya iti punas tad äpäta bhiyä bhävenaivädvaitaà

- | -manyämahe iti vadatäà bhäva dvaitam apy avaséyate tenäbhävena bhäva- , - rüpa brahmaëo yad dvaitam asti tasya bhäva rüpasyaiva säkñäd

, - ’ avaçiñöatvät mithyä prapaïcasyäbhävo pi mithyety aträpi tadvat taträpi | - ’ mithyaivävaçiñyate abhävas tu na vastv atirikta iti pakño pi na samyag

|avagamyate

, yadi ca bhütale eva ghaöäbhävaà syät tadä tatra punar ghaöasya saàsargo | - - na syäd eva tad evaà pürva yuktibhir itthaà cäparihäryäyäà bheda våttau

- - |svagata bheda våttis tasminn asty eva

35 - - ’ - - - yathä jévasya prajäpati väkyenobhaya liìgatve pi deha yoga rüpävasthä bhedäd- ’ ’ , , apuruñärtha yogaà tathäntaryämiëo pi so varjanéya iti cen na pratyekaà prati paryäyaà sat

- ’ - |ätmäntaryämy amåta ity antaryämiëo måtatva vacanäd ity arthaù

’ - - - , nanu nirbhede pi tasmin nityaà sva gata bheda pratétir api nithyaivästu- , - - - -çukti rajatavad anirvacanéyatvät avidyä tat käryäpohävaçiñöa tädåça

’ - - | svarüpe py anirvacanéyatve sarva müla näçäpatteù na ca yatra yatra , , nirvaktum açakyatvaà tatra tatra mithyätvam iti vyäptir asti brahmaëy

| avyäpteù anirukte’nilayane [ . . 2.7.1] - | ’ -tai u ity ädi çruteù loke pi mitho- - - - - -virodha guëa dhäritvenaiva yukty asiddhatväd anirvacanéya tridoña ghnaika

- - | -vyaktauñadhi dravyädi darçanena vyabhicäraù ata eva acintyo hi maëi- mantra mahauñadhénäà prabhäva iti acintyäù khalu ye bhävä na täàs

tarkeëa yojayet [ . .] | - ma bhä ity uktam tasmät tadvad acintya svabhävatayä- - | mitho virodhi dharmavad eva tat tattvam ity ucyatäm tatra tasya

- - - | tädåçatväjïäne vaidyaka vidyänugata tan niñedhakänubhavaù pramäëam - - | prastutasyäpi vedaikänugata vidvad anubhava eva pramäëam tathä ca

—paiìgé çrutiù yo viruddho’viruddho manur amanur väg aväg indro’nindraù pravåttir apravåttiù sa paramätmä | - —iti ata eva çruty antaram naiñä tarkeëa matir apaneyä [ . . 1.2.9] | - - , ka u iti evaà çré viñëu puräëe yasmin brahmaëi sarva-çakti-nilaye mänäni no mäninäà niñöhäyai prabhavanti [ . . 6.8.5]vi pu |iti

- , närada païcarätre ca

viñëu-tattvaà parijïäya ekaà cäneka-bhedagam |dékñayen medinéà sarväà kià punaç copasannatän || iti |

- - tad evam atarkyatvät tarka mülä khaëòana vidyä näsmin prayoktavyety | - - —abhihitam ata evoktaà haàsa guhya stave

yac-chaktayo vadatäà vädinäà vaiviväda-saàväda-bhuvo bhavanti |kurvanti caiñäà muhur ätma-mohaàtasmai namo’nanta-guëäya bhümne || [bhä.pu. 6.4.31] iti ||

- - - , - yuktaà ca paraspara virodhi çakti gaëäçrayatvaà jagati dåñöa çréänäà- | paraspara virodhinäà sarveñäm eva dharmäëäà yugapad ekäçrayatvät

- | - vidvad anubhavaç cägre bahuço darçanéyaù atas tasmin tädåça çaktayaù , - -santy eva kintu tasmiàs täsäm abhivyakty upalabdhau präcuryeëa bhagavat | - - | -saàjïä tad anupalabdhau präcuryeëa brahma saàjïeti viçeñaù ata eva çré- —viñëu puräëe

pratyastamita-bhedaà yat sattä-mätram agocaram |vacasäm ätma-saàvedyaà taj jïänaà brahma-saàjïitam || [vi.pu. 6.7.53] ||

— - - | ity atra pratyastamitety evoktam astram çabdasyädarçana mäträrthatvät

- - - | tasmäd dvaitädvaitädi çréénäà tasmiàs tat tat prädhänyena pravåttir iti - tathä sa ca çakti rüpo dharmädharmätirikte tasmin vartata ity anena kià

? , - ? - -nirdharme dharmo vartate kià vä sa dharme vartate iti vikalpa kalpanä | - ’ prakärä api nirasanéyäù tathä bhavan mate pi kià sävidye brahmaëy

? ? | avidye niravidye vä ity ädikaà prañöavyaà ceti kåtam ativistareëa

- - - - tad evaà ghaööa päleñv iva nirasteñu nirdharma vädeñu sa dharma vädänäà- - - - - - -çré vaiñëavänäà çré çré puruñottama päda pétha parisaraà prati räja

| - - — - —pathenaiva gatiù tathä hi çré viñëu puräëe çré maitreya uväca

nirguëasyäprameyasya çuddhasyäpy amalätmanaù |kathaà sargädi-kartåtvaà brahmaëo’bhyupagamyate || [vi.pu. 1.3.1] ||

, - —ity anantaraà çré paräçara uväca

çaktayaù sarva-bhävänäm acintya-jïäna-gocaräù |yato’to brahmaëas täs tu sargädyä bhäva-çaktayaù |bhavanti tapasäà çreñöha pävakasya yathoñëatä || [vi.pu. 1.3.2] ||16|| iti |

- — -vyäkhyaà ca çrédhar svämibhiù loke hi sarveñäà bhävänäà maëi ’ -manträdénäà çaktayo cintyaà tarkäsahaà käryänyathänupapatti pramäëakaà

| , - yaj jïänaà tasya gocaräù santi yad vä acintyäù bhinnäbhinnatvädi vikalpaiç - - | cintayitum açakyäù kevalam arthäpatti jïäna gocaräù santi yata evam ato’ - - - brahmaëo pi täs tathävidhäù sargädyäù sargädi hetu bhütä bhäva çaktayaù

- , - | svabhäva siddhä çaktayaù santy eva pävakasya dähakatvädi çaktivat ato- - - guëädi hénasyäpy acintya çaktimattvät brahmaëaù sargädi kartåtvaà

| —ghaöata ity arthaù çrutiç ca na tasya käryaà karaëaà ca vidyate [ . . 6.8]çve u , ity ädiù mäyäà tu prakåtià vidyän mäyinaà ca maheçvaraà [ . . 4.10] çve u ity

|ädiç ca

, — ( - ) yad vä evaà yojanä sarveñäà bhävänäà maëi manträdénäà- - - | pävakasyoñëatä çaktivad acintya jïäna gocaräù çaktayaù santy eva

- —brahmaëaù punas täù svabhäva bhütäù svarüpäd abhinnä çaktayaù paräsya çaktir vividhaiva çrüyate sväbhäviké jïäna-bala-kriyä ca [ . . 6.8] çve u ity ädi

| - - çruteù ato maëi manträdibhir agny auñëyavan na kenacid vihantuà | —çakyante ata eva tasya niraìkuçam aiçvaryaà sa vä ayam asya sarvasya

vaçé sarvasyeçänaù sarvasyädhipatiù [ . . . 4.4.22] | bå ä u ity ädi çruteù

“ ”tapasä çreñöha - iti sambodhanaà yä käcid api tapaù çaktiù sä tasyaiveti | , sücayati yata evam ato brahmaëo hetoù sargädyä bhavanti nätra käcid

|anupapattir ity arthaù iti

atra mäyäà tu prakåtià vidyät [ . . 4.10] çve u ity atra mäyäyä api svabhävatvam, - | utkam prakåtes tat paryäyatvät ata eva “ ” - -mäyinaà iti nitya yoga eva matv

| arthéyaù maheçvare mäyästéti maheçvaratvaà tu tasya mäyätaù param iti | , vyaktam uttarasyäà yojanäyäà mäyäyäù svarüpäd abhinnatvaà

’ - | -bahiraìgatve pi tad ekäçrayatvät tataù sutaräm eva sä maheçvaratva - | vyaïjikänyä çaktiù svarüpa bhüteti tathä prathamäyäà yojanäyäà

“ ” “ ”- - - - sargädyäù ity atra ädyäù grahaëena sthiti pralaya mayyo jagat käryäù | - - - ’ çaktayo gåhyante svarüpaiçvaryädi prakäça våttika çaktayo pi

’ - - - - - |çaktitvenaikye pi bahutva nirdeças tat tad våtti bheda vivakñayä

- - ’ —atra çré rämänuja çärérake pétthaà likhitaà

yadi nirviçeña-jïäna-rüpa-brahmädhiñöhäna-bhrama-pratipädana-paraà çästraà, tarhi nirguëasya ity ädi codyam, çaktayaù ity ädi-parihäraç ca na ghaöate | tathä hi sati nirguëasya brahmaëaù päramärthikaù sargaù, api tu bhrama-kalpita iti codya-parihärau syätäm | utpatty-ädi-käryaà sattvädi-guëa-yuktäparipürëaà karma-vaçyeñu dåñöam iti tat-tad-bhäva-rahitasya kathaà sambhavatéti codyam | dåñöa-sakala-visajätéyasya brahmaëo yathodita-svabhävasyaiva jalädi-vijätéyasyägny-äder auñëyädi-çakti-yogavat sarva-çakti-yogo na virudhyata iti parihäraù || [ve.sü. 1.1.1 çré-bhäñye, 88 anucchede] iti ||

- - , çré bhagavad upaniñatsu - - —na svabhäva çakti mattvenaivopadiñöaà

jïeyaà yat tat pravakñyämi yaj jïätvämåtam açnute |anädimat paraà brahma na sat tan näsad ucyate ||sarvataù päëi-pädaà tat sarvato’kñi-çiro-mukham |sarvataù çrutimal loke sarvam ävåtya tiñöhati ||sarvendriya-guëäbhäsaà sarvendriya-vivarjitam |asaktaà sarva-bhåc caiva nirguëaà guëa-bhoktå ca ||bahir antaç ca bhütänäm acaraà caram eva ca |sükñmatvät tad avijïeyaà düra-sthaà cäntike ca tat || avibhaktaà ca bhüteñu vibhaktam iva ca sthitam |bhüta-bhartå ca taj jïeyaà grasiñëu prabhaviñëu ca ||jyotiñäm api taj jyotis tamasaù param ucyate |jïänaà jïeyaà jïäna-gamyaà hådi sarvasya viñöhitam || [gétä 13.12-17] iti |

- —evaà brahma sütre ca çrutes tu çabda-mülatvät [ . . 2.1.27] | ve sü iti ataù - çakteù sväbhävikäcintyatve sati tasya çaktitvam apy ajïäna kalpitam iti

| - näìgékurvanti yaträsambhava sambhävayitré dustarkä sväbhäviké çaktir, - , |nästi tatraiva tad aìgékäropapatteù gauraväpatteç ca

— - -atra cedaà vicäryate dvaita mätränyatranupapattyä kevale brahmaëi maëi- - , -mantra mahauñadhädi yat tarkägocaräù çaktayaù santéty eke tad

- anyathänuapapttyä tathä bhüta eva tasminn ajïänenaiva tad upapadyata ity | - , anye tatra brahmaëi jïäna mätre tv ajïänaà na sambhavatéti ajïänaà ca

, | - -säçrayam eva na tu svatantram iti jévatvaà cäjïäna kåtam eveti çukti- - , | rajatädi dåñöänta mülam tad upekñaëéyam atra jévaù sväjïänenaiva | jévatvaà kalpayatéti sväçrayaù parasparäçrayaç ca prasajyeta yo jévo

, - - yenäjïänena yaj jévatvaà kalpayati sa tayor ajïäna tat käryayor atirikta eva | - | bhaved iti tasya çuddhatve tad eva jïäna mätratvam ägatam tataç ca

- kathaà näma tasyäjïänaà syäd yena sva jévatvaà kalpayed ity asambhavaç ca |kalpyate

- —atha prayogaç ca darçitaù çré bhäñye

vivädädhyäsitram ajïänaà na jïäna-mätra-brahmäçrayam | ajïänatväc chuktikädy-ajïänavat, jïätr-äçrayaà hi tat iti || brahma näjïänäçrayaù, jïätåtva-virahäd ghaöädivat [ve.sü. 1.1.1 çré-bhäñye, 102 anucchede] ||

- tataç ca pariçeñya pramäëena tarkägocaräù çaktaya eva brahmaëi - | - paryavasyantéty eva sädhu sammatam sambhavati cälaukika vastutvät

- | - | ’ -tasya tädåça çaktitvam prasiddhaà ca çruti puräëädau tat tato tarkya- ’ - - |çakti viläse dvaita khaëòana vidyäpi näträvatäryety uktam iti

- — , , tad evaà siddhäyäà bhäva çaktau sä ca trividhä antaraìgä taöasthä | , bahiraìgä ceti müla eva darçayiñyate atrottaror anantaraìgatvaà täbhyäà

- - - parameçvarasyäliptatayä çaktitvaà ca nitya tad äçritatayä tad vyatirekeëa’ - | -svato siddhatayä tat käryopayogitayä ca tatra taöasthäkhyä çaktiù çré

- - ( 19-47 paramätma sandarbhäkhye tåtéya sandarbhe müle anucchede) | anuvyäkhyäyäà eva darçayiñyate

, - , - - anye tu vivriyete ye paräparä çabdäbhyäà bhaëyete yathä çré viñëu puräëe—eva

sarva-bhüteñu sarvätman yä çaktir aparä tava |guëäçrayä namas tasyai çäçvatäyai sureçvara ||yätéta-gocarä väcäà manasäà cäviçeñaëä |

jïäni-jïäna-paricchedyä vande täm éçvaréà paräm || [vi.pu. 1.19.76-7] iti |

— ! - - - ! !anayor arthaù he sureçvara surädi pälana çakti prakäçaka he sarvätman - - - ! - sarvädi käraëatvena sajjananädi çakti nidhäna taväparä para svarüpäyäç

- - - -cicchakter itarä bahiraìgä jéva mäyä guëa mäyety äkhyä yä çaktiù sarva , | bhüteñu sarveñu jéveñv adhikåtya vartate tasyai namaù tasyäù sakäçäd | - ? — ätmänaà vidäyaà kartum iti bhävaù kathaà bhütä guëäçrayä guëäù

- - - svayaà guëa sämya rüpäyä jaòäyäù prakåter våtti viçeñäù sattvädayas ta | - - eväçrayo yasyä sä mäyä çaktis türëa näbhir iva hi guëäsämyävasthät

- - - svaikadeçastha koça viçeñäd guëa jälaà prakäçya tad äçritya ca tac- - | cäkacikya mukha baddhän kéöän iva jévän adhikaroti çäçvatäyä iti

| - - sväbhävikatvaà vyaktam asyäù präk kathanam etad dväraiva prathamata | ’ sänumeyety abhipräyeëa atha väcäà manasäà cätéto tikränto gocaro

, - - viñayo yayä sä yasmäd aviçeñaëä dåñöa jäti guëädibhir viçeñayitum açaktyä | - -evaà bhütä yä çaktis täm éçvarém éçvarasya taväntaraìgatväd ardhäìga

- - | -bhütäà cic chaktir ätma mäyeti nämném parämparasyä bahiraìgäyä äçraya | | bhütäà vande staumi täm anusartum iti bhävaù

- ? — - - , nanv evaà bhütä katham astéti jïäyate taträha jïäti jïäna paricchedyeti - - - , jïäninäm açuddha jévänäà jäti çabdädi viñayäëi prädeçikäni jïänäni taiù

, - -paricchedyä sarvataù prasaradbhir nirjharodakair mahä sarovat sarva | - —gatatvenävagamyä vastutas tasyä eva sarva pravartakatväd idam uktam

präëasya präëam uta cakñuñaç cakñur uta çrotrasya çrotram annasyännaà manaso manaù [ . . . 4.4.17] | bå ä u iti çruteù

, , , yad vä jïäné jévaù jïänaà ca tad ubhayam api paricchedyaà bähyaà | ghaöädivat prakäçyaà yasyä sä tam eva bhäntam anubhäti sarvaà [ . . çve u

6.14] - | ity ädi çruteù

, - - - , kià vä jïänina ä brahma stamba paryantä ye jéväs teñäà yaj jïänaà - jïänopalakñitä sarväpi bähyäbhyantara ceñöä tat paricchedyaà , pravartanéyaà yayä sä ko hy evänyät kaù präëyät, yad eña äkäça änando na

syät [ . . 2.7.1] | tai u iti çruteù

, ätmaviçeñ jïäné çuddho jévas tasya yan nijaà jïänaà pramäträdénäà - - - -säkñitvädhyäsyatä mätra pratétya ca mäyä mohitatva liìgävagatäcchanna

- - - - -sva jïänatvena ca kaivalye tad abhäve svarüpa sukhäsphürti doña prasaìgena , ca na hi drañöur dåñöer viparilopo vidyate [ . . . 4.2.32] - bå ä u ity ädi çrutyä ca

- | - -svarüpa bhütaà lakñyate tena jïänena paricchedya yasmät tathä bhüta - - - | jïänopalakñitä svarüpa çaktiù çuddha jéva brahmaëi dåçyate tasmät

| parasmin brahmaëi tu sänantätmikaiva vartata iti sambhävanéyety arthaù - - , yathä gabhasti leçe dåñöä çaktir gabhasti mälinéti ya ätmänam antaro

yamayati [ . . 14.6.7.30] | çata brä iti çruter iti

, - - - , yad vä jïäné såñöy ädi vidyä nidhiù parameçvaras tasya yan nijaà jïänaà — - - - tena paricchedyä avagamyä såñöi sthiti saàhärädi darçanät tasmin yä çaktir

, , - - lakñyate yaiva ca mäyeti géyate sä tasya manträdi vidäm iva vidyä viçeña | - | -eva tat sädåçyät sväbhävikatvaà tv atra viçeñaù tatas tasyä vidyä

, - - , - - viçeñatve vidyäyäç ca puruñasya nija jïäna dhäryatve tan nija jïänasya- - - tävan mätra dhärakatäyäm eväsamäptatve ca vaçékåta mäyasya

, | parameçvarasya yan nijaà jïänaà tan mäyä mäyikaà vä na bhavati tasmät - - - —tenaiva svarüpa bhüta jïänena tad ätmikä çaktir lakñyate mäyäà tu prakåtià

vidyän mäyinaà ca maheçvaraà [ . . 4.10] | çve u iti çruteù idaà vä ekasminn eva | svarüpe jïänéti jïänam iti ca paricchedyaà yayä sä pürvavad vä [ . . 3.2.30]ve sü

| iti nyäyät sa bhagavaù kasmin pratiñöhita iti ? sve mahimni [ . . 7.24.1] chä u iti | , , çruteù itthaà vä jïäné vidvän tasya jïänenänubhavena paricchedyä

| - - - - avagamyä vaikuëöhädiñu çré bhagavatas tat tan nija vaibhavänäà- - - çuddhänanda viläsa mätratäà prati pramäëena vidvad anubhavenaiva

, prameyety arthaù te dhyäna-yogänugatä apaçyan, devätma-çaktià sva-guëair nigüòhäà [ . . 1.3] | - çve u iti çruteù tad evam antaraìgäpara paryäyä

- |svarüpa çaktir darçitä

- —çruty antare cätra

svarüpa-bhütayä nitya-çaktyä mäyäkhyayä yutaù |ato mäyä-mayaà viñëuà pravadanti sanätanam ||

- iti caturveda çikhäyäà [ . . 3.2.38 - - ] -ve sü mädhva bhäñya dhåtäyäm mäyä | - -çabdasya dvidhä våttir inäàuttam tasyä ekasyä eva svarüpa çakter våtti

—bhedena bhedä api svékåtäù paräsya çaktir vividhaiva çrüyate [ . . 6.8] çve u iti | , çruteù tathä ca

sarvair yuktä çaktibhir devatä sä pareti yäà prähur ajasra-çaktim |nityänandä nitya-rüpä jaòä ca yä, çäçvatätmeti ca yäà vadanti ||

iti - caturveda çikhäyäà [ . . 2.1.30 - - ], ve sü mädhva bhäñya dhåtäyäm açrutaà çrotå adåñöaà drañöå [ . . . 3.7.27, 3.8.11, . . 1.3.10 -ity ädir anyatra bå ä u ve sü dhåta

- - ] | - - mädhva bhäñya dhåtäyäm ata eva brahma säyujya pratipädikä- - - mädhyandina çrutir api tasya sarva çaktimattvaà svarüpa siddham evety

, aìgékaroti sa vä eña brahma-niñöha idaà çaréraà martyam atisåtya

brahmäbhisampadya brahmaëä paçyati, brahmaëä çåëoti, brahmaëaivedaà sarvam anubhavati [ . . 4.4.5 - - ] | -ve sü mädhva bhäñya dhåtä çrutiù iti eka

- - , vijïänena sarva vijïäna pratijïä ca tathaiva kalpyate yenäçrutaà çrutaà bhavaty amataà matam avijïätaà vijïätaà [ . . 6.1.3] | chä u iti väkyäntaraà ca

- - - - - - -sarvasya tädåça tan nija çakti våndänugatatvän nirviçeña vastu jïäne sarva | jïänäsambhaväc ca ata eva sa brahma-vidyäà sarva-vidyä-pratiñöhäm

atharväya jyeñöha-puträya präha [ . . 1.1.1] , , mu u iti cänyatra yathä somyaikena måt-piëòena sarvaà måë-mayaà vijïätaà [ . . 6.1.4] ’ | chä u iti dåñöänto pi

- - - , - -ekasmin måt piëòe ghaöa çarävädi vikärän ävirbhävya darçanayä tat tad- - - | - -vijïäna sambhavät sat kärya vädäìgékäräc ca måd vikärasya rajju

- - -sarpädivad asatyatvaà çuçrüñor asiddham iti vivarta vädaç ca na tac chruti- | - —sväramya siddhaù tasmät sädhüktaà çré paräçareëa sarva-çakti-nilaye

[ . . 6.8.57] |vi pu iti

’ - - - -tad evam ekasyaiva vastuno cintya jïäna gocaratayä çruty eka nirdhäritatayä - - - ca nänä çaktitve sati tad ätmikä eva bhaga saàjïitä aiçvaryädayo ñaò

, bhaveyuù yenädvayam eva tat tattvaà bhagavän api tad advayaà jïänaà - - - -çabdyata iti teñäà para brahma dharmäëäà para brahmaëaù pratyag

- , | - rüpatvät sva prakäçatvam eva na tu jaòatvam na hi jyotir dharmasya - | - - -çlaukyädikasya tamo rüpatvam tac ca sva prakäçatvam indriya karaëaka

grahaëäbhäve sati svarüpeëa täni prakäçya teñu prakäçamänatvaà näma , -kvacid anidriyeñv apy acetaneñv api tasya prakäçaù çrüyate yathä vaàçé

, vädyasya vana-latäs tarava ätmani viñëuà [ . . 10.35.9] , bhä pu ity ädau tarhi bhagna-gatayaù sarito vai [ . . 10.35.7] | bhä pu ity ädau ca

- - - -tatra bhagänäà sva prakäçatvaà bhaga viçiñöasyaiva bhagavataù para vidyä - - | - -mäträbhivyaìgyatayä çré viñëu puräëe spañöam präyaù çrédhara svämi

- —pädänäà krameëa tad vyäkhyäne ca yathä

nirastätiçayähläda-sukha-bhävaika-lakñaëä |bheñajaà bhagavat-präptir ekäntätyantiké matä || [vi.pu. 6.5.59] iti |

’ - - atra nirasto tiçayählädo nirvåtir yasmin sukhe tad bhävas tad ätmatvam- | , - -evaika lakñaëaà yasyä sä tathä kià ca ekäntä bhagavan niñöhä

, - - - mätreëävaçyambhäviné na tu åtvig ädi vaiguëyena karma phalädivad anityä| | ätyantiké ca nityä

tasmät tat-präptaye yatnaù kartavyaù paëòitair naraiù |tat-präpti-hetur jïänaà ca karma coktaà mahämune || [vi.pu. 6.5.60] iti |

- — - | atra yatnasya sädhana viñayatvät sädhanam äha tat präptéti karma ca- - | , sattva çuddhi dvärä jïänaà säkñät tac ca jïänaà dvividham ity ähärdhena

ägamotthaà vivekäc ca dvidhä jïänaà tathocyate [ . . 6.5.61] vi pu | tad vivåëoty, aparärdhena çabda-brahmägama-mayaà paraà brahma vivekajaà [ . . vi pu

6.5.61] | - | - — iti atra ägama mayam ägamotthaà jïänam çabda brahma çabdätsatyaà jïänam anantaà brahma [ . . 2.1.2] - tai u ity ädi väkyäj jäyamänaà brahma

| - - -çravaëajaà jïänam ägamottham ity arthaù dehädi viviktätmäkära citta våttau nididhyäsanäyäà prakäçamänaà paraà brahma vivekajaà jïänam ity | - arthaù våtti vyaìgyasya brahmaëa eva jïänäbhidheyatväd brahmaiva jïänam

| inäàuttam

- - | nanu çabda çravaëäd api brahma jïänam evotpadyate tenaiväjïänaà - - | - —nivartya bhagavat präpti siddheù kià vivekaja jïänenety äçaìkyäha

andhaà tama iväjïänaà dépavac cendriyodbhavam |yathä süryas tathä jïänaà yad viprarñe vivekajam || [vi.pu. 6.5.62] iti |

| - atra niviòaà tama iväjïänaà vyäpakam ävaraëam indriyaiù çabdädi dvärä - , -jätaà jïänaà dépavad asambhävanädy abhibhütam na sarvätmanäjïäna

| - |nivartakam vivekajaà tu jïänaà süryavat sarväjïäna nivartakam ity arthaù

- - - - —ukta lakñaëa jïäna dvaidhe manu sammatim äha

manur apy äha vedärthaà småtvä ca muni-sattama |tad etac chrüyatäm atra sambandhe gadato mayä || [vi.pu. 6.5.63] iti |

, ’ —atra atra sambandhe smin prasaìge

dve brahmaëé veditavye çabda-brahma paraà ca yat |çabda-brahmaëi niñëätaù paraà brahmädhigacchati || [vi.pu. 6.5.64] iti |

- - atra çabda brahmaëi çravaëena niñëäto vivekaja jïätena paraà brahma | - - - - präpnoti tat präpti hetu jïänaà ca karma coktam ity atra çruti sammatim äha

—

dve vidye veditavye vä iti cärthavaëé çrutiù |parayä tv akñara-präptir ågvedädi-mayäparä || [vi.pu. 6.5.65] iti |

- - - - - - , atra vidyä çabdena tad dhetu karma brahma viñayau veda bhägau gåhyete — | - ’ - - - -tad äha parayeti brahma bhägo kñara pratipädaka paräkhya veda

, - - - — -bhägädinä karma bhäga åg vedädi çabdenocyate brähmaëa | - | parivräjakädivat sä tv aparä sädhana gocaratvät

atha parä yayä tad akñaram adhigamyate, yat tad adåçyam agrähyaà [ . . mu u1.1.5-6] - - - - - ity ädy atharva çruty uktaà para vidyä viñayam akñaräkhyaà paraà

—tattvam äha tribhiù

yat tad avyaktam ajaram acintyam ajam akñayam |anirdeçyam arüpaà ca päëi-pädädy-asaàyutam ||vibhuà sarva-gataà nityaà bhüta-yonim akäraëam |vyäpy-avyäptaà yataù sarvaà tad vai paçyanti sürayaù ||tad brahma paramaà dhäma tad dhyeyaà mokña-käìkñiëäm |çruti-väkyoditaà sükñmaà tad viñëoù paramaà padam || [vi.pu. 6.5.66-68] iti |

- , - , atra vibhuà prabhuà sarva gatam aparicchinnaà vyäpi sarva käryänugataà | | svayaà tv anyenävyäptam yataù sarvaà bhavati tat paraà brahmaiva

- - - svecchayäviñkåta ñäòguëyaà parameçvaräkhyaà bhagavac chabda väcyaà- - —dvädaçäkñarädi parävidyopäsanayä bhaktaiù sulabha darçanam ity äha

tad etad bhagavad-väcyaà svarüpaà paramätmanaù |väcako bhagavac-chabdas tasyädyasyäkñarätmanaù || [vi.pu. 6.5.69]

- - —édåg viñayaà ca jïänaà para vidyety äha

evaà nigaditärthasya sa-tattvaà tasya tattvataù |jïäyate yena tat jïänaà param anyat trayé-mayam || [vi.pu. 6.5.70] iti |

- atra nigaditärthasya dvädaçäkñarädibhir uktärthasyeçvarasya sa tattvaà ’ - - svarüpaà tattvato pracyuta brahma svarüpeëa yena dvädaçäkñarädinä

, , - jïäyate tat paraà jïänaà parä vidyä trayé mayaà tv anyad aparä vidyä |karmäkhyä

, -nanu yad éçvaro brahmaiva kathaà tarhi tasya nirdeçyasya bhagavac- | - chabda väcyatvam ity äçaìkyäha athavä svarüpam eva bhagavac chabdena, | —väcyam na tu lakñyam inäàuttam tad eva pratipädayati

açabda-gocarasyäpi tasyaiva brahmaëo dvija |püjäyäà bhagavac-chabdaù kriyate hy aupacärikaù ||

çuddhe mahä-vibhüty-äkhye pare brahmaëi vartate |maitreya bhagavac-chabdaù sarva-käraëa-käraëe || [vi.pu. 6.5.71-72] iti |

- - açabdeti püjäyäà nimitta bhütäyäm äviñkåta ñäòguëyena -bhagavac chabda ù, - prayujyate taträpi guëänäà svarüpäbhinnatväd upacärät matv arthéyaù, - - | - prayujyate tad bheda vivakñäyäm itthaà bhüte mukhya eva -bhagavac

chabd — | ’ - -o vartata ity äha çuddha iti çuddhe saìge mahä vibhüty’ | - äkhye cintyaiçvarye evam eña mahä çabdo bhagavän iti sattama iti

- - - -vakñyamäëänusäreëa präkåta ghaöa paöädi çabdänäm agocarasya tad atétasya parasyäpi brahmaëas tasyaiva -bhagavac chabda , | ù nänyasya - , anyasya tu püjäyäà püjyatva pratipädane nimitte aupacärika eva kriyate

| - - yataù çuddha ity ädi çuddha eva sati mahä vibhüty äkhyä khyätir yasya | —tasmin tathaiva vakñyate hi evam eña mahä-çabdaù [ . . 6.5.76] vi pu -ity ädi- - särdha päda dvayena tv anyatra hy upacärataù [ . . 6.5.77] vi pu |ity antena

sambharteti tathä bhartä bhakäro’rtha-dvayänvitaù |netä gamayitä srañöä gakärärthas tathä mune || [vi.pu. 6.5.73] iti |

- atra akñarärtha niruktyä -bhagavac chabd - asya parameçvara väcakatvam äha— | , -sambhartety ädinä sambhartä poñakaù bhartä ädhäraù ity artha

| - - - | -dvayenänvitaù netä karma jïäna phala präpakaù netåtvaà prayojya- - | gamana garbham iti ga kärärthaù gamayitä pralaye käryäëäà käraëaà prati

| - - |srañöä punar api teñäm udgamayitä sarga karteti vä ga kärärthaù

- - atra çré svämibhir bahiraìgäntaraìgayoù çaktitvenäbheda vivakñayä | - - - - - - -vyäkhyätam çuddha svarüpa çakti vivakñäyäà tu taj jïäna bhakti phala

- |präpakatvädy abhipräyeëärthäntaraà yojyam iti

- —idäném akñara dvayätmakasya padasyärtham äha

aiçvaryasya samagrasya véryasya yaçasaù çriyaù |jïäna-vairägyayoç caiva ñaëëäà bhaga itéìganä || [vi.pu. 6.5.74]

| | ity atra iìganeraëaà saàjïety arthaù atra tair vyäkhyätam apy evaà jïeyam - , -aiçvaryasya véryasya maëi manträdénäm iva prabhävasya yaçaso vikhyäta

- , - - , , mad guëasya çriyaù sarva prakära sampatteù jïänasya sarvajïatvasya - - - | vairägyasya yävat präpaïcika vastv anäsaìgasya ca samagrasyeti

|sarvatränvitam iti

- —va kärärtham äha

vasanti tatra bhütäni bhütätmany akhilätmani |sa ca bhüteñv açeñeñu vakärärthas tato’vyayaù || [vi.pu. 6.5.75] iti |

