Saraj&Matka · 5 Contents Why the guidebook on the municipality of Saraj and Matka Canyon was created? 10 How did the Saraj settlement got its name?

1

Implementers of the sub-projects:

Local and Regional Competitiveness ProjectThis project is founded by the European Union

Active TourismGuide Book

Saraj&MatkaСарај&МаткаВодич за активен туризам

Saraji&MatkaCiceron për turizëm aktiv

2

3

Saraj&MatkaActive Tourism Guide Book

Сарај&МаткаВодич за активен туризам

Saraji&MatkaCiceron për turizëm aktiv

4

Project: “Development of Tourism in Saraj and Matka”

Partners: Foundation for Development of Education and Culture AlbizCentre for Mountain Development

Production: ZIP ZAP, SkopjeThis publication was produced with the financial support of the European Union. Its contents are the sole responsibility of Foundation for Development of Education and Culture Albiz and Centre for Mountain Development and do not necessarily reflect the views of the European Union.

-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Проект: „Развој на туризмот во Сарај и Матка“

Партнери: Фондација за развој на образование и култура АлбизЦентар за планински развој, Скопје

Продукција: ЗИП ЗАП, СкопјеОвој водич беше изработена со финансиска поддршка на Европската унија. За содржината на овој водич единствено се одговорни Фондацијата за развој на образование и култура Албиз и Центарот за планински развој и таа не мора да ги одразува ставовите на Европската унија.

-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Projekti: “Zhvillimi i turizmit në Saraj dhe Matkë”

Partnerët: Fondacioni për zhvillimin e arsimit dhe kulturës AlbizQendra për zhvillim malor, Shkup

Përgatitja: ZIP ZAP, ShkupKy publikim është përgatitur me mbështetje të Bashkimit Evropian. Përmbajtja e këtij publikimi është përgjegjësi e vetme e Fondacionit për zhvillimin e arsimit dhe kulturës Albiz dhe Qendrës për zhvillim malor, dhe në asnjë mënyrë nuk i reflekton qëndrimet e Bashkimit Evropian.

5

Contents

Why the guidebook on the municipality of Saraj and Matka Canyon was created? 10

How did the Saraj settlement got its name? 20

When was the municipality of Saraj formed administratively? 22

Natural resources 24

Economy 24

Culture 26

Matka Canyon - Uniqueness of Municipality of Saraj 29

Roadside places and facilities in the municipality of Saraj 37

Saraj Sport & Recreation Center 40

Recreational Lake Treska 44

Geographical features and boundaries of the municipality of Saraj and Matka Canyon 52

Climate in the territory of the Municipality of Saraj and Matka Canyon 56

Hydrological features 60

How to get to the lake? 70

Flora and Fauna in the area of Matka Canyon 83

The beginnings of mountain tourism 96

Let your new travel destination be the mountains in Matka Canyon! 100

Matka hiking and mountainee ring trails 106

Restaurants and hotels 156

Travel agencies 156

6

Содржина

Зошто е создадена книгата водич за општина Сарај и Кањон Матка? 12

Како населбата го добива името Сарај? 20

Кога административно е формирана општина Сарај? 22

Природни ресурси 24

Стопанство 24

Култура 26

Кањон Матка – уникатност на општината Сарај 29

Попатни места и објекти во општина Сарај 37

Спортско-рекреативен центар Сарај 40

Рекреативно езеро Треска 44

Географски карактеристики и граници на општината Сарај и кањонот Матка 52

Климата на територијата на општината Сарај и кањонот Матка 56

Хидролошки карактеристики 60

Како да пристигнете до езерото? 70

Флора и фауна на подрачјето на кањонот Матка 83

Почетоците на планинскиот туризам 96

Вашата нова дестинација за патување нека бидат планините во кањонот Матка! 100

Патеки за пешачење и планинарење на Матка 106

Ресторани и хотели 157

Туристички агенции 157

7

Përmbаjtjа

Përse është përpiluar libri – ciceron për komunën e Sarajit dhe Kanionin Matka? 12

Si e mori vendbanimi emrin Saraj? 20

Kur është themeluar administrativisht komuna e Sarajit? 22

Burimet natyrore 24

Ekonomia 24

Kultura 26

Kanioni Matka – Veçanti e komunës së Sarajit 29

Vende dhe objekte rrugore në komunën e Sarajit 37

Qendra rekreative sportive Saraj 40

Liqeni rekreativ Treska 44

Veçoritë gjeografike dhe kujfijtë e komunës së Sarajit dhe Kanionit Matka 52

Klima në territorin e komunës së Sarajit dhe Kanionit Matka 56

Veçoritë hidrologjike 60

Si të arrini te liqeni? 70

Flora dhe fauna në zonën e Kanionit Matka 83

Fillimet e turizmit malor 96

Destinacioni juaj i ri për udhëtim le të jenë malet në Kanionin Matka! 100

Shtigjet për ecje dhe bjeshkatari në Matkë 106

Restorante dhe hotele 158

Agjencitë turistike 158

8

Nothing is more valuable to study than natureNikola Tesla

Ништо не е повредно за проучување од природатаНикола Тесла

Asg jë nuk është më e vlefshme se sa të mësuarit nga natyraNikola Tesla

9

10

Whу thе guidеbооk оn thе municiраlitу of Saraj and Matka

Саnуоn wаs crеаtеd?

11

Because the Matka Canyon in the municipality of Saraj has invaluable natural, tourist, social, economic, historical, spiritual, recreational and educational significance for the development of the city of Skopje and the whole country, which in the long term aims to become a perma-nent attractive destination on the world map.

Because the Matka Canyon in the municipality of Saraj is a nature that has been writing its pages for a very long time in history, pages that have a lot of content to meet people with different affinities and needs.

Pages that the Albiz Foundation for Education and Culture Develop-ment and the Center for Mountain Development will translate into written pages accessible to you who have arrived in Skopje, but also to those who are far away from Skopje and the Republic of North Macedonia and will stimulate your need with your presence to be-come a part of the pages that this wonderful nature prints.

Knоwing the раst аnd рlаces оn Eаrth is а decоrаtiоn аnd fооd fоr the humаn mind.

Leоnаrdо Dа Vinci

Nаture is the оnly bооk thаt оffers а lоt оf cоn-tent оn its раges. J. V. Gоethe

12

Зошто e cоздадeна книгата водич за општина Сараj и Kањон Матка?Затоа што кањонот Матка во општината Сарај има непроценливо природно туристичко, социјално, економско, историско, духовно, ре креативно и образовно значење за развој на градот Скопје и целата држава, која долгорочно цели да стане постојана атрактивна дестинација на туристичката мапа на светот.

Затоа што кањонот Матка во општина Сарај претставува природа која ги испишува своите страници многу долго во историјата, стра-ници кои имаат многу содржини за осознавање од луѓе со различни афинитети и потреби.

Страници кои Фондацијата за развој на образование и култура Ал биз и Центарот за планински развој ќе ги претворат во пишани страници достапни за вас кои пристигнавте во Скопје, но и за вас кои сте далеку од Скопје и од Република Северна Македонија и ќе ја поттикнат вашата потреба со вашето присуство да станете дел од страниците што ги испишува оваа чудесна природа.

Познавањeто на минатото и мecта

на зeмjата e yкраc и храна за

човeчкиот yм.Лeонардо да Винчи

Природата e eдинcтвeна книга коjа на cвоитe cтраници нyди многy cодржини.

J. В. Гeтe

13

Sepse kanioni Matka në komunën e Sarajit ka rëndësi të paçmueshme natyrore, turistike, sociale, ekonomike, historike, shpirtërore, rekreative dhe arsimore për zh-villimin e qytetit të Shkupit dhe tërë shtetin, e që ka qëllim afatgjatë të bëhet destinacion i përhershëm tërheqës i hartës turistike të botës.

Sepse kanioni Matka në komunën e Sarajit paraqet natyrë që i shkruan faqet e saj shumë gjatë në histo-ri, faqe që kanë shumë përmbajtje për vetëdijësimin e njerëzve me prirje dhe nevoja të ndryshme.

Faqe të cilat Fondi i Zhvillimit të Arsimit dhe Kulturës Albiz dhe Qendra e Zhvillimit Malor do t’i shndërrojnë në faqe të shkruara të disponueshme për ju të cilët arritët në Shkup, por edhe për ju që jeni largë Shkupit dhe Republikës së Maqedonisë së Veriut dhe do ta nx-itin nevojnë tuaj që me praninë tuaj të bëjeni pjesë e faqeve që i shkruan kjo natyrë e habitshme.

Përse është рërрiluаr libri – cicerоn рër kоmunën e Sаrаjit dhe Kаniоnin Маtkа?

Njоhjа e të kаluаrës dhe ven-deve është stоli dhe ushqim i mendjes së njeriut.

Leоnаrdо dа Vinçi

Nаtyrа është libri i vetëm që në fаqet e tij оfrоn shumë рërmbаjtje.

J.V. Gëte

14

15

16

Contents of the guidеbооk fоr thе

municiраlitу оf Sаrај аnd Маtkа Саnуоn!

In front of you is a book with informative content about:• the administrative organization of the municipality of Saraj

• how to get to the municipality of Saraj

• the geographical features and boundaries of the munici-pality of Saraj and Matka Canyon

• geological features and relief of Saraj Municipality and Matka Canyon

• the climate of the municipality area and Matka Canyon

• hydrological characteristics of Matka Canyon

• biodiversity of Matka Canyon

• description of hiking trails in the territory of the municipal-ity and Matka Canyon

• climbing the rocks of Matka

We will inform and guide you through one of the ten munic-ipalities of the city of Skopje, a city inhabited since 4000 BC.

In the documents Skopje was first mentioned by Claudius Ptol-emy under the ancient name Skupi which denotes a hut, eaves, a shelter.

In the Ottoman Empire Skopje acquired oriental characteris-tics, developed as an important craft and trade center, and several caravanserais were built to accommodate traveling traders.

17

Пред вас е книга со информативна содржина за:• административната организација на општината Сарај;

• како да стигнете до општината Сарај;

• геграфските карактеристики и граници на општината Са-рај и кањонот Матка;

• геолошки карактеристики и релјеф на општината сарај и кањонот Матка;

• климата на подрачјето на општината и кањонот Матка;

• хидролошки карактеристики на кањонот Матка;

• биолошка разновидност на кањонот Матка;

• опис на патеките за пешачење на територијата на општи-ната и кањонот Матка;

• качување по карпите на Матка.

Ќе ве информираме и ќе ве водиме низ една од десетте општини на градот Скопје, град населен уште од 4000 години п.н.е.

Во документи Скопје за првпат се споменува од Клавидиј Птоломеј под древното име Скупи кое означува колиба, стреа, засолниште.

Во Отоманското царство Скопје добива ориентални карак-теристики, се развива како значаен занаетчиски и трговски центар и за сместување на трговците биле подигнати повеќе караван-сараи.

Содржина на книгата водич за општина Сараj и Kањон Матка

18

19

Para jush është libri me përmbajtje informuese për:• organizimin administrativ të komunës së Sarajit

• si të arrihet te komuna e Sarajit

• veçoritë gjeografike dhe kufijtë e komunës së Sarajit dhe Kanionit Matka

• veçoritë gjeologjike dhe relievi i komunës së Sarajit dhe Kanionit Matka

• klima në territorin e komunës dhe Kanionin Matka

• veçoritë hidrologjike të Kanionit Matka

• llojshmëria biologjike e Kanionit Matka

• përshkrimi i shtigjeve për ecje në territorin e komunës dhe në Kanionin Matka

• ngjitje në shkëmbinjtë e Matkës.

Do t’ju informojmë dhe do t’ju udhëheqim nëpër një nga dhjetë komunat e qytetit të Shkupit, qytet i banueshëm qysh nga viti 4000 p.e.s.

Në dokumente Shkupi përmendet për herë të parë nga Klavidij Ptolomej me emrin e lashtë Skupi që nënkupton bun, kasolle, srehë.

Në perandorinë Otomane Shkupi merr veçori orientale, zhvil-lohet si qendër e rëndësishme zejtare dhe tregtare dhe për strehimin e tregtarëve janë ngritu më shumë karvane - saraje.

Përmbаjtjа e librit – Сicerоn рër kоmunën e Sаrаjit dhe Kаniоnin Маtkа!

20

The settlement got its name Saraj (serai) after the donor of Hussain Shah Pasha Mosque. He built the mosque in his court, which the people called Hussain’s serai. The organized form of administrative government in the municipality of Saraj dates from the time of the Ottoman Empire. At that time the administrative organi-zational authority was Sanjak. The seat of the administration of Sanjak Kar Lili was in Saraj between the two rivers Vardar and Treska (remnants of former walls are located next to the boiler room of the former Saraj Hotel).

Името Сарај населбата го добива по ктиторот на Хусеин-Шах џамијата. Џамијата ја изградил во неговиот дворец кој народот го нарекувал Сарајот на Хусеин. Организираната форма на административната власт во општина Са рај датира од времето на Отоманската Им перија. Во тоа време административната ор ганизациска власт бил Санџакот. Седиш-те то на администрацијата на Санџакот Кар Лили била во Сарај во делот меѓу двете ре ки Вардар и Треска (остаток од делови на по-ра нешен ѕид се наоѓаат до котларницата на поренешниот хотел Сарај).

Hоw did thе Sаrај sеttlеmеnt gоt

its nаmе?Kако наceлбата го добива имeто Сараj?