- | -atra taträdhiñöhäna bhüte bhütäni vasanti sa ca bhüteñu vasatéti va | kärärthaù

evam eña mahä-çabdo bhagavän iti sattama |parama-brahma-bhütasya väsudevasya nätyagaù || [vi.pu. 6.5.76] iti |

- |atra evam eña mahä çabdo väsudevasya väcako na tv anyasyety arthaù

- - , akñara nirukti pakñe bhaç ca gaç ca vaç ceti dvandvas tataç ca bhagavä iti- - | näma rüpäëi vidyante yasya sa bhagavän påñodaräditväd va lopaù tatra- - ’ - - |dhätv eka deçe py artha çaktir apy akñara sämyän nirbrüyät iti niruktät

- ’ | tad evaà parameçvare niratiçayaiçvaryädi yukte mukhyo yaà çabdaù —anyatra tu gauëa ity äha

tatra püjya-padärthokti-paribhäñä-samanvitaù |çabdo’yaà nopacäreëa hy anyatra hy upacärataù || [vi.pu. 6.5.77] iti |

- , - - atra püjyasya çreñöha padärthasyoktau yä paribhäñä saìketa rüpa graho - ’ , yadä tat samanvito yaà çabdas tadä bhagavati nopacäreëa vartate anyatra

|devädäv upacäreëa vartate

—upacäre béjäntaram äha

utpattià pralayaà caiva bhütänäm ägatià gatim |vetti vidyäm avidyäà ca sa väcyo bhagavän iti || [vi.pu. 6.5.78] iti |

- - —bhagavac chabda väcyaà ñäòguëyaà prakäräntareëäha

jïäna-çakti-balaiçvarya-vérya-tejäàsy açeñataù |bhagavac-chabda-väcyäni vinä heyair guëädibhiù || [vi.pu. 6.5.79] iti |

- - - | atra heyaiù prakåti guëais tat käryaiù karmabhis tat phalaiç ca vinä iti atra - , , , , jïänam antaù karaëajaà balaà çaktir indriyajam balaà çarérajaà tejaù käntiù

|açeñataù sämagryeëety arthaù iti jïeyam

- - -dvädaçäkñaräntargata bhagavac chabdasyärtham uktvä väsudeva —çabdasyärtham äha

sarväëi tatra bhütäni vasanti paramätmai |bhüteñu ca sa sarvätmä väsudevas tataù småtaù || [vi.pu. 6.5.80] iti |

| | | atra vasanäd väsanäc ca väsuù sädhanät sädhur itivat dyotanäd devaù | väsuç cäsau devaç ceti väsudevaù tad uktaà mokña

- —dharme vasanäd dyotanäc caiva väsudevaà tato viduù | iti janakädayo- - - bhagavan nämälocana niñöhayaiva brahma jïänaà präptä iti darçayann äha

—ñaòbhiù

khäëòikya-janakäyäha påñöaù keçi-dhvajaù purä |näma-vyäkhyäm anantasya väsudevasya tattvataù || [vi.pu. 6.5.81] spañöam |

bhüteñu vasate so’ntar vasanty atra ca täni yat |dhätä vidhätä jagatäà väsudevas tataù prabhuù || [vi.pu. 6.5.82] iti |

’ - | atra bhüteñu vasate so ntar iti väsu çabdo vyäkhyätaù dhätä vidhätety - - |ädinä deva çabdo diver dhätor anekärtha prapaïcena vyäkhyäta iti jïeyam

sa sarva-bhüta-prakåtià vikärän guëädi-doñäàç ca mune vyatétaù |atéta-sarvävaraëo’khilätmä tenäståtaà yad-bhuvanäntaräle || [vi.pu. 6.5.83] iti |

, atra bhuvanäntaräle yad asti tat sarvaà tenäståtaà cchannaà vyäptam iti |yävat

samasta-kalyäëa-guëätmako’sau sva-çakti-leçävåta-bhüta-vargaù |icchä-gåhétäbhimatoru-dehaù saàsädhitäçeña-jagad-dhito yaù || [vi.pu. 6.5.84] iti |

| - - -atra grahiù prädurbhävanärtha iti jïeyam çré våttiñu paramäyäs tad deça- - | -çobhä sampatter bhagäntaù pätena sväbhävikatvät uttaratra çäréra

| - —baläder apy uktatvät tathaiva kalyäëa guëän äha

tejo-balaiçvarya-mahä-bodha-suvérya-çakty-ädi-guëaika-räçiù |paraù paräëäà sakalä na yatra kleçädayaù santi parävareçaù ||

sa éçvaro vyañöi-samañöi-rüpo vyakta-svarüpo’prakaöa-svarüpaù |sarveçvaraù sarva-dåk sarva-vic ca samasta-çaktiù parameçvaräkhyaù || [vi.pu. 6.5.85-86] iti |

atra vyañöiù saìkarñaëädi-rüpaù, samañöir väsudevätmä | atra prakaöa-svarüpaù çré-vigraha-präkaöyeneti jïeyam | prakåtam upasaàharati—

sa jïäyate yena tad-asta-doñaà çuddhaà paraà nirmalam eka-rüpam |saàdåçyante väpy avagamyate vä taj-jïänam ajïänam ato’nyad uktam || [vi.pu. 6.5.87] iti |

- , - , , atra yena jïäyate parokña våttyä saàdåçyate säkñät kriyate adhigamyate- , , niùçeñävidyä nivåttyä präpyate taj jïänaà parä vidyä ajïänam

|avidyäntarvartiny aparä vidyety arthaù iti

| - - - atraitad uktaà bhavati sa evaà bhüta aiçvaryädi guëa yukto yena jïänena- - | tad eka rüpam eva tattvam ity eva jïäyate tad eva jïänam ity asya kià

? - - - - -vivakñitaà kim atad aàçänäà tat tad guëänäà parityägena bheda gandha | - - - -rahitaà taj jïäyate kià väcintya jïäna gocaratayaikam eva tattvaà guëa guëi

| —rüpam itéttham eväbhedaà taj jïäyate iti ucyate jïäna-çakti-balaiçvarya ity - - - , , atra heya guëa miçratä niñedhät tathä guëäàç doñäàç ca mune vyatétaù iti

samasta-kalyäëa-guëätmako hi - - - -iti guëäntara niñedha pürvaka tadätma- - - - bhüta guëäntara sthäpanena teñäà svarüpa rüpatä pratipädäc ca te

| - , - -parityaktuà na çakyante ata eva asta doñam ity evoktam na tu asta tad- | guëa doñam iti tasmät teñäm api yena yathävasthitänäm eva svarüpatvaà

, - | jïäyate taj jïänam ity eva tätparyam ata eva bhagopalakñaëatvena- | , - kevalädvaya svarüpam evocyate iti ca pratyäkhyätam bhagavac chabdena

- , - bhagavataç ca bhagasya ca väcyatva svékärät tad etad bhagavad väcyaà - - - - svarüpaà paramätmanaù ity anena jïäna çakti balaiçvarya vérya tejäàsy, - - |açeñataù bhagavac chabda väcyäni ity anena ca

- | - evaà ca bhagasyäpi svarüpa bhütatvam eva vyaktam tad vyaktaye eva ca- - , çuddha svarüpa nirüpaëa eva vibhuà sarva-gatam i - -ty atra prabhutä väcaka

|viçeñaëaà dattam

- - — - - - evam advaita çäréraka kåtäpi jïänaiçvarya çakti bala tejäàsi guëä ätmänam | -evaite bhagavanto väsudeväù iti päïcarätrikaà matam utthäpitam çruti

- - - - -puräëädibhiù çläghite tasminn api säkñäc chré bhagavan mate svarüpa çakti- - - -våtti viçeñäëäà teñäà guëänäà guëitaikya våttau düñaëaà tv advaita väda

| - —sthäpanägraheëaiva kÿptam tad ägraheëa käraëasyätma-bhütä çaktiù ity- | - - —ätma vacanaà nänusaàhitam iti çré bhagavad upaniñatsu ca paraà

bhävam ajänanto mama bhüta-maheçvaram i -ty anena bhütaà paramärtha - | satyaà maheçvara lakñaëam eva svasya paraà tattvam inäàuttam ata eva

- | -çré svämibhir api tatra tatra tathä vyäkhyätam tathä ca pädmottara khaëòe—

bhagavän iti çabdo’yaà tathä puruña ity api |vartate nirupädhiç ca väsudeve’khilätmani || iti |

- - - -tasmäd bhaga viçiñöasyaiva bhagavato brahmavat para vidyä mätra - | - -vyaìgatvena sva prakäçatvaà spañöam eva atra çruty antaraà ca çré

- - mädhva bhäñya pramäëitam atha dve väva veditavye—parä aparä ca | tatra ye vedädyä yäny aìgäni yänu upäìgäni säparä | atha parä—yayä sa harir veditavyo yo’säv adåçyo nirguëaù paraù paramätma [ . . 1.2.21 -ve sü mädhva

- ] bhäñya dhåtam | - - - -iti koöaravya çrutäv api teñäà guëänäà para vidyä mätra —vyaìgyatvaà vyaïjitam adåçyam avyavahäryam avyapadeçyaà sukhaà

jïänam ojo balam i , ti brahmaëas tasmäd brahmety äcakñate [ . . 3.2.33 ve sü- - ] mädhva bhäñya dhåtam | —iti anyatra ca

anyaj jïänaà tu jévänäm anyaj jïänaà parasya ca |nityänandävyayaà pürëaà paraà jïänaà vidhéyate || iti |

- — - - ato mädhva bhäñya eva pramäëitaà yad ätmako bhagaväàs tad ätmik - ? - vyaktiù kim ätmako bhagavän jïänätmaka aiçvaryätmikaù çakty ätmakaç ca

| - - - iti çruty antaram api tena guëinä teñäà guëänäà tad vyaïjaka çakteç — - -caikätmakatvam eva pratipädayati yasya jïäna mayaà tapaù iti ca çruty

’ - | -antare pi yasya cit svarüpam evaiçvaryam ity abhidhéyate caturveda — çikhäyäà ca viñëur eva jyotir viñëur eva brahma viñëur evätmä viñëur eva

| - —balaà viñëur evity amaraùaù ity ädi bhägavata tantre ca

çakti-çaktimatoç cäpi na vibhedaù kathaïcana |avibhinnäpi svecchädi-bhedair api vibhäñyate || iti |

- —viñëu saàhitäyäà ca

icchä-çaktir jïäna-çaktiù kriyä-çaktir iti tridhä |çakti-çaktimatoç cäpi na bhedaù kaçcid iñyate || iti |

- | -tasmäd bhagavataika rüpatvam eva guëänäm ata eva mahäbhärata- —tätparya pramäëitä çrutiù

satyaù so’sya mahi mahimä gåëeçavo yajïeñu vipra-räjye iti |

- - - ato mäyika sarva niñedhävadhi svarüpam uktvä paçcät tasyaivaiçvaryädikam —ucyate eña sarveçvaraù [ . . . 4.4.22] | - -bå ä u ity ädi ato guëa guëinor näbheda

’ - - pakñe pi tad eka rüpam iti vacanaà guëänäm antaraìgatvena guëinä saha |tulyatvät tädätmyäpatteç ca saìgacchata eva

— )0( —o o

- - dahara vidyäyäm api tadéya guëänäà dahara uttarebhyaù [ . . 1.3.14] -ve sü iti- - - , nyäya prasiddha daharäkhya brahmavad eva taträpy antaraìgatayaiva ca

| —jijïäsyatvam anveñöavyatvaà coktam tathä hi atha yad idam asmin brahma-pure daharaà puëòarékaà veçma daharo’sminn antara äkäças tasmin yad antas tad anveñöavyam, tad väva vijijïäsitavyaà [ . . 8.1.1] | chä u iti

- - —vyäkhyätaà ca çré rämänujäcärya caraëaiù

yad idam asmin brahma-pure puëòaréke veçma [chä.u. 8.1.1] ity anüdya, tasmin dahare puëòaréka-veçmani yo daharäkäço yac ca tad-antar-varti-guëa-jätam, tad-ubhayam anveñöavyaà vijijïäsitavyaà ceti vidhéyata ity arthaù |

asmin kämäù samähitäù [chä.u. 8.1.5] ity atra hi kämyatvät kämäù kalyäëa-guëäs tad-antaù-sthä ucyante | te ca guëäù—asmin dyäv äpåthivé antar eva samähite [chä.u. 8.1.3] ity-ädibhir vibhutvädayaù, ayam ätmäpahata-päpmä [chä.u. 8.1.5] ity-ädibhir apahata-päpmätvädayaç ca tatra bahava eva vyäkhyätäù santéti |

väkya-käraiç ca ta eva tad-antarasthatvenoktä—tasmin yad-antaù [chä.u. 8.1.1] iti, käma-vyapadeçaù [chä.u. 8.1.5] ity-ädineti | atra yadi dahara-jïänärthaà dyäv-äpåthivyäv evänveñöavyatvädibhyäà vivakñite, tadä jïätatvät te pürvam upadiçyäjïätatvät paçcäd eva dahara upadekñyata iti jïeyam | tasmät svarüpa-bhütä ete guëäù sahasra-näma-bhäñye cädvaita-väda-gurubhir apédam uktam | säkñäd avyavadhänena svarüpa-

bodhena paçyati sarvam iti säkñé | nirupädhikam äçcaryam asyeti éçvaraù, eña sarveçvaraù [bå.ä.u. 4.4.22] iti çruteù iti ||

- - |atra sarva çabdenopädher api parigrahät tad atiriktam aiçvarya iti bhävaù

— - - - - - atha yat påñöaà niñiddha néla pétädy äkärasya tasya jïäna mätra vastunaù - - ? - -kathaà tat tad varëanatvaà kathaà vä pariccheda rahitasya caturbhujädy

? - äkäratvena paricchinnatvaà kathaà vä vaikuëöhädénäm api tad rüpatvam iti ? - - - - -taträçcaryädivat sva prakäçatvena vibhutvena ca tat tad upädhi rahita

- - - - - svarüpa mätratvaà pramäëa cakravarti vidvad anubhava sevyamänaiù | - çabdair eva pramitaà darçayiñyate tad evaà bhaga padam atra bhäsvän

- - | ayam udayate ity ädau bhäù çabdädivat svarüpäàça bhütaà viçeñaëam eva - - - ’ -tataç ca bheda våtti prädhänyena vä kevalayä bheda våttyä vä kåte pi matv

- - ’ | arthéye svarüpa çakti våtténäm advaye jïäne py apariharaëéyatvät- - - -svarüpa çakti våtti lakñaëena bhagena sahaiva bhagavatas tenädvaya

- - - - - -jïänenaika vastutvam eva sidhyatéti kåtaà jahad ajahal lakñaëa maya kañöa | - — kalpanayä tata evetthaà prauòhi yuktam uktam bhagavän api tad advayaà

| — - -jïänaà çabdyate iti tatra pramäëaà tattva vidaù ity anena vidvad, ||anubhavaù çabdyate ity anena çabdaç ceti

[8] - —[ 9- ] tad etat sarva saàvädena prakaraëam ärabhyate müle anuccheda atha sä bhagavattä ca näropitä | - -ity ädinä atha çré vigrahasya pürëa

- - - -svarüpa bhütatva sthäpaka prakaraëärambhe païcaviàça väkyasyänantarävatärikäyäà [26] - tad evam aiçvaryädi ity ädäv evaà vedäntä

|vicäraëéyäù

—nanu tasyärüpatvaà vedaiù prastüyate asthülam anaëu [ . . . 3.8.8] -bå ä u ity | ädibhiù

apäëi-pädo javano gåhétäpaçyaty acakñuù sa çåëoty akarëaù |sa vetti viçvaà na ca tasyästi vettätam ähur ädyaà puruñaà mahäntam || [çve.u. 3.19] ity-ädibhiç ca |

ucyate—tasya svarüpa-bhüta-sarva-çaktitva-sthäpanayä rüpasyäpi siddhiù çruti-labdhaiveti |

kià ca, atha yad ataù paro divo jyotir dépyate viçvataù påñöheñu sarvataù påñöheñv anuttameñüttameñu lokeñv idaà väva tad yad idam asminn antaù puruñe jyotiù [chä.u. 3.13.7] iti | atra jyotiù-çabdenaiva prasiddhaà brahma

brahmatvaà cäsya prakaraëa-balät sütra-kådbhiù sädhitaà, tatas tasya jyotiñöve sati rüpitvam eva siddhyati |

, nanu väcaiväyaà jyotiñäs te [ . . . 4.3.5], bå ä u mano-jyotir juñatäà [ . . tai brä1.6.3.3] - - - - - | ity ädi darçanät nätra tac chabda cakñur anugrähake tejasi vartate

| ’ kià tarhi yad yasyävabhäsakaà tad eva tatra jyotir ucyata iti brahmaëo pi- | -caitanya mätrasya sarvävabhäsakatvät jyotiñövaà satyam yadyapi tat

, , svarüpatväd api jyotiñövaà bhavet tathäpi prasiddhärthaà yat jyotiñövaà tad - | —api tasyävagamyate çruty antarät tathä hi

na tatra süryo bhäti na candra-tärakaànemä vidyuto bhänti kuto’yam agniù |tam eva bhäntam anubhäti sarvaàtasya bhäsä sarvam idaà vibhäti || [ka.u. 2.2.15] iti samämananti |

- , - -atra tejaù svabhävänäà süryädénäà tatra bhäna pratiñedhät pürvavat jyoté | ’ - rüpatvam evopapadyate süryo vabhäsamäne candra tärakädi na bhäsata

| - - - —itivat evaà samäna svabhäva evänukära darçanäc ca tad rüpatvam eva | gacchantam anugacchantétivat yat tu vahnià dahantam anudahati sutaptaà

, loham ity atra väyuà vahantaà tam anuvahati raja ity atra cänyathätvaà - - | taträpi dahana vahana kriyayos tatraiva mukhyatvam iti brahmaëy api- | - ’ tädåça jyotiñövasya tathätvam evaà tad bhäsä sarvasya bhäsamänatve pi

- | | tad rüpatvaà siddhyati ata evänumänam iti siddham süryam anubhänti , | raçmaya itivat na tu dépo dépäntaram anubhätétivad viruddham atas tasya

- - - - -prasiddhärtha jyoté rüpatve sarva paratve ca çruti çabdeñv eva sati kià- - , nämänyathä gati kriyayä çrutes tu çabda-mülatvät [ . . 1.1.5] ve sü | itivat tathä

—hi bhä-rüpaù satya-saìkalpaù |iti

hiraëmaye pare koçe virajaà brahma niñkalam |tac chubhraà jyotiñaà jyotis tad yadätma-vido viduù || [mu.u. 2.2.10] iti |

—brahma hy anyad vyanakti brahmänyena na vyajyate ätmanaiva jyotiñäste [ . . . 4.3.6], bå ä u agåhyo na hi gåhyate [ . . . 3.9.26], bå ä u tena süryas tapati tejaseddhaù | —iti ca tathä coktam

yad äditya-gataà tejo jagad bhäsayate’khilam |yac candramasi yac cägnau tat tejo viddhi mämakam || [gétä 15.12] iti |

| tasmäd rüpavad eva tad iti sthitam jyotiç caraëäbhidhänät [ . . . 1.6.24] bå ä u ity - - | adhikaraëe çré rämänuja caraëäç caiva äcakñyate

etävän asya mahimä tato jyäyäàç ca püruñaù | pädo’sya sarvä bhütäni tripädasyämåtaà divi || [chä.u. 3.12.6] iti |

- —pratipäditasya catuñpadaù parama puruñasya

vedäham etaà puruñaà mahäntamäditya-varëaà tamasaù parastät [çve.u. 3.8]

- ’ | -ity abhihitä präkåta rüpasya tejo präkåtam iti tadvat tayä sa eva jyotiù | çabdäbhidheya iti

, kià ca çyämäc chabalaà prapadye [ . . 8.13.1] chä u suvarëa-jyotiù | iti tasya haitasya catväri rüpäëi çuklaà raktaà raukmaà kåñëaà [ . . 3.10.6] , tai ä iti yadä paçyaù paçyate rukma-varëaà kartäram éçaà puruñaà brahma-yonià [ . . mu u3.1.3], sa aikñata [ . . 1.1.1, . . . 1.2.5] | ai u bå ä u iti sarve’nimeñäjajïire vidyutaù puruñädadhi [ . . . 1.8] | ma nä u iti sa cakñuñä paçyati rüpam asya [ . . . 1.11]ma nä u

, iti yam evaiña våëute tena labhyas tasyaiña ätmä vivåëute tanüà sväà [ . . 3.2.3, . . 2.1.3] | mu u ka u iti buddhi-mattäìga-pratyaìgavattäà bhagavato lakñayämahe, buddhimän manovän aìga-pratyaìgavän - , ity ädyaiùprakäçavac cävaiyarthyät [ . . 2.2.41], ve sü rüpopanyäsäc ca [ . . 1.2.23] ve sü ity

- - —ädau mädhva bhäñyädi pramäëitair vedaiù paçyate, vivåëute, lakñayämahe - - - - , -ity ädy abhyasta vidvat pratyakña pakñapäta balavattarair virodhät apäëi

- pädädi vedänäà na tathärthaù saìgacchate iti na tävat tasyärüpatvaà ||pratipäditam

- - - | darçanädi kriyäyäà na manoratha kalpanä mätratvaà cintyam uktaà- ’ —cädvaita çärérake pi

abhidhyäyater atathä-bhütam api vastu karma bhavati, manoratha-kalpitasyäpy abhidhyäyati-karmatvät | ékñates tu tathä-bhütam eva vastu loke karma dåñöam, iti || [1.3.13] iti |

, —anyaträpi darçanasya yathärthopalabdhärthatvaà dåñöam yathä dåñöa evätmanéçvaraù [ . . 2.2.8] | - - - mä u ity ädau tasmät apäda päëy ädi vedaiù

? - - -katham ete viruddheran tasya rüpasya brahmaëi svarüpa bhüta sarva- , çaktitva sthäpnayä sarvair yuktä çaktibhir devatäsya - ity ädau nitya rüpeti

| - viçeñopadeçena ca nityatvaà siddham eva svarüpa nityatvaà tu tatra

çäçvatätmä | ity anenaivoktam ata eva vivåëute , ity evoktam na tu |kalpayatéti

- — , atrodähariñyante ca çruti småtayaù udähåtä ca yatra nänyat paçyati -ity ädi - - - - , tad ittham anya präkåta rüpa sädåçyena kutarka viçeñaç ca parihåtaù

, , vailakñaëyät kälätyayäpadiñöatvät çästra-yonitvät [ . . 1.1.3] ve sü ity nyäyena- | çabdaika prämäëyät

- - -tata eva yathägre sükñma rüpeëävyaktatvät kvacit kadäcid amürtatä sthüla , ’ | rüpeëa vyaktatvät kadäcin mürtatä tathä brahmaëo péty api nirastam

- - | viçeñatas taträvyaktatä vyaktatä bhedaç ca niñeddhavyaù tasmäd | - rüpitvam arüpitvaà ceti na atra samuccya vyavasthä tv ekädhikaraëatvän

| na sambhavaty eva

’ -tathä vikalpo py añöa doña36- duñöatvena kriyäyäm iva vastuni - |tasyäsambhavän na syäd iti rüpitva çrutir eva sarvopamardiné

- ? — - - tarhi kä svid arüpa çruter gatiù ucyate arüpa rüpa pratipädakatayä

- - -divivdhasya çruti jätasya paraspara saìgaööane sati durbalänäm arüpa - | - , çruténäà tad anugamanam eva gatiù tad anugamanaà cätra kasyacid

- - | - rüpasyaiva sato bhaved arüpatva lakñaëa prasädhanam tathä vidhaà rüpaà , - - cätra präkåtäd anyad eva yujyate yathä bhaga saàjïakam aiçvaryädi ñaökam

|

- - - - , yadaiva hi svarüpa çakti prakäçamänatvena sva prakäça mätraà bhavet tadä - | - -cakñur aprakäçyatvät arüpatvam aìgékaroti tata eva sthüla sükñmäkhya

- - , -vyaktävyakta padärthebhyo vilakñaëaà tad rüpam iti vedänte vaiñëava- |panthäna vidäm abhipräyaù

, tathä ca prakäçavac cävaiçeñyaà [ . . 3.2.25] -ve sü ity atra vyäkhyätaà mädhva—bhäñye - - - agny ädivat sthüla sükñmatva viçeñät tasya tädåçatvaà na

|sambhavati näsau sthülo na sükñmaà para eva sa bhavati, tasmäd ähuù paramam i - |ti mäëòavya çruteù

sthüla-sükñma-viçeño’tra na kvacit parameçvare |sarvatraika-prakäro’sau sarva-rüpeñu vartate || iti gäruòät |

avyakta-vyakta-bhävau ca na kvacit parameçvare |sarvaträvyakta-rüpo’sau yata eva janärdanaù || iti kaurmäd iti ||

36 - - |pramäëatväpramäëatva parityäga prakalpanä- - || 1.3.3. pratyujjévana hänibhyäà pratyekam añöa doñatä mémäàsä

- - yasmäd avyakta vyakta bhävau tasmin na staù tasmät täbhyäm atiriktaà—rüpaà yat tat prähur avyaktam ädyaà [ . . 10.3.11] bhä pu ity ädau prasiddhaà

- | yad avyaktäkhyaà paraà tattvaà rüpaà vigraho yasyeti kaurma vacanärthaù - - - asya pürëa parama tattväkäratvam agre müla grantha eve vivecanéyaà37 |

- |ata eva bahu vréhir ayam aupacärikeëaiva bhedena boddhavyaù

- - - - - - —ata eva tasya rüpasya para vidyaika vyaìgya sva prakäça para brahmatvaà - - -yadä paçyaù paçyataù ity asyänte tad darçana mätreëäçeña

- - - - - —karmävadhünana pürvaka parama siddhi präpti liìgato vyaïjitam tadä pumän puëya-päpe vidhüya niraïjanaà pätmaà sämyam upaiti | ity anenabhidyate hådaya-granthiù - - - , -ity ädi çruti sämänyaà tathä paräpi çrutir äditya

- - puruñam adhikåtya sarva päpmätyaya kathanottaram eva rüpaà varëayanté - - - - —tasya rüpasya päpmäpara paryäya mäyika doña rähityam eväìgékaroti eña

ätmäpahata-päpmä [ . . 8.1.5] - | - chä u iti çruti sämänyät taj jïäninäm api- —päpmätyaya liìgät kaimutyena ca tad eva draòhayati

atha ya eño’ntaräditye hiraëmayaù puruño dåçyate, hiraëya-çmaçrur hiraëya-keça äpraëakhät sarva eva suvarëaù | tasya yathä kapy-äsaà sarva eva38 puëòarékam evam akñiëé | tasyod iti näma | sa eña sarvebhyaù päpmabhya uditaù | udeti ha vai sarvebhyaù päpmabhyo ya evaà veda || [chä.u. 1.6.6-7] iti |

, kià ca näsad äséd äkhye [ . . 10.129.1] - å ve iti brahma sükte brahmaëi - - - - - | präkåtätétasya präëasya sad bhäva çravaëena tat tan niñedha väkyam

apräëo hy amanäà çubhraù [ . . 2.1.2] - - mu u ity ädikaà präkåta viñayam eveti, —gamyate yathä

na måtyur äséd amåtaà na tarhi na rätryä ahna äsét praketa |änéd avätaà svadhayä tad ekaàtasmäd dhänyatra paraù kiïcanäsa || [å.ve. 10.129.2]

atra sa änéd iti präëa-karmopädänät präg-utpatteù santam eva präëaà sücayati | evaà vä are’sya mahato bhütasya niùçvasitam etat [bå.ä.u. 2.3.10] iti çruty-antare ca tat sad-bhävas tasmiàl lakñyate | tatra avätam iti viçeñaëät tu präkåta-vätatvaà niñedhatéti spañöam eva | tatas tathä-vidha-präëatva-çravaëena tat-sahacäriëaù çré-vigrahasya sad-bhävas tädåça-bhävaç ca gamyata eva—

cinmayasyädvitéyasya niñkalasyäçarériëaù |37 - - - - | çré bhagavat sandarbhe sapta catväriàça väkyaà drañöavyam38 .sarva eva iti nästi äkare

upäsakänäà käryärthaà brahmaëo rüpa-kalpanä || [rä.tä.u. 1.1.7] iti ca |

evaà vyäkhyäyate—rämaà vande sac-cid-änanda-rüpaà gadäri-çaìkhäbja-dharam iti | tatraiva vakñyamäëatvät | påthak-çaréra-dhäritä-rahitasya rüpa-kalpanä añöa-vidha-pratimä-racanaà39 vidhéyata ity arthaù |

- ’ - -sa ca çré vigraho nanta rüpätmaka eva çrutyäntare teñäà rüpäëäm etävattva | —niñedhät tathä hi mürtaà caivämürtaà ca [ . . . 2.3.1] bå ä u ity

- - - upakramyämürta rüpasya ca puruña çabdoditasya mahärajanädi rüpäëi - —darçayitvä tad anantaram athäta ädeço neti neti [ . . . 2.3.6] bå ä u ity atra

- - - - samäpty arthatvät iyattä väcakena iti çabdena prakåta rüpasya etävattvaà |niñedhati

— , punaù svayam eva sä çrutiù na hy etasmät iti nety anyat param asti ity- - aträdeça väkyam eva vyacakñäëä tataù param anyad api rüpa viçeñam astéti

| - - bravéti na hy etasmän mürta lakñaëäd rüpäd amürta lakñaëaà rüpam iti , | ’ etävad eva vaktavyaà kintu neti naitävat yato nyad api paraà rüpam astéty

- |ädeça väkyärtha ity arthaù

—evam äha sütrakäraù prakåtaitävattvaà hi pratiñedhati tato bravéti ca bhüyaù [ . . 3.2.22] | - - - ve sü iti atra rüpa mätra niñedhe çruty abhiprete sati

- - - mahärajanädi sadåça rüpam aloka prasiddhaà svayam upadiçya punar- - niñedha käriëyäs tasyä unmatta pralapitä syät sütrakärasya ca etävattvam iti

- - ’ | - —saìkhyätmaka bhäva prayogo samékñya käritäyai bhavet etad rüpaà ca |niñedhatéty eva sücayituà kathaïcid uktaà syäd iti

[45] - — atha païca catväriàçasya väkyasya vyäkhyänte idaà vicäryam yat yasya - ’ , tasya çré vigrahasya paricchinnatve py aparicchinnatvaà çrüyate tac ca

, - , - - yuktam acintya çaktitvät sarveñäà vibhutvädi parama çakténäm | - - ’ , ekäçrayatväc ca yathaiva hi çré kåñëa vigraham adhikåtyojjagau müle pi

- , , yathä ca daharäkäça saàjïasya parameçvarasya tathä hi daharaà puëòarékaà veçma dahare’sminn antaräkäçaù [ . . 8.1.1] , chä u ity uktvocyateyävän vä ayam äkäças tävän eño’ntar-hådaya akäçaù [ . . 8.1.3] | chä u iti39 | - - - çailé därumayé lauhé lepyä lekhyä ca saikaté mano mayé maëi mayé pratimäñöa vidhä

|| småtä [ . .bhä pu 11.27.12] |

dåñöäntaç cäyam iñuvad gacchati savitetivad atyantaà mahattvam eva |nirdiçati

—väkyäntaräëi ca jyäyän påthivyä jyäyän antarikñät [ . . 3.14.3] , chä u iti ubhe asmin dyäv-äpåthivé antar eva samähite ubhäv agniç ca väyuç ca süryäcandramasäv ubhau vidyun nakñaträëi yac cäsyehästi yac ca nästi sarvaà tad asmin samähitam iti [ . . 8.1.3] |chä u iti ca

- - atra yävatä hådaya puëòarékäntarvartitvaà bhävatä eva sarva vyäpakatvam | - - acintyäà çaktià vinä na sambhavati nahi ghaöa varty äkäço yävän tävaty

- - | - eva candra süryädy ädhäratvaà yujyate iti na ca håt puëòaréke brahmaëaù - | pratibimbatvät sarva samäveçaù sambhävéti vibhoù paricchinnopädhau

- |sämastyena pratibimbatvam adåñöa caram

| na hi ghaöädäv äkäçaà sämastyena pratibimbatvam äpadyeteti tasmäd | acintyaiva çaktir yogamäyäkhyä taträbhyupagamanéyä evam evaikair

- - -brahma sütreñu vaiçvänaräkhyasya prädeça mätratvena çrutasya parama | puruñasya vicäre siddhäntitam sampatter iti40 jaiminis tathä hi darçayati

[ . . 1.2.32], ve sü yathä sampattir acintyaiçvaryaà çrutiç ca tathä41 —darçayati yas tv etam evaà prädeça-mätram abhivimänam ätmänaà vaiçvänaram upäste [ . . 5.18.1] | | , chä u iti mitatvena sarvato vigatamänatvena ca darçanät tatraiva

-prädeça mätre tasyä ha vä etasätmano vaiçvänarasya mürdhaiva sutejäç cakñur viçva-rüpaù [ . . 5.18.2] - - |chä u ity ädinä trailokya samäveçanäc ceti

- - - - , —atha çré vigraha prasaìge sütra catuñöayasya mädhva bhäñye yathäarüpavad eva hi tat-pradhänatvät [ . . 3.2.14], | , ve sü iti asya sütrasya bhäñyaà

—yathä - - - prakåty ädi pravartakatvena tad uttamatvän naiva rüpavad brahma, hi çabdäd asthülam anaëu [ . . . 3.8.8] - - |bå ä u ity ädi çruteç ca

bhautikänéha rüpäëi bhütebhyo’sau paro yataù |arüpavän ataù proktaù kva tad avyaktataù paraù || iti ca mätsye |

prakäçavac cävaiyarthyät [ . . 3.2.15] | —ve sü iti bhäñyaà

yadä paçyaù paçyate rukma-varëaà [mu.u. 1.3], çyämäc chabalaà prapadye [chä.u. 8.13.1] suvarëa-jyotiù [tai.u. 3.10.6] ity-ädi-çrutinäà ca na vaiyarthyaà vilakñaëa-rüpatvät, yathä

40 | - - -sampatter iti ärädhanä rüpe präëähuteù sampädanäya uraù prabhåténäà veditvädy | - ||upadeça iti jaiminir äcäryo manyate paramätopäsanocita phalaà çrutir darçayati

41 - - - - - — yathä çré bhagavat sandarbhe païca catväriàça väkya vyäkhyänte rüpaà yat tad ity ädau|

cakñur-ädi-prakäçe vidyamäne’pi vailakñaëyäd aprakäçatvädi-vyavahäraù ||

äha ca tan-mätraà [ . . 3.2.16] | —ve sü iti bhäñyam —vailakñaëyaà cocyate

änanda-mätram ajaraà puräëaàekaà santaà bahudhä dåçyamänam |tam ätma-sthaà ye tu paçyanti dhérästeñäà sukhaà çäçvataà netareñäm || [çve.u. 6.12] iti caturveda-çikhäyäm ||

darçayati cätho api smaryate [ve.sü. 3.2.17] iti | bhäñyam—darçayati cänanda-svarüpam—tad-vijïänena paripaçyanti dhérä änanda-rüpam ajaraà yad vibhäti [mu.u. 2.2.7] iti çrutiù |

çuddha-sphaöika-saìkäçaà väsudevaà niraïjanaù |cintayéta yatir nänyaà jïäna-rüpäd åte hareù || iti mätsya iti |

atra, änandaà brahmaëo rüpaà bheda-nirdeçaç ca çrüyate | tathä mädhva-bhäñya evodähåtaà çruty-antaraà ca—

sad-dehaù sukha-gandhaç ca jïänabhäù sat-paräkramaù |jïäna-jïänaù sukhé mukhyaù sa viñëuù paramäkñaraù || iti |

çré-rämänuja-caraëäç caivaà vadanti—antas tad-dharmopadeçät [ve.sü. 1.1.20] ity atra bhäñyam—

parasyeva brahmaëo nikhila-heya pratyanékänanta-jïänänandaika-svarüpatayä sakaletara-vilakñaëasya sväbhävikänatiçayäsaìkhyeya-kalyäëa-guëa-gaëäç ca santi | tadvad eva sväbhimatänurüpaika-rüpäcintya-divyädbhuta-nitya-niravadya-niratiçayaujjvalya-saundarya-saugandha-saukumärya-lävaëya-yauvanädy-ananta-guëa-nidhi divya-rüpam api sväbhävikam asti | tad evopäsakänugraheëa tat-tat-pratipattyänurüpa-saàsthänaà karoty apära-käruëya-sauçélya-vätsalyaudärya-jalanidhi-nirastäkhila-heya-gandhopahata-päpmä paraà brahma puruñottamo näräyaëa iti |

yato vä imäni bhütäni jäyante [tai.u. 3.1], sad eva somyedam agra äsét [chä.u. 6.2.1], ätmä vä idam eka evägra äsét [ai.u. 1.1.1], eko hi vai näräyaëa äsét, na brahmä neçänaù [mahä.u. 1.1] ity-ädiñu nikhila-jagad-eka-käraëatayävagatasya parasya brahmaëaù, satyaà jïänam anantaà brahma [tai.ä. 1], vijïänam änandaà brahma [bå.ä.u. 5.9.18] ity-ädiñv evambhütaà svarüpam ity avagamyate | nirguëaà [ätmopaniñat], niraïjanaà

[çve.u. 6.19], apahata-päpmä vijaro vimåtyur viçoko vijghaàso’pipäsaù satya-kämaù satya-saìkalpaù [chä.u. 8.5.1] ||

na tasya käryaà karaëaà ca vidyatena tat-samaç cäbhyadhikaç ca dåçyate |paräsya çaktir vividhaiva çrüyatesväbhäviké jïäna-bala-kriyä ca || [çve.u. 6.8]

tam éçvaräëäà paramaà maheçvaraàtaà devatänäà paramaà ca daivatam |patià paténäà paramaà parastädvidäma devaà bhuvaneçam éòyam || [çve.u. 6.7],

sarväëi rüpäëi vicintya dhéronämäni kåtväbhivadan yadäste | vedäham etaà puruñaà mahäntamäditya-varëaà tamasaù parastät || [yajuù 3.12]

sarve nimeñä jajïire vidyutaù puruñäd adhi [tai.närä. 1] ity-ädiñu parasya brahmaëaù präkåta-heya-guëän präkåta-heya-deha-sambandhaà tan-müla-karma-vaçyatä-sambandhaà ca pratiñidhya kalyäëa-guëän kalyäëa-rüpaà ca vadanti |

tad idaà sväbhävikam eva rüpam upäsakänugraheëa tat-pratipatty-anuguëäkäraà deva-manuñyädi-saàsthänaà karoti svecchayeva parama-käruëiko bhagavän | tad idam äha çrutiù—ajäyamäno bahudhä vijäyate iti | småtiç ca—ajo’pi sann avyayätmä bhütänäm éçvaro’pi san [gétä 4.6] iti | na pariträëäya sädhünäm ity-ädi, sädhavo hy upäsakäù | tat-pariträëam evoddeçyam änuñaìgikas tu duñkåtäà vinäçaù | saìkalpa-mätreëa tad-utpatteù | prakåtià sväm adhiñöhäya ity-ädi | prakåtià sväm iti prakåtiù svabhävaù | svam eva svabhävam ästhäya na saàsäriëaà svabhävam ity arthaù |

ätmanä yayeti sva-saìkalpa-rüpeëa jïänenety arthaù | mäyä vayünaà jïänaà [veda-nirghaëöau dharma-varge 22] iti jïäna-paryäyam api mäyä-çabdaà nirghaëöukä adhéyate | äha ca bhagavän paräçaraù—

samastäù çakayaç caitän äpur yatra pratiñöhitäù |tad viçva-rüpa-vairüpyaà rüpam anyad dharer mahat ||samasta-çakti-rüpäëi tat karoti janeçvara |deva-tiryaì-manuñyäkhyä ceñöävanti sva-lélayä |jagatäm upakäräya na sä karma-nimittajä || [vi.pu. 6.9.90] iti |

mahäbhärate cävatära-rüpasyäpy apräkåtatvam ucyate—na bhüta-sarvgätma-saàsthäno deho’sya paramätmanaù iti mahäbhärate udyoga-parvaëi | ataù parasyaiva brahmaëa evaà-rüpa-rüpavattväd ayam api tasyaiva dharmaù [çré-bhäñya 2.1.20] iti ||

- tatra tair api viçvarüpäd vailakñaëyavattvena svarüpäntaraìga dharmatvena- - - - svarüpäntaraìga dharmäëäà tat tad avyava sanniveçänäà svarüpam eva

- , dharmi bhaved ity evaà tad eväyavé deha ity ägatatvena yugapad api- - - , samasta çakti prädurbhäva kartåtvena ca svarüpatvam eväìgékåtaà

|pürëatvaà ca

- - -täç ca çaktayo nijecchätmaka sväbhävika çaktimayya iti täsäm api tad | , rüpatvaà dhvanitam ataù kartåtvam apy atra prädurbhävayitåtvam eva na

| , tu kalpayitåtvam iti tathä mano-mayaù präëa-çaréro bhä-rüpaù satya-kämaù satya-saìkalpaù äkäçätmä sarva-karmä sarva-kämaù sarva-gandhaù sarva-rasaù sarvam idam abhyätto’väkyanädaraù [ . . 3.14.2] | chä u ity api

— - | -ta idam ähuù mano mayaù pariçuddhena manasaikyena grähyaù präëa | - - | çaréraù iti jagati sarveñäà präëänäà dhärakaù bhä rüpaù bhä svarüpaù

- - - - - - -apräkåta sväsädharaëa niratiçaya kalyäëa divä rüpatvena niratiçaya dépti | - - -yukta ity arthaù äkäçätmä äkäçavat sükñma svaccha rüpaà sakaletara

- | ’ käraëasyätma bhüta iti äkäçätmä svayaà ca prakäçate syäàç ca | - | prakäçayatéti väkäçätmä evaà sarva karmä kriyate iti karma sarvaà jagad

- | - asya karma sarvä vä kriyä yasyäsau sarva karmä sarva kämaù kämantya iti - - kämä bhogya bhogopakaraëädayas te pari sarva vidhäs tasya santéty arthaù

| - - sarva gandhaù sarva rasaù açabdam asparçaà [ . . 1.3.15] ka u - ity ädinä- - präkåta gandhädi niñedhäd apräkåtasyäsädhäraëä niravadyä niratiçayäù

- - - - |kalyäëäù sva bhogya bhütäù sarva vidhä gandha rasäs tasya santéty arthaù - - sarvam idam abhyätta uktam idaà paryantaà sarvam idaà kalyäëa guëa jätaà

| svékåtavän abhyättaù iti bhuktä brähmaëäù itivat kartari ktaù | | ? —pratipattavyaù aväké väg uktiù säsya nästéty aväké kutaù ity äha

| - - - | anädaraù aväpta samasta kämatvenädartavyäbhäväd ädara rahitaù ata | eväväké ajalpäka iti

- - - atra präëa çaréra iti präëavad upäsakänäà parama preñöha çaréra ity arthaù | ity api tathä präëayati sarvam iti präëaà paraà brahmaiva çaréraà yasya sa | ||ity arthaù ity api ca vyäkhyänaà ghaöate

[57] oà namas te - ity ädi deväù çré-harià [ . . 6.9.30]bhä pu 42 ity atra tasya, haritvaà grähät prapannaà [ . . 11.4.18]bhä pu 43 - - -ity ädau muktä phala

- - - | , vyäkhyänusåtaikädaça skandha väkya sväräsyäl labhyate ata eväträpiathaivam érito räjan sädaraà tridaçair hariù [ . . 6.9.43] -bhä pu ity atra hari

’ | çabdenaivokto säv iti

[96] -påthivy ädi44 | atra yad aëòam aëòäntara-gocaraà ca - - ity ädi padya evaà | - , vivecanéyam yadyapi çré rämänujéyair nirviçeñaà brahma na manyate

- | tathäpi sa viçeñaà manyamänair viçeñätiriktaà mantavyam eva tac ca- - - , brahma çabdenoktaà viçiñöa brahmaëo guëa bhütam iti so’çnute sarvän

kämän saha brahmaëä vipaçcitä [ . . 2.1.1] - - tai u ity atra saha çabda balena tair | |eva vyäkhyätam tac cägre müla eva vivecanéyam

[98] - - , ’ - -athäñöanavatitama väkya vyäkhyänte sa vä eña puruño nna rasa mayaù , ity ädikä çrutir vivåtya vyäkhyäyate —yathä

sa vä eña puruño’nna-rasa-mayaù | tasyedam eva çiraù, ayaà dakñiëaù pakñaù, ayam uttara-pakñaù, ayam ätmä, idaà pucchaà pratiñöhä | [tai.u. 2.1]

tasmäd vä etasmäd anna-rasa-mayät | anyo’ntara ätmä präëa-mayaù | tenaiña pürëaù | sa vä eña puruña-vidha eva | tasya puruña-vidhatäm | anvayaà puruña-vidhaù | tasya präëam eva çiraù, vyäno dakñiëaù pakñaù, apäna uttaraù pakñaù, äkäça ätmä, påthivé pucchaà pratiñöhä | [tai.u. 2.2]

42 - - - - — - - -çré bhagavat sandarbhe païca saptatitama väkye deväù çré harim iti müla granthéya- , ’ - - - -viñayoddhära sücakaù saìketaù arthät saìketo yaà çré bhägavatéya ñañöha skandhäntar

- - - - ||bhüta våtra vadhopäkhyäne deva gaëair hari stutià sücayati43 - grähät prapannam ity atra dépikädépana vyäkhyäyäà manvantarävatäro harir eva lakñyate | — - ’ | ’ tad yathä hari saàjïake vatäre grähäd gajendraà mocayämäsa kuto mocayat ity

| , -apekñäyäà kaçyapärtham ity ädyädhyähåtam iti harir hi manvanarävatäraà yathä çré- - — — -laghu bhägavata vacanam caturthe tämaséye hariù taträpi jajïe bhagavän hariëyäà hari

| || medhasaù harir ity ähåto yena gajendro mocito grähät [ . .bhä pu 6.9.30] ’ smaryate sau sadä - | - - || [ - -prätaù sadäcära paräyaëaiù sarväniñöa vinäçäya harir danténdra mocanaù çré laghu

| bhägavatämåte44 - - - - - -çré bhagavat sandarbhe ñaëëavatitama saìkhyäyäà çré bhägavataikädaça skandéya

- - | — - ñoòaçädhyäya stha saptatriàçattamaù çlokaù tad yathä påthivé väyur äkäça äpo jyotir | - ’ || [ . . 11.16.37] |ahaà mahän vikära puruño vyaktaà rajaù sattvaà tamaù param bhä pu iti

tasyaiña eva çäréra ätmä | yaù pürvasya, tasmäd vä etasmät präëa-mayäd anyo’ntara ätmä mano-mayaù, tenaiña pürëaù | sa vä eña puruña-vidha eva, tasya puruña-vidhatäm anvayaà puruña-vidhaù, tasya yajur eva çiraù, åg dakñiëaù pakñaù, sämottaraù pakñaù, ädeça ätmä, atha sarväìgirasaù pucchaà pratiñöhä | [tai.u. 2.3]

tasyaiña eva çäréra ätmä | yaù pürvasya, tasmäd vä etasmän mano-mayäd anyo’ntara ätmä vijïänamayaù, tenaiña pürëaù | sa vä eña puruña-vidha eva | tasya çraddhaiva çiraù, åtaà dakñiëaù pakñaù, satyam uttaraù pakñaù, yoga ätmä, mahaù pucchaà pratiñöhä | [tai.u. 2.4]

tasyaiña eva çäréra ätmä | yaù pürvasya, tasmäd vä etasmäd vijïäna-mayäd anyo’ntara ätmä änanda-mayaù, tenaiña pürëaù | sa vä eña puruña-vidhatäm anvayaà, puruña-vidhaù | tasya priyam eva çiraù, modo dakñiëaù pakñaù, pramoda uttaraù pakñaù, änanda ätmä, brahma pucchaà pratiñöhä | [tai.u. 2.5] iti |

— - | - - -ayam arthaù sa vä çabdaù prasiddhau niçcaye vä eña måj jalägni piëòa - - - - | , -lakñaëaù puruñaù anna rasa mayaù anna rasa präcuryavän yad vä anna

- , - - ’ - | raso nämänna vikäraù tena tvag ädi rüpaù sarvo pi tad vikäro gåhyate - - - tataç ca jala vikärädibhir éñan miçratvät tat pracuraù

- - - -kaivalyäbhävenäàçasyaivänna rasa vikäratve sati saàçinas tad vikäratva - - - -vivakñänarhatvät präëa mayädäv api çuddha väyu vigrahädénäà rüpäntara

- - - -präptädarçanät påthivy abhimäni devatädi lakñaëaù pucchädénäà tad | vikäratväbhävät vikära-çabdät [ . . 1.1.13] - - ve sü ity ädau sütra käräëäm

| , - | asvärasyät nadvyacäç iti niñedhäc ca na tu tad vikära iti idaà prasiddhaà , - |çira eva çiraù na tüttarottaratreväträpi kalpanä mayam

| | | -evaà pakñädiñv api vyäkhyeyam pakño bähuù uttaro vämaù madhyama- | deha bhäga ätmäìgänäm madhyaà hy eñäm ätmä | iti çruteù idam api

- - |näbher adhastät yad aìgaà taà puccham iva puccham adho lambana sämyät | - -tad eva ca prakarñeëa tiñöhaty asyäm iti pratiñöhä äçrayaù çäkhä candra

- - darçanavad antaratamatva jïänärthaà loka prasiddham ätmänam anüdya - - - tasyäntaram antarätmänaà çästra prasiddha sädhanädi krameëa praveçayan

- - präëa mayädén apy äha tatra manaso dhäraëärthaà tad ädhäraù präëo |dhärya iti

— | - - -prathamaà präëamayam äha tasmäd iti antaras tad apagamäd anna rasa ’ - - , mayasya dåteù eño nna rasa mayas tena pürëo väyuneva dåtiù sa ca

- | - puruña vidhaù puruñäkäraù kathaà tasya pürvasyänna rasamayasya- -puruña vidhatäm eva lakñékåtya viçeñaà bodhayitum ayam api rüpaka

- |kalpitaiù çira pakñädibhiù puruñäkära eva varëyate iti

— - - tad eva rüpakaà darçayati tasya präëa mayasya präëaà hådi stho väyur eva- | - -prathama dhäryatvena çiraù kalpyate evaà sädhana krameëaiva dakñiëa

- | - - - , pakñatvädi kramo jïeyaù äkäçaù äkäça stha våtti viçeñaù samänäkhyaù- - | - - präëa våtty adhikärät madhya sthatväditarä paryanta våttér apekñyätmä

- -påthivé tad abhimäniné devatä ädhyätmikasya präëasya dhärayitré sthiti, hetutvät saiñäà puruñasyäpänam avañöabhya [ . . 3.8] - | praçna u çruty antarät

- tasya präëa mayasya eña tasmäd vä etasmäd ätmana äkäçaù sambhütaù ity - - | -atropakränta evätmä çäréra ätmä tad rüpa çaréräntaryämé katham

? - | bhütaù yaù pürvasya anna mayasyäpi çäréra ätmä evaà yaù pürvasya- - | präëa mayasya ity ädikam uttaraträpi yojyam yasya påthivé çaréraà,

yasyäpaù çaréraà, yasya tejaù çaréraà, yasya väyuù çaréraà [ . . . 3.7.9] bå ä u- - - | ity ädy antaryämi çruteù

- ’ yat tv änanda mayäs te pi tasyaiña eva çäréra ätmeti çrüyate tat tu- - | tasyaupacärika bheda nirdeçenänanyatvam eva bodhayati nätmäntaraà

- ’ — | - vijïäna mayäd anyo ntara ätmetivad anyä prastävät präëa mayäntokte yaù | -pürvasyety atränyair api tathäbhyupagamät tataç ca eña pürvokta änanda

- - , | maya tätparyävasäna viveka ätmaiva tasya çäréra ätmä iti yojyam evaà- - - - -präëa dhäraëayä mano vaçaà kåtya tac ca mano vaidika niñkäma

— karmätmakatayä dhäraëéyam ity äçayena manomayam äha manaù- | , - - saìkalpädy ätmakam antaùkaraëam yajur iti aniyatäkñara päda viçeño

- | - - ’ - | mantra viçeñaù taj jäti vacano pi yajuù çabdaù tasya çirastvaà | - präthamyät yajuñä hi havir déyate evam åk sämayor api vaiçiñöyaà45 jïeyam

| ’ , - ädeço tra brähmaëaù ädeñöavya viçeñän nirdiçati asyätmatvaà | pravartakatvät

- - - -atharvaëä aìgirasä dåñöä manträ brähmaëaà ca çänty ädi pratiñöhä hetu- | - -karma prädhänatvät pucchaà pratiñöhä mano mayatvaà caiñäà mano - | - våttyä vävirbhävatvena tat präcuryät tad vikäratve tu pauruñeyatväpätaù

|syät

- - - -atra päramärthika pathasyaiva prakåtatvät vyävahärika saìkalpädy ätmaka | - manomayatvaà na prayujyate präëa dhäraëäyäù pürvam eva hi tyaktaà tat

| |evam uttaraträpi

45 - - - - - |åk säma samäsöa nipäta näda dantayor api vaiçiñöyaà jïeyam iti päöho dåçyate

— , - - | tathaiva vijïänamayam äha çraddhä adhyätma çästre yäthärthya pratétiù - | - - | åtaà çästrärtha niçcitä buddhiù satyaà tad arthänubhava prayatnaù yogo

| — | yuktiù samädhänaà ätmä çraddhädénäm etat säkñätkäräìgatvät mahaù— - - - - - - tat tat sarva prakäça hetutvenottamataraà çuddha jéva rüpaà yasyaiva

- prasiddhena vijïänätmatvenäsya vijïäna ätmatvenäsya vijïäna mayatvam | ucyate yo vijïäne tiñöhan, vijïänäd antaro yaà vijïänaà na veda, yasya

vijïänaà çaréraà [ . . . 3.7.22] - - | bå ä u iti jéväntaryämi pratipädaka çruteù atra —sthäna eva ya ätmani tiñöhan [ . . 14.6.7.30] - - - | ça brä ity ädi çruty antarät

| pratiñöhä teñäà sarveñäm äçrayaù

- - tad evaà çuddha jéva paryantam uktvä tathä tathä labdhäntaräëäà punaù - sarväntaratamatvena tatraiva pürvopakränta mukhyätmatvaà

— - | - -paryavasäyayan änanda mayam upadiçati evaà pürva pürvaà çästréya- , | - -paramärtha prakriyaiva labdhä na tu vyavahäriké tato neñöa putra

, darçanajänandädikaà priyädibdair vyäkhyeyaà kintv ekasyaiva - , - -paramänandasya brahmaëa uttarottaro dayotkarña täratamyaà tat tan

- | - näma bhedaù änandasya sämänyatvena priyädiñu vyäpty apekñayä- - |ätmatva rüpakaà brahmaëas tu sarvottaroditatvena pucchatva rüpakam iti

- - - - -tad eva ca sarvotkåñöatvät priyädi lakñaëa sva prakäça viçeñäëäm anna | - - - | mayädénäm apy äçrayaù etad eva priyädi sva prakäça viçeñavac ceti etad

— - - - - - apy upalakñaëam tat tad açeña çakti viçeñavac cet tarhy änanda maya | ’ ’ - ätmety ucyate so khaëòo pi para brahmaiva tad uktam änanda-

mayo’bhyäsät |iti

- - , tatas tasya tu tat tad viçeñavattve paramäkhaëòatvam iti brahmaëo hi pratiñöhähaà [ 14.27] ’ - - gétä ity etad gétärtho pi çruti hådaya gata eva

|boddhavyaù

[99] - - - - atha çré bhagavataù pürëa tattväkäratva nirdhäraëa prakaraëe - - -ekonaçatatamäd väkyät pürvatra mokña dharma vacanänantaraà çré

- - , - —madhva bhäñyäd eva tad ähäryäëi yathä prathama sütre

yam antaù-samudre kavayo’vayantiyad-akñare parame prajäù |yataù prasütä jagataù prasütétoyena jévän vyasasarja bhümyäm ||

, ity ärabhya tad eva brahma paramaà kavénäm i - , —ty antä çrutiù tathä

yaà kämaye tvaà tam ugraà kåëomitaà brahmäëaà tam åñis taà sumedhäm || [å.ve. 10.125.5]

, ity uktvä mama yonir apsv antaù - - | iti çakti vacanätmaka çrutiù antas tad-dharmopadeçät [ . . 1.1.20] - —ve sü ity atra ca tad bhäñyam antaù çrayamäëo viñëur eva |

antaù samudre manasä carantaàbrahmänvavindad daça-hotäram arëe |samudre’ntaù kavayo vicakñatemarécénäà padam icchanti vedhasaù || [tai.ä. 3.11.1]

yasyäëòa-koçaà sükñmam ähuù - - - | -ity ädi tad dharmopadeçät sa hi pralaya- - ||samudra çäyé tasya ca viçvam aëòä koçaù

so’bhidhyäya çarérät svät sisåkñur vividhäù prajäù |apa eva sasarjädau täsu véryam aväsåjat ||tad aëòam abhavadd haimaà sahasräàçusama-prabham | tasmiï jajïe svayaà brahmä sarvalokapitämahaù ||äpo narä iti proktä äpo vai narasünavaù |tä yad asyäyanaà pürvaà tena näräyaëaù småtaù || [manu 1.8-10] iti |

[107] atha sarvaiç ca vedaiù paramo hi devo jijïäsyaù | iti prakaraëäntaram- - - - - añöottara çatama väkyät pürvatra çré bhagavati sarva çästra samanvaya

, — | ’ evaà vivecanéyaù yathä vedo dvividhaù mantro brähmaëaà ca mantro pi— - - | dvividhaù bhagavan niñöho devatäntara niñöhaç ca taträdyasya säkñäd

- , — - eva tat paratä dvitéyas tu karmopäsanayor aìgam iti tad gatyaiva gatià |bhajati

- - | atha brähmaëasya karmopästi jïäna käëòätmakäs trayo bhedäù tatra - - karmaëo jaòatvenäsvätantryät sa eva phaladäteti tat käëòasya tat paratvam

| - , - eva upästir atra devatäntara niñöhaiva gåhyate bhagavan niñöhäyäs tu | - jïänäntarbhävät tataç copäsanä käëòasya anyäsäà devatänäà tadéyatvena

- | - — - - tat paratvam jïäna käëòaà brahma bhagavat pratipädakatvena— - - | - dvivdidham ubhayor api cid eka rasatvät jïäna çabdenätra jïänaà bhaktiç

| - -cocyate jïäne jïäna çabdasya prädhänyato våttiù dhärtaräñöreñu kaurava | — - |çabdavat tatra dvitéyaà säkñäd eva bhagavat param

- - - | prathamaà tadéya sämänyäkäreëa svarüpa nirüpakatvät tat param

- - - - - atha veda nirviçeñäëi tad aìgäny api çré bhagavad upäsana sädhanatvät | - - - tatra samanvayante yathä çré viñëu süktädénäà kara svaräder jïänäya | | , , çikñä änupürvyäù kalpaù sädhutvasya vyäkaraëaà padärthasya niruktam

- - | | çré viñëor mahotsavädi samayasya jyotiù manträëäà chandaù

- —atha vedänugäny aparäëy api çästräëi vakñyamäëa hetoù samanvayante - - - , tatra pürvottara mémäàse karma jïäna käëòayos tätparyävadhåteù

- - - — - - - - , gautama kaëäda kapila nyäyäù éçvarästitva cid acid vastv ädénäà ühanät- | - -pataïjali nyäyas tv éçvaropäsanoddeçät småty ädény aparäëi tu käëòa

- , - - -trayam anugacchantéti pürva yukter eva kävyälaìkära käma tantra- - - - - - gändharva kaläs tu tasya tat tac carita mädhuryänubhava vaiduñya siddheù

| , - - - | - - - -nétiù çilpaà ca tat sevä cäturé siddeù äyur veda dhanur vidye tad- - ||upäsana pratibandha niräkaraëataù

- —ittham abhipretyaivoktaà çrémat prahlädena

dharmärtha-käma iti yo’bhihitas tri-vargaékñä trayé naya-damau vividhä ca värtä |manye tad etad akhilaà nigamasya satyaàsvätmärpaëaà sva-suhådaù paramasya puàsaù || [bhä.pu. 7.6.26] iti |

— )0( —o o

[109] - - - atha navottara çatatamäìkam ärabhya brahman ity ädi prakaraëe — , -viçeñaù kaçcid darçyate brahma ced avacanéyaà bhavati tarhy avacanéya

| padenocyate iti väcyatvam eväyäti tenäpi lakñyate ced vastutas tadval, - - lakñyaà lakñya gaìgä çabdavat tasyäpy avacanéyatväbhäve vacanéyatvam

|eva siddhyati

| vacanéyatvävacanéyatväbhäve tu anirvacanéyatväpätaù sa ca mithyä iti“ - ”ghaööa kuöyäà prabhätaà 46 - -evaà lakñya çabdenocyate ced vacanéyatva

| - - - siddhiù lakñyate cel lakñyatva cyutiù gaìgä çabda lakñyasyälakñyatvaval- - | - - lakñya çabda lakñyasyälakñyatvät dvitéya lakñya çabdena tasya lakñatvam

- - | iti ced anavasthäyäm api lakñya pada väcyatvänatikrama eva syät evaà- - - - - - nirviçeña sva prakäça paramärtha sad ity ädi çabdair brahmocyate ced- | — - - -väcyatva siddhiù na ca tair api lakñyate tat tac chabda

| - - mukhyärthasyänyasyäbhävät nitviçeñädi çabdänäà viçeñäbhäva viçiñöaà - - - - | vä tad upalakñitaà vä brahma cet tat tac chabda väcyatvaà durniväram

, - - -kià ca nirguëa sva prakäçäd eva brahmatve yad yad brahmatayeñöaà tat- - - | - tad arthä brahmeti sädhu samarthito brahma vädaù tathä tan mate

- - - , sphuöam açabdam ity ädi çabda väcyatvasya yato väco [ . . 2.4.1] tai u ity aträpi - - - - | yac chabda väcyatvasya niñedhane sva vyäghäta pätaù syät atha kasmäd

, [ - 44] , ucyate brahma iti tasmäd ucyate paraà brahma atharva çiraù iti çrutyä [ 13.22] -paramätmeti cäpy ukteù gétä iti vacasäà väcyam uttamam iti çré

, |gétädinä ca väcyatvaà säkñäd evocyate

, - - | atränumänäni ca vedänta tätparya viñayo brahma väcyam vastutväl | - - - lakñyatväc ca ghaöavat paramärtha sad ädi padaà kasyacid väcakaà

- | - - padatvät ghaöa padavat satya jïänädi väkyaà väcyärthavat väkyatväd- | agnihoträdi väkyavad iti

- , — - -vipakña lakñyatvaà na syät tathä hi läkñaëika çabdo na svata evärtha- - , - | - gocara dhé hetuù taträgåhéta çaktitvät kintu pürva dhésthe

’ - - -väcyärthe nupapatti darçane sati tat tyägena svarüpato väcyärtha | - sambandhitvena cävagatasyärthäntarasya bodhakaù gaìgä çabdädau

| tathädarçanät anyathätiprasaìgät

46 ’ - - |drañöavyo tra pürvato vivåtaù ghaööa kuöé nyäyaù

— - - tathä ca brahmaëo lakñyatä väcyärtha sambandhitvena jïeyatvädau- - , - pratiñedha çrutyä vedaika gamyasya çabdenäjïeyatvät sva prakäçatayä

- - nitya siddhau ca çabda vaiyarthyäd aväcyatvena çabdasya lakñakasyaiva | - vaktavyatvät tathäpi väcya sambandhitvena jïeyatve cänavastheti katham

||avacanéye lakñaëä iti

- - - - - iti çré jéva kåta çré bhagavat sandarbhasyänuvyäkhyäyäà- ||sarva saàvädinyäà dvitéyaù sandarbhaù

çré-sarva-saàvädinyäù çré-jéva-gosvämi-päda-viracitäyäù sära-niñkarñaù

- - - - - sarva saàvädiny äkhyäyäà sva racita bhagavat sandarbhänuvyäkhyäyäà- - - - - - - -vaiñëava kula cüòämaëi çré jéva gosvämi pädä bhägavatokta diçä bhagavat | - - - - - svarüpaà nirëayämäsuù advaya jïänätmaka para tattva rüpaà para brahma

| - - -eva bhagavän na khalu tasya çaktimattvena sva gata bheda | - -çaìkayädvayatvaà vyähanyate çaktes tat svarüpänatiriktatvena tad

| - -abhinnatvät çaktir näma käryänyathänupapatti siddhau vastuto dharma | - viçeñaù sä tu sarvasminn upädäne nimitte ca käraëe svarüpa bhütaiva