21

Emrin Saraj vendbanimi e merr sipas theme-luesit të xhamisë Husein – Shah. Xhaminë e ndërtoi në oborrin e tij që populli e quajti Saraji i Huseinit. Forma organizative e pushte-tit administrativ në komunën e Sarajit daton nga koha e perandorisë Otomane. Në atë kohë pushteti organizativ administrativ ishte Sanx-haku. Selia e administratës së Sanxhakut Kar Lili ishte në saraj në pjesën ndërmjet dy lu-menjve, Vardarit e Treskës (mbetje e pjesëve të ish-murit gjenden te kazani i ish-Hotel Sa-rajit).

Si e mоri vendbаnimi emrin Sаrаj?

22

The municipality of Saraj was established by the Law on Territorial Division on 13 December 1996. Until 1996, the municipality of Saraj was an integral part of the municipality of Karpos and for a short period an integral part of the municipality of Gjorce Petrov. At that time the neighborhood self-government units were forms of local administration.

Today it covers an area of 241 km2 and is the largest municipality with 26 settlements Gor-na Arnakija, Dolna Arnakija, Bojane, Bukovic, Dvorce, Glumovo, Grcec, Gorno Svilare, Dolno Svilare, Radusa, Rasce, Kopanica, Krusopek, Kondovo, Semeniste, Saraj, Gorno Ljubin, Dolen Ljubin, Cajlane, Panicare, Raovic, Gorna Matka, Dolna Matka, Sisevo, Laskarce and Loka.

The municipality of Saraj is a large rural mu-nicipality whose territory is characterized by lowland areas and arable land where a larger percentage of the population of the munici-pality is engaged in livestock and agriculture producing healthy and organic food.

Saraj is a multiethnic municipality and differ-ent ethnicities live here.

Општината Сарај е формирана со законот за територијална поделба на 13 декември 1996 година. До 1996 г., општината Сарај била со-ставен дел на општината Карпош и еден кра-ток период составен дел на општината Ѓорче Петров. Во тоа време форми на власт биле месните заедници.

Денес се простира на територија од 241 км2 и е најголема општина со 26 населени места - Горна Арнакија, Долна Арнакија, Бојане, Бу-ковиќ, Дворце, Глумово, Грчец, Горно Свиларе, Долно Свиларе, Радуша, Рашче, Копаница, Кру шопек, Кондово, Семениште, Сарај, Горно Љу бин, Долно Љубин, Чајлане, Паничаре, Ра о -виќ, Горна Матка, Долна Матка, Шишево, Лас-карце и Лока.

Општината Сарај претставува голема рурална општина чија територија се карактеризира со рамничарски области и со обработливо зем јиште на кое поголем процент од жи те-лите на општината се занимаваат со сто чар-ство и земјоделство произведувајќи здрава и органска храна.

Сарај е мултиетничка општина и во неа жи-веат различни етникуми.

Whеn wаs thе municiраlitу оf

Saraj formed аdministrаtivеlу?

Kога админиcтративно e формирана општина Сараj?

23

Komuna e Sarajit është themeluar me Ligjin e Ndarjes Territoriale, të datës 13 dhjetor 1996. Deri më 1996, komuna e Sarajit ishte pjesë përbërëse e komunës së Karposhit dhe në një periudhë të shkurtë pjesë përbërëse e komunës Gjorçe Petrov. Në atë kohë forma të qeverisjes ishin bashkësitë lokale.

Sot shtrihet në një territor prej 241 km2 dhe është komuna më e madhe me 26 bashkësi lokkale, Anarkia e epërme, Anarkia e Poshtme, Bojana, Bukoviqi, Dvorca, Gllumova, Gërçeci, Svillarja e epërme, Svillarja e Poshtme, Radu-sha, Rashçja, Kopanica, Krushopeku, Kondova, Semenishti, Saraji, Lubina e Epërme, Lubina e Poshtme, Çajlani, paniçari, Raoviqi, Matka e Epërme, Matka e Poshtme, Shisheva, Llaskarca dhe Lloka.

Komuna e Sarajit paraqet një komunë të mad-he rurale territori i së cilës karakterizohet me zona të sheshta dhe tokë punuese ku përqind-ja më e madhe e banorëve të komunës mer-ren me blegtori dhe bujqësi, duke prodhuar ushqim të shëndetshëm dhe organik.

Saraji është komunë shumetnike dhe aty jeto-jnë etnitete të ndryshme.

Kur është themeluаr аdministrаtivisht kоmunа e Sаrаjit?

24

Natural resourcesAt 17 km from Skopje, on the road to Tetovo is the Matka Canyon along the valley of Treska River and covers an area of 0.25 km2 with a total volume of 3.5 million m3 of water. In the vicinity of the canyon there are many caves that are protected by law. Some are as old as 6 million years. The most beautiful are the caves Vrelo, Kristalna and Ubava which are open for tourist visits. Lake Matka, on the other hand, is the oldest artificial lake in Macedonia, whose reservoir was built way back in 1938. A small part of the Vodno Park belongs to the territory of the municipality of Saraj. Other resources to mention are the Saraj Sports and Recreation Center and Lake Treska Recreation Center.

EcоnоmуDue to its geographical location, natural resources, culture and tradition, as well as existing facilities, the population generates income mainly from agriculture and livestock (breeding sheep, goats, and cows). Ara-ble plots cover 35% of total agricultural land; 25% are pastures, and the rest are forests. Several SMEs are engaged in construction, public transport, freight and public transport, timber and food industries (mainly meat processing).

Природни рecyрcиНа 17 км од Скопје, на патот кон Тетово, се наоѓа кањонот Матка по долината на реката Треска и зафаќа површина од 0,25 км2 со вкупна зафатнина од 3,5 милиони м3 вода. Во околината на кањонот се наоѓаат многу пештери кои се заштитени со закон. Некои од нив се стари и по 6 милиони години. За најубави се сметаат пештерите Врело, Кристална и Убава кои се отворени за туристички посети. Езе-рото Матка пак е најстарото вештачко езеро во Ма кедонија, чијашто акумулација е изградена во 1938 година. Мал дел од паркот Водно припаѓа на те риторијата на општина Сарај. Други ресурси кои би ги споменале се Спортско-рекреативниот центар Сарај и Рекреативниот центар Езеро Треска.

СтопанcтвоЗаради географската положба, природните ресур-си, културата и традицијата, како и постојните ка-па цитети, населението остварува приходи главно од земјоделство и сточарство (одгледување овци, кози и крави). Обработливите парцели се протегаат на 35% од вкупното земјоделско земјиште, 25% се под пасишта, а остатокот е под шуми. Неколку ма-ли и средни претпријатија се занимаваат со гра-дежништво, јавен превоз, превоз на стоки и јавен транспорт, дрвна, како и прехранбена индустрија (главно преработка на месо).

25

Вurimet nаtyrоre17 kilometër nga Shkupi, në udhën drejt Tetovës gjendet kanioni Matka përgjatë luginës së lu-mit Treska dhe përfshinë sipërfaqe prej 0,25 km2 me vëllim të përgjithshëm prej 3,5 milionë m3 ujë. Rreth kanionit gjenden shumë shpella që mbrohen me ligj. Disa nga ato janë të vjetra deri gjashtë milionë vite. Si më të bukra kon-siderohen shpellat e Vrellës, Kristalore dhe e Bukur që janë të hapura për vizita turistike. Liqeni Matka megjithatë është liqeni më i vjetër artificial në Maqedoni, akumulacioni i të cilës është ndërtuar në vitin 1938. Një pjesë e vogël e parkut Vondo i takon territorit të ko-munës së Sarajit. Burime tjera që do t’i kishim përmendur janë qendra sportive-rekreative Saraji dhe qendra rekreative Liqeni Treska.

EkоnоmiаPër shkak të pozitës gjeografike, burimeve natyrore, kulturës dhe traditës, si dhe kapac-iteteve ekzistuese, popullsia realizon tël ar-dhura kryesisht nga bujqësia dhe blegtoria (kujdesi për dhentë, dhitë dhe lopët). Parcelat punuese shtrihen deri 35% e tokës së përg-jithshme bujqësore, 25% janë kullota, kurse pjesa tjetër janë pyje. Disa ndërmajre të vogla dhe të mesme merren me ndërtimtari, transport publik, transport të mallrave dhe transport publik, industri druri dhe ushqimore (kryesisht përpunimi i mishit).

26

CultureIn the municipality of Saraj, in addition to the natural heri-tage, the cultural heritage is equally promoted. In order to get to know the local folklore and present the folklore of other nations, at Saraj Square, traditionally every year, on 1-2 May, the two-day International Folk Festival “Saraj Fest” is organized by the Cultural and Arts Association “Drita e Drvenit”.

Also in May-June, at the square in the Saraj settlement, the traditional three-day folk festival “Shkupi Folk Fest” is held, organized by the Cultural and Arts Association “Shqiponja”. It is an event featuring local folk music and traditional folk costume to introduce younger generations to their own folklore. We believe that these events will be of interest to you as well, as they are an excellent opportunity to learn about the customs and tradition of folk art of a country.

----------------------------------------------------------------

Administrative center of the municipality: Saraj settlement

Population: There are 35,408 inhabitants in the municipality. In the center of the municipality live 5,232 inhabitants and the rest live in local villages.

Address: Str. “Rekreativen centar”, b.b.

E-mail: [email protected]

Website of the municipality: www.saraj.gov.mk

Public Relations Officer: Miranda Rameti


27

KyлтyраВо општината Сарај, освен природното наследство, по-д ед накво се негува и културното наследство. Со цел подобро запознавање на домашниот фолклор и прет-ставување на фолклорот на другите народи, на плош-та дот во населбата Сарај традиционално секоја година, на 1 и 2 мај се одржува дводневниот Меѓународен фол-к лорен фестивал „Сарај фест“, кој е организиран од КУД „Дрита е Дрвенит“.

Во месеците мај-јуни исто така на плоштадот во на-сел бата Сарај се одржува традиционалниот тридневен фолклорен фестивал „Шкупи фолк фест“, организиран од КУД „Шќипоња“, настан каде се презентира домашната фолклорна музика и традиционалната носија со цел помладите генерации подобро да го запознаат соп стве-ниот фолклор. Веруваме дека овие настани и кај вас ќе предизвикаат интерес, бидејќи се одлична можност за запознавање на обичаите и традицијата на народното творештво на една земја.

----------------------------------------------------------------

Аминистративен центар на општината: Населба Сарај

Популација: Во општината живеат 35.408 жители. Во центарот на општината живеат 5.232 жители, а остатокот живее во селата.

Адреса: ул. „Рекреативен центар“, б.б.

E-пошта: [email protected]

Веб-страница на општината: www.saraj.gov.mk

Овластено лице за односи со јавноста: Миранда Рамети

E-пошта: [email protected]

KulturаNë komunën e Sarajit përpos trashëgimisë natyrore, njël-loj ka kujdes edhe për trashëgiminë kulturore. Me qëllim të njohjes sa më të mirë të folklorit vendor dhe prezan-timit të folklorit të popujve tjerë, në sheshin në lagjen e Sarajit, çdo vit tradicionalisht, më 1-2 maj, mbahet Festivali dyditorë Folkloritk Ndërkombëtarë “Saraj Fest”, që orga-nizohet nga SHKA “Drita e Dërvenit”.

Në muajin maj-qershor gjithashtu në sheshin e lagjes së Sarajit mbahet festivali tradicional treditorë folklorik “Shk-upi Folk Fest”, që organizohet nga SHKA “Shqiponja”. Or-ganizim ku ku prezantohet muzika folklorike vendore dhe veshja tradicionale me qëllim që gjeneratat më të reja ta njohin sa më mirë folklorin e tyre. Besojmë se këto akti-vitete edhe te ju do të shkaktojnë interesim, sepse janë mundësi e shkëlqyer e njohjes së zakoneve dhe traditës së krijimtarisë popullore të një vendi.

----------------------------------------------------------------

Qendra administrative e komunës:Lagjja Saraj

Popullsia: Në komunë jetojnë 35.408 banorë. Në qendër të komunës jetojnë 5.232 banorë, kurse pjesa e mbetur jetojnë në fshatra.

Adrsa: Rr. Qendra rekreative, p. n


Uebfaqja e komunës: www.saraj.gov.mk

Person i autorizuar për marrëdhënie me publikun: Miranda Rameti


28

29

The City of Skopje proclaimed Matka Canyon in 1994 “Protected Area” in category of “Monument of Nature”. The British paper Guardian proclaimed Matka Canyon in 2018 one of the ten most beautiful canyons in Europe

On this piece of land, nature manifests all its power to create unique art of relief forms and shapes, giving us the opportunity to enjoy it and the obligation to deserve and preserve it.

In order to prove that we respect and deserve nature, we need to build a high awareness of the need for a clean environment in which to develop cultural-historical and mountain tourism throughout the Municipality of Saraj and Matka Canyon areas.

The Municipality of Saraj is maximally oriented towards the shaping and fitting of tourist facilities in the natural and historical environment by applying the criteria and standards for environmental protection.

Become part of the environment and respect the principles of nature, respect Saraj and Matka as such.

Saraj and Matka are grateful that you are responsible for keeping our environment clean!

Маtkа Саnуоn - Uniquеnеss оf Мuniciраlitу of Saraj

It is natural for the еnvirоnmеnt tо bе clеаn.

“If yоu keeр the flоwer. yоu will hаve fruit”

оld Arаbic рrоverb

30

Градот Скопје во 1994 година го прогласува кањонот Матка за „,Зашти тено подрачје“ во категоријата „Споменик на природата“.

Гардијан (Guardian) во 2018 година го прогласува кањонот Матка за еден од десетте најубави кањони во Европа.

На ова парче земја природата ја манифестира сета своја моќ за соз-давање уникатна уметност од релјефни форми и облици, давајќи ни можност во неа да уживаме, но и обврска да ја заслужиме и да ја чуваме.

За да докажеме дека ја почитуваме и заслужуваме природата, по-требно е да градиме висока свест за потреба од чиста животна средина, во која ќе се развива културно-историскиот и планинскиот туризам на целата територија на општината Сарај и кањонот Матка.