, - - - -mantavyä kärya viçeñotpattau tat käraëatvena vastu viçeña- | - - - svékäränarthakya prasaìgät brahmaëa eva jagad ädi kärya darçanena

- | svarüpa çaktis tävad avaçyam eväìgékäryä båhattväd båàhaëatväc ca yad brahma paramaà viduù - iti viñëu puräëaà ca båhattvena tasya çaktimattvaà

| darçayati paräsya çaktir vividhaiva çrüyate sväbhäviké jïäna-bala-kriyä ca [ . . 6.4] - - -çve u iti çrutau ca käreëa tv ajïänädikaà pratiñidhya svarüpa jïänädi

| - çaktitvam eva sthäpyate çakteù çaktimat svarüpäd abhinnatvena cintayitum açakyatväd bhedo bhinnatvena cintayitum açakyatväd abhedaç ca

| - , |pratéyete ataù çakti çaktimator bhedäbhedäv aìgékriyete tau cäcinyäv iti

- — | para brahmaëaù çaktir hi trividhaù antaraìgä taöasthä bahiraìgä ceti tasya- - , svarüpa bhütä cic chaktir eväntaraìgä uttarayor anantaraìgatvaà täbhyäà

, - - - parameçvarasyäliptatayä çaktitvaà nitya tad äçritatayä tad vyatirekeëa’ - | - svato siddhatayä tat käryopayogitayä ca anayor bahiraìgä hi cic chakter

| - | - - -antarä mäyäkhyä taöasthä jéva çaktiù evaà paraspara virodhi çakti - - - gaëäçrayatvaà para brahmaëo jagati dåñöa çrutänäà paraspara virodhinäà

| sarveñäm eva dharmäëäà yugapad ekäçrayatvät saìgataà bhavati täsäà ca - - -çaktinäà tasminn abhivyakty upalabdhau präcuryeëa bhagavat saàjïä tad

- ’ |anupalabdhau präcuryeëa brahma saàjïeti viçeño vagantavyaù

- - - - | -sa viçeña brahma vädo vaiñëava çästreñu varévartate tatra upädhi - - saàyoge brahmaëaù sa viçeñatvaà tad abhäve ca nirviçeñatvam iti präyaça

| - - - -äcäryäëäm abhipräyaù çré jéva gosvämi pädänäà mate sarvatraivopädhi - - | sambandhe tad asambandhe ca tasya sa viçeñatvam evopalabhyate

- - | - ’ -upädhi sambandhe sa viçeñatvaà spañöam eva tad asambandhe pi sa, viçeñatve sad eva saumyedam agra äsét [ . . 6.4.2] - chä u iti çruti vacanaà

| - , | pramäëam atredaà çabdena sattä gamyate tädätmyenämnätatvät na ca- - | -tad upädhi doñeëa brahmaëo liptatvaà çaìkyam tasmin satäpi tena tad

| asparçät apahata-päpmä [ . . 8.1.5] - - | - chä u ity ädi çruteù sad idamor avirodhas | tayos tädätmyenaiva sämänädhikaraëyäd bhavati tac ca sämänädhikaraëaà

- - | - - -sa viçeñatva kalpanayä subodham eva jäyate sa viçeña brahma- |jïänasyävidyä nivåttir eva käryam

- - ’ - , para brahmaëo bhaga saàjïitair aiçvaryädibhir upetatve pi nädvayatva häniù - - | teñäà tat svarüpa bhütatvät arüpatvena prasiddhe ca tasmin rüpavattvaà

| - -na virudhyate vijïänänandätmakasya tad rüpasyäpräkåtatvena tat | , svarüpänatiriktatvät evaà vijïänänandaà brahma [ . . . 3.9.28] bå ä u iti

-bhinnatvenopalabhyamänäbhyäm api vijïänänandäbhyäà na tasya dvy , - - ätmakatvaà gamyate kintv ekam eva vastu svarüpa prakäça vaiçiñöyena

— | bhinnatayä nirüpyate kenäpi jïänam iti kenäpi änandam iti ca - - - satyatvänandatvayor api na tad bheda bodhakatvaà tayos tad dharmatvena

|nirüpaëät

- - - - | para brahmaëa änanda rüpatvaà çruti småti suprasiddham eva änando hy - | ayaà laukikänanda vilakñaëo duùkhätiyogitvät jévänäà puruñärthatväc ca

na khalu - -anna mayaà präëa mayaà [ . 2.5] - - - -tai ity ädi çrutiñu änanda maya , çabdena paraà brahma ucyate na vä kià vännamayädivad

’ | - - -brahmaëo rthäntaraà gamyata iti saàçayaù käryaù anna mayädi praväha’ - - -patitve pi änanda mayasya sarväntaratvät arundhaté darçanavat para- | - - - -brahma rüpatvam eva prasajyate änanda maya para brahmaëa änanda | - - , mayam eva çaréram anyeñäm anna mayasya prasiddha çärératvaà

netaro’nupapatteù [ . . 1.1.17] - | ve sü ity ädau svayaà sütra kåtä niñiddham eva- - änanda maya çabde mayaöaù prayogo vikära-çabdän neti cen, na präcuryät

[ . . 1.1.13] - , , ve sü iti sütra vacanät präcuryärthe eva tatra sa eko mänuña änandaù [ . . 8] - tai ä iti çruti coditaà jévänandäpekñayä brahmänandasya

| - -niratiçayatvam eva pramäëam mayaöo vikärärtha paratvaà çuddha - | brahmaëaù sarva vikärätétatvenaiva nirasyate api ca pracuränandasyaiva

- | - brahmaëo lokänanda hetutvaà saìgacchate yathä pracura prakäçasyaiva - , - süryasya sarva prakäçakatvaà sambhavati na tuccha prakäçasya tärakädeù

| ’ - änandasya jïänäkäratvät tasya cänantatvädibhir miçratve pi tad rüpatvän- |närtha bhedaù syät

- - evaà para brahmaëaù svarüpaà nirëéya tatraiva bhagavac chabdaù, - | - -pravartate nänyatra ity udghoñitaà vaiñëava mukhyena tan mate äviñkåta

- - - - ñäòguëya eva bhagavac chabda prayogät para brahmaëas tad upetatvena - ’ - tatra mukhya eva bhagavac chabdo nyatra tu püjyatva pratipädane nimitte

| - - - -aupacärikaù akñarärtha niruktyäpi bhagavac chabdasya para brahma - | —väcakatvaà viñëu puräëädau dåçyate tad yathä

sambharteti tathä bhartä bha-kärärtha-dvayänvitaù |netä gamayitä srañöä ga-kärärthas tathä mune || [vi.pu. 6.5.73]

- - - - | evaà bhüte çré bhagavaty eva sarva çästra samanvayo vivecanéyaù yathä- - - - , mantra brähmaëätmakasya dvi vidha vedasya bhagavat paratvaà tathä

- - - - -vedänugänäà mémäàsädi çästräëäà kävyälaìkära käma tantra gändharva - | -kalänäà néyäyurveda dhanurvidyänäm api anyathä teñäà vaiyarthya ||prasaìga äpadyate

— )0( —o o

çré-sarva-saàvädiné

bhagavat-sandarbhänuvyäkhyä

— )0( —o o

Appendix

- uktaà ca tasya sattvasya präkåtäd anyataratvaà dvädaçe çré näräyaëarñià | prati märkaëòeyena

sattvaà rajas tama itéça tavätma-bandho mäyä-mayäù sthiti-layodbhava-hetavo’sya |lélä-dhåtä yad api sattva-mayé praçäntyai nänye nèëäà vyasana-moha-bhiyaç ca yäbhyäm || [bhä.pu. 12.8.45]

tasmät taveha bhagavann atha tävakänäàçukläà tanuà sva-dayitäà kuçalä bhajanti |yat sätvatäù puruña-rüpam uçanti sattvaàloko yato’bhayam utätma-sukhaà na cänyad || [bhä.pu. 12.8.46]

| ! - anayor arthaù he éça yad api sattvaà rajas tama iti tavaiva mäyä kåtä léläù | ? - - kathambhütäù asya viçvasya sthity ädi hetavaù tathäpi yä sattvamayé

- | - | saiva praçäntyai prakåñöa sukhäya bhavati nänye rajas tamo mayyau na - | kevalaà praçäntyabhäva mätram anayoù bhajane47 —kintv aniñöaà cety äha

| vyasaneti

! - - -he bhagavan tasmät tava çukläà sattva maya lélädhiñöhätréà tanuà çré- | - -viñëu rüpäà te kuçalä nipuëä bhajanti sevante na tv anyäà brahma rudra | -rüpän tathä tävakänäà jévänäà madhye çukläà sattvaika niñöhäàa tanuà

47 7, - - This word is not in the vyäkhyä given in section which otherwise follows word for word ??. , . until This is probably an error surprisingly not called into question by the Jadavpur editor

.Another MS is needed for comparison

- - - - -bhagavad bhakta lakñaëa sväyambhuva manvädi rüpäàa48 ye bhajanti | - - | anusaranti na tu dakña bhairavädi rüpäm kathambhütäà svasya taväpi

- - |dayitäà loka çänti karatvät

| nanu mama svarüpam api sattvätmakam iti prasiddhaà tarhi kathaà tasyäpi | - mäyämayatvam eva nahi nahéty äha sätvatäù çré bhägavatä yat sattvaà

| puruñasya tava rüpaà prakäçam uçanti manyante yataç ca sattvät loko | - - -vaikuëöhäkhyaù prakäçate tad abhayam ätma sukhaà para brahmänanda

svarüpam evab | - na tv anyat prakåtijaà sattvaà tad iti atra sattva çabdena-sva prakäçatäb- - - - - |lakñaëa svarüpa çakti våtti viçeña ucyate

sattvaà viçuddhaà vasudeva-çabditaàyad éyate tatra pumän apävåtaù | [bhä.pu. 4.3.23]

- - | - | iti çré çiva väkyänusärätc agocarasya gocaratve hetuù prakåti guëaù - - - - -sattvam ity açuddha sattva lakñaëa prasiddhy anusäreëa tathäbhütaç cic

- - | - -chakti viçeñaù sattvam iti saìgati läbhäc ca tataç ca tasya svarüpa çakti | - -våttitvena svarüpätmataivety uktam tad abhayam ätma sukham iti dçakti- | - prädhänya vivakñayoktaà loko yata itid arthäntare bhagavad vigrahaà prati

rüpaà yad etad [ . . 2.8.2] - - - -bhä pu ity ädau çuddha svarüpa mätratva pratijïä | - | bhaìgaù abhayam ity ädau präïjalatä häniç ca bhavati anyat

- - |padasyaikasyaiva rajas tamaç ceti dvir ävåttau pratipatti gaurava utpadyate - | pürvam api nänya iti dvi vacanenaiva he parämåñöe tasmäd asti prasiddhäd

- |anyat svarüpa bhütaà sattvam

- - [ . . 11.4.4] yad evaikädaçe yat käya eña bhuvana traya sanniveça bhä pu ity - - - -ädau jïänaà svata ity atra öékä kån mataà yasya svarüpa bhütät sattvät tanu

bhåtäà jïänam ity anena yathä brahmaëaù stavänte etat suhådbhiç caritam - - ity atra vyaktetaraà vyaktäj jaòa prapaïcäd itarat çuddha sattvätmakam ity

, - - [ . . 5.7.14] ädinä tathä paro rajaù savitur jäta vedä devasya bharga bhä pu ity - - - , - ädau çré bharata jäpye tan matam paro rajaù rajasaù prakåteù paraà

- | çuddha sattvätmakam ity ädinä ata eva präkåtäù sattvädayo guëä |jévasyaiva na tv éçasyeti çrüyate

yathaikädaçe sattvaà rajas tama iti guëä jivasya naiva me [11.25.12] | -iti çré-bhagavad upaniñatsu —ca

ye caiva sättvikä bhävä räjasäs tämasäç ca ye |

48 ’ , The section between superscript a s is not in the earlier vyäkhyä of these verses but . obviously belongs and is likely in the original version The same goes for other phrases in

.between superscripted letters in the passage below

matta eveti tän viddhi na tv ahaà teñu te mayi ||tribhir guëamayair bhävair ebhiù sarvam idaà jagat |mohitaà näbhijänäti mäm ebhyaù param avyayam ||daivé hy eñä guëamayé mama mäyä duratyayä |mäm eva ye prapadyante mäyäm etäà taranti te || [gétä 7.12-14]

—yathä daçame

harir hi nirguëaù säkñät puruñaù prakåteù paraù |sa sarva-dåg upadrañöä taà bhajan nirguëo bhavet || [bhä.pu. 10.88.4]

- - —çré viñëu puräëe ca

sattvädayo na santéçe yatra ca präkåtä guëäù |sa çuddhaù sarva-çuddhebhyaù pumän ädyaù prasédatu || [vi.pu. 1.9.44] iti |

tathä ca daçame —devendreëoktam

viçuddha-sattvaà tava dhäma çäntaàtapomayaà dhvasta-rajas-tamaskam |mäyämayo’yaà guëa-saàpravähona vidyate te’graëänubandhaù || [bhä.pu. 10.27.4] iti |

| - - - | ayam arthaù dhäma svarüpa bhüta prakäça çaktiù viçuddhatvam äha- | - - - | ’ viçeñaëa dvayena dhvasta rajas tamaskaà tapo mayam iti ca tapo tra

jïänaà sa tapo’tapyata i | - - ti çruteù tapomayaà pracura jïäna svarüpam | - | jäòyäàçenäpi rahitam ity arthaù ätmä jïäna mayaù çuddha itivat dhåtaù49

- | ’ - -präkåta sattvam api vyävåttam ata eva mäyämayo yaà sattvädi guëa | ’ |pravähas te tava na vidyate yato säv ajïänenaivänubandha iti

- - |ata eva çré bhagavantaà prati brahmädénäà sa yuktikaà väkyam

sattvaà viçuddhaà çrayate bhavän sthitauçarériëäà çreya-upäyanaà vapuù |veda-kriyä-yoga-tapaù-samädhibhistavärhaëaà yena janaù saméhate || [bhä.pu. 10.2.34]

sattvaà na ced dhätar idaà nijaà bhavedvijïänam ajïäna-bhidäpamärjanam |

49 ataù

guëa-prakäçair anuméyate bhavänprakäçate yasya ca yena vä guëaù || [bhä.pu. 10.2.35]

| - ayam arthaù sattvaà tena prakäçamänatvät tad abhinnatayä rüpitaà vapur | | bhavän çrayate prakaöayati kathambhütaà sattvaà viçuddham anyasya

- rajas tamobhyäm amiçrasyäpi50 - präkåtatvena jäòyäàça saàvalitatvän na | - - [ ] - viçeñeëa çuddhatvam etat tu svarüpa çakty ätma ka tvena tad aàçasyäpy [ ] | asparçäd atéva çuddha tva m ity arthaù

| - kim arthaà çrayate çarériëäà sthitau nija caraëäravinde manaùsthairyäya [ ] - - - -sarvatra bhakteñu bhakti sukha dänasyaiva tvadéya mukhya prayojanatväd

| iti bhävaù - -bhakti yoga vidhänärtham [ . . 1.8.19] - - |bhä pu iti çré kunté väkyät

kathambhütaà vapuù çreyasäà sarveñäà puruñärthänäm upäyanam äçrayam| - - | -nityänanta paramänanda rüpam ity arthaù ato vapuñas tava ca bheda

’nirdeço yam51 | aupacärika eveti bhävaù ata eva yena vapuñä yad vapur | älambanenaiva janas tavärhaëaà püjäà karoti kaiù sädhanaiù vedädibhis

- | - -tvad älambanakair ity arthaù sädhäraëais tv arpitair eva tvad arhaëa- | ’ | präyatä siddhäv api vapuño napekñatvät tädåçae- ’ vapuño napekñyatvät

tädåçae52- - - |vapuù prakäça hetutvena svarüpätmakatvaà spañöayanti

[ ] he dhätaç ced yadi idaà sattvaà yat tava nijaà vijïänam anubhavaà ù - - | | -tadätmikä sva prakäçatä çaktir ity arthaù tan na bhavet tarhi tv ajïäna

- bhidä sva prakäçasya tavänubhavaf- | prakära eva märjanaà çuddhim aväpa saiva jagati paryavaséyate na tu tavänubhavaf53- ’ | leço péty arthaù

- - nanu präkåta sattva guëenaiva gmamänubhavog54 -bhavatu kià nijahgrahaëh55 | - - ena taträha präkåta guëa prakäçair bhavän kevalam anuméyate

| - - na tu säkñätkriyata ity arthaù athavä tava vijïäna rüpam ajïäna bhidäyä apamarjanaà ca yan nijaà sattvaà tad yadi na bhaven nävirbhavati tadaiva

- - - | [ ] - -präkåta sattvädi guëa prakäçair bhavän anuméyate t v an nija - | sattävirbhäveëa tu säkñät kriyata evety arthaù tad eva spañöayituà

tatränumäne dvaividhyam ähur yasya guëaù prakäçata i yena vä guëaùprakäçatai56 | - [iti asvarüpa bhütasyaiva präkåta-] - -sattvädi guëasya tvad

- - - - - avyabhicäri sambandhitva mätreëa vä tvad eka prakäçyamänatä mätreëa vä

50 miçrasyäpi51 nirdeçobhayam52 . 117 .e Not in the section version53 . 117 .f not in the section version54 8 .Not in the section version55 8 .Not in the section version56 117.Not in

- | - -tval liìgatvam ity arthaù yathä aruëodayasya süryodaya sännidhya liìgatvaà - | yathä vä dhümasyägni liìgatvam iti tata ubhayathäpi tava säkñätkäre tasya

|sädhakatamatväbhävo yukta iti bhävaù

- - - - tad evam apräkåta sattvasya tadéya sva prakäçatä rüpatvaà yena | -svaprakäçasya tava säkñätkäro bhavatéti sthäpitam atra ye viçuddha

- - - -sattvaà näma präkåtam eva rajas tamaù çünyaà matvä tat käryaà bhagavad | -vigrahädikaà manyante te tu na kenäpy anugåhétäù rajaù

- -sambandhäbhävena svataù praçänta svabhävasya sarvatrodäsénatäkåti - -hetos tasya kñobhäsambhavät vidyämayatvena yathävasthita vastu

- , | prakäçitämätra dharmatvät tasya kalpanäntaräyogyatväc ca tad uktam apy - | -agocarasya gocaratve hetuù prakåti guëaù sattvam gocarasya bahu

, - rüpatve rajaù bahu rüpasya tirohitatve tamaù57 | tathä parasparodäsénatve, , | - -sattvam upakäritve rajaù apakäritve tamaù gocaratvädéni sthiti såñöi

|saàhäräù udäsénatvädéni ceti

- - - - -atha rajo leçe tatra mantavye viçuddha pada vaiyarthyam ity alaà tan mata- - |rajo ghaöa praghaööanayeti 58

Paramätma-sandarbhe

[22] tatra jéva-prakaraëe - jïäna mäträtmako na ca ity asya vyäkhyäyäà | - — -yuktiç ca darçyate atra nirviçeña vädina evaà manyante dehädäv ätma- | - - | çabda pratyayau na gauëau gauëyädi hi sa viçeña vastüpajévyam yathä

—“ ” - - | siàho devadattaù ity atra kraurya çauryädi viçeñavän siàhaù tasmäd- - - - |viçeña gandha rahitasyätmano bhräntyaiva tac chabda pratyayäv iti

— - tad evaà sati vayaà brümaù nirvikalpa pratyaye bhramäbhäväd bhräntir api- , - - - , sa viçeñatve pravartate yathä çauklädi samäna viçeñiëi çukti rajatädau

- - - -nélaà nabha ity ädau ca süryädy aàçe nabhasaç ca dåñöyädy avakäça prada- - - - - sükñma vitata samäna deça sthitäkäratva lakñaëenaikena viçeñeëa jätäd

| - - ’ bhramäàçäd eva nabha iti pratétir jäyate tatas tadéya nélädi pratibhäso pi - , -nabhasy eväropyata iti sa viçeñatvopajéviny eva bhräntir iti tasmän na jïäna

| mäträtmeti

57 117 In section tamaù58 .This seems to be the end of the common material

, | - kià ca upalabdhir hy anubhütiù anubhütitvaà ca näma vartamäna daçäyäà- , - sva sattayaiva sväçrayaà prati prakäçamänatvaà vä bhavet sva sattayaiva- - [ . . 1.1.1, - , . 57] | sva viñaya sädhanatvaà vä bhavet ve sü çré bhäñya anu

- - - ’ | — -tatrobhayathaiva tan mätra vädi mate pi çaktimattväpätaù tathä viñaya - | prakäçanatayaivopalabdher eva hi saàvidaù svayaà prakäçatä sädhitä

- - - - saàvido viñaya prakäçanatä svabhäva virahe sati svayaà prakäçatväsiddher | anubhaväntaränanubhaväntaränanubhävyatväc ca tucchataiva syät

- —sväpa mürcchädiñu - -sukham aham asväpsam ity ädy anubhavena sa çaktitvam eva sädhayiñyämaù [ . . 6.16.55] |bhä dé

- ’ , yad api näsyä dåçer dåçi rüpäyä dåçyaù kaçcid api dharmo sti dåçyatväd eva - , -teñäà na dåçi dharmatvam iti tarkyate tad api sväbhyupagataiù pramäëa

- - - … siddhair nityatva svayaà prakäçatvädi dharmair anekäntakam teñäm- - - - -anityatva jaòatvädy abhäva rüpatäyäm api tathä bhütair api caitanya

- | dharma bhütais tair anaikäntyam aparihäryam saàvidi tu svarüpätirekeëa- - - jaòatvädi pratyanékatvam ity abhäva rüpo bhäva rüpo vä dharmo

, - - | näbhyupetaç cet tat tan niñedhoktyä kim api noktaà syät

, ? , - | kià ca saàvit sidhyati vä na vä sidhyatéti cet äyätä sa dharmatäsyäù no, - | , cet tucchatäpattir gagana kusumädivat siddhir eva saàvid iti cet kasya kaà

| , | pratéti vaktavyam yadi na kasyacit kaïcit prati sä tarhi na siddhiù siddhir | [ - 62-63] hi putratvam iva kasyacit kaïcit prati bhavati çré bhäñye

, ’ ? , - ätmana iti cet ko yam ätmä nanu saàvid evety uktam iti cet saàvit siddhyor , | bhedävagamät sä saàvit tadéyä çaktir evety avaséyate na tu svarüpam iti

- - ’ - - -tad evam äyätä jïäna mätra svarüpe pi svabhäva siddhä jïätåtva nityatvädi | dharmavattä paräbhidhyänät [ . . 3.2.5] - ’ ve sü ity etat sütraà çaìkara mate pi

| - - tasya çaktimattvaà sädhayati tat punar éçvara samäna dharmatvädikam |agre lekhyam

- - , - -athaikonaviàçatitama väkya vyäkhyäntam ärabhya saptatriàça väkyävadhi | granthänuvyäkhyä - svasmai svayaà prakäçaù | ity atraivam api vaktavyam

- ’ - - advaita mate py anubhütitvaà näma vartamäna daçäyäà sva sattayaiva - - - sväçrayaà prati prakäçamänatvaà sva sattayaiva sva viñaya sädhanatvaà vä

| ’ - te cänubhävyatve pi svänubhava siddhe näpagacchata iti nänubhütitvam | ’ apagacchati tato jévasya paränumeyatve paramätmanubhävyatve py

|anubhütitvaà näpagacchati

, , - | tad evaà svasmai prakäçatve siddhe jïäna mäträtmako na ca iti puñöam - - —atra vijïäna maya prakaraëe suñuptim adhikåtya çrutir bhavati asuptaù

suptän abhicäkaçéti [ . . . 4.3.11], bå ä u aträyaà puruñaù svayaà jyotir bhavati[ . . . 4.3.14], bå ä u na hi vijïätur vijïäter viparilopo vidyate [ . . . 4.3.30] |bå ä u ity ädyä

- - —eka rüpaù svarüpa bhäk ity atra çrutiç ca -sa yathä saindhava’ ’ - | ’ ghano nantaro bähyaù kåtsno rasa ghana eva evaà vä are yam

’ - -ätmänantaro bähyaù kåtsnaù prajïäna ghana eva vijïäna ghanaù [ . . . bå ä u4.5.13] | iti

| - ’ aham arthaù iti kevalasya sukhasyätmatvaà parihåtam jïäna mätratve pi 5 , - -jïätåtvaà cätma pürvaà sädhitaà tac cäham bhävaà vinä na sidhyatéti pürva

| siddha eväsäv anüdyate spañöhatärtham - - -ahaà pratyaya siddho hy asmad | - - - | arthaù yuñmat pratyaya viñayo yuñmad arthaù taträhaà jänäméti siddho

- , “ ” jïätä yuñmad artha iti vacanaà janané me bandhyä itivat vyähatärthaà [ -çré 1.1.1, . 65] bhäñye anu

, - | kià ca svasmai svayaà prakäçaù eväjaòatväd ätmeti pratipäditam kevalaà —“ , jïänaà sukhaà cänyasyaiväham arthasya jïätur avabhäsate ahaà jänämi

” | ahaà sukhé iti - ’ tasmät svätmänaà prati sva sattayaiva sidhyan na jaòo ham |artha evätmä

- - tad evam artha rüpe nirupädhi priye tasmin jïäne yat tu jänämy aham iti , | -påthag jïänaà pratéyate tad aham arthaà prabheva dépaà viçinañöi jïäna

’ | mätra ätmany aham artho dhyasyata iti tu na yujyate adhyäsakäbhävät - - anahaìkärasya jïäna mätrasya jaòasya cähaìkärasya tat kartåtvaà na

| - | sambhavatéti na ca tasminn ahaìkäre jïäna cchäyäpattiù ubhayor apy | - - - - -acäkñuñatvät na cäntaù piëòe vahni samparka kåtauñëyavaj jïäna mätra

- - | samparka kåta jïätåtvaà tasminn ahaìkäre mantavyam auñëyavat tad |dharmäsampratipatteù

- - -nanv asäv ahaìkäraù svätmänusyüta taj jïänam abhivyaïjayan jïätåtva ? | - bhävam äpadyata iti cet tad apy ayuktam ahaìkärädi dharmiëas tasya

dharmatvänupapatteù | , svayaà jyotiña ätmano vyaïjyatväyogät vyaìgyatve - | - - ca bhavatäm ananubhütitva prasaìgät tad äyatta prakäçenähaìkäreëa tasya

| prakäçyatväsambhaväc ca na ca ravikaräbhivyaìgyena hastena ca ravikarä | - - abhivyajyante hasta pratihata gatayo hi te bähulyät svayam eva

| sphuöataram upalabhyante tasmät svata eva jïätåtayä sidhyan aham artha - , - |eva pratyag ätmä na jïapti mätram

, “ ” - evaà sukham aham asväpsam iti suñupty anantaraà parämarçät taträpy- , | - aham arthatä sukhitä jïätåtä ca gamyate tadänéà tamo guëäbhibhavän na

’ | “ ” - sphuöo vabodhaù etävantaà kälaà näham ajïäsiñaà iti tu paräg viñayakaù | - ’ | “ pratiñedhaù ajïäna säkñiëo ham arthasyänuvåtteù mäm ahaà na

” ’ - jïätavän iti parämarçe ca tadäném eko ham aàçaù sväjïäna viñayatvena | - | - - pratéyate anyas tu tat säkñitvena tataù pürvaà parämarça koöi praviñöaà

- - ’ mahat tattva jaà deho ham ity upädhyabhimäninam aham aàçaà suñuptau - ’ nilénaà tadäném anubhava siddhas tataù paro ham aàçaù çuddhätmä na | - - -jïätavän ity evaà tatra vivekaù jägrad ädy avasthayor aham arthas tad

- - | -yugalasyävivekaç ca paraspara tädätmyäpatty apekñayä tataù paräg - | rüpasyaivähaìkärasya kñeträntaù pätaù -asyaivähaìkärasyäbhüt tad

- bhäveñv artheñu cvi pratyayam utpädya vyutpattir drañöavyä [ . . 1.1.1, ve sü 75] |anu

- | , tasmäd aham arthas tad anyas tadä säkñitvenävatiñöhata eva tathaiva - | suñuptäv ätmä taträjïäna säkñitvenästa iti bhavadéyä prakriyä säkñitvaà ca

| —säkñäj jïätåtvam eva tathä ca bhagavän päëiniù säkñäd drañöari saàjïäyäm i | “ ” ’ - ti na cäyaà säkñé jänämi iti pratéyamäno smad artha eveti

? - - kutas tadäném aham artho na pratéyeta mokña daçäyäm apy aham artho - - | nänuvartata iti ced asmac chabdäbhidheyasyätmano näça bhayät tadä yä

, käcit saàvid anuvartsyati taträpy ätmatvenäbhimänäbhäväd apasarped - - - |eväsau mokña prastäväd iti mokña çästra vaiyarthyaà syät

, - , kià ca sa ca pratyag ätmä muktäv apy aham ity eva prakäçate svasmai | , ’ prakäçamänatvät yo yaù svasmai prakäçate sa sa sarvo ham ity eva

, - - -prakäçate yathä tathävabhäsamänatvenobhaya vädi sammataù saàsäry | , , ätmä yaù punar aham iti na cakästi näsau svasmai prakäçate yathä

| [ . . 1.1.1, 74]ghaöädiù ve sü anu

- ’ tato dehädi vyatirikto ham ity evätmanaù svarüpam iti tathä jïänaà näjïatvam, - - - | utpädayati api tu dehädy ahaà bhäva virodhitvän mocayaty eva ata eva

- - —labdha vijïänänäm apy aham bhävaù çrüyate tad dhaitat paçyann åñir- ’ väma devaù pratipede haà manur abhavaà süryaç ceti [ . . . 1.4.10], bå ä u aham

- eva prathama mäsaà vartämi ca bhaviñyämi [ - , 9] |atharva çiräù iti

, - - - - - -kià ca sakaletaräjïäna virodhinaù sac chabda pratyaya mätra bhäjaù para’ ’ | —brahmaëo py abhimäno py evam eva yathä hantäham imäs tisro devatäù

[ . . 6.3.2] , chä u iti bahu syäà prajäyeya [ . . 6.2] , tai u iti sa aikñata lokän nu såjä[ . . 1.1.1] , ai u iti ’ yasmät kñaram atéto haà [ 15.18] | gétä ity ädi ca bahutaram

- | tasmäd aham artha evätmä pratikñetraà bhinna iti

| - tatränye pratikñetram abhedaà dvidhä varëayanti upädhi pärthakyäd - ’ - - vyavahäre påthag abhimänino pi tat tad upädheù kalpitatväd vastutas tv

| ’ ’ -abhinnä eveti kecit vyavahäre py eka eva jévo bhimäné svapnavat tat - - | kalpitäs tad abhimäna çünyäs tv apara iti kecit tatrobhayam api

- | müläjïänäçraya nirüpaëäsämarthyäd eva nirastam asti tathä- - paricchedäbhäsa pratibimba vädeñu saàçayasya darçayiñyamäëatvän na

- - | präg uktam api mataà buddhi gocaram eko devaù [ . . 6.11] -çve u ity ädi - | - väkyaà tu paramätma param asyaikatva viçeñeëa jévasya tu bähulyaà | | - -sücyate evam anyaträpi vivecanéyam agre tu jéva paramätmanor eka

|svarüpatve niñiddhe svayam eväbhedaù parähanyeta

- - - - —“ | athaika jéva väde tu tan mata gurüëäm tvam eva sa eko jévaù pare tu- - - - ” | jéveçvara rüpä vikalpäs tat kalpitäù sthäëu puruña kalpäù iti sarvaà praty

- | -evaà vadatäà vaïcana käritvam eva lakñyate svasya cetanäbhimäna ’ - - - sattopalabdher anyo pi tathä vidho bhaved iti sambhava pramäëa siddhaç ca

| - - jéväntaram tathänyaträpi präëini svavat tat tad dharmopalabdher- | - - anumäna siddhaà ca bäëa kanyädäv aniruddhädivat sva pradåñöänäm api

- - kälpanikatva vyabhicärät tad dåñöänäà sarveñäm eväkälpikatvena, sthäpayiñyamäëatvät vaidharmyäc ca na svapnädivat [ . . 2.2.29] ve sü iti

- , -nyäyäc ca dåñöänta vaikalyaà ca tathä sahasradhä påthak påthak sukha- - - - - - -duùkhäbhimäni jévänantya pratipädaka çruti puräëägama småti prabhåti

- - çästra sahasra kadarthanä ca |

—tac ca çästram , ye vaike cäsmäl lokät prayanti candramasam eva te sarve gacchanti [ . . 1.2] | - - kauñé u ity ädi evam anädy avidyä yuktasya jévasya svato