Општината Сарај максимално е насочена кон обликување и вкло-пување на туристичките објекти во природниот и историрскиот ам-биент, применувајќи ги критериумите и стандардите за заштита на животната средина.

Станете дел од околината и почитувајте ги правилата на природата,

почитувајте ги Сарај и Матка!

Сарај и Матка ви се благодарни за тоа што вие сте одговорни нашата околина

да биде чиста!

Kањон Матка - yникатноcт на општината Сараj

Природно е животната cредина да биде чиcта.

“Aко го зачyваш цвeтот, ќe имаш плод” cтара арапcка поговорка

31

Qyteti i Shkupit më 1994 e shpalli Kanionin Matka si “Zonë e mbrojtur” në kategorinë “Monument i natyrës”.

The Guardian më 2018 e shpalli Kanionin Matka si një nga dhjetë kanionet më të bukura në Evropë.

Në këtë pjesë të tokës natyra e manifeston tërë fuqinë e saj për krijimin e artit të veçantë nga format relievike dhe trajtat, duke na dhënë mundësinë që të kënaqemi, por edhe obligim që ta meritojmë dhe të kujdesemi për të.

Që të tregojmë se e respektojmë dhe e meritojmë natyërn, duhet të ndërtojmë vetëdije të lartë për nevojën e mjedisit jetësor të pastër ku do të zhvillohet turizmi kulturo-historik dhe malor në tërë terri-torin e komunës së Sarajit dhe Kanionit Matka.

Komuna e Sarajit maksimalisht është e përkushtuar drejt formësimit dhe integrimit të objekteve tur-istike në mjedisin natyror dhe historik, duke i zbatuar kriteret dhe standardet e mbrojtjes së mjedisit jetësor.

Bëhuni pjesë e mjedisit dhe respektoni rregullat e natyrës, respektoni Sarajin dhe Matkën

Saraji dhe Matka janë falënderuese për atë që ju jeni përgjegjës që mjedisi jonë të jetë i pastër!

Kаniоni Маtkа – Veçаnti e kоmunës së Sаrаjit

Мјеdisi nаtуrоr dhе јеtësоr të јеtë i раstër.

“Nëse kujdesesh рër lulen dо të keshë fryt”

рrоverbë e vjetër аrаbe

32

33

From Skopje city center, you can reach by car, by bus number 2 (Saraj), 2A (Saraj) 60 (Matka), by bicycle or along the trail from the top of Vodno. You enter the settlement via a bridge on the river Vardar, which is of recent con-struction. On the right you will see the old iron bridge that testifies to a past time, built after World War II in 1945. At the very entrance you will feel the warmth and hospitality of the residents, as well as their desire for work and development through the presence of many companies, shops, restaurants, tea shops. Stop by and visit them to see that you would be kindly welcomed. For a better understanding of local tradition and culture, we recommend tasting traditional food and taking a closer look at the old traditional archi-tecture in one of the oldest traditional restaurants “Oreov Lad”. The real rarity in the restaurant backyard is the organic food field from which traditional Macedonian recipes are prepared in the open kitchen in front of you and served in traditional clay pots. In the yard of the restaurant, there are several ovens that bake homemade bread, pie, lamb on a spit.

Every day the menu includes food of the day, but a favorite recipe of the main chef, who gladly prepares and recommends it, is the traditional pindjur, light food prior to your research activity in Matka Canyon.

On the opposite side is the modern complex “Shopping Center Saraj”. You will find almost everything there: a bank, exchange office, supermarket, phar-macy, clothing and footwear stores, a white goods store, a butcher shop, a children’s playroom, and the “Life” Restaurant, a cuisine that will offer you a rich variety of local products based on Balkan and international recipes.

Moving down the Saraj main street, if you have a craving for dessert, enter the “Fontana” restaurant and look for the traditional dessert trilece; there they prepare it best.

Hоw tо gеt tо Sаrај sеttlеmеnt?

34

Kако да cтигнeтe до наceлбата Сараj?Од центарот на градот Скопје можете да стигнете со автомобил, со автобус број 2 (Сарај), 2А (Сарај), 60 (Матка), со велосипед или по патеката од врвот на Водно. Во населбата влегувате по мост над реката Вардар, понова градба. Од десната страна ќе го видите стариот железен мост кој сведочи за едно минато време, изграден по Втората светска војна во 1945 година. Уште на самиот влез ќе ја почувствувате топлината и гостопримливоста на жителите, но и нивната желба за работа и развој преку присуството на многуте фирми, продавници, ресторани, чајџилници. Застанете и посетете ги за да се уверите дека ќе бидете љубезно пре-че кани. За подобро запознавање на традицијата и културата пре порачуваме да ја вкусите традиционалната храна и да ја ви дите одблизу старата традиционална архитектура, во еден од најстарите традиционални ресторани Ореов лад. Вистински ра-ри тет во дворот на ресторанот е нивата со органска храна од која се приготвуваат македонски традиционални рецепти во кујната на отворено пред вас и се послужува во глинени традиционални садови. Во дворот на ресторанот има и неколку фурни во кои се пече домашен леб, пита, јагнешко месо на ражен.

Секој ден во менито е вклучена храна на денот, но омилен ре-цепт на главниот готвач, кој со задоволство го подготвува и го препорачува е традиционалниот пинџур, лесна храна пред ва ша-та истражувачка активност во кањонот Матка.

Од спротивната страна се наоѓа модерниот комплекс „,Трговски центар Сарај“. Во него ќе најдете скоро сé: банка, менувачница, супермаркет, аптека, продавници за облека и обувки, продавница за бела техника, месарница, игротека за деца, како и ресторанот „,Лајф“, кујна која нуди богат избор на локални производи по балкански и интернационални рецепти.

Движејќи се по главната улица на Сарај, ако добиете желба за десерт, влезете во ресторанот Фонтана и побарајте го тради ци о-на лниот десерт трилече. Таму го приготвуваат најдобро.

Recipe for traditional pindjur Ingredients: - roasted green peppers,- fresh red tomato puree,- organic garlic, - some salt,- unrefined oil (olive oil),- organic parsley.

Preраrаtiоn: Garlic is mashed with salt in a deep wooden bowl, add the peppers and continue to mash, add fresh tomato puree and finally mix with oil and season with finely chopped parsley.

Рецепт за традицио-нален пинџур Соcтоjки: - печени зелени пиперки; - пире од свежи црвени домати;- органски лук; - малку сол;- нерафинирано масло (маслиново);- органски магдонос.

Начин на подготовка: лукот се толчи со сол во длабок дрвен сад, се додаваат пипeрките и се продолжува со толчење, се додава пирето од свежи домати и на крај сé се меша со масло и се зачинува со ситно сецкан магдонос.

Receta e pinxhurit tradicional Përbërësit: - speca të gjelbër të pjekur, - pire nga patëllxhanë të freskët,- hudhër organike, - pak kripë- vaj i parafinuar (ulliri)- majdanoz orgnaik.

Мënyrа e gаtimit: hudhra shtypet me kripë në një enë të thellë druri, shtohen specat dhe vazhdohet me shtypjen, shtohet pirja e patëllxhanit të freskët dhe në fund përzihet me vaj dhe i shtohet pak majdanoz për t’i dhënë aromë.

35

Si të аrrini te lаg j jа Sаrаj?Nga qendra e qytetit të Shkupit mund të arrini me veturë, me autobusin nr. 2 (Saraj), 2A (Saraj), 60 (Matka), me biçikletë ose nëpër shtegun nga maja Vodno. Në lagje hyni duke kaluar urën e re mbi lumin Vardar. Në anën e djathtë do ta shihni urën e vjetër prej hekuri që dëshmon të kaluarën, e ndërtuar pas Luftës së Dytë Botërore, më 1945-tën. Që në hyrje do ta ndjeni ngrohtësinë e mikëpritjes së banorëve, por edhe dëshirën e tyre për punë dhe zhvillim me praninë e shumë firmave, shitoreve, restoranteve, çajtoreve. Ndaloni dhe vizitoni që të vërtetoni se do të priteni me dashamirësi. Për njohje më të mirë me traditën dhe kulturën ju rekomandojmë që ta shijoni ushqimin tradicionaë dhe ta shihni nga afër arkitekturën e vjetër tradicionale në një nga restorantet tradicionale mët ë vjetra Oreov Llad. Raritet i vërtetë në oborrin e restorantit është fusha me ushqime organike nga ku përgatiten recetat tradicionale maqedonase në kuzhinën e hapur para jush dhe shërbehet në enët tradicionale argjile. Në oborrin e restoran-tit ka edhe disa furra ku piqet bukë shtëpie, pite, mish qengji në hell.

Çdo dit në menu përfshihet ushqimi i ditës, por receta e pëlqyer e gjellbërësit që me kënaqësi e përgatitë dhe rekomandon është pinxhuri tradicional, ushqim i lehtë para aktivitetit tuaj hulumtues në Kanionin Matka.

Nga ana tjetër gjendet kompleksi modern “Qendra Tregtare Saraj”. Aty do të gjeni thuajse gjithçka: bankë, këmbimore, supermar-ket, barnatore, shitore veshjesh dhe mbathjesh, shitore të teknikës së bardhë, mishtore, kënd lojrash për fëmijë, si dhe restroanti “Life”, kuzhinë e cila do t’ju ofrojë zgjedhje të pasur të produktive lokale sipas recetave ballkanike dhe ndërkombëtare.

Duke lëvizur nëpër rrugën kryesore të Sarajit, nëse keni dëshirë për desert, hyni te restoranti Fontana dhe kërkoni desertin tradi-cional trileçe, aty e gatuajnë më së miri.

Kachamak Kаchаmаk is оne оf the mоst used trаditiоnаl dishes, esрeciаlly befоre the ‘90s. Of cоurse the tаste оf kаchаmаk is very sрecific, sо try it.

Ingredients: - corn flour, - butter, - water, - salt.

Качамак Kачамакот e eдeн од наj yпотрeбeнитe традиционални jадeња, оcобeно прeд ‘90 години. Сeкако вкycот на качамакот e многy cпeцифичeн, затоа пробаjтe го.

Соcтоjки: - Пченкарно брашно,- путер, - вода, - сол.

Kaçamak (Ваgërdаr) Kаçаmаk (Ваgërdаr) është një ngа ushqimet trаdiciоnаle më të рërdоrurа, sidоmоs раrа viteve ‘90. Gjithsesi shijа e kаçаmаkut është shumë e veçаntë, ndаj рrоvоjeni.

Përbërësit: - Miell misri, - gjalpë, - ujë, - kripë.

36

37

38

Roadside places and facilities in the

municiраlitу оf SаrајSaraj Sport & Recreation Center

Rеligiоus Вuilding - Сulturаl Monument Hussein Shah Mosque

Rеligiоus Вuilding - Orthоdоx Сhristiаn Сhurch оf St. Zlаtа

Меglеnskа

Recreational lake Treska

39

Попатни мecта и обjeкти во општина Сараj

Vende dhe оbjekte rrugоre në kоmunën e Sаrаjit

Спортско-рекреативен центар Сарај

Верски објект - споменик на културата Хусеин Шах џамија

Верски објект - православна христијанска црква Св. Злата Мегленска

Рекреативно езеро Треска

Qendra rekreative sportive Saraj

Objekt fetar – Monumenti i kulturës xhamia Husein Shah

Bjekt fetar – kisha ortodokse kristiane Shën. Zllata Meglenska

Liqeni rekreativ Treska

40

Saraj Sport & Recreation Center If you need a walk under the shade of old trees, you can visit the Saraj Park located between the river Vardar and the river Treska having a 24 km2 area. Saraj Sport and Recreation Center was built in 1948, when it was provided by the town plan as a Saraj-Matka re-gion filled with swimming pools, football fields, stands and recreational trails. The Saraj-Matka region later became a sport and recreation center with sports fields along the Vardar River and Lake Treska. In 1955 the town plan was revised and a swimming pool, football fields and other recreational facilities were built. In 1964, a new town plan was developed, which provided for public greenery and recreational areas. On the other hand, in 1971, PE Parks and Greenery developed a project for Saraj Sport and Recreation Center, which defined urban and suburban green-ery, with parks, squares and other green areas along the points of Skopje - suburban greenery, as well as greenery for active and passive recreation.

Nëse keni nevojë për shëtitje nën hijet e drunjve të vjetër, mund ta vizitoni parkun e Sarajit që është ndërmjet lumit Vardar dhe lu-mit Treska, me një sipërfaqe prej 24km2. QS Saraji është ndërtuar në vitin 1948, kur është paraparë edhe me planin urbanistik si ra-joni Sara-Matka i mbushur me pishina, fusha futbolli, tribuna dhe shtigje. Më vonë rajoni Saraj-Matka u ngrit në një qendër sporti dhe rekreacioni me terene sporti përskaj lumit Vardar dhe liqenit Treska. Më 1955 plani urbanistik u rishikua dhe u ndërtua pishina, fusha e futbollit dhe objektet tjera të rekreacionit. Më 1964 është përpiluar plani i ri urbanistik me të cilin u planifikuan gjelbërime publike dhe rajonet sportive-rekreative. Ndërkaq më 1971, nga ana e Parqeve dhe Gjelbërimit u përpilua projekti i QS Saraj, me të cilin u përcaktua gjel-bërimi në qytet dhe jashtë tij, me parqe, sheshe dhe sipërfaqe të gjelbra përgjatë pikave të Shkupit – gjelbërim jashtë qytetit, si dhe gjelbërim për rekreacion aktiv dhe pasiv.

Ако имате потреба од прошетка под сенките на стари дрвја, можете да го посетите паркот Сарај кој се наоѓа помеѓу реката Вардар и реката Треска на површина од 24 км2. СЦ Сарај е изграден во 1948 година, кога бил предвиден и со урбанистичкиот план како регион Сарај-Матка исполнет со базени, фудбалски игралишта, трибини и патеки. Подоцна регионот Сарај-Матка прераснува во центар за спорт и рекреација со терени за спорт покрај реката Вардар и езерото Треска. Во 1955 година урбанистичкиот план е ревидиран и е изграден базенот, фудбалските игралишта и другите објекти за рекреација. Во 1964 година е направен нов урбанистички план, со кој биле испланирани јавното зеленило и спортско-рекреативните реони, додека во 1971 година, од страна на Паркови и зеленило, е направен проект за СЦ Сарај, со кој се дефинирани градското и вонградското зеленило, со паркови, плоштади и други зелени површини по бодовите на Скопје – вонградското зеленило, како и зеленилото за активна и пасивна рекреација.

Qendrа rekreаtive sроrtive Sаrаj

Спортcко-рeкрeативeн цeнтар Сараj

41

42

Hussein Shah MosqueHussein Shah Mosque is an older mosque of histor-ical - architectural value that we are sure will mo-tivate you to visit it. Information on the construc-tion time can be found on the inscription above the mosque entrance. Hussein Shah, a prominent figure in the Turkish Empire, began to construct the mosque in 1553 on a square foundation with four domes. The mosque is a square-shaped central-domed building, made of stone. The windows are in three rows shaped with bricks. On the north side there is a three-part porch. A 22.5-meter-high minaret of carved stone was built in the mosque’s courtyard on the north-west side, which has 80 steps, a tower from which the muezzin used to call worshipers in the past. Un-der the sherefe (balcony of the minaret), a stalactite decoration is drawn in four rows. During its existence, the mosque suffered some damage, when General Piccolomini burned down Skopje, during the Bulgar-ian occupation and in the 1963 earthquake. After the earthquake, the mosque was restored, conserved and declared Monument of Culture.

Xhamia Husein Shah është më e vjetra dhe me vlerë historike-arkitektonike që jemi të sigurtë se edhe juve do t’ju joshë që ta vizitoni. Të dhëna për kohën e ndërtimit mund të lexoni në mbishkrimin e vendosur mbi hyrjen e xhamisë. Husein Pasha, person-alitet i njohur i perandorisë turke, filloi ta ndërtojë xhaminë në vitin 1553 në bazë katrore, me katër kube. Xhamia është e llojit të objekteve qendrore-kubore me bazë katrore, me mure guri. Dritaret kanë tre reshta të formësuar me tulla. Në anën veriore është vendosur holli trepjesësh. Në oborrin e xhamisë në anën veriperëndimore nga guri i gdhendur është ndërtuar minarja e lartë 22.5 metër dhe që ka 80 shkallë, kullë nga ku në të kaluarën muezini i ka thirrë besimtarët në lutje. Nën sherefin (balkoni i minares) është vizatuar zbukurim stalaktit në katër reshta. Në periudhën e ekzistencës së saj xhamia pësoi disa dëmtime gjatë periudhës kur Pikolomini e dogji Shkupin gjatë periudhës së okupimit bullgar dhe tërmetit të vitit 1963. Pas tërmetit xhamia u restaurua, konzervua dhe u shpall si Monument kulture.

Хусеин Шах џамијата е постара џамија со историско-архитектонска вредност која сме сигурни дека и вас ќе ве поттикне да ја посетите. Информации за времето на градбата можете да прочитате на натписот поставен над влезот на џамијата. Хусеин Шах, видна личност во турската империја, џамијата започнал да ја гради во 1553 година на квадратна основа со четири куполи. Џамијата е од тип на централнокуполни објекти со квадратна основа, ѕидана од камен. Прозорците се во три реда обликувани со тули. На северната страна е поставен троделен трем. Во дворот на џамијата на северозападната страна од делкан камен е изградено минаре високо 22,5 метри и која има 80 скали, кула од каде во минатото мујезинот ги повикувал верниците на молитва. Под шерефето (балкон на минарето) исцртана е сталактитна декорација во четири реда. Во периодот на своето постоење џамијата претрпува одредени оштетувања, во периодот кога Пиколомини го запалил Скопје, за време на бугарската окупација и во земјотресот во 1963 година. По земјотресот џамијата е реставрирана, конзервирана и е прогласена за Споменик на културата.

Xhаmiа Нusein Shаh

Xyceин Шах џамиjа

43

44

Recreational Lake TreskaIf you travel down the Mother Teresa Highway, follow the signpost at Matka Canyon. Driving along a two-way street, you will reach a small roundabout from which if you continue straight, you will follow the main street of the Saraj settlement or if you turn right, you will follow the street that will take you to Matka Canyon. Move slowly and on the left side of the street you will see a recreational Lake Treska in the shape of a foot. It was built in 1978 on an area of 136,000 m2 and with a depth of 1.6 to 3 meters.

You continue to move through the village of Glumovo, a village merged with the village of Sisevo. The two villages are separated only by a bridge and the river Treska.

The village of Sisevo is located in the eastern part of the munici-pality of Saraj, on the right side of the Treska River at the exit of the canyon. Part of the village is set on the hills of the Vodno and Bukovic mountains. One of the hiking trails, which we recommend and describe for you in the book, starts at the village of Sisevo. The trail ends at the top of Kale fortress on Mount Vodno.Before you start hiking you can visit the Church of St. Athanasius - a church with one dome and Slavic manuscripts, set on a hill above the village of Sisevo and the river Treska in the south. From the sign on the west entrance you can read that the church was for-merly dedicated to St. Nicholas and today is dedicated to St. Atha-nasius. The church is a one-nave building with a semicircular vault and a three-sided apse. It is assumed that it was built in the 14th century and its walls were painted in 1565 by two church painters who used more color and basic features specific to only the two of them.

The village has existed since the medieval period, and during the Ottoman period was a village in the serai of Skopje Bey, who due to its good location and pleasant climate built a tower and lodg-ings in the village. The specific location allows the inhabitants to do farming on the fertile fields by the river Treska, do livestock breed-ing involving large and small livestock, have orchards growing fruit trees on the surrounding hills and be engaged in viticulture. Here you can taste the famous Sisevo tomatoes, peppers, cucumbers, served directly from the farm of the kind people or go to the “Oaza” Restaurant on the bank of the river Treska, to be served a salad of vegetables grown in the courtyard of the restaurant. Specialty of the “Oaza” Restaurant is the homemade pie and Sar Mountain burger.

45

In the village of Glumovo you can visit the “ER - BI” Restaurant and “Korabi” Restaurant and take a closer look at the customs and characteristics of a local traditional wedding, usually in the traditional costume of the Albanian population of the munici-pality of Saraj.

After the village Glumovo, you continue along the river Treska and reach the village of Dolna Matka. Among the many weekend cottages on the right side of the road, there is the “Kulla” Motel & Restaurant. Overlooking the cliffs and the Treska River, you can taste seafood or stay in the motel’s nicely decorated rooms.

46

Peкрeативно eзeро ТрecкаАко патувате по автопатот „Мајка Тереза“, следете го патоказот за влез во кањонот Матка. Движејќи се по двосмерна улица ќе пристигнете до мал кружен тек од кој ако продолжите право, ќе се движите по главната улица на населбата Сарај или ако завртите десно, ќе се движите по улицата која ќе ве однесе до кањонот Матка. Движете се полека и од левата страна на улицата ќе го забележите рекреативното езерото Треска со форма на стапало. Изградено е во 1978 година на површина од 136.000 м2 и длабочина од 1,6 до 3 метри.

Продолжувате да се движите низ селото Глумово, село кое е споено со селото Шишево. Двете села се одвоени само со мост и реката Треска.

Селото Шишево се наоѓа во источниот дел на општината Сарај, на десниот дел од реката Треска на излезот од кањонот. Дел од селото е поставено на ридовите на планините Водно и Буковиќ. Од селото Шишево започнува една од планинарските патеки кои за вас ги препорачуваме и опишуваме во книгата. Патеката завршува на врвот Кале на планината Водно.

Пред да започнете со пешачење можете да ја посетите црквата Св. Атанасиј - црква со една купола и словенски ракописи, поставена на едно возвишение над селото Шишево и реката Треска во правец на југ. Од написот на западната влезна страна можете да прочитате дека црквата порано била посветена на Св. Никола, а денес е посветена на Св. Атанасиј. Црквата е еднобродна градба со полукружен свод и тристрана апсида. Се претпоставува дека е изградена во 14 век, а живописана е во

1565 година од двајца зографи кои употребувале повеќе колорит и основни белези специфични само за нив двајца.

Селото постои од средновековниот период, а за време на отоманскиот период било село во Сарајот на скопскиот бег, кој заради добрата местоположба и пријатната клима во селото изградил кула и конаци. Специфичната местополжба овозможува жителите да се занимаваат со земјоделство на плодните ниви покрај реката Треска, со сточарство, одгледувајќи крупен и ситен добиток, со овоштарство, одгледувајќи овошки на околните ридови и со лозарство. Тука можете да го пробате познатиот шишевски домат, пиперки, краставици, послужени директно од нивата на љубезните жители или појдете во ресторанот Оаза на самиот кеј на реката Треска, да ви приготват шопска салата од зеленчукот што се одгледува во дворот на ресторанот. Специјалитет на ресторанот Оаза е домашната пита и шарска плескавица.

Во селото Глумово можете да ги посетите ресторанот ЕР-БИ и ресторанот Кораби и да ги погледнете одблиску обичаите и карактеристиките на традиционална свадба, најчесто во традиционална носија на албанското население на општината Сарај.

После селото Глумово продолжувате по текот на реката Треска во селото Долна Матка. Меѓу повеќето викенд-куќи од десната страна на патот, се наоѓа мотел–ресторанот Кула (Kulla). Со поглед кон карпите и реката Треска можете да вкусите морска храна или да престојувате во убаво уредените соби на мотелот.

47

Homemade pie recipe Ingredients: - 500 gr. of flour,- 2.5 dl of water,- yeast,- salt, - filling (cheese, cabbage, leek, spinach).

Preраrаtiоn: Mix dough and divide into 7 balls. Thin layers of dough used to make the pie are peeled from the balls; each layer is sprinkled with oil and a filling is placed. They are lined up next to each other. Bake in the pan for half an hour at 200 degrees Celsius. Make sure you also ask for homemade brandy and wine as well and see how nature and the tradi-tional way of making perfect drinks satisfy even the highest standards.

Рецепт за домашна пита Соcтоjки: - 500 гр брашно;- 2,5 дл вода;- квасец;- сол; - фил (сирење, зелка, праз, спанаќ).

Начин на подготовка: Cе замесува тесто и се дели на 7 топчиња. Од топчињата се сукаат кори, секоја кора се попрскува со масло и се става фил. Се редат една до друга. Се пече во плех половина час на 200 степени. Задолжително побарајте и од домашната ракија и вино и уверете се како природата и традиционалниот начин на подготовка создаваат совршени пијалаци кои ги задоволуваат и највисоките стандарди.

Receta e pites së shtëpisë Përbërësit: - 500 gr. miell- 2,5 dcl ujë- tharm- kripë - mbushje (djath, lakër, presh, spinaq).

Мënyrа e gаtimit: zihet brumi dhe ndahet në shtatë kuleç. Nga kuleçët shpërdredhet kore dhe secila stërpiket me vaj dhe mbushet. Renditen njëra pranë tjetrës. Piqet në tepsi për gjysmë ore në 200 gradë. Patjetër ta provoni edhe rakinë e shtëpisë dhe verën dhe binduni se si natyra mënyra tradicionale e përgatitjes krijojnë pije të përkryera që i kënaqin edhe standardet më të larta.

Liqeni rekreаtiv ТreskаNëse udhëtoni përmes autostradës Nënë Tere-za ndiqni udhërëfyesin për hyrje në Kanionin Matka. Duke lëvizur në rrugën dykahëshe do të arrini te rregji i vogëk, nga ku nëse vazhdoni drejtë do të lëvizni përskaj rrugës kryesore të lagjes Saraj ose nëse ktheni djathtas do të lëvizni përskaj rrugës që u çon te Kanioni Matja. Lëvizni ngadalë dhe në anën e majtë të rrugës do të vëreni liqenin rekreativ Treska në formë shpute. I ndërtuar në vitin 1978, me sipër-faqe prej 136.000 m2 dhe thellësi prej 1,6 deri 3 metër. Vazhdojmë të lëvizim përgjatë fshatit Gllumovë, fshat ngjitur me fshatin Shishevë. Të dy fshatrat i ndan ura dhe lumi Treska.

Fshati Shishevë gjendet në pjesën lindore të komunës së Sarajit, në anën e djathtë të lumit Treska, në dalje të kanionit. Një pjesë e fshatit është e vendosur në kodrat e maleve Vodno dhe Bukoviq. Nga fshati Shishevë fillon njëra nga shtigjet malore që ua rekomandojmë dhe përshkruajmë në libër. Shtegu përfundon në majën Kale të malit Vodno.

Para se të filloni me ecje mund ta vizitoni kishën Shën Atanasi – kishë me një kube dhe shkrim sllav, e vendosur në një lartësi mbi fshatin Shi-shevë dhe lumin Treska, në drejtim të jugut. Nga mbishkrimi në hyrjen e pasme mund të

48

lexoni se kisha më herët i është kushtuar Shën Nikollës, kurse sot i kushtohet Shën Atanasit. Kisha është ndërtesë njëbrirëshe me këmbanë gjysmërrethore dhe absidë treanësore. Supo-zohet se është ndërtuar në shekullin 14 kurse e afreskuar në vitin 1565 nga dy piktorë që shfrytëzuan shumë kolorit dhe shenja bazë të posaçme për ata dy.