- - - -jïänotpatty asambhavät sva tarkäpratiñöhänäd veda gurüpadeçayoç ca tad- - - - ajïäna mätra kalpitatvena sva tarka vacanäntare ca paryavasänäv

- | | anirmokña prasaìgaç ca jäyata iti tasmät pratikñetraà bhinna eva jévaù

- - - —tathaiva sva muktikaà çré bhagavad väkyam

- - - |anädy avidyä yuktasya puruñasyätma vedanam - - || svato na sambhaväd anyas tattva jïo jïäna do bhavet [ . . bhä pu

11.22.10] |iti

’ naiñä tarkeëa matir äpaneyä prokto nyenaiva sujïänäya preñöha [ . . 1.2.9]ka u iti çruteù |

— )0( —o o

[33] aëuù | | iti ataù svayaà niravayava eva jéva iti tac cäëutvam u -tkränti- gaty ägaténäà [ . . 2.3.19] | ve sü çravaëät tävat pratéyate sa yadäsmäc

, charéräd utkrämati sahaiva taiù sarvair utkrämati [ . . 3.4] , tai u iti ye vaike , cäsmäl lokät prayanti candramasam eva te sarve gacchanti [ . . 1.2] , kauñé u iti tasmäl lokät punar aity asmai lokäya karmaëe [ . . . 4.4.6] |bå ä u iti ca çruteù

- - - paricchinasyaiva tat tat sambhave sati deha pramäëatäyäà vikäritäpatter |aëutva eva paryavasänät tad eva vyaktam

’ ’ - - - atrotkräntir vä vibhutve py acalato pi gräma svämy anivåtti rüpä | - | - -vyäkhyäyeta gaty ägaté tu svätmanaiva sambhavataù gameù kartå stha

| -kriyätvät ato gameù karmaëy akriyätväd ato gamer yäthärthye sati tat - sähacaryeëa sarvotkrama sähacaryeëa cotkränter api nänyathätvaà kalpyam

| - —çruti viruddhaiva ceyaà kalpanä cakñuñöo vä mürdhno vänyebhyo vä- çaréra deçebhyaù [ . . . 4.4.2] - - - - - bå ä u ity ädau tat tad aìgävadhika viçleña nirdeçät

- | - pakñivad utpatana rüpaivotkräntir ity äpatteù ata eva çruty ädiñu jalükäd’ |dåñöo pi ghaöate

, nanu , ’ - sa vä eña mahän aja ätmä yo yaà vijïäna mayaù präëeñu [ . . . 4.4.22]bå ä u - , äkäçavat sarva gataç ca nityaù satyaà jïänam anantaà brahma [ . . 2.1.2] tai u ity

| - ädau vyäptiù çrüyate na pürvatra arundhaté darçanavaj jévam anüdya , | - brahmaiva nirdiçyate vedänteñu paramätmadhikärät ataù sarva gatatvam

- - - | -uktvaiva satyam ity ädi prasiddha paramätma lakñaëam uktam mahac | -chabdas tv agre vyäkhyätavyaù atra kutracid vyäptä hy ätmäna iti bahutva | | nirdeçäd iti jévä na mantavyäù aträpi paramätmadhikärät sa ätmedaà

såjati - - | - - |ity ädy ukteù bahutvaà tv ävirbhäväspada bheda vivakñayä

, —kià ca jévasya säkñäd aëutvam api çrüyate ’ eño ëur ätmä cetasä veditavyo yasmin präëaù païcadhä saàviveça [ . . 3.1.9] - | mu u iti präëa sambandhokteù

—ummänam api dåçyate - - |bälägra çata bhägasya çatadhä kalpitasya ca bhägo jévaù sa vijïeyaù [ . . 5.9] çve u it , y atra - ’ ärägra mätro hy aparo pi dåñöa

[ . . 5.8] çve u it y atra |ca

- - ? ,nanv aëutve saty ekadeçasthasya sakala deha gatopalabdhir virudhyate na - - - - | -hari candana bindoù sakala deha hlädanavad ihäpy avirodhät na ca hari

- - - - , candana bindor eka deça sthatvaà pratyakña siddham na tv ätmana iti- | dåñöänta vaiñamyam hådi hy eña ätmä [ . . 3.6], pra u sa vä eña ätmä hådi

[ . . 8.3.3], chä u ’ - - - katama ätmeti yo yaà vijïäna mayaù präëeñu hådy antar jyotiù puruñaù [ . . . 4.3.7] - - - | bå ä u ity ädy upadeçebhyas tasyäpi tathätva siddheù

| - siddhäyäà cäëutäyäm ittham apy avirodhaù cir rüpasyäpi jévasya- - - - - - cetayitåtva lakñaëa cid guëa vyäpter aëor api sato nikhila deha vyäpitä syät

| - - - loke dépädayaù prakäçä hy eka deça sthä api samyag guhädikaà svakéyena , | - prakäçäkäreëa guëena prakäçayanti tadvat na ca dépa prabhä dépäd

| - - - -viçérëäù paramäëava eva parama raktädi cchavi dukülädénäà mahä- - - hérakädi maëénäà ca raktädayo guëä nija paryanta bhümià raïjayantéti

| - - - dåçyate tatra guëa guëinoù påthag upalambhanäd dukülädy anäçät hérake - | - -tu paräga kñaraëätyantäsambhaväc ca sati ca paräg akñaraëe väyu

- | prätikülyena maëy ädi prabhäyä eva syäà diçi na visaraëaà syät yasyäà tu - | - diçi tad änukülyam tatra tu visaraëa bähulyaà syäd iti tadvad dépädénäà

| -guëa eva prabhä bhaviñyati ata evädravyatväd dépädivad asau väyv ädibhir | - —na vikñipyate çré gétopaniñatsv api tathä dåñöäntitam

|yathä prakäçayaty ekaù kåtsnaà lokam imaà raviù ||kñetraà kñetré tathä kåtsnaà prakäçayati bhärata [gétä 13.33]

iti ||

evam eva aëavaç ca [ . . 2.4.8] - - ve sü iti nyäya siddhäëutvänäà mana ädén , -indriyäëäà prakäço vyätato dåçyate manasä meruà gacchati ity ädau düra

- - | —çravaëa darçanädi siddhau ca çrutiç ca divéva cakñur ätataà [ . . 1.22.20] å ve | , - -ity ädikä tad evaà aëavaç ca ity atraiva mädhva bhäñyodähåti çäëòilya

, —çrutiù sä yathä - ’ na hy aëu cakñuñaù prakäço vyätato ëur hy evaiña puruñaù |iti

- - , — anyatra ca guëo guëi samépa deçaà vyäpnotéti dåçyate yathä puñpädau | , , -gandhaù gandhasyäpi sahaiväçrayäàçena viçleña iti cet na müla

- - | - dravyonmäna häni prasaìgät paramäëünäm eva viçleñän nälpa käle na- ? - - -mäna hänir iti cet teñäm aténdriyatvena tad guëa grahaëäyogät sphuöa

- | - - - | gandhas tu kastüry ädiñv iti evaà käya vyüha gandha dåñöänto jïeyaù- - - -påthivé gandhasya påthivé vyatiriktaà jalädäv iva jéva guëasya dehäntara

’ , - vånde pi vyäptiù sambhavati dåñöänte tad gandhasya netä väyur | - - - -därñöäntike tv éçvara eveti tathaiva mädhva bhäñya pramäëita çäëòilya

—çrutiù , - athaika eva sa gandhavad vyatiricyate tathaiké bhavaty atha bahvé | , bhavati taà yatheçvaraù prakurute tathä tathä bhavati, ’so cintyaù paramo garéyän | iti

- | , tasmäj jévaù sva guëenaiva vyäpnotéti tathä hådayäyatanatva -m aëupari ’ mäëatvaà cätmano bhidhäya tasyaiva ä lome bhya ä nakhägrebhyaù [ . . 8.8.1] chä u iti caitanyena guëena59 samasta60- -çaréra v yäpitvaà darçayati[ . . 2.3.27, ] | ve sü çaìkara

59 cetanä-guëena60 sarva-

evaà prajïayä çaréraà samäruhya [ . . 3.6] kau u - - -iti cätma prajïayoù kartå karaëa - - - bhävena påthag upadeçäd guëenaiväsya sarva çaréra vyäpitvaà gamyate

[ . . 2.3.28, ] ve sü çaìkara |

- , atra yadi prajïä çabdaà buddhau vartayet tathäpi tasyä aëutväbhyupagamät - | - ’ tayä çaréra vyäptir açaktyä prajïä rüpe pi jéve prajïayä , iti -bheda

-vyapadeçaù çiläputra çaréravat61 - | -ity atra tu çruty arthaù kliñöaù syät tad- ’ - | eka mätre pi çakti sthäpanä tu muhur eva darçitä tasmäd aëur eva jéva iti

|präpte punar eva te hetavaù pratyavasthäpyante

- - - ? , nanütkränty ädayo hy atropädhy utkränty ädibhir eva vyapadiçyante na- , utkrama väkye sahaivaitaiù [ . . 3.4] - - | -kau u iti saha çabda çravaëät saha

| çabdau hi pradhänäpradhänayoù samänäm eva kriyäà bodhayati tataç ca- | - -gaty ägaty api tathaiva bhavataù acalane pramäëäntaräbhävät tad utkränti

- - çravaëäd eva ca ghaöäkäçavad abudha dåñöy abhipräyam iti na ca | - - - vaktavyam çré gétopaniñatsu dåñöänta viçeñäd grahy upädänäc ca

—tasyaiva calanägraëétvaà bodhayanti

|çaréraà yad aväpnoti yac cäpy utkrämatéçvaraù ||gåhétvaitäni saàyäti väyur gandhän iväçayät [gétä 15.8] iti ||

evam eva ca sütram upodbalayati— - - tad antara pratipattau raàhati -sampariñvaktaù praçna nirüpaëäbhyä à [ . . 3.1.1] | - -ve sü iti präëas tu tad ratha

| —sthänéyaù yathoktaà çrutyä kasmin nu ah am ut kränta utkränto bhaviñyämi ? ka smin v ä pratiñöhite pratiñöhäsyäméti [ . . 6.3] | pra u iti ataù

- , - svayaà tatra sthita eva tåëa jalaukävac calati na tu pakñy ädivad aìgaà | vikñipann eva ataù leläyatéva [ . . . 4.3.7] - | bå ä u iti çrutäv iva çabda prayogaù

| —tathäpi tasyaiva taträgraëétvaà rathivat tac coktaà çrutyä tam utkrämantaà präëo’nütkrämati | sarve präëä anütkrämanti [bå.ä.u. 4.4.2] iti |

nanu eño’ëur ätmä [mu.u. 3.1.1] ity ädau paramätma eva prakaraëam, tato’ëutvaà ca durjïeyatvenaiva vaktavyaà ? na, präëa-liìgena prakaraëa-bädhät | çruti-liìga-väkya-sthäna-prakaraëa-samäkhyänäà päradaurbalyam artha-viprakarñät [pü.mé. 3.3.14] iti | gopa-vana-çrutäv api spañöam evähaitat—aëur hy eña ätmäyaà vä ete sinétaù puëyaà väpuëyaà ca [2.3.18-mädhva-bhäñye dhåtäyäà] iti |

nanu bälägra-çata-bhägasya [çve.u. 5.9] ity-ädy-ante, sa cänantyäya kalpate iti çravaëäd aupädhikam eväëutvam, päramärthikaà tu vibhutvam ity avagamyate ? na, änantya-çabdasya mokñe åuòhatvät | anto maraëaà, tad-rähityam änantyam ity arthaù | brahma-praviñöasya tat-tädätmyäpattyä

61 - — - .vyapadeça mätraà vä çiläputrakasya çaréram ity ädivat ity evaà müle dåçyate

viçvadrécéna-tac-chakti-sparçäd vänantya-vyapadeçaù | sälokye tu tad-anugrahät tat-sparça iti | tad uktaà çré-bhagavatä çrémad-uddhavaà prati—

jévo jévena nirmukto guëaiç cäçaya-sambhavaiù |mayaiva brahmaëä pürëo na bahir näntaraç caret || [bhä.pu. 11.25.36] iti ||4||

- - - - - çruty antare tu sükñma rüpeëopädhi guëena tad rüpeëaiva sva guëena —cäëutvam uktam - , - buddher guëenätma guëena caiva ärägra mätro hy

’ avaro pi dåñöaù [ . . 5.8] |çve u iti

- , nanv aëoç candana dåñöäntena vyäpakatä na ghaöate candanasya- - - | sükñmävayava visarpaëena sakala dehählädayitåtva sambhavät tad

— - | ? -yuktam adåñöa kalpanäpatteù tarhi katham iti cet acintyo hi maëi- - | mantra mahauñadhénäà prabhäva iti loka prasiddhir eva bhaviñyati kvacij

- - - - - - - jatu jaöita mahauñadhy ädi dravyeëa hastädi baddhenäpi tat tat prabhävo | - - - ’ - | dåçyate sparça maëinaika deça sparço pi loha lauñörasya suvarëatä ca

- [2.3.13- - - - -svékåtaà caitat païcama vedena mädhva bhäñya dhåta brahmäëòa]—puräëe

aëu-mätro’py ayayà jévaù sva-dehaà vyäpya tiñöhati |yathäväpya çaréräëi hari-candana-vipruñaù || iti ||

- - - |atra prabhävätiçaya bodhanäyaiva hi hari candana çabdaù prayuktaù

- - - - nanu cetanä guëa vyäpti siddhänte guëasya guëi deçatväd guëinam | - - anäçritasya guëatvam eva héyate näguëasya tad atirikta vyäpitäyä

| -dukülädau darçitatvät atiricya sthitasyäpi guëasya tam äçrityaivävasthiti | - | -pratipatteù ata eva gandhasyäpi na sväçrayatva vyabhicäraù tata eva tat

| - - [ . . 2.3.29- - ]pravähät ata evoktaà çré kåñëa dvaipäyanena ve sü çaìkara dhåtaù—

upalabhyäpsu ced gandhaà kecid brüyur anaipuëäù | påthivyäm eva taà vidyäd apo väyuà ca saàçritam || iti ||6||

tasmäd aëur eva jévaù, cetanä-guëena tu sva-çaréra-vyäpéti | aträçaìkate— sa vä eña mahän ’ aja ätmä yo yaà vijïäna- mayaù präëeñu [ . . . 4.4.22]bå ä u ity

- ? — -atra mahac chabdän na sambhavaty aëutvam iti ucyate yukti- - sambaddhenäëutva çravaëena mahac chabdasya vibhutäyäà prasiddhäv - arthäntaropasthitäv aëur apy utkarña guëena säratväd eva mahän iti

, - | vyapadiçyate mahä ratnavat yathaiva präjïaù paramätma vibhur api- , durjïeyatä guëenaiva aëor aëéyän [ . . 1.2.20] | ka u ity ucyate

tad evaà - -tad guëa sära tvät tu -tad vyapa deçaù präjïavat [ . . 2.3.29] ve sü ity api | — - - vyäkhyätam aparam idam eva vyäcañöe sa cetanä lakñaëo yo guëo- - , - , mahauñadhy ädivad acintya prabhävaù sa eva säro vyabhicära rahito yatra

- - - | tathäbhütatvät sarva çaréra vyäpitädi nirdeçaù sambhavati yathaiva - , präjïasya çrutäv acintya çaktitvaà dåçyate tathaiväsyänurüpasyäd ity asmin

- - | -vyäkhyäne mahac chabdasyotkåñöatä mätraà väcyaà svayaà ühyam hari- candana dåñöäntena tädåg artho na sütre tasminn abhivyakta iti punaù

|sütraà cedam ity api jïeyam

, - - -kià ca teñäà jéva guëänäà vahner auñëyädivad anädy ananta- - - kälävasthäpyätma samäna kälam eva vyäpya bhavana çélatvän na kadäcid

| —vyabhicäräçaìkä tathä ca darçayati çrutiù na hi vijïätur vijïäter viparilopovidyate [bå.ä.u. 4.3.30] | , ity ädyä mokñe tu teñäm abhivyaktir jäyate yauvane

- - - | puà stré bhäva viçeñavat tad uktaà puàstvädivat tv ’asya sato bhivyakti-yogät [ . . 2.3.31] - ’ —ve sü ity atra çaìkara çärérake pi tat punar éçvara-samäna-

dharmatvaà tiro hitaà sat parameçvara m abhidhyäyatas timira- tiraskåteva-dåk çak tiù auñadha-véryä d éçvara- prasädät ävirbhavat i | çruti ç ca—

jïätvä devaà sarva-päçäpahäniù kñéëaiù kleçair janma-måtyu-prahäëiù | tasyäbhidhyänät tåtéyaà deha-bhede viçvaiçvaryaà kevala äpta-kämaù || [çve.u. 1.11] ity evam-ädyä ||7||

balam änandam ojaç ca saho jïänam anäkulam |svarüpäny eva jévasya vyajyante paramäd vibhoù ||8|| iti |

- - - | ’ -madhva bhäñye dåñöä gopa vana çrutiç ca yadi ca teñäà jéve nabhivyakty- , abhivyakti vyavasthä na käryä tadä teñäà nityam eva tasminn upalabdhiù

| -syän nityam eva vä na syäd iti doña äpatet anyeñäà präkåtänäà dehädi | -vastünäà tatra tatra pravåttau jaòatvät pratibandha eva vä syät jéva

- - | ’ , svarüpa guëämanane sati pravåtti hetv abhävät tasmät svena jévo ëuù- - |sva guëena tu deha vyäpéti sthitam

- - — -atra çré rämänuja pädäs tu svayam evaà vyäcakñate yathaikam eva tejo - - , -dravyaà prabhä prabhavad rüpeëävatiñöhate tathaivam eva caitanyaà tat

- | - - , -tad rüpeëätiñöhate yadyapi prabhä dravya guëa bhütä tathäpi tejo , | dravyam eva na çauklyädivad guëaù sväçrayäd anyaträpi vartamänatväd

- - , rüpavattväc ca çauklyädi vaidharmät prakäçavattväc ca tejo dravyam eva | — - | närthäntaram prakäçavattvaà ca sva svarüpasyänyeñäà prakäçakatvät

( ) - - - - - -asyäs prabhäyäù tu guëatva vyavahäro nitya tad äçrayatva tac cheñatva

| , nibandhanaù na cäçrayävayavä eva viçérëäù pracarantaù prabhety ucyate- - - |maëi dyumaëi prabhåténäà vinäça prasaìgät

- - tasmäd yathä dépäder avyäbhicäri prabhä guëavattväd guëitva vyapadeças tathä jévasyäpi tädåçatvaà yuktamataù svayam aëor jévasya tena guëenaiva

| - - vibhutvam sa ca caitanya guëaù svayam avicchinna eva saìkoca vikäçäv- - | avidyä karma saàjïäkhyayä çaktyä bhajatéti

- —aträdvaita vädinäm api paricchedo vä pratibimbo väbhäso vä jévaù syät | - - - tridhäpy avibhur ity eväyäti tatra ca buddhi lakñaëa tad upädheù

- , - -sükñmatväìgékärät sükñmatvam api sücé randhäkäçavat bälukä kaëa- - , - | ,pratiphalita sürya tejovat tad äbhäsavac ca yatra yatraivopädhayaç calanti

tatra tatraiva paricchinnatvenaivodayante tänététtham eva svayaà - | tadäväryeëendriyäëäà vibhutva vädo düñitaù -sarva gatänä m a pi våtti-

läbhaù çaréra- , , deçe syäd iti cet na vått -i mätr | asya karaëatvopapatteù y ad eva hi upalabdhi- — sädhanam våttiù anyad — , vä tasyaiva naù karaëatvam

saàjïä- mätre vivädaù iti karaëänäà vyäpitva- kalpanä nirarthikä [ . . 2.4.7 ve sü] |çaìkara ity anena

, kià ca svayaà tenaiva ca yasmin dyauù påthivé cäntarikña à [mu.u. 2.2.5] ity- , ädi çrutau - - -dyu bhv ädy äyatana- [ . . 1.3.1] ve sü nyäyena brahmaiväìgékurvatä- , tad äyatanatväbhävän na jévas tat pratipädya iti präëabhåc ca [ . . 1.3.4] ve sü

—ity atra sütre svékåtam na copädhi- paricchinnasyävibhoù -präëa b håto -dyu- -bhv ädy äyatanatva m a pi samyak sambhavati | ,iti svayaà likhitaà ca anyathä

- | tat siddhänto héyate asantateç cävyatikaraù [ . . 2.3.48] ve sü ity aträpi—likhitam upädhy-asantän äc ca nästi jéva-santänaù | - -iti tasmäd ubhaya vädi

’ | mate py avibhur jéva iti

, evam eva påthag-upadeçät [ . . 2.3.28] - ve sü ity atra mädhva bhäñyodähåtä- - —sopapattika kauçika çrutiù

’ -bhinno cintyaù paramo jéva saìghät - |pürëaù paro jéva saìgho hy apürëaù

’ - ’ yato py asau nitya mukto py ahaàç ca || bandhän mokñaà tata eväbhiväïchet ||iti

| - tasmäd aëur eva jévaù tathä jïätåtvety ataù pürva yuktyä jïätåtvädayas | tasyaiva dharmä ity arthaù tatra nityatvaà cätmano nätmä çruteù [ . . ve sü

2.3.17] | —iti vyapadeçena jïänäçrayatvaà ca sväbhävikam eveti çrutayaç ca vijïätäram are kena vijänéyät [ . . . 2.4.14],bå ä u na hi vijïätur vijïäter viparilopo

vidyate [ . . . 4.3.30], bå ä u jänäty eväyaà puruñaù [ , . . 1.1.1, 66], rämänuja ve sü anu

, na paçyo måtyuà paçyati na rogaà nota duùkhatäà [ . . 7.26.2], chä u sa uttamaù, [ . . 8.12.3], puruñaù nopajanaà smaratédaà çaréraà chä u evam eväsya

paridrañöur imäù ñoòaça kaläù puruñäyaëäù puruñaà präpyäs taà gacchanti [ . . 6.5] |pra u ity ädyäù

, ’ tad evaà tasya sväbhävike jïätåtve siddhe yad avidyayä deho ham ity ädikaà, , - jïätåtvaà tad api tasyaiva kintu avidyä sambandhät tasya tat sväbhävikaà na

, | —bhavati api tu vikriyätmakam eva etad apekñyaiva çrutau dhyäyatévaleläyatéva [ . . . 4.3.7] “ ”- - | - -bå ä u ity atra iva çabda prayogaù kåtaù atas tat tad

- - - dehädy upädhi svästhya täratamyät tasya jïätåtvasya prakäça täratamyaà | |bhavatéti jïeyam çuddhasya jïätåtvaà tüdähåtam eva

, — tad evaà jïätåtve siddhe katåtvam api tadvad eveti kartåtvam äha tac ca | , -kartåtvam acetanasya svataù kartåtväsambhavät tathä caitanya

- — - | sämänädhikarëyenaiva tat pratéteù tasyaiva tad dharmaù kvacit tv , - - - acetanasya yad dåçyate tad api jéva bhäva vaçäd antaryämi sambandhäc ca

| - , —yathä stanya kñaraëädi yathä ca , , etasya vä akñarasya praçäsane gärgi’ ’ präcyo nyä nadyaù syandante çvetebhyaù parvatebhyaù pratécyo nyä yäà

yäà ca diçam anu [ . . . 3.8.9] , bå ä u ity ädau na åte tvat kriyate kià canäre [ . . å ve10.112.9] |ity ädau ca

- | —tasmäc caitanya rüpasya jévasyaiva kartåtvaà dharmaù etad eva kartäçästrärthavattvät [ . . 2.3.31] ve sü ity ärabhya -samädhy abhävät [ . . 2.3.37] ve sü

- - | —ity etat paryantaà sütra käreëaiva yojitam çrutiç ca vijïänaà yajïaà tanute ’ karmäëi tanute pi ca [ . . 2.5.1] | - —tai u iti na cedaà buddhy artham eña hi drañöa sprañöä çrotä ghrätä rasayitä mantä boddhä kartä vijïänätmä puruñaù [pra.u.

4.9] iti çruty-antaram | yo vijïäne tiñöhan [ . . . 3.7.22] - bå ä u ity antaryämi çrutau | —tasya vijïänatayätiprasiddheç ca ata eva tad eñäà präëänäà vijïänena

vijïänam ädäya [ . . . 2.1.17] , bå ä u ity atra präëän gåhétvä [ . . . 2.1.18] bå ä u ity atra - - - ca präëa grahaëa vijïänäd änayoù kartåtvaà tasya lauhäkarñaka maëivat

| - - , -kevalasyaiva gamyate anya grahaëädau präëädi karaëam präëädi |grahaëädau tu nänyad astéti

— )0( —o o

[34] , tad etac chuddhasyaiva kartåtvaà dharmatvaà yojayituà punaù yathä catakñobhayathä [ . . 2.3.38] - -ve sü iti sütrayitvä sa ca jévaù karaëa yogena sva

| -çaktyä ca kartä bhavatéty aìgékåtam takñä yathä takñaëe väsyädi karaëena - - , väsyädi dhäraëe tu sva çaktaiva kartä syäd ity ubhayathaiva kartä bhavati

| tadvad iti süträrthaù kartä çästrärthavattvät [ . . 2.3.31] ve sü ity ataù kartety | - - anuvartamänatvät tatra jaòätmaka çarérendriyädy äveçena tair eva

, - -karaëair yat kartåtvaà tac chuddhäv eva puruñät pravartamänam api prakåti- - - - våtti präcüryät tat tat pradhänatvena tat karaëakatvam evety ucyate ity äha

— yat tv | - - , - iti yat tu präëa grahaëädi pürvotkräntyädi tatra sva käraëataiva | —sphuöä yathodähåtam präëo hi jévam upadhävati tatra tatra [ . . bhä pu

11.3.39] , iti etat säma gäyann äste [ . . 3.10.5] | tai u iti jakñan kréòan ramamäëa [chä.u. 8.12.3] ity ädau muktänäm api vihära-lakñaëa-kartåtva-çravaëät | na ca kartåtva-mätrasya duùkhävahatvam eveti väcyam | kintu prakåti-sambandhina eva kartåtvasya |

tad evaà çuddhät pravartamänam api tat-sambandhi-kartåtvaà taà çuddhaà na malinayati, cic-chakti-prädhänyät | ata eväsyaivaudäsényäd akartåtvädi-vyapadeçaç ca kvacid asti | ata eva çuddho vicañöe hy aviçuddha-kartuù [ . . 5.11.12] | bhä pu ity uktam

’ guëäù såjanti karmäëi guëo nusåjate guëän | - - || jévas tu guëa saàyukto bhuìkte karma phaläny asau [ . 11.10.31] bhä

|ity ädikaà ca

- çuddhasyaiva kartåtva çaktau ca yasyäpi brahmaëi layas tasya - - -brahmänandenävaraëät karma saàyogäsaàyogäc ca kartåtva çakter antar

, - - - -bhäva evety abhyupagantavyaà yasya ca bhagavad bhakti rüpa cic, - - - - - - , -chaktyäviñöatä cic chaki våtti viçeña pärñada deha präptir vä tasya tat

- - | -sevä kartåtve tu na prakåti prädhänyam pürvatra täm upamardya cic | , | chakteù prädhänyät aparatra kaivalyäc ca

— )0( —o o

[37] —ato guëätétam api kartåtvam uktam ity äha -atha paramätmaika | iti ? - -kim aparaà vaktavyaà yato brahmänandam atikramyäpi tädåça kartåtva

, —sukhaà dåçyate yathä -yä nirvåtis tanu bhåtäà [ . . 4.9.10] - | bhä pu ity ädau tad | - - etat prakåtimaté tasyäpi kartåtvam tatraiva kleça häni pürvakaà sukhaà ca

- | - takña dåñöäntenaiva sücitam takñä hi väsyädi yogaà vinäpi svayaà gåhe- - | - - bhojana pänädi kartåtvaà bhajate kleça häni pürvikäà nirvåtià ca bhajata iti

|

| - -tad evaà bhoktåtvam api siddham tac ca prakåti sannidhänenäpi bhagavat- - - - - saàvedana rüpatvena jaòätmaka prakåti virodhi rüpatvän na tat prädhänyaà

| - - - | — | bhajate kintu cid ätmaka puruña prädhänyam eva tad etad äha atheti- - — svarüpa saàvedana sukhädau tu prädhänyaà sutaräà siddham eva svasmai

| —svayaà prakäçamänatvät tad uktaà -sva dåk [ . . 7.7.19] | bhä pu iti tad etad vyäkhyätaà jïätåtvädi62- | —trayam çrutiç ca atha yo vededaà jighräëéti sa

62 jïätåtva-kartåtva-bhoktåtvam

ätmä [ . . 8.12.4], chä u ? ’ - -katama ätmä yo yaà vijïäna mayaù präëeñu hådy antar jyotiù puruñaù [ . . . 4.3.7], bå ä u eña hi drañöä çrotä rasayitä ghrätä mantä

boddhä kartä vijïänätmä puruñaù [ . . 4.9] | pra u ity ädi

[37] - - | — atha parätmaika çeñatva bhävaù iti etad uktaà bhavati na tävad- - - - ’ - västavopädhi pariccheda pakñe tat paricchinno brahma khaëòo ëu rüpo

| jévaù acchedyatväd akhaëòatväbhyupagamäc ca brahmaëaù | - ädimattäpätäc ca jévasya yata ekasyaiva vastuno dvaidhé karaëaà

|chedanam

- - - - ? athäcchinna eväëu rüpopädhi saàyukto brahma pradeça viçeña iti cet tarhi - - upädhau gacchaty upädhinä sva saàyuktä brahma pradeçäkarñaëäyogäd

- - - - -anukñaëam upädhi saàyukta brahma pradeça bhedät kñaëe kñaëe bandha | mokñau syätäm

- - ? - -athopädhi saàyuktaà brahma svarüpam eva jévaù tarhy anupahita brahma | —vyapadeçäsiddhiù syät jévasyaikatvaà ca ya ätmani tiñöhan [ . . . ça pa brä

14.5.30] - - | ity ädi çruti virodhaù -çabda viçeñät [ . . 1.2.5] - -ve sü ity ädi nyäya ||virodhaç ca sarvatra

? -atha brahmädhiñthänam upädhir eva jévaù tad evaà tarhi mokñe jéva näçaù | | - - syät tasmän näsau pakñaù tad evam avidyä kalpitopädhi paricchede tu na

, - - - | doñäù kalpyante kintu jéva bhäva kalpanä hetos tasyä mülävidyäyäù na ca , - | jéva eväçrayaù sväçrayädi doñät aiçvaryaà ca tayaiva kalpitam iti na

| | ceçvaraù tataù çuddhaà caitanyam evävaçiñöam iti tatraivävidyäyäù | - kalpanéyatvam tac cäghaöamänaà cid ekas tasya kathaà

? -devadattasyeväjïänaà sambhavet yasyäjïänaà sa eväjïänäçrayas tad - |uparaktaç ca bhavatéti çuddhasäpy ajïäne cänirmokña prasaìgaù

, | —kià ca éçvarävasthäyäm etad ajïänaà na vidyate tair eva ékñater näçabdaà [ . . 1.1.5] ve sü ity atra - , jïäna pratibandhavän jévaù éçvaras tv

- - -apratibandha svarüpa bhüta jïänaù [ ] | çaìkara iti siddhäntitam yaù sarvajïaù - | - ity ädi çrutiç ca ata eväjïäna kalpitopädhau pratibimbo jéva äbhäso vety api

| , ( - - - )—pürvavat kià ca teñäà kevalädvaita vädinäà mata traya vivecanam idam (1) - — , tatra prathama mate tävad avidyä näma jéväçrayä jévasya nänätvän | - - - - - -nänä tataç cävidyä tadätva sambandha jéva tad vibhägänäm anäditvät tad

- - - - | ajïäna viñayé bhütaà brahma çukti rajatavaj jagad rüpeëa vivartate

— - - — taträparävähatuù tathä cäjïäna viñayé bhütaà brahmaiveçvaraù ity- - - | antaryämi çruti virodhät yad ajïäna kåtam tat tenaiva gåhayata iti - - | pratijévaà jagat kalpanä bhayäc cana samyag avagamyate na ca mäyävac

- - | chinna caitanyam éçvaras tad äçrayo mäyeti väcyam tasyäntaryämitve - | dviguëékåtya våtti virodhäv iti

- ’ atra jévatvaà cävidyä kåtam evety avidyädénäm anäditve py avidyäyä | - - - jéväçrayatväyoga eva rajata çukty äde rajju sarpäder väjïänäçrayatväyogät

| - | - - -anyasyaiva tad yogäc ca béja våkñädivad ajïäna paramparayä jévatva- - paramparä janmani ca jévasyädy antavattvaà ca pratijanmaiva tat | pärthakyaà ca prasajyeta