Fshati ekziston që nga periudha mesjetare, kurse gjatë kohës së periudhës otomane ishte fshat në sarajin e begut të Shkupit, i cili për sh-kak të pozitës së mirë dhe klimës së këndshme në fshat ndërtoi kulla dhe konaqe. Pozita e posaçme mundëson që banorët të merren me bujqësi në fushat pjellore pranë lumit Tres-ka; me blegtori, duke u kujdesur për bagëti të mëdhaja dhe të vogla; me pemtari, duke u kujdesur për pemët në kodrat përreth dhe me vreshtari. Këtu mund ta shijoni domaten e njo-hur të Shishevës, specat, trangujt, të shërbyer drejtpërdrejtë nga fusha e banorëve dasham-irës ose shkoni te restorant Oaza, te moli i lu-mit Treska, që t’u përgatitin sallatë shope nga perimet e oborrit të restorantit. Specialiteti i restorantit Oaza është pitja e shtëpisë dhe qoftja e Sharrit.

Në fshatin Gllumovë mund t’i vizitoni restoran-tet ER-BI dhe Korabi dhe t’i shihni nga afër za-konet dhe veçoritë e dasmës tradicionale, më së shpejti veshjes tradicionale të popullsisë shqiptare të komunës së Sarajit.

Pas fshatit Gllumovë vazhdoni përgjatë rr-jedhës së lumit Treska në fshatin Matka e Poshtme. Në mes të disa shtëpizave në anën e djathtë të rrugës gjendet motel-restoranti Kul-la. Me pamje drejt shkëmbijve dhe lumit Treska mund të shijoni ushqim deti ose të qëndorni në dhomat e rregulluara mirë të hotelit.

49

50

51

52

Gеоgrарhicаl features and

bоundаriеs оf thе municiраlitу оf

Saraj and Matka Саnуоn

53

The municipality of Saraj is located at 260 m. altitude, in the northwestern part of the capital city of Skopje, 10 km from the city center. To the east it borders the municipality of Gjorce Petrov, to the west the municipalities of Je-gunovce and Zelino and to the southeast the settlements Sopiste and Karpos.

The Matka Canyon Protected Area is located at an altitude of 350 m, south-west of Skopje at a distance of 15 km from the city center.

It is spread on both sides of the river Treska on an area of 50 km2. On the south side of the canyon there is the Suva Mountain, on the west Osoj Moun-tain and on the east Vodnjanska Mountain or Karsijak The terrain within the boundaries of the protected area represents a low mountain area with the highest peak Krstec reaching 1401 m above sea level.

The Suva Mountain is a limestone mountain with karst relief characterized by pits, caves, valleys, and depressions. It is a northern extension of the Karadjica mountain range and a northwest extension of the Jakupica mountain range. It stretches from south to north; it is separated to the east by the deep bank of the Patiska River, and to the west it rises above the Treska River. There are no water springs on the mountain and hence the name Suva (“Dry”) Mountain.

Vodnjanska Mountain, Osoj Mountain and the hills on the right side of the River Treska belong to the old stoney Suva Gora Mountain, which rises be-tween the Polog valley to the west and the canyon of Treska River to the east. Vodnjanska Mountain and Osoj Mountain to the east are morphologically di-vided by the Treska River canyon and belong to the low mountains group. Osoj Mountain with the highest peak Krstec of 1,401 m, extends southwest to northeast in a length of 15 km. Vodnjanska Mountain with the highest peak Krstovar of 1,066 m, extends from west to east in a length of 12 km.

54

Општината Сарај се наоѓа на 260 м надморска височина, во северозападниот дел на градот Скопје на оддалеченост од 10 километри од центарот на градот. На исток се граничи со општината Ѓорче Петров, на запад со општините Јегуновце и Желино и на југоисток со населбите Сопиште и Карпош.

Заштитеното подрачје кањон Матка се наоѓа на надморска висина од 350 м, југозападно од Скопје на одалеченост од 15 километри од центарот на градот.

Се простира на двете страни на реката Треска на област од 50 км2. На јужната страна на кањонот се издигнува Сува Планина, на запад Осој Планина и на исток Водњанска Планина или Каршијак. Теренот во границите на заштитеното подрачје претставува ниско планинско подрчје со највисокиот врв Крстец кој достигнува до 1.401 метри надморска висина.

Сува Планина е варовничка планина со карстен релјеф за кој се карактеристични јами, пештери, ували и вртачи. Прет-

ставува северно продолжение на планината Караџица и северозападно продолжување на планинскиот масив Ја-купица. Се протега од југ кон север, на исток се одделува со длабокиот дол на Патишка Река, а на запад се извишува над реката Треска. На планината нема извори на вода и затоа го носи името Сува Планина.

Водњанска Планина, планината Осој и ридовите на десна та страна од реката Треска припаѓаат на старата грамадна пла-нина Сува Гора, која се издигнува помеѓу Полошката котлина на запад и кањонот на реката Треска на исток. Водњанска Планина и планината Осој на исток морфолошки се поделени со кањонот на реката Треска и припаѓаат во групата на ниски планини. Планината Осој со највисокиот врв Крстец 1.401м се протега во правец југозапад кон североисток во должина од 15 километри. Водњанска Планина со највисокиот врв Крстовар 1.066 м се протега во правец од запад кон исток во должина од 12 километри.

Гeографcки карактeриcтики и граници на општината Сараj и кањонот Матка

55

Komuna e Sarajit gjendet në lartësi mbidetare prej 260 metër, në pjesën veriperëndimore të Shkupit, në largësi prej 10 kilo-metër nga qendra e qytetit. Në lindje kufizohet me komunën Gjorçe Petrov, në perëndim me komunat e Jegunovcës dhe Zhelinës dhe në juglindje me lagjet Sopishtë e Karposh.

Zona e mbrojtur Kanioni Matka gjendet në lartësi mbidetare prej 350 metër, në jugperëndim të Shkupit, në largësi prej 15 kilometër nga qendra e qytetit.

Shtrihet në të dy anët e lumit Treska, me një sipërfaqe prej 50 km2. Në anën jugore të kanionit ngritet Mali i Thatë, në perën-dim Mali Osoj dhe në lindje Mali Vodnjanska ose Karshiaka. Tereni në kufijtë e zonës së mbrojtur paraqet zonë të ulët ma-lore me majën më të lartë Kërstecin që arrinë deri 1401 metër lartësi mbidetare.

Mali i Thatë është mal gëlqerorë me reliev karsti për të cilin karakteristikë janë gropa, shpella, gji dhe çarje. Paraqet vazh-

dimësinë veriore të malit Karaxhica dhe vazhdimësi veriperën-dimore të masivit malor Jakupica. Shtrihet nga jugu në veri, në lindje ndahet me luginën e thellë të Patishta rekës, kurse në perëndim ngritet mbi lumin treska. Në mal nuk ka burime uji prandaj është emëruar Mali i Thatë.

Mali Vodnjanska, mali Osoj dhe kodrat në anën e djathtë të lumit Treska i takojnë malit të vjetër të pamasë Mali i Thatë, që ngritet ndërmjet luginës së Pollogut dhe kanionit të lumit Tres-ka në lindje. Mali Vodnjanski dhe Osoj në lindje ndahem mor-fologjikisht nga kanioni i lumit Treska dhe i takojnë grupit të maleve të ulëta. Mali Osoj me majën më të lartë Kërstec, 1401 metër, shtrihet në drejtim jugperëndimor drejt veriperëndimit, me gjatësi prej 15 kilometër. Mali Vodnjanska me majën më të lartë Kërstovari, 1066 metër, shtrihet në drejtimin perëndim drejt lindjes, me gjatësi prej 12 kilometër.

Veçоritë g jeоgrаfike dhe kujfijtë e kоmunës së Sаrаjit dhe Kаniоnit Маtkа

56

IThe territory of the Municipality of Saraj and the protected area Matka Canyon is part of the Skopje valley with characteristic valley climate - very hot summers and cold winters.

Due to its specific location and the influence of the fluvial relief created by the Treska River, in the Matka canyon and the surrounding settle-ments, especially in summer, a pleasant climate and lower temperature can be felt by about 9 degrees relative to the central area of the Sko-pje valley. Depending on the altitude, the terri-tory of the municipality of Saraj belongs to five climate zones.

Area up to 600 m above sea level has a temper-ate-continental-Mediterranean climate that you can feel as you move down the trail from Dolna Matka to the monastery of St. Nikola Sisevski.

The area located between 600 m asl (above sea level) and 900 m asl has a warm continental cli-mate.

The area located between 900 m asl to 1100 m asl has a cold continental climate and the area, located between 1100 m asl to 1300 m asl, is characterized by a sub-continental mountainous climate which you can feel moving along the trail from Dolna Matka to the Rasa Top at 1379 asl. on Mount Osoj.

The area located between 1300 m asl and 1600 m asl. has continental mountain climate.

The geographical position, the relief and the altitude affect the air temperature, amount of precipitation, air pressure, winds, humidity. Un-der high air pressure, the air temperature in the summer months is high, and under the influence of northwest continental air masses, winter air temperatures are low. The average annual tem-perature in the Skopje valley is 12.4 degrees Cel-sius.

As the altitude increases and the air pressure decreases, the temperature decreases as well. So, for every 100 m of altitude, the temperature drops by 0.4 - 0.5 degrees Celsius.

Precipitation in the Skopje valley is more fre-quent in the months of October - December, while in the summer months there is a low level of precipitation. In the Skopje valley, winds blow from the west.

The favorable climate of the Municipality of Saraj and Matka Canyon area is an important geographical factor for the development of ag-riculture, livestock, orchards, and tourism. The mosaic of factors that favorably influence the development of these industries includes your presence and the services of a rich tourist offer.

Сlimаtе in thе tеrritоrу оf thе Мuniciраlitу оf Sаrај аnd Маtkа Саnуоn

57

58

Територијата на општината Сарај и заштитеното подрачје кањон Матка се дел од Скопската котлина со карактеристична котлинска клима - многу топли лета и ладни зими.

Заради својата специфична местоположба и влијанието на флувијалниот релјеф создаден од реката Треска, во кањонот Матка и околните населени места, особено во летниот пе-риод, може да се почувствува попријатна клима и пониска тем пература за околу 9 степени во однос на централното под рачје на скопската котлина. Зависно од надморската ви-си на, територијата на општина Сарај припаѓа на пет климат-ски подрачја.

Подрачјето на надморска висина до 600 м.н.в. има уме ре-но континентална - медитеранска клима којашто можете да ја почувствувате додека се движите по патеката од Долна Матка до манастирот Св. Никола Шишевски.

Подрачјето на висина помеѓу 600 м.н.в. и 900 м.н.в. има топла континентална клима.

Подрачјето од 900 м.н.в до 1.100 м.н.в има ладна континентална клима, а подрачјето помеѓу 1.100 м.н.в – 1.300 м.н.в се карак-те ризира со подгорско континентална планинска клима која-што можете да ја почувствувате движејќи се по патеката од Долна Матка до врвот Раса 1.379 м.н.в. на планината Осој.

Подрачјето од 1.300 м.н.в до 1.600 м.н.в. има горска континен-

тал на планинска клима.

Геграфската положба, релјефот и надморската висина вли-јаат на температурата на воздухот, количината на врнежи, воз душниот притисок, ветровите, влажноста на воздухот. Под влијание на висок воздушен притисок, температурата на воздухот во летните месеци е висока, а под влијание на континенталните воздушни маси од северозапад, темпе-ра турите на воздухот во зима се ниски. Просечна годишна температура во скопската котлина е 12,4 степени.

Со зголемување на надморската висина и намалување на воздушниот притисок, темпертурата опаѓа. Така на секои 100м температурата опаѓа за 0,4 до 0,5 степени.

Врнежи во скопската котлина повеќе има во месеците октомври-декември, додека во летните месеци се забеле-жува ниско ниво на врнежи. Во Скопската котлина навеви на ветрови дуваат од западен правец.

Поволната клима на подрачјето на општината Сарај и ка-њо нот Матка е значаен географски фактор за развојот на земјоделството, сточарството, овоштарството и туризмот. Во мозаикот на фактори кои поволно влијаат на развојот на овие стопански гранки се вбројува и вашето присуство и користењето на услугите од богатата туристичка понуда.

Kлимата на тeриториjата на општината Сараj и кањонот Матка

59

Territori i komunës së Sarait dhe zona e mbrojtur Kanioni Mat-ka janë pjesë e luginës së Shkupit me veçori të klimës luginore – shumë nxehtë në verë, ftohtë në dimër.

Për shkak të pozitës specifike të saj dhe ndikimit të relievit fluvial të krijuar nga lumi Treska, në kanionin Matka dhe vend-banimet përreth, sidomos në periudhën e verës mund të ndje-het klimë më e këndshme dhe temperaturë më e ulët për rreth 9 gradë, në krahasim me zonën qendrore të luginës së Shkupit. Varësisht nga lartësia mbidetare, territori i komunës së Sarajit u takon pesë zonave klimatike.

Zona e lartësisë mbidetare deri 600 metër ka klimë mesatare kontinentale mesdhetare që mund ta ndjeni derisa lëvizni në shtegun nga Matka e Poshtme e deri në manastirin Shnë Ni-kolla Shishevski.

Zona me lartësi mbidetare ndërmjet 600 metër dhe 900 metër ka klimë të ngrohtë kontinentale

Zpna nga 900 metër deri 1100 metër lartësi mbidetare ka klimë të ftohtë kontinentale, kurse zona me lartësi mbidetare ndërmjet 1100 metër dhe 1300 metër karakterizohet me klimë kontinentale malore rrafshnaltore që mund ta ndjeni gjatë lëvizjes nëpër shtegun nga Matka e Poshtme e deri në majën Rasa, 1379 metër lartësi mbidetare të malit Osoj.