(2) - — - atha dvitéya mate caitanyasyävidyä pratibimba éçvaraç caitanyäbhäso | | jévaù sa ca mithyeti rajjuù sarpa itivad bädhäyäà sämänädhikaraëyam

- - -niñedha pradhänä eva çrutayaù çuddha samarpikä iti täsäm eva mahä | | väkyatvam suñuptau sarvam eva viléyate utthito jévaù punaù

- -sampratipadyata ity ajïäta sattvänaìgékäreëa dåñöir apy eñä ceçvara’ | - | pratipädane py aviruddhä éçvareëa jïäta saàskäränuvartanät

— - - atra cäparävähatuù jéva näçasya mokñatva bhiyä na samyag apekñyate tad | - -iti atra ca nityatvam eva vettå sambandhinyä avidyäyä äçraya

- | - - - -nirüpaëäçaktyatvät tad avastham eva éçvara kartåtva särvajïyädi saìgha | - vädas tu vedänteñu praläpa eva syät tad agre vivecanéyam |

(3) - — - - - tathä tåtéya mate sattva rajas tamas triguëätmikävidyä brahmäçrayä ca| - - | saiva läghaväd ävaraëa vikñepa çaktibhyäm avidyä mäyeti géyate

- | - ävaraëa çaktyäà caitanyasya pratibimbo jévaù vikñepa çaktyäà pratibimba | - éçvaraù upädhi niñöhatvena bimbäbhinnatvena ca pratéyamäno bimba eva

| - ’ pratibimbaù pratibimba pakñapätitväd upädher itéçvaro haà jagat karométi’ | - jévo yam ahaà na jänäméty adhyavasyati na ca çuddhe sva prakäçe

- - | , brahmaëy avidyä sambandha virodhaù avirodhe vä sänanyäçrayaiva | - -näçakäntaräbhäväd iti väcyam madhyandina vartini savitary ulüka

- - | kalpitändhakäravat sva para nirvähakatvenävirodhät tathä säkñiëo, - ghätakatväbhävät pratyuta bhäsakatvät pramäëa våtteç ca dyotakatväd

- - - -éçvarasya vaçe vartamänäyä avidyäyä anädi jévädåñöa vaçät sattva rajas - - - |tamasäà pratyekädhikye sthiti sarga laya kartåtvam iti

— | aträpara ähuù idam apy ayuktam iti anädita evänanyäçrayatvena tayaiva- -jévädi dvaitaà kalpitam iti kalpakäntaräbhävena ca tasyäs tat

sväbhävikatvena labdhäyäù kadäcid apy agner auñëyavad atyävyatayä- - - -sampratipatti bhaìgäd brahmaëaù svataù çaktimattväbhävena tad itara

- , vastv antarasyäbhävena çakteù çaktimad avinäbhävena ca- sväbhävikatväropitatva taöasthatvänäm ekatarasyäpy asambhävitatayä

- - | tasyäù ñañöha buddhéndriyädivad atyantäbhäva prasaìgät advayasya

- - -çuddhasyaiva sataù pratibimbatväpatti svékäre tasya ca kalpanä kartåtvädy - - abhäve kalpanäpi tasyävyavahita cchaöä sambandhasyäbhävena

| - -pratibimbatväyogät ata eva siddha eva brahmaë avidyä sambandhe tat | - -pratibimbo jévaù siddhyati siddha eva jéve ca tat kalpito brahmaëy avidyä

- | -sambandhaù sidhyatéti parasparäçraya prasaìgät tathä brahmañ tat - - -sambandhaà kalpayato brahma svarüpasyaiva jévasyändhakära kalpakolüka

- dåñöivad avidyäntare labdhe tenaiva jévatveçvaratvädi vivarte siddhe punar - - - ’ - | api jévädi lakñaëa bibmatväpäda kopo py antara kalpanäyä vaiyarthyät

| - — jïänavaty eväjïänaà dåñöaà sambhävitaà ca jïäna mätre tu neti tad- | - - -atyanta virodhät na ca maru marécikäyäà kalpita jalavat kalpanä

- | - - mayopädhi sambandhe pratibimbädarçanät atra hasta parimita mätraà- ( - - ) ’ kiñku parimitaà eka hastät prädeçäd düra vartéti vä nabha iti nabhaso py

- - - - - -eka deça lakñaëävayava svékäreëa süryädi raçmi tädätmyäpannatayä tad- - avyavahita cchaöä sambandhe ca tasya pratibimbatä bhänaà

nätyasambhavam iti niravayavasya nérüpasya ca brahmaëas tu | - | pratibimbäsambhavät upädheç ca nairüpyeëa tad atyantäsambhavät

- - | deha tädätmyäpannasya caitanyasya deha pratibimbatvänupalambhäc ca

| anyatra sukhädeù pratibimbasya ca dåçyatve drasöänyo bhavati atra tu pratibimbasya jévasyeçvarasya ca pratibimbatäà präptasya vä drañöä kaù

? - - | syät ity ädy anupapatteù pratibimbe vastuni nijopädheù kalpanäya - - - - -näçanäya cälaà bhävädarçanena jéva kartåka prämäëya jïänenäpi tad

- | -upädhi lakñaëävidyäyä näçanänupapannatvät tiñöhatu tävat tat - | - padärthopädher näçana värtä påthag adhiñöhänatayä pratyakñata eva

- - bhedopalambhanena pratibimba kñobhe bimbäkñobha darçanena - - viparétatayodayena tasmäd äbhäsa jyotir udayäs tam adåçyadbhir api

| - - - - - - -dåçyata iti kevala svaccha vastu saàyukta dåñöi pratigamanopalabdha tad- - -vastu mätratva yogena ca pratibimbasya bimbatväbhäve tan

- , - -näçasyaiväträpy abhäsavan mokñatä prasaìgät tatheçvarasya nitya vidyä mayatvena jévasyänädita eva na jänäméty abhimänavattvena brahmaëi

- - - -vikñepa rüpävidyäàça sambandha kalpanäyäm apy ayukter éçvaräkära, pratibimbänupapannatvät jéveçvarayoù påthak påthak nijopädhäv éçvarasya

- - | sarväntaratva çruti virodhät -kñéra néravat [ - 1.2.32] -mahä bhäñye paraspara- - - | miçré bhüte ca tad upädhi dvaye pratibimbaikatvasyaiva sambhavät

- - -éçvarasya mäyä pratibibmäkäratve çakty antaräbhäve ca vaçékåta, - -mäyätväbhävenaiçvaryäsiddhatvät pratyuta jala candrädivad upädhi

- | ? - -ceñöänugatatvena tad vaçyatväpätäc ca kià bahunä çruti puräëädi - - - -prasiddhasya parameçvara svarüpaiçvaryasyäpi mäyika mätra svékäre tan

- - - - - - - |nindä janita durvära nirvacanéya mahä pätaka koöi prasaìgäc ceti

- ’ , ata eva çaìkara çärérake pi ambuvad agrahaëät tu na tathätvaà [ . . 3.2.19]ve sü , ity anena nyäyena pratibimbatvaà virudhya - - våddhi hräsa bhäktvam

- antarbhäväd ubhaya sämaïjasyäd evaà [ . . 3.2.20] -ve sü iti nyäyena pratibimba | | , sädåçyam eva sthäpyate tac ca pratibimbatvam eväbhäsékaroti ataù

äbhäsa eva ca [ . . 2.3.50] | ve sü ity aträpi tadvad eva mantavyam - , | pratibimbäbhäsas tu tat tulyaù na tu vastutaù pratibimba evety arthaù

- - - - tasmät tat tad asad bhäväd brahmaëo bhinnäny eva jéva caitanyänéty | —äyätam ato ’netaro nupapatteù [ . . 1.1.16] , ve sü iti - bheda vyapadeçäc ca

[ . . 1.1.16] - - - | ve sü itéme sütre kalpanä maya bheda vyäkhyayä na saìgacchate- , västava bhede tu ’ , sa tapo tapyata sa tapas taptvä idaà sarvam asåjata yad

idaà kià ca [ . . 2.6.2] - | tai u ity ädeù , raso vai saù rasaà hy eväyaà labdhvänandébhavati [ . . 2.6.2] - | tai u ity ädeç ca viñaya väkyasya péòanaà na syät

’tapo tapyata , iti tapaù bahu syäm i | ty ädi jïänaà präkäçyad ity arthaù’ ’ nänyo to sti drañöä [ . . . 3.7.23] - -bå ä u ity ädi çrutis tu pürvavat sambhävitaà tad

| ürdhvam anyaà drañöäraà niñedhati sa käraëaà karaëädhipädhipo na cäsya kaçcij janitä na cädhipaù [ . . 6.9] - -çve u itivad éçvaräd anyaà prakåti såñöy

- | - ’ | arthekñaëa kartäraà vä niñedhati tad uktaàaà çaìkara çärérake pi yat tv- - - | ékñaëa çravaëam ap tejasos tat parameçvaräveça vaçäd eva drañöavyam

’ ’ nänyo to sti drañöä [ . . . 3.7.23] - - , bå ä u itékñitr antara pratiñedhät prakåtatväc ca| ,svata ékñituù tad aikñata [ . . 6.2.3] | chä u ity atreti evaà -vivakñita

guëopapatteç ca [ . . 1.2.2] , ve sü iti anupapattes tu na çäréraù [ . . 1.2.3] ve sü ity -anayoù päramarthika eva jéväd adhikaù parameçvara vivakñito guëa

| | samudäya upapadyate jéve tu nopapadyate

, | -kià ca jéva eva sväjïänena svätmä jagat kalpayatéti teñäà siddhäntaù jagat - | kalpanänyathänupapattyä ca satya saìkalpatvädayo guëäù svékåtäù tato

| - | jéva eva te guëä upapadyante nänyasmiàs tat kalpitaiù na vä nirguëe - | brahmaëéti sütra dvayam idam asaìgataà syät - , , sambhoga präptir iti cen na

vaiçeñyät [ . . 1.2.8] | , - ve sü ity aträpi pürvavat kià ca sambhoga çabdasya | | sahabhoga evärthaù saàvädädivan nänyaù tataç ca sahärthatvena

| | jéveçvarayor bhedam aìgékåtyaiva sütritam na tv aikyam ata eva - | vaiçeñyät iti prastutayor jéva parayor eva vaiçeñyam aìgékåtam na tv

’ - | , ekasyaivätmano vasthä bhedena evaà -guhäà praviñöäv ätmänau hi tad darçanät [ . . 1.2.12] , ve sü ity anena tat såñövä tad evänupräviçat [ . . 2.6.2] tai u ity

| -atra anena jévenätmanänupraviçyety atra paramätmana evopädhi | -praviñöasya sataù çarératvam iti vyäkhyä pratyäkhyätä ubhaya | —rüpatvenaiva praveçäìgékärät çrutiç ca

åtaà pibantau sukåtasya loke |guhäà praviñöau parame parärdhe

- chäyätapau brahma vido vadanti

|| païcägneyo ye ca triëäciketäù [ . . 1.3.1] ||ka u iti

dvä suparëä sayujä sakhäyä |samänaà våkñaà pariñasvajäte

tayor anyaù pippalaà svädv atty ’ || [anaçnann anyo bhicäkaçéti å - 1.163.20, . . g veda mu u 3.1.1] |iti ca

- - —nanu paiìgé rahasya brähmaëe tayor anyaù pippalaà svädv atti [mu.u. 3.1.1] , iti sattvam ’anaçnann anyo bhicakaçéti , ’ iti ca anaçnan yo bhipaçyati

- | - - jïas täv etau sattva kñetrajïau iti täbhyäà çabdäbhyäm antaù karaëa jéväv | eva vyäkhyätau ata eva tatraiva tad etat sattvaà yena svapnaà paçyaty atha

’ , - ? yo yaà çäréra upadrañöä sa kñetrajïas täv etau sattva kñetrajïau ity uktaà | - , - maivam taträpi sattva çabdena jéva eva kñetrajïa çabdena paramätmaiva

| - | -ceti vyäkhyä saìgatä svädv attéti cetantvokti péòäpatteù karma | - phalänaçanasya kñetrajïeñv asambhavät sattvädi çabdäbhyäà jévädyoù

| - | prasiddheç ca jévasya ca sattva çabdäbhidheyatve käraëam tad etat - , ’ | sattvam ity ädi sattvam ädhiñöhänatvät so pi sattvam ucyata ity arthaù

- - - |tathä påthivy ädi lakñaëa çaréräntaryämitvät paramätmani çäréra ucyata iti ’ yo yaà çäréraù [ . . . 3.9.10] | -bå ä u ity uktam paramätmani hy evopadrañöå

- , çabda prasiddheù upadrañöänumantä ca bhartä bhoktä maheçvaraù [ gétä13.22] ity ädau | vyäkhyäntare—sthity-adanäbhyäà ca [ve.sü. 1.3.7] iti sütraà

- - —ca jéva paramätma gatam dvä suparëä [mu.u. 3.1.1] ity-ädy-ukta-sthityädi-dvaya-vivecanaà virudhyate | vakñyati cottara-granthe— prakäçädivan

naivaà paraù [ve.sü. 2.3.46] - , ity anantaraà smaranti ca [ve.sü. 2.3.47] , ity atra tayor anyaù pippalam i - - ty anayaiva çrutyä jévasya karma phala pratipädanaà

- ’ | , çaìkara çärérake péti tasmäd anena jévenätmanänupraviçyeti sahärthe eva | - - - | tåtéyä ätma çabda prayogaç ca çärérasyäpy ätmatva prasiddheù

kñarätmänäv éçate deva ekaù [ . . 1.10] | -çve u ity ädau taträpi bheda | - |vivakñayaivänenety uktam athavä aträtma çabdenätmäàça eva väcyaù

, evaà ca ’ çäréraç cobhaye pi hi bhedenaina m adhéyate [ve.sü. 1.2.20] ity atra | , [ . . . 3.7.22] ca pürvavad bheda eva tatra ca yo vijïäne tiñöhan bå ä u iti käëväù

| ya ätmani tiñöhan [ . . 14.6.7.30] , ça brä ity atra mädhyandinäç cäntaryämiëo bhedenainaà çäréraà -påthivy äd ivad adhiñöhänatvena niyamyatvena

cädhéyate | ity adhikam

evaà - - viçeñaëa bheda vyapadeçäbhyäà ca netarau [ve.sü. 1.2.22] , ity ädiñu- [ . . 1.4.17] , jagad väcitvät ve sü ity ädiñu paräbhidhyän ät tu tirohitaà tato hy

asya -bandha viparyayau [ . . 3.2.5] | ve sü ity ädiñu ca jïeyam - çästra dåñöyä - tüpadeço väma devavat [ . . 1.4.17] | ve sü ity atra tv evaà vyäkhyeyam präëo vä

hy aham asmi puruñaù ity ädikaà yat svasya parameçvaratvam ivopadiñöam

, , [ . . 6.8.7] - - - - -indreëa tat tu tat tvam asi chä u ity ädy abheda pratipädaka çästra , - - , dåñöyä sambhavati cid äkära sämyenaikyät kvacid adhiñöhänädhiñöhätror

- - - , —eka çabda pratyayäbhyäà vä çaréra çarériëor vä yathaiva vämadeva uväca [ . . . 1.4.10] | ahaà manur abhavaà süryaç ca bå ä u ity ädi

uttaräc ced -ävirbhüta svarüpas tu [ . . . 1.3.19] —bå ä u iti hy aträpéya vyäkhyä - | | pürvaà dahara çabdena parameçvara eva nirëétaù jévas tu pratyäkhyätaù

- - - ’ apahata päpmatvädi dharmais tatrottara granthe jéve pi te dharmäù | — - | çrüyante tata idam ucyate ävirbhüta svarüpas tu jévas tatrocyate

- - - | muktau parameçvara prasädena tat sädhäraëya präyävirbhävät tasya paramaà sämyam upaiti [ . . 3.1.3] |mu u iti çruteù

- - nanu tathäpi dahara väkye parameçvaro vä mukta jévo väbhidhéyata iti | - —sandehaù ubhayäbhidheyatve ca väkya bheda ity äçaìkya süträntaraà [ . 1.3.20] | - -anyärthaç ca parämarçaù ve sü iti parameçvara svarüpa

- - darçanärtham eva taöastha lakñaëena jéva svarüpaà punaù punaù | - parämåçyate tatra kvacid aikyenäbhidhänaà sädharmyäàça jïänärtham

| , eveti bhävaù ata eva sa tatra paryeti jakñat kréòan ramamäëaù [ . . chä u8.12.3] | - —ity api muktävasthäyäm uktam jéva parayor bhedas tükta eva tatrae ña sam ’ prasädo smäc charérät samutthäya paraà jyotir upasam padya svenarüpeëäbhiniñpadyate, -sa uttama puruñaù [ . . 8.12.3] |chä u iti

- - | - -ata evävirbhüta svarüpa iti bahu vréhiëä jéva eväbhihitaù atra müla pürva- | - ’ —gaty äçrayaëam api kañöam eva tathä maitreyé brähmaëe pi yad idaà na

, vä are sarvasya kämäya sarvaà priyaà bhavati ätmanas tu kämäya sarvaà | priyaà bhavati ätmä vä are drañöavyaù [ . . . 2.4.5] bå ä u ity ädinä jévasyaiva

? drañöavyatvädikaà nirdiçat tasyaiva paramätmatvaà darçayatéti pratéyate , - - -tan na parama puruñävirbhüti bhütasya präptur ätmanaù svarüpa

- - - - - -yäthärthya vijïänam apavarga sädhana bhüta parama puruña , vedanopayogitayänüdya punaù ätmä vä [ . . . 2.4.5] bå ä u ity ädinä

| paramätmaivämåtatvopäyäd drañöavyatayopadiçyate ’ evaà vä are sya , - - mahato bhütasya niùçvasitam etad yad åg vedo yajur vedaù [ . . . 2.4.10] bå ä u

|ity ädikaà hi tasyaiva liìgam iti

- —etad abhipretyaiva çré çrutukena svayaà vyäkhyätam tasmät priyatamaùsvätmä [ . . 10.14.52] , bhä pu ity uktvä kåñëam enam avehi tvam ätmänam

akhilätmanäà [ . . 10.14.55] ’ | bhä pu ity ädinä tato pitasya priyatamatvam iti - - | tasmät parameçvara svarüpäd bhinna svarüpa evätmä

, nanu bhinnatve sati yävad vikäraà tu vibhägo lokavat [ . . 2.3.7] ve sü iti nyäyena - ? , | vikäratva präptiù syäd ätmanaù na vaidharmyäntarät tac ca vaidharmyaà

- | - -pramäëänapekña siddhatvam ätmä hi pramäëädi vikära - | - -vyavahäräçrayatvät präg eva tad vyavahärät sidhyati ato vibhäga yukti

- | - | labdha nyäyasya näträvatäraù nityatva çrutiç cäsmäkam aträsti yathä- | vaikuëöhädi vastünäm api saiva nityatvaà çästéti nätmäçruter nityatväc ca

täbhyaù [ . . 2.3.17] | ve sü iti nyäyäntaraà ca taà nyäyam apasärayati

- - - | tad evam ädi çruti nyäyäbhyupagamäd bhinna eva jévaù tatra ko mohaù kaù çoka ekatvam apaçyataù [ . . 7] - é u ity ädyäù çrutayas tu

| , paramätmaikyäpekñä eva yathä - -bahavaù puruñä loke säìkhya yogavicäraëe [ . . 12.350.2] | - - -ma bhä iti paramatam sva mate päramparika jéva bhede

- - -säkñitayopanyasya punas tad vilakñaëaà paramätma viñayaà sva —matätiçayam äha

|bahünäà puruñäëäà hi yathaikä yonir ucyate ’ || tathä taà puruñaà viçvam äkhyämi guëato dhikam [ . . 12.350.3] ma bhä

,ity upakramya

- |mamäntar ätmä tava ca ye cänye deha saàjïitäù - ’ ||sarveñäà säkñi bhüto sau na grähyaù kenacit kvacit

- - - |viçva mürdhä viçva bhujo viçva pädäkñi näsikaù - || ekaç carati kñetreñu svairacäré yathä sukham [ . . 12.350.4-5] ma bhä iti

|

- - , - | na ca bhede sarva jïäna pratijïä héyate sarva çaktimayatväd brahmaëaù - |tasmäd asti jéva parayor bhedaù

- —tad evaà bheda jïänenaiva muktiù çrüyate bhoktä bhogyaà preritäraà ca matvä sarvaà proktaà trividhaà brahma me tat [ . . 1.12] , çve u iti påthag

ätmänaà preritäraà ca matvä juñöas tatas tenämåtatvam eti [çve.u. 1.6] iti, juñöa à yadä paçyaty anya m éça m a sya mahimäna - m iti véta çokaù [ . . mu u3.1.2] - | , ity ädiñu muktäv api bheda evopalabhyate yathä vyäkhyätaà tadananyatva m ä -rambhaëa çabdädibhyaù [ . . 2.1.14] -ve sü ity atra mädhva bhäñye—

’ karmäëi vijïänamayaç cätmä pare vyaye sarva ekébhavati [ . . 3.2.7] ,mu u iti brahma vid brahmaiva bhavati [ . . 3.2.9] - mu u iti ca mukta jévasya paräpattir

’ | , ucyate tas tayor avibhägaù ataù pürvam api sa eva na hy anyasyänyatvaà ? , | yujyata iti cet na syäl lokavat yathä loke udakam udakäntareëaikébhütam

- - , iti vyavahriyamäëam api bhinna vastutvät tad antarbhütam eva bhavati na | —tu tad eva bhavatéty evaà syäd aträpi tathä ca çrutiù

|yathodakaà çuddhe çuddham äsiktaà tädåg eva bhavati || evaà muner vijänata ätmä bhavati gautama [ . . 2.1.15] |ka u iti

—skände ca |udake tüdakaà siktaà miçram eva yathä bhavet

||tad vai tad eva bhavati yato buddhiù pravartate ’ |evam evaà hi jévo pi tädätmyaà paramätmanä’ - ||präpto pi näsau bhavati svätantryädi viçeñaëät

|brahmeçänädibhir devair yat präptuà naiva çakyate - || tad yat svabhäva kaivalyaà sa bhavän kevalo hare |iti

- - ’ — çré rämänuja bhäñye pi näpi sädhanänuñöhänena nirmuktävidyasya pareëa - | - - svarüpaikya sambhavaù avidyäçrayatva yogyasya tad arhatväsambhavät

| - - - -iti yuktiç ca darçitä muktasya tu tad dharmäpattir iti çré bhagavad gétä—süktam

|idaà jïänam upäçritya mama sädharmyam ägatäù’ ||sarge pi nopajäyante pralaye na vyathanti ca [ 14.2] |gétä iti

çré-viñëu-puräëe ca—- - |tad bhäva bhävam äpannas tadäsau paramätmanä

- - || bhakty abhedé bhedaç ca tasyäjïäna våto bhavet [ . . 6.7.93] |vi pu iti

atra tad-bhävo brahma-svabhävaù, na tu brahmatvam | dvitéya-bhäva-çabdänanvayät ||

tatas tasyaiva bhävo’pahata-päpmatvädi-rüpaù svabhävo yasyeti bahu-vrého tad-bhäva-bhävaà brahma-svabhävakatvam ity arthaù | tatas tena svabhävenaiva paramätmanä sahäbhedé tulyo bhavatéti vivakñitam | yatas tat-svabhäva-virodhé deva-manuñyatvädi-lakñaëo bhedas tasyäjïäna-kåta eveti | ata eva -ävirbhüta svarüpas tu [ . . 1.3.19] —ve sü ity aträpi eva m e vaiñasam ’ prasädo smäc charérät samutthäya paraà jyotir upasam padya svenarüpeëäbhiniñpadyate [ . . . 8.12.3] | bå ä u iti darçitam tadä - vidvän puëya päpe

vidhüya niraïjanaù paramaà sämyam upaiti [ . . 3.1.3] -mu u ity ädi ca çruty | - - —antaram punaç ca çré viñëu puräëe

- - |ätma bhävaà nayatyena tad brahma dhyäyinaà mune || vikäryam ätmanaù çaktyä loham äkarñako yathä [ . . 6.7.30]vi pu

| - - ity atra bheda eväbhipretaù yata ätma bhävam ätmany astitva saàyogaà, - | -nayati brahma dhyäyinaà pratéti çaktyeti cäbhidhéyate ity evam eväkarña

, | - - -dåñöänto ghaöate na tv aikyena tad evaà bheda väkyeñu satsu sa yukti

- - | väkyäviruddheñu bheda vädeñu brahma vädaù brahma vid brahmaiva bhavati [ . . 3.2.9] - —mu u ity aträpi brahma tädätmyam eva bodhayati

| - - sväbhävyäpattir upapatter itivat taträpi hi jévänäm äkäçatvädi präpti çabdä - - , anupapatter äkäçädi dharmaà tad atyantäçleñayor äpattim eva bodhayanti

muktopasåpya-vyapadeçät [ . . 1.3.2] ve sü ity api muktänäm eva satäm —upasåpyaà brahma yadi syät tadaiväkleçena saìgacchate muktänäà paramä

gatiù - | ity ädi väkyaà ca tathaiva ata eva taittiréyopaniñadi ca bhede eva —muktäv ämnäyate raso vai saù | rasaà hy eväyaà labdhvänandé bhavati

[ . . 2.7] |tai u iti

- | —tasmät sarvathä bheda eva jéva parayoù tathä ca çrutiù asmän mäyé såjate viçvame etat tasmiàç cänyo mäyayä sanniruddhaù [ . . 4.9] | çve u iti jïäjïau dväv ajäv éçänéçau [ . . 1.9] , çve u iti nityo nityänäà cetanaç cetanänäm

eko bahünäà yo vidadhäti kämän [ . . 6.13] , çve u iti tayor anyaù pippalaà svädvatti [ . . 3.1.1] , mu u iti ’ - ajo hy eko juñamäëo nuçete jahäty enäà bhukta bhogäm

’ajo nyaù [ . . 4.5] - | —çve u ity ädyä gétopaniñac ca ahaàkära itéyaà me bhinnä |prakåtir añöadhä apareya m i tas tv anyäà prakåtià viddhi me parä |m -jéva

bhütäà [gétä 7.4-5] iti, mama yonir mahad brahma tasmin garbhaà dadhämyaha [ 14.3] , à gétä iti - - ’ éçvaraù sarva bhütänäà håd deçe rjuna tiñöhati [ gétä18.61] | iti ca

viçeñaëäc ca [ . . 1.2.12] - - , — ve sü ity atra mädhva bhäñye çruti småté yathä satya ätmä satyo jévaù satyaà bhidä satyaà bhidä satyaà bhidä maiväruëyo

[ - ] , - ’ - ’ -maiväruëyaù paiìgé çrutiù iti ätmä hi parama svatantro dhika guëo jévo lpa ’ [ - ] | çaktir asvatantro varaù bhällaveya çrutiù iti

|yatheçvarasya jévasya bhedo satyo viniçcayät || evam eva hi me väcaà kartum ihärhasi |iti ca

tad evam abheda-väkyaà dvayoç cid-rüpatvädinaivaikäkäratvaà bodhayaty upäsanä-viçeñärthaà, na tu vastv aikyam |

tad itthaà nirdeçe’pi hetuà vadan prakaraëam ärabhate—tad evaà çaktitve siddhe çakti-çaktimatoù iti saptatriàça-väkyäbhäsädinänye ähuù—yathä yamunä-nirjharam uddiçya, tvaà kåñëa-patny asi, tat-patné saiñä, sürya-maëòalam uddiçya ca saàjïä-patir asi, tat-patir ayam ity adhiñöhätr-adhiñöheyayor abhinnäbhimäninor loka-vedeñv eka-çabda-pratyayanäbhyäà prayoga-sahasräëi dåçyante, tad-adhiñöhätäram uddeñöum, tathä—tat tvam asi [chä.u. 6.8.7] ity-ädy api påthivé-jéva-prabhåténäà tad-adhiñöhänatayä prasiddhis tu båhaté | yaù påthivyäà tiñöhan [ . . . 3.7.3],bå ä u ya ätmani tiñöhan [ça.brä. 14.6.7.30] ity ädidiñu | tato’pi na vastv-aikyam iti sthitam |

çré-rämänujéyäs tv evam äcakñate—tat tvam asy ädi-väkyeñu sämänädhikaraëyaà na nirviçeña-vastv-aikya-param, tat-tvaà-padayoù sa-viçeña-brahmäbhidhäyitvät | sämänädhikaraëyasya prakära-dvaya-parityäge pravåtti-nimitta-bhedäsambhavena sämänädhikaraëyam eva tyaktaà syät | dvayoù padayor lakñaëä ca | so’yaà devadattaù ity aträpi na lakñaëä | bhütaà vartamäna-käla-sambandhatayaikya-pratéty-avirodhät | deça-bheda-virodhaç ca käla-bhedena parihåtaù | tad aikñata bahu syäà [tai.u. 6.2.3] ity upakrama-virodhaç ca | eka-vijïänena sarva-vijïäna-parijïänaà ca na ghaöate | jïäna-svarüpasya nirasta-nikhila-doñasya sarvajïasya samasta-kalyäëa-guëätmakasyäjïäna-tat-käryänantäpuruñärthäçrayatvaà ca sambhavati | bädhärthatve ca sämänädhikaraëyasya tat-tvaà-padayor adhiñöhäna-lakñaëä nivåtti-lakñaëä ceti lakñaëädayas ta eva doñäù | [ve.sü. 1.1.1 çrébhäñye 111-tama-anucchedaù]

iyäàs tu viçeñaù | nedaà rajatam itivad apratipannasyaiva bädhasyägatyä parikalpanam | tat-padenädhiñöhänätireki-dharmänupasthäpanena bädhänupapattiç ca | adhiñöhänaà tu präk-tirohita-svarüpaà tat-padenopasthäpyate iti cet ? na, präg-adhiñöhänäprakäçe tad-äçraya-bhrama-bädhayor asambhavät | bhramäçrayam adhiñöhänam atirohitam iti cet ? tad evädhiñöhäna-svarüpaà bhrama-virodhéti tat-prakäçe sutaräà na tad-äçraya-bhrama-bädhau | ato’dhiñöhänätireka-päramärthika-dharma-tat-tirodhänän abhyupagame bhränti-bädhau durupapädau | adhiñöhäne hi puruña-mäträkäre pratéyamäne tad-atirekiëi päramärthike räjatve tirohite saty eva bädhatva-bhramaù | räjatvopadeçena ca tan-nivåttir bhavati, nädhiñöhäna-mätropadeçena tasya prakäçamänatvenänupadeçyatvät, bhramänupamarditväc ca | tasmän näbheda-vädaù saìgacchate ||

[ ]- - aupacärika bhedäbheda väde tu—brahmaëy evopädhi-saàsargät tat-prayuktä jéva-gata-doñä brahmaëy eva präduùsyur iti nirasta-nikhila-doña-kalyäëa-guëätmaka-brahmätma-bhävopadeçä hi virodhäd eva parityaktäù syuù |

- - ’sväbhävika bhedäbheda väde pi—brahmaù svata eva jéva-bhäväbhyupagamäd guëavad doñäç ca sväbhävikä bhaveyur iti nirdoña-brahma-tädätmyopadeço viruddha eva |

kevala-bheda-vädinäà cätyanta-bhinnayoù kenäpi prakäreëaikyäsambhaväd eva brahmätma-bhävopadeçä na sambhavantéti sarva-vedänta-parityägaù syät |

nikhilopaniñat-prasiddhaà kåtsnasya brahma-çaréra-bhävam ätiñöhamänaiù kåtsnasya brahmätma-bhävopadeçäù sarve samyag upapäditä bhavanti | jäti-guëayor iva dravyäëäm api çaréra-bhävena viçeñaëatvena, gaur açvo manuñyo devo jätaù puruñaù karmabhiù iti sämänädhikaraëyaà loka-vedayor mukhyam eva dåñöa-caram | jäti-guëayor api dravya-prakäratvam

eva ñaëòo gauù, çuklaù paöaù iti sämänädhikaraëya-nibandhanam | manuñyatvädi-viçiñöa-piëòänäm apy ätmanaù prakäratayaiva padärthatvät, manuñyaù puruñaù ñaëòo yoñid ätmä jätaù iti sämänädhikaraëyaà sarvatränugatam iti prakäratvam eva sämänädhikaraëya-nibandhanam | na paraspara-vyävåttyä jäty-ädayaù | sva-niñöhänäm eva hi dravyäëäà kadäcit kvacid dravya-viçeñaëatve matv-arthéya-pratyayo dåñöaù | daëòé kuëòalé iti | na påthak-pratipatti-sthity-anarhäëäà dravyäëäm | teñäà viçeñaëatvaà sämänädhikaraëyävaseyam eva |

nanu niyamena gotvädivad ätmäçrayatathaivätmanä saha manuñyädi-çaréraà dåçyata ity ato manuñya ätmeti sämänädhikaraëyaà läkñaëikam eva ? na, manuñyädi-çaréräëäm apy ätmaikäçrayatvam | tad-eka-prayojanatvaà, tat-prakäratvaà ca jäty-ädi-tulyam | taträtmaikäçrayatvam ätma-viyoge çaréra-vinäçäd avagamyate | ätmaika-prayojanatvaà ca | tat-karma-phala-bhogärthatayaiva sad-bhävät | tat-prakäratvam api—devo manuñyaù ity ätma-viçeñaëatayaiva pratéteù |

etad eva hi gav-ädi-çabdänäà vyakti-paryantatve hetuù | etat-svabhäva-virahäd eva daëòa-kuëòalädénäà viçeñaëatve, daëòé kuëòalé iti matv-arthéya-pratyayaù | [ve.sü. 1.1.1 çré-bhäñye 112-113-tama-anucchedaù] iti ||

na ca çaréraà cäkñuñam ity ätma-prakärakatvaà jäti-vyakty-ädivat tasya na sambhavatéti väcyam | tad-ekäçrayatvädi-bhäväd eva | yathä cakñuñä påthivyädeù sväbhävikam api gandhädikaà sämarthyäbhäväd eva na gåhyate, tathätmäpi | naitävatä çarérasya tat-prakäratva-svabhäva-virahaù |

nanu ca çäbde’pi vyavahäre çaréra-çabdena çaréra-mätraà gåhyata iti nätma-paryantatä çaréra-çabdasya ? maivam | ätma-prakära-bhütasyaiva çarérasya padärtha-viveka-pradarçanäya nirüpaëän niñkarñaka-çabdo’yam | yathä, gotvaà çuklatvam äkåtir guëaù ity ädi-çabdäù | ato gavädi-çabdavad deva-manuñyädi-çabdä ätma-paryantäù | evaà deva-manuñyädi-piëòa-viçiñöänäà jévänäà paramätma-çarératayä tat-prakäratväj jévätma-väcinaù çabdäù paramätma-paryantäù |

cid-acid-vastu-çarératvaà ca brahmaëo—yasya påthivé çaréraà, yasyätmä çaréraà [bå.ä.u. 3.7.3-4] ity ädiñu çruti-çateñu prasiddham | saty api tac-charératve vidyä-çaktimayatvät paramätmanas tad-dharma-spåñöatvaà tu na syät | tad evaà tat tvam asi [chä.u. 6.8.7] ity atra, jéva-çaréraka-jagat-käraëa-brahma-paratve mukhya-våttaà pada-dvayam | prakära-dvaya-viçiñöaika-vastu-pratipädanena sämänädhikaraëyaà ca siddhaà [ve.sü. 1.1.1 çrébhäñye 111-tama-anucchedaù] tat-tad-viçeñaëa-viçiñöatayaiva sämänädhikaraëyaà ca [jyotiñöoma-yajïa-mantra-varëe] aruëayaikahäyanyä piìgäkñyä gavä sopaà kréëäti ity ädau aìgékåtam | loke ca nélam utpalam änaya ity ädau dåçyate | tad evaà ca—nirasta-nikhila-doñasya samasta-kalyäëa-guëätmakasya brahmaëo jéväntryämitvam apy aiçvaryam aparaà

pratipäditaà bhavati | upakramänukülatä ca | eka-vijïänena sarva-vijïäna-pratijïopapattiç ca | sükñma-cid-acid-vastu-çarérrasyaiva brahmaëaù sthüla-cid-acid-vastu-çarérratvena käryatvät |

kärya-käraëayor ananyatvät sthüla-cid apy aträtmikävastho jévaù | tathä—tam éçvaräëäà paramaà maheçvaraà [çve.u. 6.8], paräsya çaktir vividhaiva çrüyate [çve.u. 6.8], apahata-päpmä satya-kämaù [chä.u. 8.1.5] ity-ädy avirodhaç ca |

? tat tvam asi ity atroddeçyopädeya vibhägaù katham iti cet nätra kiïcid —uddiçya kim api vidhéyate aitadätmyam idaà sarvaà [ . . 6.8.7] chä u ity

| anenaiva präptatvät apräpte hi çästram arthavat [ . . 6.2.18] pü mé idaà sarvaà- jéva jagan nirdiçya aitadätmyam i , | ti tasyaiva ätmeti tatra pratipädam tatra

—hetur uktaù - san müläù saumyemäù sarvä prajäù sadäyatanäù satpratiñöhäù | iti sarvaà khalv idaà brahma taj jalän [ . . 3.14.1] chä u iti çäntaù

| - - - - itivat tathä çruty antaräpi ca brahmaëas tad vyatiriktasya cid acid vastunaç - — - ca çarérrätma bhävam eva tädätmyaà vadanti antaù praviñöaù çästä

[ . . 3.11], [ . . . 3.7.4] , janänäà sarvätmä tai ä yaù påthivyäà tiñöhan bå ä u ity ädikaà [ . . . 14.6.7.30] , ya ätmani tiñöhan ça pa brä ity ädikaà cärabhya yasya måtyuù

, , - - çarérraà yaà måtyur na veda eña sarva bhütäntarätmäpahata päpmä divyo [ . . 7] | , deva eko näräyaëaù subäla u iti tat såñövä tad evänupräviçat tad

[ . . 2.6.2] - |anupraviçya sac ca tyac cäbhavat tai u ity ädéni

, ata eva ätmeti tüpagacchanti grähayanti ca [ . . 4.1.3] | ve sü iti sütrakäraù - | , ätmety eva gåhëéyät iti ca väkya käraù aträpi anena

- [ . . 6.3.2] jévenätmanänupraviçya näma rüpe vyäkaraväëi chä u iti - brahmätmaka jévänupraveçenaiva sarveñäà vastutvaà çabda väcyatvaà ca

| [ . . 2.6.2] pratipäditam tad anupraviçya sac ca tyac cäbhavat tai u ity anenaikärthyäj jévasyäpi brahmätmakatvaà brahmänupraveçäd evety

| - - avagamyate tasmäd brahma vyatiriktasya kåtsnasya tac charératvenaiva - vastutvät tasya pratipädakaù çabdas tat paryantam eva svärtham

| - - - - - -abhidadhäti ataù sarva çabdänäà loka vyutpatty avagata tat padärtha- | viçiñöa brahmäbhidhäyitvaà siddham iti aitadätmya m idaà sarvam iti

| pratijïätärthasya tat tvam asi iti sämänädhikaraëyenäviçeña upasaàhäraù- - - |madhyama puruñas tu yuñmac chabda yogena syäd eveti

— )0( —o o

[57] - - - — - atha sapta païcäçattama väkya vyäkhyänte pürvaà mäyä såñöe ity | - — - uktam ity atra såñöi prakaraëe evaà vivecanéyam tatra vivarta vädino

— - - | ’ -vadanti sthüla sükñmäkhyam idaà jagad avidyä kalpitam eva yato nädi- -siddhenävidyädi paryäyeëäjïänena jévasya viñayébhütaà brahma jagad

| - rüpeëa vivartate çuktir iva rajata rüpeëa vivartaç cävikåtasyaiva’ | - - sato vidyayä rüpäntaräpattiù avidyä paryäyam ajïänaà ca mithyä jïänam iti

|

— - | - | atränye manyante na tävad rüpäntaräpattiù svatas tad abhävät kintu tad | —evedam iti smaraëam eva tad uktaà ’ ? —ko yam adhyäso näma ucyate

- -småti rüpaù paratra pürva dåñöävabhäsaù [ . . 1.1.1 - ] | ve sü çaìkara bhäñya iti tataù smaryamäëasya dåçyamänäbhinnatvena jagato brahmopädänatvaà

- | ? tad ananyatvaà vä ghaöamänaà syät kim anyad vä brahmaëy ajïänaà na | sambhavatéti pürvam evoktam tathä ca sati tataù påthag dvaitaà kena

? - kalpyate yadi ca jévatvädi kalpanä nimittam ajïänaà brahmäçrayaà syät - - - tadä devadattavad ajïäna tat kärya duùkhädibhir brahmaiva péòyetaiveti

- | näpahata päpmatvaà tasya syät

- | - kià cäjïänaà nämänyathä jïänam tac ca sa viçeñäd eva jïänäntaräd - — - anantaraà svayam api sa viçeñaà jïäyate çuklatvädi viçeñe hi

- | - buddhäbadhyärüòhe rajata bhänät sa viçeñaà ca jïänaà na kadäpi çuddhaà | -brahma viñayékarotéti sampratipannam tarhi katham ajïänena tad

? - - -vivartatäà sarpa gandha iva ketaké gandha ity ädäv api kenacid autrya- | , - - çaityädi vaiçiñöyenaiva sämyaà mantavyam kià ca tad anyathä jïänam - ’ - ? - , | anyasya sad bhäve sad bhäve vä sad bhäve svataù siddham eva dvaitam

? - , - - |kià kalpanäntareëa asad bhäve dadhni kha puñpa bhramäpattiù syät

- - - -athäjïänaà jagac ca paramparayänädi siddhaà tena pürva pürva jagad | - -utaàrottaräjïänasya käraëaà bhaviñyati saàskära janyo bhramaù pürva

- | - pratéti mätram apekñate pratétau satyäà bhrama vyatirekädarçanät tad | , - ? | asat ajïänena jagat jagatäjïänam iti parasparäçrayädi prasaìgät maivam

? , - - | anäditväd yujyate doña iti cet na vakñyamäëändha ä doñä yathä- - - —cädvaita çäréraka kåtaiva kevalädhiñöhätréçvara mataà düñayatoktam

vartamäna-kälavad- atéteñv api käleñv itaretaräçraya-doñäviçeñäd andha-paramparä-nyäyäpatteù |iti

— - -nanu vä kvacit tathä dåçyate svataù siddasyaiva rajatasyänyatra bhäna ? , - - | prasiddheù tathä cänyathänuméyate vimatä jagat na bhrama siddhä

- - - - anädita eva pürva pürva bhramävabhäsita tan mäträropeëaiva ? , - - - - -tathäìgékartuà çakyate na prasiddha bhrama siddha çukti rajata

| | - | vailakñaëyät yan naivaà tan naivam yathä rajju sarpädayaù tato |vipakñänumitäv upädhir eva paryavasitaù

, - - kià ca jagad idaà kuträpi svataù siddhasyaiva jagad antarasyäropeëa , - | , brahmaëi sphuritam bhrama janyatvät yad evaà tad eva yathä çuktau

, , ’ -rajatam iti bhavatu duñyatu durjanaù iti nyäyena tathäìgékäe pi jagad antare - - satyatvena sädhite tat sampratipatti bhaìgäd idam eva satyatvena sädhitaà

|bhavati

, - ’ kià ca svapnänubhavavad rajatänubhavatyäpy uttara käle py - anuvartamänatvenävyabhicäritväd advaita pratipattis tu kadäcid api na syäd

| - - - - eva péta çaìkhädau tu käca kämalädi doñä na bhrama kalpitä iti teñäm api | sammatam

- - - - , tad evaà jägrat såñöir yatheçvara kåtatvena na jéväjïäna mätra kalpitä - - | tadvat svapna såñöér api bhaved itéçvara vädinäm anumänam sandhye såñöir äha hi [ . . 3.2.1], ve sü nirmätäraà caike puträdayaç ca [ . . 3.2.2] ve sü iti

- | - - nyäyäbhyäà jägaravat pärameçvara såñöitvät tatra deça käla nimittädénäà ’ , kvacid asambhave pi mäyä- mätraà tu kärtsnyenänabhivyak -ta svarüpa tvät

[ . . 3.2.3] - - - - -ve sü iti nyäyena durghaöa ghaöanäkara mäyä näma paramätma- | çakti viläsatvät sücaka ç ca hi çruter äcakñate ca -tad vidaù [ . . 3.2.4] ve sü iti

- - - - -nyäyena bhävi satyärtha sücakatve kvacid oñadhi manträdi präpti darçanena - - | - sücaka satyatve ca siddhe satyatä pratyayanät puruñaà kåñëa dantaà, - - - - |paçyati sa cainaà hanti iti säkñät sva pradåñöa kartåka hanana çravaëäc ca

paräbhidhyän ät tu tirohitaà, tato hy asya -bandha viparyayau [ . . 3.2.5] ve sü iti , - -nyäyena tatra jévasyäsämarthyät ata eva kartåka çruter bhäktatvät svapna

- |såñöir api jägaravat pärameçvaré satyä ceti ca teñäà çrauta matam

- - — -çré rämänuja caraëäc caivam ähuù svapne ca präëinäà puëya päpänuguëaà - - - - - -bhagavataiva tat tat puruña mätränubhävyä tat tat kälävasänäs tathä

| - —bhütäç cärthäù såjyante tathä ca svapna viñayä çrutiù na tatra rathä na- - ratha yogä na panthäno bhavanty atha rathän ratha yogän pathaù såjate

[ . . . 4.3.10] , bå ä u ity ärabhya sa hi kartä | -ity antä yadyapi sakaletara , - - -puruñänubhävyatayä tadänéà na bhavanti tathäpi tat tat puruña

- | “ ” mätränubhävyatayä tathä vidhän arthän éçvaraù såjati sa hi kartä tasya- - | satya saìkalpasyäçcarya çaktes tädåçaà kartåtvaà sambhavatéty arthaù

ya eña supteñu jägarti kämaà kämaà puruño nirmimäëaù | tad eva çukraà tad brahma tad evämåta m u | cyate

|| tasmiàl lokäù çritäù sarve tadu nätyeti kaçcana [ka.u. 2.2.8] iti ca |

’ sütrakäro pi mäyä- mätraà tu kärtsnyen a [ . . 3.2.3] ve sü ity ädinä jévasya- - - -kärtsnyenänäbhivyakta svarüpatväd éçvarasyaiva satya saìkalpa çakti

- - - —viläsa mätram idaà sväpnika vastu jätam iti vyäcañöe tasmiàl lokäù [ka.u. 2.2.8] ity ädi-çruteù | apavarakädiñu [antar-gåha-garbha-gåhädiñu] çayänasya svapna-dåçaù sva-dehenaiva deçäntara-gamana-

räjyäbhiñekaçira-cchedädayaç ca puëya-päpa-phala-bhütäù çayäna-deha-svarüpa-saàsthänaà dehäntara-såñöyopapadyanta iti |

- | - -yuktä ca paramätmana eva svapna såñöiù jägrat svapnädi - - | bhedasyäkhilasyaiva prapaïcasya janmädi kartåtvenautsargika siddheù

- - - - -yeñäà vä mate sva saìkalpa mätra mürtayaù svapna padärthäs tan- - —matäbhyupagama vädenäpi sütra kåtä vaidharmy äc ca na svapnädivat

[ . . 2.2.29] - - - -ve sü ity anena jägrat padärthä na tad dåñöänta sädhyänyathä bhävä | , iti vyäkhyätam evaà naikasminn asambhavät [ . . 2.2.33] ve sü ity anena

’ |jagato pi yugapat sattväsattväbhyäm anirvacanéyatvaà ca niñiddham

, - - , - kià ca yadi sarvam eva dvaita jätaà jéväjïäna kalpitaà syät jéva svarüpaà ca ’ , - na brahmaëo nyat tato vastutaù sarvajïädy abhimäné kaçcid éçvaro

, - | nämänyo nästi kintu sthäëau puruñavat sva svarüpa eveçvaraù kalpyate- , - sväpnika räjavad vä tarhi sthäëu puruñädivad éçvaräbhimäninas tadäném

- apy abhävät tadä tasya jévägocaratvena puruñäjïäna kalpyamänatvasyäpy - -adarçanäd anumäna siddhatvät sampratipatteù çästraika

, gamyatväbhyupagamäc ca yäni janmädy asya yataù [ . . 1.1.2] - ve sü ity ädéni, - - , - | süträëi yäni ca tad viñaya väkyäni täni praläpa rüpäny eva syuù tatra tatra

- - - - sarvajïatva sarva çaktimattve vinä jéva pradhänayor vicitra srañöåtvädikaà |na sambhavatéti darçitä yuktayaç copahasyeran

, tathä yadi jéväjïänenaiva bhedotpattiù syät tadä itara- vyapadeçäddhitäkaraë -ädi doña-prasaktiù [ . . 2.1.21] - - ve sü iti jéva kartåka såñöau

’ | doñäropo pi na ghaöate tatra -adhikaà tu bheda nirdeçät [ . . 2.1.22] ve sü iti- - | bheda siddhänta sütram apy apärtham eva syät - -saàjïä mürti kÿpt is tu trivåt

kurvata upadeçät [ . . 2.4.21] - ve sü ity eña nyäyas tu jéva kartåkatvaà | - —niñidhyeçvaratvaà sthäpayati tathä tan mata eva jagad-väcitvät [ . . ve sü

1.4.17] - | ity ädayaç ca … eña sarveçvaraù eña setur vidharaëa eñäà lokänäm asaàbhedäya [ . . . 4.4.22] , bå ä u ity ädau - - ’ éçvaraù sarva bhütänäà håd deçe rjuna

tiñöhati [ 18.61] - gétä ity ädiñu tu jéväjïäna pravartakatvena prasiddho - | yajïeçvaras tasya jéväjïäna kalpitatvam ayuktam eva

, - - kià ca bheda mätrasya sväjïäna kalpitatvena çästrasyäpi tathätve sati- - - svapna janya praläpädivat tasmäd yathärtha jïänotpatter asambhävanayä na

, - - - -tatra kaçcit pravartate tataù svapna praläpa viçväsät svotprekñita tarka - —viçväsa eva varam iti vedoccheda prasaìgaù , -tarkäpratiñöhänät anirmokña

prasaìgaù [ . . 2.1.11] |ve sü cety alam ativistareëa

| tad evaà na vivartävakäça iti pariëäma eva çiñyate tasya ca lakñaëaà—“ ’ - ” | tattvato nyathä bhävaù pariëämaù iti upasaàhär -a darçanän neti cen, na,

kñéravad dhi [ . . 2.1.24] , ve sü iti devädivad api loke [ . . 2.1.25] ve sü ity ädiñu - - ’ | - sütreñu tan mata vyäkhyäne pi sa eva hi dåçyate punaç ca tad anantaram

— - - - [ . . 2.1.26] eva kåtsna prasaktir niravayavatva çabda vyäkopo vä ve sü ity , anena sthüëävat tam eva pariëämaà cälayitvä - çrutes tu çabda mülatvät

[ . . 2.1.27] |ve sü ity anena sthäpayati bhagavän iti ca dåçyate

—tatra pürvasyärthaù niñkalaà niñkriyaà çäntaà [ . . 6.19] çve u ity ädiñu - - brahmaëo niravayavatvena prasiddhatväd eka deça sambhave sati

| kåtsnasyaiva pariëäme prasakte mülocchedaù prasajyeta | - - | drañöavyatopadeçänarthakyaà ca ajatvädi çabda vyäkopaç ca

- -sävayavatve ca manyamäne niravayatva çabdä vyakupyeyur anityatva |prasaìgaç ceti

— - - | -athottarasyärthaù tu çabdena pürva pakñaà pariharati na khalv asmat | - | - pakñe kaçcid doñaù çruti siddhäntino hi vayam çrutiç ca sva çabdair eva

, , , yad ucyate tad eva mülatvena vahati na tu tarkeëa yat setsyati , - - -apauruñeyatvena svataù prämäëyät paramälaukika vastu pratipädana

| —paratväc ca tathä ca pauräëikäù paöhanti

acintyäù khalu ye bhävä na täàs tarkeëa yojayet |prakåtibhyaù paraà yac ca tad acintyasya lakñaëam || [ma.bhä. 6.5.12] iti |

çrutiç ca— paräïci khäni vyatåëat svayambhüs |tasmät parän paçyati näntarätman [ka.u. 2.1.1] iti |

na cakñur na çrotraà na tarko na småtir na vedo hy evainaà vedayati [2.1.3-sütre mädhva-bhäñya-dhåta bhällaveya-çrutiù] iti, aupaniñadaà puruñaà [bå.ä.u. 3.9.26] iti ca | idaà çré-tattva-sandarbhe [1], çré-bhagavat-sandarbhe ca [111] ca vistäritam asti |

tasmän niravayavatve’pi na kåtsna-prasaktiù | yathaiva hi brahmaëo jagad-utpattiù çrüyate | tathä vikära-vyatirekeëäpi brahmaëo’vasthänaà çrüyate | ajäyamäno bahudhä vijäyate ity ädau dåçyate ca | manträrtha-vädetihäsa-puräëeñu devädibhyo’py avikåtebhya evaiçvarya-yoga-viçeñäd bahüni nänä-saàsthänäni çaréräëi präsädädéni rathädéni ca jäyanta iti, na cänyad upädänäni täni mantavyäni | dåñöaà sannihitaà parityajyädåñöäsannihita-kalpanä-gauraväpatteù | ata evoktaà—devädivad api loke [ve.sü. 2.1.25] iti | tatra çaréram eva hy acetanaà devädénäà çarérädi-vibhüty-äder upädänam iti çaìkara-çäréraka-bhäñye likhitam | ata eva täni mäyikänéti ca na santavyäni | taiù svasyaiva vihäräya kriyamäëatväc ca | mäyinäà hi sva-mäyä-racitäni mithyaiva sphurantéti tasmai tat-såñöir ayuktä syät | çaìkara-

çärérake’pi ätmani caivam ity atra sütre devädiñu mäyävy-ädiñv iti mäyävy-ädibhyo devädayaù påthak paöhitäù, tasmäd devädivad acintya-çaktyä vikära-rahitasyaiva pariëämaù | prasiddhiç ca loka-çästrayoù—cintämaëiù svayam avikåta eva nänä-dravyäëi prasüta iti |

nanv itthaà kenacid rüpeëa pariëamet, kenacid avatiñöheteti-rüpa-bheda-kalpanät sävayavam eva prasajyeta ? taträpy äha—bhavatv apédaà näma, yataù iti | çrutes tu çabda-mülatvät iti niravayavatva-sävayavatvayor viruddhayor api dharmayoù çrüyamäëatvät tathaivam apy acintyaù svabhävas tasmin vartata eveti | yathä—niñkalaà niñkriyaà çäntaà [çve.u. 6.19] ity ädi ca | ittham eva cägre—vikaraëatvän neti cet tad uktaà [ve.sü. 2.1.31] ity atra sütra-käraù | tad uktam ity anena, na tasya käryaà karaëaà ca vidyate [çve.u. 6.8] ity-ädi-pramäëakaà karaëa-rähityaà sväbhävika-jïänädikaà ca vyaktavän | evam eva paiìgé-çrutir apy udähåtä—yo’sau viruddho’viruddhaù ity ädikä | puräëaà ca—yasmin brahmaëi sarva-çakti-nilaye mänäni no mäninäà [vi.pu. 6.8.57| iti |

na cetthaà sävayavatvenänityatvaà mantavyaù—tädåça-vailakñaëyät, sarva-käraëatvät, çruti-çabda-müläd eva nityatväc ca | tad uktaà mädhva-bhäñye [ve.sü. 2.2.41]—antavat tvam asarvajïatä vä ity atra viñëos tu çrutyaiva sarve virodhäù parihåtäù [ve.sü. 2.2.41] yad-ätmako bhagaväàs tad-ätmikä vyaktiù ity ädikayä, buddhir mano’ìga-pratyaìgavattäà bhagavato lakñayämahe ity ädikayä, sad-dehaù sukha-gandhaç ca ity ädikayä ca |

tasmäd acintyayä çaktyä niravayavaà sävayavatvaà ca brahma tayaiva pariëäma-mänam ai nirvikäram eva tiñöhatéti çrauta-siddhäntaù | tasmät tattvato’nyathä-bhävaù pariëämaù ity eva lakñaëam, na tu tattvasyeti | dåçyate cäpi maëi-mantra-mahauñadhi-prabhåténäà tarkälabhyaà çästraika-gamyam acintya-çaktitvam | tasmän näsambhävanéyam api | tathä ca sarveñäm eväcintya-çaktika-jagad-vastünäà müla-käraëasya tasyäcintya-çaktitve sutaräm eva labdhe çruti-dåñöa-yugapad-vikärädénäà sädhanäya tädåça-çakti-hénänäà çukty-ädénäm iva vivartaù samäçrayitum ayukta eva | tathoktaà çaìkara-çärérake’pi—patyur asämaïjasyät ity adhikaraëe ägama-balena brahma-vädé käraëädi-svarüpaà nirüpayati, nävaçyaà tasya yathä-dåñöaà sarvam abhyupagantavyaà [2.1.27] iti |

’ - - - , sarvato py äçcarya çaktitvaà tasya tad anantara sütre ätmani ceva viciträç ca hi [ . . 2.1.28] - —ve sü ity atra çré madhväcäryair udähåtam

vicitra-çaktiù puruñaù puräëo, na cänyeñäà çaktayas tädåçäù syuù |eko vaçé sarva-bhütäntarätmä, sarvän devän eka evänuviñöaù || iti çvetäçvataropaniñadi iti |

tataç ca sütra-käreëäpi çästraika-gamyatvam eväìgékurvatä çukti-rajatavat puruña-dåñöy-avagamyatvaà niräkåtya prakaraëa-siddhaù pariëäma eva

dåòhékåtaù | dåçyate ca—yathorëa-näbhiù såjate ity ädiñu bahuñv eva pariëäma-prakriyaiva | indro mäyäbhiù puru-rüpa éyate [bå.ä.u. 2.5.19] ity aträpi mäyä-çabdasya çakti-mätra-väcyatvän na doñaù | na ca pariëäma-pratipädena phalaà nästéti väcyam | paramätmas tädåça-mahima-jïänottha-bhaktyä eva parama-puruñärthatä-sampratipatteù | yaà vai devä änamanti mumukñavo brahma-vädinaç ca [nå.pü.tä. 2.4] ity ädau |

— )0( —o o

[58] tasmät paramätma-pariëäma eva çästra-siddhäntaù iti | tad etat saìkñepeëa darçitaà tatrety ädinä | atra pariëäma-väde sopapattikä ca çrutir avalokyate— - väcärambhaëaà vikäro näma dheyaà måttikety eva satya à[ . . 6.1.4] | — | chä u iti ayam arthaù väcayä väcärambhaëam ärambho yasya tat

| , väcayärabhyate yat tad iti vä yat kiïcid väcärambhaëaà väcyaà tat sarvam | - , eva daëòädénäm apy anyatra siddhatvät vikäro näma dheyaà vikära eva

- , , | | näma dheyaà nämaiva svärthe dheyaö sa ca ghaöädir vikäro måttikaiva - -måttikädikam eva daëòädinä nimittenävirbhütäkära viçeñaà ghaöädi

| | , vyavahäram äpadyata iti tato na påthag ity arthaù ity eva satyam iti na tu- | ’ çukti rajatädivad vivartaù na tu vä çukteù sakäçät svato nyatra siddhaà

, - rajatam iva bhinnam ity arthaù väkyäntopadiñöeti çabdasya | samudäyänvayitvät katham asataù saj jäyeta [ . . 6.2.2] | chä u ity ädivat aträpi

- | | çrutyaivetara matäkñepaù tad evam eveti çabdasyäpi särthakatä na tu | måttikaiva tu satyam iti vyäkhyänam na hy atra vikäratve käraëäbhinnatve

- | | ca vidheye väkya bhedaù prathamasyänuvädena dvitéyasya vidhänät - tataç cänuvädenäpi siddha vidheyatvävadhäraëäd ubhayatra mukhyaiva

| - — ’ -pratipattir iti atra måttikä çabdenedaà labhyate yathä sarvo pi kärya- ’ - -käraëa äto rväk cetanatvena sarvopalabhyamänasya månmayasya tad

, - , - -vikäratvam eva pratyakñékriyate na tu tad vivartatvaà tathä tat präk - - | — såñöänäà måd ädi vastünäm apy anumeyam ittham evoktam etat

| prakärakam eva satyam iti

- - atra vikärädi çabdasya säkñäd evävasthitatväd vivarte tätparya vyäkhyänaà | - - - - -kañöam evety apy anusandheyam tad eva sükñma cid acid vastu rüpa

- - | , çuddha jévävyakta çakter eva tasya käraëatväd ity etad ayuktam yataù sad eva somyedam agra äsét [ . . 6.2.1] ( ) -chä u ity aträpédamäà idam iti padät tat

- | tac chaktimattvaà spañöam präg apy astitvena nirdiñöaà käraëatvaà | - ’ -sädhayitum ato bhagavad upädänatve pi saìghätasyopädänatvena cid

, - -acitor bhagavadaç ca svabhäväsaìkaraù yathä loke çuklatvädi tantu’ - - - -saìghätopädänatve pi citra paöasya tat tantu pradeça eva çauklädi

- , - -sambandha iti käryävasthäyäm api na varëa saìkaraù tathä cid acid- - -bhagavat saìghätopädänatvena käryävasthäyäm api bhoktåtva bhogyatva

- - | , niyantåtva niyamyatvädy asaìkaraù ataù , -sarvaà khalv idaà brahma taj

jalät [ . . 3.14.1] | - —chä u ity ädikam aviruddham tad etad evoktaà sütra käreëa- bhoktr äpatter avibhägaç cet syäl lokavat [ . . 2.1.13] | ve sü iti

- - - - - ataù käryävasthaù käraëävasthaç ca sthüla sükñma cid acid vastu çaktiù- | | parama puruña eva käraëät käryasyänanyatvät ananyatvaà ca

väcärambhaëaà [ . . 6.1.4] | — - chä u ity ädibhiù siddham tathä hi eka vijïänena- | , sarva vijïänaà pratijïäya dåñöäntäpekñäyäm ucyate yathä yathä

- - somyaikena måt piëòena sarvaà mån mayaà vijïätaà syä , t väcärambhaëaà[ . . 6.1.4] | , chä u ity ädi ekasyaiva saìkocävasthäyäà käraëatvaà

| ’ | - vikäçävasthäyäà käryatvam iti vikäro pi måttikaiva tataù käraëa vijïänena- - kärya vijïänam antarbhävyata ity evaà parama käraëe paramätmany api

| - - jïeyam tad etad ärambhaëa çabda labdham ananyatvam eva aitadätmya mi daà sarvaà [ . . 6.8.7] - | chä u ity ädi çabdä api vadanti måtyoù sa måtyum äpnoti [ . . . 4.4.19] |bå ä u ity ädidikaà ca saìgatam eva

- , | tad evaà käraëasyaiva dharma viçeñaù käryatvaà na tu påthak vadanti - —tasya käraëa nairapekñyeëänavasthänäd iti punar darçayati a pägäd agner

- agnitvaà väcärambhaëaà vikäro näma dheyaà tréëi rüpäëéty eva satya à[ . . 6.4.1] | - - - chä u iti atra rüpa trayaà sükñma rüpa tejovan na lakñaëävyaktatvät

| svatantram agner agnitvaà na nirüpaëéyam astéty arthaù na tv asatyam , - - | - eveti vaktavyam sat käryatä sampratipatteù sarva käraëasya

| paramätmanaù sarvadaiva vyatirekäsambhavät tasmät tasmin viçvasya - | sthülatayä sükñmatayä vä nityaà bhagavad rüpatvam asty eva tathä ca

—çrutiù yad bhütaà ca bhavac ca bhaviñyac ca [ . . . 3.8.3] | —bå ä u iti tathä sattväc cävarasya [ . . 2.1.16] - | ve sü ity ananyatva nyäyasyopasütraà ca ato

, |yadä käraëam asti tadä käryam apy asti

—ittham eva bhäve copalabdheù [ . . 2.1.15] ve sü iti süträntaraà ca vyäkhyeyam| - - - asya sütrasya käraëa bhäva eva kärya bhävopalabdhir iti vivarta vädinäà

- vyäkhyäne tu måttikäbhäva eva ghaöopalabdhivac chukti bhäva eva | - - - ’ rajatopalabdher ävaçyakatvaà cintyam vaëig véthy ädau tad abhäve pi

- |rajata darçanät

, nanu käraëaà vinä käryaà nirüpayituà na çakyam tantün vinä paöo näma ? | - - , vastv iva satyam tathäpy ätäna vitäna vaiçiñöyasyopalabhyamänatvät

upalabdhe ca vaiçiñöye svävirbhütena tenaiva kevalebhyaù svebhyo | vilakñaëäù paöatayävirbhavantéti käraëät käryasyänanyatvam na ca