Zona nga 1300 metër deri 1600 metër lartësi mbidetare ka klimë malore kontinentale.

Pozita gjeografike, relievi dhe lartësia mbidetare ndikojnë në temperaturën e ajrit, sasinë e të reshurave, trysninë e ajrit, erërat, lagështinë e ajrit. Nën ndikimin e trysnisë së lartë të ajrit, temperatura e ajrit në muajt verorë është e lartë, ndërsa nën ndikimin e masave ajrore kontinentale nga veriperëndimi, temperaturat e ajrit në dimër janë të ulëta. Temperatura me-satare vjetore në luginën e Shkupit është 12.4 gradë.

Me rritjen e lartësisë mbidetare dhe uljen e trysnisë së ajrit bie temperatura. Kështu, në çdo 100 metër, temperatura bie për 0,4-0,5 gradë. Të reshurat në luginën e Shkupit ka më shumë në tetor-dhjetor, kurse në muajt e verës vërehet nivel i ulët i të reshurave. Në luginën e Shkupit fryjnë erëra nga drejtimi perëndimor.

Klima e volitshme në zonën e komunës së Sarajit dhe Kanion-it Matka është faktor i rëndësishëm i zhvillimit të bujqësisë, blegtorisë, pemtarisë dhe turizmit. Në mozaikun e faktorëve që kanë ndikim të volitshëm në zhvillimin e këtyre degëve të ekonomisë numërohet edhe prania juaj dhe shfrytëzimi i shër-bimeve nga oferta e pasur turistike.

Klimа në territоrin e kоmunës së Sаrаjit dhe Kаniоnit Маtkа

60

The Treska River is a right tributary of the Vardar River. It springs from the Elovecka River on the Stogovo Mountain and the Belicka River on the Ilinska Mountain near the village of Izvor at an altitude of 740 meters above sea level. It flows into the Vardar River near the settlement of Saraj at an altitude of 260 meters above sea level.

From the village of Zdunje to the Skopje valley, a 28 km long stream flows through a steep canyon that houses the artifi-cial Lake Kozjak, Lake Sv. Petka, and Lake Matka. The Matka gorge is located in front of the entrance to the Skopje valley, composed of carbonate rocks with occasional water flows. The total length of the river is 138 km, and the depth of the riverbed varies over short distances with the presence of several river basins. Near the Monastery of Holy Mother of God, the average water level is 112 cm and the water temperature varies from 2.9 degrees in January to 19 degrees in August. The water quality meets the standards.

The event that is associated with the Treska River and deserves attention is the group baptism in the river regularly held since 31 August 1998. The baptism is a spiritual event during which many citizens, regardless of age, join the Orthodox Church. We recommend attending the event while having a coffee in the “Manastirska Pestera” Restaurant where you have a nice view of the Treska River. The process of group baptism ends with a dinner at the Monastery of Holy Mother of God, located above “Manastirska Pestera” Restaurant.

In 1337, on the remnants of an early Christian temple, Bojko, the son of feudal noblewoman Danica and fedual lord of Matka, be-gan to build a church dedicated to the “Dormition of the Most Holy Mother of God”. The church is built of rows of stone and brick in the form of a cross and with a single dome in the mid-dle of the roof. One hundred years since the Ottoman rule in this region, in 1497, feudal noblewoman Milica found the church roofless and decided to rebuild it. She helped to set up a roof, raise the porch (front of the church), paint the interior of the church and donate a vineyard to the church. Everything Milica did for the church is written on the inscription above the front door. The church is frescoed with figures of saints in full body size, compositions of Christ’s suffering, the figures of the Slavic teachers St. Cyril and St. Clement in the altar.

Years later, in 1886, hospices were built. Since then, the mo-nastic life of the church has been active, present to this day. Initially there were monks and today it is a female monastery where nuns and prioress Perpetua reside.

Following the construction of the church, a chapel and bell tower were built in the churchyard in 2000, fully fitting into the basic architecture.

The sisterhood in the monastery makes priestly and bishop clothes. The sisterhood also makes rosaries, herbal oils, wine liqueurs, and if you want to bring some of the energy of the monastery and monastic life, you can buy some of the prod-ucts in the gift shop located in the hospice.

Hуdrоlоgicаl features

61

62

A kayak center with a slalom track was built on the Treska River for kayak category B. The track is 320 meters long and 8-12 meters wide with a water flow of up to 18 m3/s meeting the conditions for holding the first wild water kayaking cham-pionship in 1975. Since the kayak center has consistently main-tained quality and met the conditions for training and competi-tion, the 2004 European Kayak Championships were held here.

If you visit Matka Canyon in the first week of April, you can watch the international C-category wild water kayaking com-

petition and the first round of European Kayak Cup in downhill, sprint discipline. Ten days before the kayaking competition, a camp for talented young athletes is held.

If the kayakers have fueled your desire for adventure, you can join them and rent a kayak for an hour’s drive with one-seater kayak or two-seater kayak. After you feel the energy of the water, make a short break opposite the kayak center at the “Manastirska Pestera” Restaurant and refresh yourself with a salad made of healthy vegetables.

Реката Треска е десна притока на реката Вардар. Извира од Еловечка Река на планината Стогово и Беличка река на Илинска Планина во близина на селото Извор на надморска височина од 740 м.н.в. Се влива во реката Вардар кај на-селбата Сарај на надморска височина од 260 м.н.в.

Од селото Здуње до Скопската котлина во должина од 28 км тече низ стрмен кањон во кој се наоѓаат вештачките езера Козјак, езерото Св. Петка и езерото Матка. Пред влезот во Скопската котлина се наоѓа клисурата Матка, составена од карбонатни карпи со повремени водени текови. Вкупната должина на реката е 138 км, а длабочината на речното корито варира на кратки растојанија со присуство на повеќе речни базени. Во близина на манастирот Св. Богородица водостојот во просек изнесува 112см а температурата на водата варира од 2,9 степени во јануари до 19 степени во август. Квалитетот на водата ги задоволува стандардите.

Настан кој е поврзан со реката Треска и заслужува внимание е групното крштевање во водите на реката кое се одржува на 31 август, од 1998 година. Крштевката е духовен настан за време на кој многу граѓани, без оглед на возраста, ѝ пристапуваат на православната вера. Препорачуваме нас-

та нот да го следите пиејќи кафе во ресторанот „Манастирска пештера“ од каде имате убав поглед кон реката Треска. Чинот на групното крштевање завршува со трпеза на љубовта во манастирот Св. Богородица, сместен над ресторанот „Ма нас-тир ска пештера“.

Во 1337 година на остатоци од ранохристијански храм, Бојко, син на властелинката Даница и господар на Матка, започнал да ја гради црквата посветена на „Успение на Пресвета Бо-городица“. Црквата е ѕидана од редови камен и тули во фор-ма на крст и со едно кубе на средината од покривот. Сто го дини по владењето на Османлиите на оваа територија во 1497 година, г-ѓа Милица ја затекнала црквата без покрив и решила да ја обнови. Помогнала да се постави покрив, да се подигне припрата (предворје на црквата), да се живописа внатрешноста на црквата и на црквата ѝ подарила лозје. За сé што направила Милица за црквата запишано е на нат-пи сот над влезната врата. Црквата е живописана со фигури на светци во цел раст, композиции од Христовото страдање, ликовите на сесловенските учители Св. Кирил и Св. Климент во олтарниот простор.

Години подоцна, во 1886 година изградени се конаци.

Xидролошки карактeриcтики

63

Од тогаш во црквата започнува активен монашки живот, присутен до ден денес. Во почетокот живееле монаси, а де-нес е женски манастир во кој се подвизуваат монахини и игуменијата Перпетуа.

Следејќи ја градбата на црквата, во 2000 година во дворот на црквата изграден е параклис и камбанарија, целосно вкло-пувајќи се во базичната архитектура.

Сестринството во манастирот изработува свештеничка и владичка облека. Сестринството изработува и бројаници, мас ла од билки, ликери од вина и доколку сакате да понесете дел од енергијата на манастирот и монашкиот живот, можете да купите некој од производите во сувернирницата сместена во конакот.

На реката Треска е изграден кајак-центар со патека за сла-лом со тежина Б категорија. Патеката е долга 320 метри и ши рока 8-12 метри со протек на вода до 18м3/с исполнувајќи ги условите за одржување на првото светско првенство во кајак на диви води во 1975 година. Бидејќи кајак-центарот во континуитет го задржува квалитетот и ги исполнува условите за трениг и натпревари, во 2004 година се одржa европското првенство.

Ако го посетите кањонот Матка во првата седмица од месец април, можете да го следите меѓународниот натпревар во кајак на диви води во Ц категорија и првиот круг на Ев роп-скиот куп во спуст, дисциплина спринт. Десет дена пред натпреварот во кајак-центарот се одржува камп за та лен ти-ра ни млади спортисти.

Доколку кајакарите кај вас ја поттикнаа желбата за авантура, можете да им се придружите и да изнајмите кајак за еден час возење со кајак едносед или кајак двосед. Откако ќе ја почувствувате енергијата на водата, направете пауза од спротивната страна на кајак-центарот во ресторанот „,Ма-ке донска пештера“ и освежете се со салата приготвена од здрав зеленчук.

64

Veçоritë hidrоlоg jike Lumi Treska sot është degë e lumit Vardar. Buron nga lumi Elloveçka në malin Stogovo dhe lumi Beliçka në malin Ilinska në afërsi të fshatit Izvor në lartësi mbidetare prej 740 metër. Derdhet në lumin Vardar te lagjja Saraj në lartësi mbidetare prej 260 metër.

Nga fshati Zdunjë e deri në luginën e Shkupit, me gjatësi prej 28 km rrjedh përmes një kanioni të rrëpirët ku gjenden liqenet artificiale Kozjak dhe Shën Petka dhe liqeni Matka. Para hyrjes në luginën e Shkupti gjendet ngushtica Matka, e përbërë nga shkëmbinj karbonati me rrjedha të herëpashershme të ujit. Gjatësia e plotë e lumit është 138 km, kurse thellësia e shtra-tit të lumit lëvizë në thellësi të pakta me prani të më shumë bateneve. Në afërsi të manastirit Shën Mëria rënia e ujit me-satarisht është 112 cm kurse temperatura e ujit lëvizë nga 2,9 gradë në janar e deri më 19 gradë në gusht. Cilësia e ujit i kënaq standardet.

Ngjarje që lidhet me lumin Treska dhe meriton vëmendje është pagëzimi grupor në lum që mbahet në çdo 31 gusht, që nga viti 1998. Pagëzimi është ngjarje shpirtërore kur shumë qytetarë, pa dallim moshe i qasen besimit ortodoks. Ju rekomandojmë që ngjarjen ta ndiqni duke pirë kafe në restorant Manastirska Peshtera ng aku keni pamje të bukur drejt lumit Treska. Vep-rimi i pagëzimit grupor përfundon me tryezë për dashurinë në manastirin Shën Mëria, i vendosur mbi restorant Manastirska Peshtera.

Në vitin 1337 në mbetjet e temullit të krishterimit të hreshëm, Bojko, djali i danicës, sundimtare në Matë, filloi ta ndrtojë

kishën që iu kushtua “Shën Mërisë së fjetur”. Kisha ka mure guri dhe tulle në formë kryqi dhe me një kube në mes të çatisë. 100 vite pas sundimit të osmanëve në këto territore, më 1497, zonja Milicë e gjen kishën pa çato dhe venos që ta rinovo-jë. Ndihmoi të vendoset çatia, të ngritet pjesa e përparme e kishës, të pikturohet pjesa e brendshme e kishës, duke i dhënë edhe vreshta. Për gjithçka që bëri Milica për kishën është e shkruar në mbishkrimin në derën hyrëse. Kisha është pikturuar me figura të të shenjtëve në formë të plotë, kompozicione të vuajtjes së Krishtit, karakteret e mësuesve sllavë, Shën Kirili dhe Shën Klimenti në hapësirën e altarit.

Një vit më vonë, më 1886 u ndërtuan konaqet. Që atëherë në kishë filloi jeta aktive murgore, që është e pranishme deri më sot. Në fillim jetuan murgj, kurse sot është manastir grashë ku mbyllen murgeshat dhe e para e tyre, Perpetua.

Duke ndjekur ndërtimin e kishës, në vitin 2000 në oborrin e kishës u ndërtua kishëza dhe këmbana, duke u vendosur e tëra në arkitekturën bazike.

Motëria në manastir përpunon veshje meshtare dhe për pesh-kopë. Motëria përpunon edhe rruzare, vajra bimore, likerë vere dhe nëse dëshironi të merrni diçka nga energjia e manastirit dhe jetës murgërore atëherë mund të bleni ndonjë prodhim nga shitorja e suvenireve në konak.

Në lumin Treska është ndërtuar qendra e kajakëve me shteg sl-lallomi të kategorisë B të vështirësisë. Shtegu është 320 metër i gjatë dhe 8 – 12 metër i gjërë me rrjedhë uji deri 18m3/s,

65

duke i plotësuar kushtet për organizim të kampionatit të parë botërore në kajak në ujëra të vërshueshëm, në vitin 1975. Për shkak se qendra e kajakëve në vazhdimësi e ruan cilësinë dhe i plotëson kushtet e trajnimit dhe garave, më 2004 u organizua kampionati evropian.

Nëse e vizitoni kanionin Matka në javën e parë të muajit prill mund të ndiqni garën ndërkombëtare të kajakëve në ujëra të vërshueshëm në kategorinë C dhe javën e parë të Kupës Evro-

piane të Lëshimit, diciplina e sprintit. Dhjetë ditë para garës në qendrën e kajakëve organizohet kamp talentësh sportiv të rinj.