- | käraëävasthä mätram iti pratyakñékriyata eva itthaà pratyakñam | evänanyatvasyopalabhyamänatvät bhäve copalabdheù [ . . 2.1.15] ve sü ity

“ ”atra bhäväc copalabdheù | iti kecit paöhanti upalambhanasya | , |vidyamänatväd ity arthaù tasmät käryasyäpi satyatvam na tu mithyätvam

, - | ’ yat tu mithyätvaà tad apy ätma paramätmanor adhyastatvam eva loke pi , , çuktäv adhyastatvam eva rajatasya mithyätvam ucyate svataù satyatvät

- |kha puñpäder anadhyäsyatväc ca

-nanu tat satyaà sa ätmeti käraëasya satyatvävadhäraëäd vikära ? , - | jätasyäsatyatvam uktaà na avadhäraka padäbhävät pratyuta tasyaikasya

- | satyatvam uktvä tad utthasya sarvasyaiva satyatvam upadiçyate rajataà na- , | - çukty uttham kintu tasminn adhyastam eva vivarta vädaç ca pürvam eva

| parihåtaù

| tasmäd vastunaù käraëatvävasthä käryatvävasthä ca satyaiva tatra- | cävasthä yugalätmakam api vastv eveti käraëänanyatvaà käryasya tad etad

- —apy uktaà sütra käreëa tad ananyatva m ä -rambhaëa çabdädibhyaù [ . . ve sü2.1.14] | - , - - iti atra ca tad ananyatvam ity evoktam na tu tan mätra satyatvam iti

- |käryasyäsatyatvaà na tan matam

— )0( —o o

[60] - - - —tad etat sarva saàvädena tad ananya prakaraëam ärabhyate tatra -çakteù çaktimad avyatirekät - | ity ädinä ñañöitama väkyäbhäsena

— )0( —o o

[62] - - - - -atha öékä darçitaà khaëòanänugata vivarta vädatvam ananyatva väda - —vyäkhyayä khaëòayituà dviñañöitama väkyädikam äbhäsayann äha

tatränanyatve yuktià vivåëoti |iti

— )0( —o o

[77-78] - - - atha ñañöha saptatima väkya vyäkhyänantaram evaà vivecanéyaà | | -tad evaà pariëämäìgékäreëa viçvasya satyatvaà sädhitam tatra kärya

| - - käraëayor ananyatvaà darçitam vivarta väda niñedhenäbhedaç ca |parihåtaù

— ’ - ataù kecid vadanti ata ekasyaiva vastuno vasthä bhedena käraëatvaà käryatvaà cety avasthäbhyäà bhedäd vastunä tv abhedät tayor bhedäbhedau

| | evaà sarveñäm eva vastünäà bhedäbhedäv eva sarvatra hi käraëätmanä- | - , jäty ätmanä cäbhedaù käryätmanä vyakty ätmanä ca bhedaù pratéyate

“ ”, “ ” | - -yathä måd ayaà ghaöaù ñaëòo gauù iti atra yukti viçeñäç ca bhäskara |matädau drañöavyäù

— - , - -anye vadanti na tävat kärya käraëayor bhedäbhedau yata äkära viçeña , , - | rüpäyä evävasthäyäù käryatvaà na mådaù tasyä pürva siddhatvät ata eva- - | - näkära viçeña viçiñöäyä api tasyä käryatvam ghaöatvaà tu tad viçiñöäyä

| - - - - - - - eva tat kärya käraëatva tat pratéti tac chabda prayogäëäà tasyäm eva | darçanät ato ghaöasya käryatvaà käryasya ghaöatvaà präcüryäd iva

| - vyapadiçyate tad evaà tad avasthäyä eva käryatve siddhe käraëatvam api - | - -parasyäs tad avasthäyä eva bhaviñyati tataç ca kärya käraëayos tad

- |rüpävasthä dvayäçrayasya vastunaç ca bhinnatvam eva

- - - - , tayor ananyatvaà tu ghaöädi lakñaëa viçiñöa vastv apekñayaiva na tu- - | pratyeka vastv apekñayä tathä parasparaà käryäëäm api na

, | - -bhinnäbhinnatvaà pratéyate pratyekaà vailakñaëyät tathä vyakti gata - - | - - bhedo jäti gataç cäbheda iti naikasya dvy ätmakatä tad äkära dvayäçrayaà

- ’ | vastv antaram astéti tritayäbhyupagame pi sa eva doñaù anavasthäpätaç, | ca tasmäd bheda eva tat tvam asy - ädäv abheda nirdeças tu vyäkhyäta eva

|

- - - - - atra bheda siddhänte yukti bähulyaà ca sa nyäya nyäyämåta darçanädau | - - - |drañöavyam ato bhedäbheda vädo viçiñöa vastv apekñayaiva pravartanät

- - | abheda vädaç ca viçeñänusandhäna rähityenaiveti

, apare tu tarkäpratiñöhänät [ . . 2.1.11] ’ ’ ve sü iti nyäyena bhede py abhede pi- - - nirmaryäda doña santati darçanena bhinnatayä cintayitum açakyatväd

abhedaà sädhayantas tadvad abhinnatayäpi cintayitum açakyatväd bhedam ’ - - |api sädhayanto cintya bhedäbheda vädaà svékurvanti

- - , - | tatra bädara pauräëika çaivänäà mate bhedäbhedau bhäskara mate ca | -mäyävädinäà tatra bhedäàço vyävahärika eva prätétiko vä gautama

- - - - | - -kaëäda jaimini kapila pataïjali mate tu bheda eva çré rämänuja- | - -madhväcärya mate cety api särvatriké prasiddhiù sva mate tv acintya - |bhedäbhedäv eväcintya çaktimayatväd iti

— )0( —o o

[105] - - - - atha catur uttara çatatama väkyänantaraà caturvyüha vicäre caivaà— - | vivecanéyaà bhagavad väsudevayor ekatvam puruñasyaiva vä nirupädhir

| | avasthä väsudevaù sa eva hi paramätmeti päïcarätrikädayaù ayaà raktaù | - | çyämo gauraç ca kvacit cittädhiñöhätåtvenopäsanä viçeñe nirdiñöaç ca

| - -puruñasya ca saìkarñaëädayo bhedäù tatra saìkarñaëo mahä samañöi - - | -jévasya prakåteç ca niyamanaà såñöy ädy arthaà karoti rudrädharma

- - | yama daityädénäà cäàçena saàhära mäträrtham ayaà’ - | çuklo haìkärädhiñöhätåtvenopäsanä viçeñe nirdiñöaù asyaiväàçaù çeña

| äviñöaù

- - - - atha pradyumnaù sükñma brahmäëòa niyamanaà sthüla käryotpatty arthaà | - - - - | karoti brahma prajäpati smara rägiëäà cäàçena visarga mäträrtham ayaà

| - | gauraù çyämo vä pürvavad buddhy adhiñöhätåtvenopäsyaù asyaiväàçaù | käma äviñöaù

- - - -athäniruddhaù sthüla brahmäëòa niyamanaà brahmädy ävirbhävana- - - | - -mukhya såñöy ädy arthaà karoti dharmam anudeva bhübhujäà viñëu

- | | | rüpeëa sthiti mäträrtham ayaà çyämaù pürvavan manasy upäsyaù-mokña dharme63 — , ’ | tu manasi pradyumnaù ahaìkäre niruddhaù iti

- | - päïcarätrika mataà caitat ete parama vaikuëöhävaraëasthä api pädmädau64- | - - - matäù prapaïce evaite jalävåtistha vedavaté pure satyordhva dvärakädiñu

|viräjante

- ’ , yat tu païcaräträdau säìkarñaëädayo jéva mano haìkäratayä çrüyante tat tu , - -na te jévädaya ity eväbhipräyam kintu tat tad

| -adhiñöhätåtvenopäsyatväbhipräyam eva sarvatra teñäà väsudeva | - | tulyatvämnänät tulyatve cotpattir dépa paramparävat

| ? atha cotpattis taträvirbhävärthaiva tathäpy ädhikyaà väsudeve syäd iti cet, | —astu sämyoktis tv aàçäàçinor ekatäpattita eva syät yathoktaà

’ ’ - |so cyuto cyuta tejäç ca svarüpaà vitanoti vai ||äçritya väsudevaà ca svastho megho jalaà yathä iti65 |

- - - ananta vyühe catuñöayatä mätra saìkhyä mukhyatväpekñayety api | |mantavyam tasmäc chuddhaivaiñä päïcarätriké prakriyä

- - -nanu païcarätre bahuvidho vipratiñedha upalabhyate guëa guëy ädénäm eka- —vastutvädi lakñaëaù - - jïänaiçvarya bala tejäàsi guëä ätmana eva te

bhagavanto väsudeväù - - | ity ädi darçanäd veda vipratiñedhaç ca bhavati caturñu vedeñu paraà çreyo na labdhvä çäëòilya idaà çästram adhétavän -ity

- - - ? , - ädi veda nindä darçanäd iti cet na taträdyaù pakñaù çakti çaktimator- - | - ’ abhinna vastutä svékäreëa pürvam eva nirastaù bheda mate pi

- | ’ — viçiñöasyaiva bhagavat svarüpatvän na doñaù ante pédaà brümaù na

63 mahäbhärata 12.339.40-41.64 pädmottara-khaëòa 91 adhyäyaù |65 müle prathamänucchede uddhåta-païcarätra-vacanam.

- | ? , tatra veda nindanam äyäti kià tarhi vedasya kià vidhatte kim äcañöe[ . . 11.21.42] - , -bhä pu ity ädi nyäyena durbodhatvaà païcarätrasya samäsa

- - - - | -saìgåhéta sphuöa tad artha säratvät subodhatvam ity eväyäti småti - , - , puräëänäm apy evaà guëatä paöhyate yathä skände prabhäsa khaëòe

—mätsye ca

yan dåñöaà hi vedeñu tad dåñöaà småtiñu dvijäù |ubhayor yan na dåñöaà tu tat puräëe pragéyate ||yo veda caturo vedän säìgopaniñado dvijäù |puräëaà naiva jänäti na ca sa syäd vicakñaëaù || iti |

näradéye ca—vedärthäd adhikaà manye puräëärthaà varänane iti |

nanu brahma-sütreñv eva te päïcaräträ doñäù sücyante, -utpatty asambhavät [ve.sü. 2.2.42] ity ädiñu ? maivam | täni hi süträëi çré-madhväcäryädibhiù çäkta-mata-düñaëäyaiva vivåtänéti | kià ca, täù päïcarätrika-prakriyä bhagavatä çré-bädaräyaëenaiva svayaà puräëädiñu darçitäù | väsudevädi-vyühänäà çataças tathaiväbhyupapatteù | çrutiñv api täù prakriyäù çataço dåçyante | tathaikasya guëa-guëi-rüpatvam api çré-viñëu-puräëädau tadvad eväìgékriyate—

- - - - |jïäna çakti balaiçvarya vérya tejäàsy açeñataù- - || bhagavac chabda väcyäni vinä heyair guëädibhiù [ . . 6.5.79] vi pu ity

ädinä |

tasmäd api na nindyä päïcarätriké prakriyä | uktaà ca mahäbhärate—

säàkhyaà yogaà païcarätraà vedäù päçupataà tathä | jïänäny etäni räjarñe viddhi nänä matäni vai ||66 iti |

yat tu kaurme çré-bhagavad-väkyaà—

tasmäd vai veda-bähyänäà vaïcanärthäya päpinäm |vimohanäya çästräëi kariñyasi våñadhvaja ||evaà saïcodito rudro mädhavenäsuräriëä |cakära moha-çästräëi keçavo’pi çive sthitaù ||käpälaà näkulaà vämaà bhairavaà pürva-paçcimam |päïcarätraà päçupataà tatha yäni sahasraçaù || [1.16.115-117] iti ?

tatrocyate—säìkhyädi-çästräëi yadi çré-bhagavaty eva paryavasäyyante, tadaiva pramäëam, na tu svataù | païcarätrasya svata eva tad-abhidhäyakatä | tad eva svataù pramäëaà, na tv anyat paçupaty-ädy-

66 12.349.64 or in critical edition 12.337.59. , In the latter the second line reads etäny atipramäëäni na hantavyäni hetubhiù ||.

abhidhäyakam iti | yato mokña-dharme näräyaëéye säìkhyädény anyärthäny api tatraiva paryavasäyitäni |

païcarätra-vidäà tu säkñäd-bhagavat-präptim uktvä tasya çästrasya säkñäd eva bhagavad-abhidhäyakatvam äha | ato yena yena devatäntaram abhidhéyate, tat tat païcarätraà na gåhétavyam iti nindä-çravaëam api tasyaiva bhavet | tathä hi—

säàkhyaà yogaà païcarätraà vedäù päçupataà tathä | jïänäny etäni räjarñe viddhi nänä matäni vai ||67 iti |

säìkhyasya vaktä kapilaù [12.337.60] ity upakramya païcarätrasya kåtsnasya vettä tu bhagavän svayaà [12.337.63] iti, svayaà-padena tasyädhikyaà pratipädya,

sarveñu ca nåpaçreñöha jïäneñv eteñu dåçyate | yathägamaà yathä jïänaà niñöhä näräyaëaù prabhuù || [12.337.64]

ity ädinä païcaräträbhidheye näräyaëa eva sarva-çästra-samanvayaà darçayitvä,

païcarätra- vido ye tu yathä-krama- parä nåpa |ekänta- bhävopagatäs te harià praviçanti vai || [12.337.67]

iti tat-pratipädyasya parama-phalatvam äha | bhällaveya-çrutiç cätra bhavati—

upäsya ekaù parataù paro vaivedaiç ca sarvaiù saha cetihäsaiù |sa-païcarätraiù sa-puräëaiç ca devaùsarvair guëais tatra tatra pratéteù || [ve.sü. 3.3.6 madhva] iti |

bhaviñya-puräëe—

åk-yajuù-sämätharväkhyä bhärataà païcarätrakam |müla-rämäyaëaà caiva veda ity eva çabditäù || puräëäni ca yänéha vaiñëaväni vido viduù |svataù-prämäëyam eteñäà nätra kiïcid vicäryate || iti |

svayaà çré-bhägavatenäpi vaiñëava-païcarätraà stüyate—

- tåtéyam åñi sargaà vai devarñitvam upetya saù |

67 12.349.64 or in critical edition 12.337.59. , In the latter the second line reads etäny atipramäëäni na hantavyäni hetubhiù.

tantraà sätvatam äcañöa naiñkarmyaà karmaëäà yataù || [bhä.pu. 1.3.8] ity ädau |

tad evaà päïcarätrikaà matam anuttamam eveti siddham |

iti çré-bhägavata-sandarbhe çré-sarva-saàvädinyäà çré-paramätma-sandarbhänuvyäkhyä ||

Kåñëa-sandarbhe

[sarva-saàvädiné: etad anantaraà gati-sämänya-prakaraë çré-kåñëa-näma-mähätmye sahasra-nämnäm ity ädi-brahmäëòa-väkyänantaram eva vyäkhyeyam | yathä

sarvärtha-çakti-yuktasya deva-devasya cakriëaù |yac cäbhirucitaà näma tat sarvärtheñu yojayet ||

iti viñëu-dharma-dåñöyä sarveñäm eva bhagavan-nämnäà niraìkuça-mahimatve sati samähåtänäm uccäraëam api nänärthakaà saàskära-pracaya-hetutväd ekasyaivoccärära-pracayavad iti näma-kaumudé-kärair aìgékåtam | tathä samähåta-sahasra-näma-trir-ävåtti-çakteù kåñëa-nämoccäraëa-vaçyaà mantavyam | atra devadevasya yad abhirucitaà priyaà näma tat sarvärtheñu yojayed ity api kecid vyäcakñate | yathä hareù priyeëa govinda-nämnä nihatäni sadyaù iti |

nanu båhat-sahasra-näma-stotraà nityam eva paöhantéà devéà prati sahasra-näma-tat-tulyaà räma-näma varänane ity ädy-upapattyä räma-nämnaiva sahasra-näma-phalaà bhavatéti bodhayan çré-mahädevas tat-sahasra-nämäntargata-kåñëa-nämnäm api gauëatvaà bodhayati | tarhi kathaà brahmäëòa-vacanam aviruddhaà bhavati | ucyate prastutasya båhat-sahasra-näma-stotrasyaivaikayä våttyä yat phalaà tad bhavatéti räma-nämni prauòhiù | kåñëa-nämni tu dvigäva-sambhavät sahasra-nämnäm iti bahu-vacanät tädåçänäà bahünäà sahasra-näma-stoträëäà trir-ävåttyä tu yat phalaà tad bhavatéti tato’pi mahaté prauòhiù | ata eva tatra

samasta-japa-yajïänäà phaladaà päpa-näçanam | çåëu devi pravakñyämi nämnäm añöottaraà çatam ||

ity uktvä anyeñäm api japänäà vedädy-uktänäà phalam antarbhävitam | tataç ca prauìhyädhikyäd uttarasya pürvasmäd balavattve sati pürvasya mahimäpi tad-aviruddha eva vyäkhyeyaù | tadä hi yadyapy evam eva çré-kåñëavat tan-nämno’pi sarvataù çakti-pürëatayä sarveñäm api nämnäm avayavitvam eva tathäpi avayava-sädhäraëyena phalaà bhavet | yathä säkñän-mukter api dätuù çré-viñëor ädhänasya yajïäìgatvena kriyamäëasya svarga-mätra-pradatvam | yathä vä veda-japatas tad-antargata-bhagavan-mantreëäpi na brahma-lokädhika-phala-präptiù | yathätraiva tävat kevalaà räma-nämaiva sakåd vadato’pi båhat-sahasra-näma-phalam antarbhüta-räma-nämaikona-sahasra-nämakaà sampürëam | båhat-sahasra-nämäpi paöhato båhat-sahasra-näma-phalaà na tv adhikam ekona-sahasra-näma-phalam iti | ata eva sädhäraëänäà keçavädi-nämnäpi tadéyatä-vailakñaëyenägåhyamäëänäm avatäräntara-näma-sädhäraëa-phalam eva jïeyam | näma-kaumudyäà tu sarvänartha-kñaya eva jïänäjïäna-viçeño niñiddhaù na tu premädi-phala-täratamye | tad evaà kåñëa-nämnaù sädhäraëa-phala-dattve sati—sahasra-nämabhis tulyaà räma-näma varänana ity api yuktam uktam | vastutas tv evaà sarvävatärävatäriëäm abhyaù çré-kåñëa-nämno’bhyadhikaà phalaà svayaà bhagavattvät tasya |

nanu yathä darça-paurëamäsyädy-aìga-bhütayä pürëähütyä sarvän kämän aväpnoti ity ädäv arthavädatvaà tathaivätrobhayaträpi bhaviñyatéti cet, na | båhat-sahasra-näma-stotraà paöhitvaiva bhojana-käriëéà devéà prati räma-nämaiva sakåt kértayitvä kåta-kåtyä saté mayä saha bhuìkñveti säkñäd-bhojane çré-mahädevena pravartanät | kåñë-nämni tu tathärtha-vädatvaà dürotsäritam eveti || [End sarva-saàvädiné]

-sarva saàvädiné—- - - - - -atha éçvaraù sarva bhütänäm ity ädi çré gétä padya | — ñaöke vyäkhyänäntaram eva vyäkhyeyam tathä hi atra kaçcid vadati

- -éçvaraù sarva bhütänäm ity ädau sarva evedam éçvara iti bhävena yad, - | - bhajanaà tatra jïänäàça sparçaù iha tu manmanä bhavetyädi çuddhaiva

| bhaktir upadiñöety ata eva sarvaguhyatmatvam kià vä pürveëa väkyena parokñatayaiveçvaram uddiçyäpareëa tam eväparokñatayä nirdiñöavän ity

| —-ata eva na ca vaktavayam pürvam api

man-manä bhava mad-bhakto mad-yäjé mäà namaskuru |mäm evaiñyasi yuktvaivam ätmänaà matparäyaëaù || [gétä 9.34]

- | ity ädibhiù çuddha bhajanasyoktatvät tathäpi ’ adhiyajïo ham evätra dehe- deha bhåtäà varaù [ . 8.4] | gétä ity ädau ca svasyäntaryämitvena coktatvät- - | sarva guhyatamatva guhyataratvayor anupapattir iti yad yad eva pürvaà

| — sämänyatayoktaà tasyaivänte vivicya nirdiñöatvät ucyate na tävad- | - -bhajana täratamyam atra bhajanéya täratamyasyäpi sambhave gauëa- - | mukhya nyäyena bhajanéya evärtha sampratéteù mukhyatvaà ca tasya

phalam ata upapatter [ . . 3.2.29] | - ve sü iti nyäyena viçeñatas tu tac chabdena - - - na svayam eva tad rüpa iti mac chabdena svayam evaitad rüpa iti ca

- bhedasya vidyamänatvät upadeça dvaye nijenaudäsényenäveçena ca | - - - -liìgenäpürëatvopalambhanät phala bheda vyapadeçenaiva käreëa ca tad

| - | arthasyaiva puñöatvät säkñäd eva bhajanéya täratamyam upalabhyate - - | vastutas tu sarva bhävenety asya sarvendriya pravaëatayety evärthaù

- - - - - -gauëa mukhya nyäyenaiva jïäna miçrasya sarvätmatä bhävanä lakñaëa- | bhajana rüpärthasya bädhitatvät

- - | sthänaà präpsyasi çäçvatam iti loka viçeña präpter eva nirdiñöatvät tasmän - | na ca bhajanävåtti täratamyävakäçaù na ca bhajanéyasyaiva

| parokñäparokñatayä nirdeçayos täratamyam tadaiva tayä - - | präcénayärväcénayä cänayä gati kriyayä saìkoca våttir iyaà kalpanéyä yady

, -antaryämiëaù sakäçäd anyä parävasthä na çrüyate çästre çrüyate tu tad , ’ | avasthätaù parä tato pi parä ca sarvatra atraiva tävat sädhibhütädhidaivaà

[ . 7.30] - | mäà cädhiyajïaà ca ye viduù gétä ity ädau bheda vyapadeçät tatra- ’ saha yukte pradhäne [ .pä 2.3.17] - iti smaraëenädhiyajïasyäntar yämiëaù

- - - sahärtha tåtéyäntatayä labdha samäsa padasya svasmäd apradhänatvoktes - | tataù paratvaà çré kåñëasya vyaktam eva ’ adhiyajïo ham evätra [ . 8.4] gétä

| ity ädau ca tad eva vyajyate - eña vai bhagavän droëaù prajä rüpeëa vartate[ . . 1.7.45] | - - -bhä pu itivat tasmäd bhajanéya täratamya vivakñayaivopadeça

| [ . . 7.16.1] täratamyaà siddham eña tu vätivadati yaù satyenätivadati chä u

- itivat yaù satyena brahmaëaiva pratipädya bhütena sarvaà vädinam | atikramya vadati eña eva sarvam atikramya vadatéty arthaù tad evam arthe

- - - -sati yathä tatra vädasyätiçäyitä liìgena nämädi präëa paryantäni tat - prakaraëa uttarottara bhümatayopadiñöäny api sarväëi vastüny atikramya brahmaëa eva bhümatvaà sädhyate tadvad aträpy upadeçädhikyena

| - ’ pratipädyädhikyam iti ataù çré kåñëasyaivädhikyam ity ante py uktam iti dik | [ -end sarva saàvädiné]

[ - : sarva saàvädiné - - - - -atha çåëu närada pravakñyäméty ädi caraëa cihna pratipädaka- - | pädma vacanäntaà ädi çabdäd etäny api padyäni jïeyäni

|madhye dhvajä tu vijïeyä padmaà tryäìgulam änataù - ||vajraà vai dakñiëe pärçve aìkuço vai tad agrataù

’ - |yavo py aìguñöha müle syät svastikaà yatra kutracit ||ädià caraëam ärabhya yävad vai madhyamä sthitä

- - |tävad vai cordhva rekhä ca kathitä pädma saàjïake- ||añöa koëaà tu bho vatsa mänaà cäñöäìgulaiç ca tat

|nirdiñöaà dakñiëe päde ity ähur munayaù kila ||evaà pädasya cihnäni täny eva vaiñëavottama

- |dakñiëetara sthänäni saàvadäméha sämpratam- ||caturaìgula mänena tv aìgulénäà samépataù

- |indra cäpaà tato vidyäd anyatra na bhavet kvacit - ||trikoëaà madhya nirdiñöaà kalaso yatra kutracit

- - |añöäìgula pramäëena tad bhaved ardha candrakam- - ||ardha candra samäkäraà nirdiñöaà tasya suvrata

bindur vai matsya-cihnaà ca ädyante vai nirüpitam |goñpadaà teñu vijïeyam ädyäìgula-pramäëataù || ity ädi |

- —tad agre ca - |ñoòaçaà tu tathä cihnaà çåëu devarñi sattama

- - |jambü phala samäkäraà dåçyate yatra kutracit ’ || tac cihnaà ñoòaçaà proktam ity ähur munayo naghäù |iti

- - - | atra vaiñëavottamety ädikaà çré närada sambodhanam yadä kadeti yadä kadäcid | - - evety arthaù madhyamä pärñëi paryantayoù samadeço madhyas tatra dhvajä

| - - | - - - dhvajaù try aìgula mänataù pädägre try aìgula pramäëa deçaà parityajyety | - - - arthaù padyasyädho dhvajaà dhatte sarvänartha jaya dhvajam iti skända saàvädät

|

- atra kutracit parita ity arthaù ädim aìguñöha tarjané sandhim ärabhya madhyamä - - | yävat tävad ürdhva rekhä vyavasthitä pädma saàjïake puräëe kathitety arthaù

- - añöäìgulair mänaà tad iti madhyamäìguly agräd añöäìgula mänaà parityajyety

| | arthaù tävad vistäratvena vyäkhyäyäà sthänäsamäveçaù ata eva pürvam api | | - - tathä vyäkhyätam evam uttaraträpi jïeyam indra cäpaà trikoëärdha candrakäëi

’ - | | - | kramäd adho adhobhäga sthänäni anyatreti çré kåñëäd anyatrety arthaù bindur | - - | - ambaraà ädau caraëasyädideça tad aìgula samépe binduù ante pärñëi deçe

- - | - | matsya cihnaà ñoòaça cihnam ubhayor api jïeyam dakñiëädy aniyamenoktatvät atra dakñiëäìguñöhädhaç cakraà vämäìguñöhädhas tan mukhaà daraà ca

| - ’ | - -skändoktänusäreëa te hi çré kåñëe py anyatra çrüyate yathä ädi värähe mathurä- —maëòala mähätmye

- |yatra kåñëena saàkérëaà kréòitaà ca yathä sukham- - || cakräìkita padä tena sthäne brahma maye çubhe | iti

- -çré gopäla täpanyäà—- - - çaìkha dhvajätapatrais tu cihnitaà ca pada dvayam [ . . . go tä u2.62] | | iti ätapatram idaà cakrädhastäj jïeyam dakñiëasya prädhänyät tatraiva

- | - - - -sthäna samäveçäc ca aìguli parimäëa mätra dairghyäc caturdaçäàçena tad | | - vistärät ñañöhäàçena jïeyam anyatra dairghye caturdaçäìguli parimäëatvena

- - | [vistäre ñaò aìguli parimäëatvena prasiddher iti -end sarva saàvädiné]

[sarva-saàvädiné—atha dvi-navatitama-väkyänantaraà nityatva-prakaraëe "çästränarthakyam" ity asyänantaram idaà vivecanéyam | nanu bäläturädy-upacchandana-väkyavat taj-jïäna-mätreëäpi puruñärtha-siddhir dåçyate | tato närthäntara-sad-bhäve tat-smäraka-väkyaà käraëam | kintu prathamatas tad-abhirucite tadäném asaty api vastu-viçeñe tadéya-hita-vastv-antara-cittävatäräya bälädén iva mäträdi-väkyaà sa-guëa-viçeñe sädhakän pravartayati çästram | paçcäd yathä sva-hite krameëa svayam eva pravartante bälädayas tathä balavac chästräntaraà dåñövä nirguëe vä nitya-präkaöya-vaikuëöha-nätha-lakñaëa-guëe vä pravartasyanta iti | tan na | ananta-guëa-rüpädi-vaibhava-nityäspadatvät | tad-rüpeëävasthitir näsambhaviteti | yad gataà bhavac ca bhaviñyac ca [bå.ä.u. 3.8.3] iti çruteù |

sambhävitäyäà tu tasyäm avatära-väkyaà cävatärasya prapaïca-gata-tadéya-prakäça-mätra-lakñaëatvät | näräyaëädénäà ca tatraivävatäre praveça-mätra-vivakñäto na virudhyate | kià cottara-mémäàsäyäà tat-tad-upäsanä-çästroktä yä yä mürtis tadvaté eva devatä iti siddhänta-grahaù | tataç ca taà péöhagaà ye tu yajanti dhéräs teñäà sukhaà çäçvataà netareñäm [go.tä.u. 1.20] ity ädikä gopäla-täpany-upaniñadi yenäyathärthä manyate tasya tu mahad eva sähasam | atra ca çäçvata-sukha-phala-präpti-çravaëät tat-péöhasya yajanaà vinä jïänam ayaà jïänät mokña iti çruteù | tatraiva ghorä iti viçeñaëät bäläturavad bhävas teñäà düra evotsäritaù | netareñäm iti nirdhäraëe tad-yajanasya paramparä-hetutvam api niñidhyate | ata eva näma brahmety upäséta [chä.u. 7.1.5] itivad aträropo’pi na mantavyaù | tasmäd ärädhana-väkyena tasya nityatvaà sidhyaty eva

svädhyäyädiñöa-devatä-samprayoga iti smaraëaà cätropañöambhakam iti | [end sarva-saàvädiné]

[sarva-saàvädiné: trailokya-saàmohana-tantra-vacanänantaraà caivaà vyäkhyeyam | yadi vä çré-kåñëädénäà svayaà-bhagavattvädikam ananusandhäyaiva praläpibhir upäsanänusäreëänyadäpi kaçcin müla-bhüta-bhagavän tad-rüpeëopäsakebhyo darçanaà dadätéti mantavyam | tathäpi çruty-ädi-prasiddhänäà tat-tad-upäsanä-pravähäëäà

svayaà samuttérya sudustaraà dyumanbhavärëavaà bhémam adabhra-sauhådäù |bhavat-padämbhoruha-nävam atra tenidhäya yätäù sad-anugraho bhavän || [bhä.pu. 10.2.31]

ity anusäreëävicchinna-sampradäyatvenädi-siddhatvät anantatvät keñäàcit tac-caraëäravindaika-sevä-mätra-puruñärthänäà ye yathä mäà prapadyante [gétä. 4.11] iti nyäyena nitya-tad-ekopalabdhatvät çré-bhagavataù sarvadaiva tat-tad-rüpeëävasthitir gamyate eva | ata eva bhagavat-padämbhoruha-nävamätra te nidhäyety uktam | tad etäm api paripäöéà paçcäd vidhäyäha | [end SS.]

[sarva-saàvädiné: taträvatérëaù çré-bhagavän tatra iha çré-mathurä-maëòale | taträpi aöavyäà çré-våndävane taträpi çré-gokule | kathambhütaà janma ? gokula-väsinäà madhye api katamasya yasya kasyäpy aìghri-rajasäbhiñeko yasmin tat | End SS.]

[sarva-saàvädiné: ity atra rätä dätä tva tvattaù | ayat itas tato gacchat | End SS.]

[sarva-saàvädiné:—-antar-gåha-gatäù käçcid gopyo’labdha-vinirgamäù |kåñëaà tad-bhävanäyuktä dadhyur mélita-locanäù ||duùsaha-preñöha-viraha-tévratäpa-dhutäçubhäù |dhyänapräptäcyutäçleña-nirvåtyä kñéëamaìgaläù ||tam eva paramätmänaà jära-buddhyäpi saìgatäù |jahur guëamayaà dehaà sadyaù prakñéëa-bandhanäù ||räjoväca—-kåñëaà viduù paraà käntaà na tu brahmatayä mune |guëa-pravähoparamas täsäà guëa-dhiyäà katham ||çré-çuka uväca—-uktaà purastäd etat te caidyaù siddhià yathä gataù |dviñann api håñékeçaà kim utädhokñaja-priyäù ||nèëäà niùçreyasärthäya vyaktir bhagavato nåpa |avyayasyäprameyasya nirguëasya guëätmanaù ||

kämaà krodhaà bhayaà sneham aikyaà sauhådam eva ca |nityaà harau vidadhato yänti tan-mayatäà hi te ||na caivaà vismayaù käryo bhavatä bhagavaty aje |yogeçvareçvare kåñëe yata etad vimucyate || [10.29.9-16] End SS addition.]