Nëse kajakuesit tek ju e kanë nxitur dëshirën për avanturë, mund që t’ju bashkangjiteni dhe të huazoni një kajak me një ulëse ose dy, për një orë kajakim. Pasi ta ndjeni energjinë e ujit, bëni pauzë përballë qendrës së kajakëve te restorant Make-donska Peshtera dhe freskohuni me sallatë të përgatitur nga perime të shëndetshme.

66

67

For better water use and management, the “Kozjak” dam, the “Matka 1” dam and the “St. Petka” dam were constructed on the Treska River.

In 1935 the construction activities for the partition of the river Treska with a dam (“St. Andrew”) were started - the first dam in the Republic of North Macedonia and so to create the first artificial lake. The bow-shaped dam is 29.5 meters high and 64 meters long. In front of the dam itself the water depth is 25 meters. The dam was put into service in 1938. Lake water is used to generate electricity and irrigate arable land in nearby settlements.

In the hydroelectric power plant building in 2017, the first exhibition cen-ter in Macedonia dealing with technical sciences was opened. The col-lection is housed in the old hydroelectric power plant and every visitor has the opportunity to see original old objects, archive materials, films, photos and interactive research and learning models.

In 2018, the International Council of Museums gave Matka the “Muse-um of the Year” award. The museum is open daily except Mondays from 10:00 - 15:00 in the months of April - October. If you have young children or if you are curious as a child, we recommend visiting the museum and finding out more about the importance of the hydro power plant for the city of Skopje.

Lake Matka is located on the river Treska at the outlet of the Big Shishevska Gorge, extending 7 km downstream of the river.

Hуdrоеlеctric роwеr stаtiоn Matka

68

XEЦ МаткаЗа подобро искористување и управување со водата на ре-ката Треска изградени се браната Козјак, браната Матка 1 и браната Св. Петка.

Во 1935 година започнати се градежните активности за преградување на реката Треска со брана („Св. Андреа“) - пр ва брана во Република Северна Македонија, со која се соз дава и првото вештачко езеро. Браната во форма на лак е висока 29,5 метри и долга е 64 метри. Пред самата бра-на длабочината на водата е 25 метри. Браната е пуштена во употреба во 1938 година. Водата од езерото се користи за добивање еклектрична енергија и за наводнување на обработливото земјиште на околните населени места.

Во зградата на хидроцентралата во 2017 година отворен е првиот изложбен центар во Македонија кој се занимава со технички науки. Поставката е сместена во старата хи дро-централа и секој посетител има можност да види оригинални стари предмети, архивски материјали, филмови, фотографии и интерактивни модели за истражување и учење.

Во 2018 година (од International Council of Museums) Матка ја добива наградата „Музеј на годината“. Музејот е отворен секој ден, освен понеделник од 10:00 до 15:00 часот од ап-рил до октомври. Ако имате мали деца или ако сте љу бо-пит ни како дете, преперачуваме да го посетите музејот и да дознаете повеќе за значењето на хидроцентралата за гра-дот Скопје.

Езерото Матка се наоѓа на реката Треска на излезот на Големата Шишевска клисура, протегајќи се 7 километри низводно по реката.

НEС МаtkаPër shfrytëzim më të mirë dhe menaxhim me ujin e lumit Treska është ndërtuar diga Kozjak, diga Matka 1 dhe diga Shën Petka.

Më 1935 filluan aktivitetet ndërtimore të digave në lumin Tres-ka me Shën Andrean, digën e parë në Republikën e Maqedo-nisë së Veriut, me të cilën u krijua liqeni i parë artificial. Diga në formë harku është 29,5 metër e lartë dhe 64 metër e gjatë. Para vetë digës thellësia e ujti është 25 metër. Diga është lësh-uar në përdorim në vitin 1938. Uji nga liqeni shfrytëzohet për të përfituar energji elektrike dhe për ujitje të tokës punuese në vendbanimet përreth.

Në ndërtesën e hidrocentralit, më 2917 u hap qendra e parë ekspozuese në Maqedoni që merret me shkenca teknike. Skena është vënë në hidrocentralin e vjetër dhe seicli vizitorë k amundësi të sheh gjësende origjinale të vjetra, material akrivorë, filma, fotografi dhe modele interaktive të hulumtimit e mësimit.

Më 2018, Këshilli Ndërkombëtar i Muzeumeve i dha Matës çmimin “Muzeu i Vitit”. Muzeu është i hapur çdo ditë, prëveç të hënës, nga ora 10:00 deri ora 15:00, në muajt prill-tetor. Nëse keni fëmijë të vegjël ose jeni kurioz si fëmijë, ju rekomandojmë që ta vizitoni muzeun dhe të dini më shumë për rëndësinë e hidrocentralit në qytetin e Shkupit.

Liqeni i Matës gjendet në lumin Treska, në dalje të grykës së madhe të Shishevës, duke u shtrirë shtatë kilometër nëpër Vodno, përgjatë lumit.

69

70

Hоw tо gеt tо thе lаkе?

71

From the settlement of Dolna Matka moving along a wide path to the hydro power plant and from there you continue to fol-low a narrower pedestrian path carved into the towers on the right side of the dam. As you enter through the wooden gates in front of you will open a space that makes you feel as calm and secure as in your motherly arms. Hence the name of this natural shelter Matka - mother giving birth.

The lake is stocked and used for sport fishing. If you love sports fishing you can also enjoy the tranquility that Matka offers.

If wild water kayaking is a big challenge for you then try a calm water kayak. You can rent one of the many kayaks parked on Lake Treska.

At the end of the lake, on the right side of the River Treska in the gorge, there are ten caves with a length of 20 to 176 meters. At the foot of the caves at the bottom of the river lies the source Koritiste, which is one of the world-class natural phenomena and is a challenge for many European speleolo-gists. Of the total length of 574 meters, the maximum depth investigated so far is 212 meters.

The most important caves are Vrelo, Krstalna and Nad Vrelo (Ubava) situated on a steep slope north of Vsok Rid (893 m asl).

Vrelo Cave is located 10 meters above the source Koritiste with 4 meters high rocky opening. At the entrance is a small hall 16 meters wide and 22 meters deep. At the end of this expansion, one enters the main cave hall of 36 meters long and 28 meters wide. To the south of the hall is a cave lake 30 meters long and 2 to 4 meters wide. The depth of the lake depends on the water level in the lake. At high water level, the lake depth is 12 meters, and at low water level, the bubbling of the source is heard. The cave is rich in many cave stalactites and stalagmite, the most notable being the stalagmite conifer, which has accumulated over 2700 years. The cave is one of the five deepest underwater caves in the world and attracts curious visitors as well as cave

divers. Before becoming a tourist attraction, the cave had a large colony of bats. You can reach the cave by boat and see all this information and hear it again from the guide that will accompany you on the cave tour.

Krstalna Cave is located 150 meters from the Vrelo Cave, 30 meters above the lake, at an altitude of 354 meters. The en-trance canal descends to a depth of 40 meters, and at the end of the cave is a lake of 16 meters long and 8 meters wide. From the cave ornaments in Krstalna Cave, there are stalactite forms (helictites) which, due to the air flow, are built opposite the Earth’s gravity. The cave is mainly visited by cave divers, but if this information has motivated you to visit it, then you will need to go to the Peoni Speleological Association to be accompanied by an experienced speleologist.

There is the Ubava (Beautiful) Cave located 100 meters above Lake Matka and above Vrelo Cave at 468 meters above sea level (asl). The entrance is 1.5 meters in diameter and has a circular shape. The middle part of the cave is 22 meters long and 14 meters wide. From here we come to the second cave hall of 30 meters long and 10 meters wide.

Orlovo Gnezdo Cave (Eagle’s Nest) is a dry cave with 23 meters of cave canals with little cave decorations. It is located on a ridge near the monastery of St. Nikola Sisevski at an altitude of 474 meters. The cave has three entrances, two at the foot, while one is 4 meters above both entrances. If you want to enter, you will have to crawl because the openings are 1 meter wide.

Propasta Srt Cave is located on the left side of the canyon above the Church of St. Andrew, in the northeast of Mount Osoj at 995 meters above sea level. The entrance has an elliptical shape measuring 3 meters by 1.5 meters from where a channel of 28 meters length descends. The canal contains coral orna-ments, which is why it is a rarity in the canyon. To the south-east, it continues into a hall with dimensions 15 by 10 meters

72

and 15 meters high, ending with impassable cracks. Propasta Srt Cave has been declared natural rarity of first category.

On the left bank of the River Treska, on all sides protected by the high rocks of the Matka canyon, is the Monastery of St. Andrew. The mon-astery was built by Prince Andreas, son of King Volkasin and Queen Elena, in 1389, in a region ruled by King Marko (brother of King Volka-sin). The dynasty of King Volkashin and King Marko ruled until 1392, when the city of Skopje was conquered by the Ottoman Empire.

The relatively small structure with the shape of an elongated trikon-hos has features of late Byzantine architecture and sacred construc-tion with local features.

In 1559 a frescoed porch (front of the church) was built and frescoed with a rectangular base and a semicircular vault with no facade dec-oration.

The frescoes made by the church painters Metropolitan Jovan and the monk Gregoris are depicted in three zones and are mainly pre-served on the east wall. It features a certain monumentality that was not characteristic of 16th-century church painting. The inscription on the front door also mentions Kalest Kiril as the monk who participat-ed in the creation of the monastery. On both sides of the entrance are painted soldiers with full military equipment, the Olive Mountain prayer composition, the Last Supper, the descent of Jesus from the cross, the washing of the feet, etc. In all compositions one can see the illusion of space depth. Conservation interventions due to ongo-ing damage were performed in 1972 and 1993. Because of its cultural and historical value, the church has been classified Monument of Cul-ture and cultural heritage of particular importance.

After a boat ride, a visit to the caves and a journey through the history of our culture, we believe you have experienced the primordial joy of life. To complement the new experience, let us taste the traditional food this time served in a modern way at the “Kanjon Matka” Restau-rant by the lake. Above the restaurant there is a hotel with 10 rooms in a traditional setting and tall windows with views of the lake and the cliffs.

In the area of the lake in the afternoon or evening hours, as part of the summer festival, music concerts organized by our musicians, book promotions, and literary promotions are held.

73

No one returns

from a trip as he was

before. Chinese proverb

74Никој не се враќа од патувањето таков каков што бил претходно.Кинеска поговрка

75

Kако да приcтигнeтe до eзeрото? Од населбата Долна Матка движејќи се по широка патека сé до хидроцентралата и од таму продолжувате да се движите по потесна пешачка патека, издлабена во карпите од десната страна на браната. Кога ќе влезете низ дрвените порти, пред вас ќе се отвори простор кој прави да се чувствувате спокојни и безбедни како во мајчините прегратки. Оттука името на ова природно засолниште Матка - мајка родилка.

Езерото е порибено и се користи за спортски риболов. Ако сте љубител на спортскиот риболов можете да уживате и на тој начин во спокојството што го нуди Матка.

Доколку кајак на диви води е голем предизвик за вас, тогаш обидете се со ка јак на мирни води. Можете да изнајмите еден од многуте кајаци паркирани на езерото Треска.

При крајот на езерото, на десната страна на реката Треска во клисурната утроба се наоѓаат десет пештери со должина од 20 до 176 метри. Во подножјето на пештерите на речното дно се наоѓа изворот Коритиште кој се вбројува во природни феномени од светски ранг и претставува предизвик за истражување на многу европски спелеонуркачи. Од вкупната должина од 574 метри досега максимално истражена длабочина е 212 метри.

Позначајни пештери се Врело, Крштална и Над Врело (Убава) поставени една над друга на стрмна падина северно од Висок Рид (893 м.н.в).

Пештерата Врело се наоѓа десет метри над изворот Коритиште со карпест от-вор висок 4 метри. На влезот се наоѓа мала сала со ширина од 16 метри и длабочина од 22 метри. На крајот на ова проширување се влегува во главната пештерска сала со должина од 36 метри и широчина од 28 метри. Јужно од салата се наоѓа пештерско езеро со должина од 30 метри и широчина помеѓу 2 и 4 метри. Длабочината на езерото зависи од нивото на водата во езерото. Во период на висок водостој длабочината на езерото е 12 метри, а во период на низок водостој се слуша клокотењето на изворот. Пештерата е богата со мно гу пештерски украси - сталактити и сталагмити од кои највпечатлив е ста-лагмитот шишарка, кој се таложи во период од 2.700 години. Пештерата е една од петте најдлабоки подводни пештери во светот и предизвикува интерес кај љубопитните посетители, но и кај спелеонуркачите. Пред да стане туристичка

76

атракција во пештерата била присутна голема колонија на лилјаци. До пештерата можете да стигнете со брод и сите овие информации да ги видите и уште еднаш да ги слушнете од водичот што ќе ве придружува на турата во пештерата.

Пештерата Крштална се наоѓа на 150 метри оддалеченост од пештерата Врело, 30 метри над езерото, на надморска ви-сина од 354 метри. Влезниот канал се спушта до длабочина од 40 метри, а во крајниот дел на пештерата се наоѓа езеро со должина од 16 метри и ширина 8 метри. Од пештерските украси во Кршатална се присутни сталактитни форми (хе-лек тити) кои поради струењето на воздухот изградени се спро тивно на Земјината тежа. Пештерата ја посетуваат глав но спелеонуркачите, но ако со овие информации ве пот тикнавме да ја посетите, ќе треба да се обратите до спе леолошкото друштво Пеони, за да ве придружува некој искусен спелеолог.

Пештерата Над Врело - Убава се наоѓа на 100 метри над езе-рото Матка и над пештерата Врело на надморска висина од 468 метри. Влезот е со пречник од 1,5 метри и има кружна фор ма. Средишниот дел на пештерата е со должина од 22 ме три и ширина од 14 метри. Оттука се доаѓа до втората пеш-терска сала со должина од 30 метри и ширина 10 метри.

Пештерата Орлово гнездо е сува пештера со должина на пештерските канали од 23 метри со малку пештерски укра-си. Се наоѓа на срт во близина на манастирот Св. Никола Ши-шевски на надморска висина од 474 метри. Пештерата има три влеза, два во подножјето и еден на 4 метри над двата влеза. Доколку сакате да влезете ќе морате да ползите би-дејќи отворите се широки по 1 метар.

Пропаста Срт се наоѓа на левата страна на кањонот над црквата Св. Андреа, во североисточниот дел на планината Осој на надморска висина од 995 метри. Влезот има елип-совидна форма со димензии 3 на 1,5 метри од каде се спушта канал со должина од 28 метри. Во каналот се присутни ко-рални украси, заради што претставува раритет во кањонот. Во правец на југоисток продолжува во сала со диманзии 15 на 10 метри и висина од 15 метри, а звршува со непроодни пукнатини. Пропаста Срт е прогласена за природна реткост од прва категорија.

На левиот брег на реката Треска, од сите страни заштитен

со високите карпи на кањонот Матка, се наоѓа манастирот Св. Андреа. Манастирот го изградил принцот Андреаш, син на кралот Волкашин и кралицата Елена, во 1389 година, на подрчје со кое владеел кралот Марко (другиот син на кралот Волкашин). Династијата на кралот Волкашин и кралот Марко владеела до 1392 година, потоа градот Скопје е освоен од Османлиското царство.

Релативно малата градба со форма на издолжен триконхос, има карактеристики на доцна византиска архитектура и са-крална градба со локални обележја.

Во 1559 година е доѕидана и фрескоживописана припрата (предворјето на црквата) со правоаголна основа и полу кру-жен свод без декорација на фасадите.

Фрескоживописот на зографите митрополит Јован и монахот Григориј е претставен во три зони и главно е зачуван на ис-точниот ѕид. Се одликува со одредена монументалност што не била карактеристична за сликарството во 16 век. Во нат-писот на влезната врата се спомнува и Калест Кирил, монах кој учествувал во создавањето на манастирот. На двете страни од влезот се насликани војници со полна воена опрема, композицијата Молитва во маслиновата гора, Тајната вечера, симнувањето на Исус од крстот, Миењето на нозете. Во сите композиции може да се види илузија на длабочина во просторот. Конзерваторски интервенции заради тековни оштетувања се изведени во 1972 година и во 1993 година. Црквата заради својата културно-историска вредност има својство Споменик на културата и културно наследство од посебно значење.

По возењето со чамци, посетата на пештерите и пату ва -њето низ историјата на нашата култура веруваме де ка ја почувствувавте исконската животна радост. Како надо-по лнување на новите искуства нека биде и вкусувањето традиционална храна, овој пат сервирана на модерен начин во ресторанот „Кањон Матка“, покрај езерото. Над ресторанот има хотел со 10 соби во традиционален амбиент и високи прозорци со поглед кон езерото и карпите.

На просторот покрај езерото во попладневните или во ве-черните часови во рамките на летниот фестивал се од р жу ва-ат музички концерти организирани од наши музичари, про-моции на книги, литературни настани.

77

78

79

80

Si të аrrini te liqeni? Nga lagjja Matka e Poshtme, duke lëvizur përgjatë shtegut të gjërë deri te hidrocentrali, e nga aty vazhdoni të lëvizni përmes një shtegu më të ngushtë, e thelluar në shëmbinj në anën e djathtë të digës. Kur të hyni nëpër portat e drunjta, para jush do të shfaqet hapësira që ju bën të ndjejeni të qetë dhe të sigurtë sikur në përqafimin e nënës. Nga këtu del emri i kësaj strehe natyrore Matka – nëna që lindë.

Liqeni është furinzuar me peshq dhe shfrytëzohet për peshkim sportiv. Nëse jeni dashamirë i peshkimit sportiv, mund të kënaqeni edhe në këtë mënyrë në qetësinë që e ofron Matka.

Nëse kajakimi në ujëra të vërshueshëm është sfidë e vështirë për ju, atëherë provoni kajakimin në ujëra të qeta. Mund të huazoni një nga shumë kajakët e parkuar te lumi Treska.

Në fund të liqenit, në pjesën e djathtë të lumit Treska, në brendësinë e ngushticës gjenden dy shpella me gjatësi prej 20 deri 176 metër. Në bazamentin e shpellave në fund të lumit gjendet burimi Koritishtë që përfshihet në fenomenete natyrore të rangut botëror dhe paraqet sfidë hulumtuese për shumë speleologë evropianë. Nga gjatësia e plotë prej 574 metër, deri tani, thellësia maksimale e hulumtuar është 212 metër.

Shpella më të njohura janë Vrella, Kërshtallna dhe mbi Vrellë (e Bukura) të gjendura njëra pas tjetrës në rrëpirën në veri të Kodrës së Lartë (893 metër lartësi mbidetare).

Shpella e Vrellës gjendet dhjetë metër mbi burimin Koritishtë me hapje shkëmborje të lartë prej 4 metër. Në hyrje gjendet holli i vogëë me gjërësi prej 16 metër dhe thellësi prej 22 metër. Në fund të këtij zgjatimi hyhet në hollin kryesorë me gjatësi prej 36 metër dhe gjërësi prej 28 metër. Në jug të hollit gjendet liqeni shpellor me gjatësi prej 30 metër dhe gjërësi prej 2 dhe 4 metër. Thellësia e liqenit varet nga niveli i ujit në liqen. Në periudhën e rrjedhës së madhe të ujit thellësia e liqenit arrinë në 12 metër, kurse në periudhë te rrjedhës së pakët të ujit dëgjohet gurgullima e burimit. Shpella është e pasur me shumë stoli shpellore stalaktite dhe stalakmite nga të cilat më e shquar është stalakmiti shisharka, që rritet qysh para 2700 vjetësh. Shpella është një nga pesë shpellat më të thella nënujore në botë dhe shkakton interesim te dasham-irët dhe vizitorët, por edhe te speleologët. Para se të bëhej tërheqëse për turistët në shpellë ka patur prani të madhe të kolonisë së lakuriqëve të natës. Te shpella mund të arrihet me anije dhe të gjitha informatat mund t’i shihni dhe t’i dëgjoni nga udhërrëfyesi që do t’u shoqërojë në turën nëpër shpellë.

Shpella Kërshtallna gjendet në një largësi prej 150 metër nga shpella e Vrellës, 30 metër mbi liqen, në lartësi mbidetare prej 354 metër. Kanali hyrës lëshohet në thellësi prej 40 metër, kurse në pjesën fundore të shpellës gjendet liqeni me thellësi prej 16 metër dhe gjërësi prej 8 metër.

Askush nuk kthehet nga udhëtimi ashtu siç ishte më parë.Proverbë kineze

81

Nga zbukurimet shpellore në Kërshtallnë janë të pranishme forma stalaktitore (helektite) të cilat për shkak të rrymave të ajrit janë krijuar përkundër gravitetit të tokës. Shpella vizitohet kryesisht nga speleologët, por nëse me këto informacione jos-heni që ta vizitoni do të duhet që të drejtoheni te shoqata spe-leologe Peoni që t’u shoqërojë ndonjë speleolog me përvojë.

Shpella mbi Vrellë – e Bukura gjendet 100 metër mbi liqenin e Matës dhe mbi shpellën e Verllës, në lartësi mbidetare prej 468 metër. Hyrja ka diametër prej 1,5 metër dhe ka formë qarkore. Pjesa e mesme e shpellës është 22 metër e gjatë dhe 14 metër e gjërë. Nga këtu arrihet te holli i dytë i shpellës me gjatësi prej 30 metër dhe gjërësi prej 10 metër

Shpella Foleja e Shqiponjës është shpellë e thatë me gjatë-si të kanaleve shpellore prej 23 metër me pak stoli shpellore. Gjendet në kreshtë afër manastirit Shën Nikollë Shishevski, në lartësi mbidetare prej 474 metër. Shpella ka tre hyrje, dy në ba-zament dhe një hyrje është 4 metër mbi dy hyrjet e para. Nëse dëshironi të hyni patjetër të zvarriteni sepse hapësira është 1 metër e gjërë.

Humnera e kreshtës gjendet në anën e majtë të kanionit mbi kishën Shën Andrea, në pjesën verilindore të malit Osoj, në lartësi mbidetare prej 885 metër. Hyrja ka formë elipse, me di-mensione 3 në 1,5 metër, nga ku lëshohet një kanal me gjatësi prej 28 metër. Në kanale ka prani të stolive koralore, prandaj paraqet raritet në kanion. Në drejtimin juglindor vazhdon drejt hollit me dimensione 15 në 10 metër dhe lartësi prej 15 metër, kurse përfundon me plasaritje të pakalueshme. Humnera e kreshtës është shpallur si raritet natyre i kategorisë së parë.

Në bregun e majtë të lumit Treska, e mbrojtur nga të gjitha anët me shkëmbinj të mëdhenj të kanionit Matka gjendet manastiri Shën Andrea. Manastiri është ndërtuar nga princi Andrea, biri i mbretit Bollkashin dhe mbretneshës Elena, më 1389, në territorin në të cilin ka sunduar mbreti Marko (vëllai i mbretit Vollkashin). Dinastia e mbretit Vollkashin dhe mbretit

Marko sundoi deri më 1392, pastaj qyteti i Shkupit u pushtua nga perandoria osmane.

Ndërtesa relativisht e vogël në formë të trikonhosit të zgjatuar, ka veçori të arkitekturës së vonshme bizantine dhe ndërtimit sakral me veçori lokale.

Më 1559 parahyrja e kishës është rregulluar dhe pikturuar me afreske me bazë drejtkëndore dhe këmbanë gjysmërrethore, pa dekorime në fasadat.

Afresket e vizatuara të piktorëve mitropolitit Jovan dhe Mur-gut Grigori prezantohet në tre zona dhe kryesisht e ruajtur në murin lindor. Karakterizohet me monumentalitet të caktuar që do të ishte karakteristike për fotografin e shekullit 16. Në mbishkrim të derës hyrëse përmendet edhe murgu Kalest Kirili që mori pjesë në ndërtimin e manastirit. Në të dy anët e hyrjes janë vizatuar ushtarë me pajisje të plotë ushtarake, kompozimi Lutja në kodrën e ullinjve, Darka e fshehtë, Zbritja e Jezukrishtit nga kryqi, Larja e këmbëve. Në të gjitha kompozimet mund të shihet iluzioni i thellësisë në hapësirë. Ndërhyrjet konzervuese si rezultat i dëmtimeve të tanishme janë kryer në vitin 1972 dhe 1993. Për shkak të vlerës kulturore-historike, kisha ka cilësinë e Monumentit të kulturës dhe trashëgimisë kulturore të rëndësisë së veçantë.

Pas lundrimit me anije, vizitës së shpellave dhe udhëtimit nëpër histori të kulturës sonë besojmë se e ndjeni kënaqësinë e jetës së lashtë. Si plotësim të përvojave të reja le të jetë edhe shijimi i ushqimit tradicional, kësaj radhe e shërbyer në mënyrë mod-erne në restorantit Kanioni Matka, pranë liqenit. Në restorant ka hotel me dhjetë dhoma të mjedisit tradicional dhe dritare të larta nga ku ka pamje drejt liqenit dhe shkëmbinjve.

Në hapësirën pranë liqenit në orët e pasditës ose të mbrëmjes, në kuadër të festivalit veror mbahen koncerte muzikore të organizuara nga artistë tanë, pormovime librash, aktivitete letrare.

82

Flora and Fauna in the area of Matka

Саnуоn

83

The Matka Canyon is not only a home for many churches and monasteries, but is also a refuge for many relics, endemic plants, and animals. Arctic tertiary flora and fauna are also present in this area. The Matka Canyon was covered with wa-ter 5 million years ago where tertiary vegetation grew on the banks. Water leakage with deepening of the riverbed and side slopes began in the Ice Age. Vegetation in the Matka Canyon is represented by 17 plant communities.

On the left side of the Treska River and towards the Rudine mountain area, on steep rocky terrain and on unfavorable ter-rain, the Macedonian oak community is present. At higher al-titudes, one can see the European black hornbeam and black maple and at lower altitude boxwood whose characteristic is being present in river gorges.

The plant community of dwarf golden sedge and black horn-beam is present at an altitude of 460 to 800 meters along the right side of the Treska River from the Matka Dam to Lake Koz-jak.

If you wander through the canyon in April and May, at higher elevations in the rocky crevices, you will see the flowering of one of the more important tertiary relicts and Balkan endemics Ramonda nataliea. If it does not seem to give signs of life, it means that there has been a dry season in the region.

A vegetable community of boxwood and lilac with habitat in steep rocky terrain, occurs on the right side of the Treska River at an altitude of 450 to 900 meters. The plant community of piedmont area beech forest is present on a rocky surface at an altitude of over 1200 meters.

If you decide to take a stroll above the Monastery of St. Andrew, you will pass through a forest of black maple, beech and bush-es, a plant community present on silicate soil only in this area.

If you decide to move between 400 and 700 meters above the steep slopes of the limestone cliffs, you will be able to see the wild juniper tree and the juniper tree. Depending on the terrain,

they are present individually or in groups.

Another terrestrial relic that you can see only in the Matka Can-yon and on Jakupica Mountain is the local violet (Viola kosanini). It grows in limestone cracks. An important feature of this area is that with its geomorphological characteristics it does not al-low the penetration of strong north winds, which is a condition for the development of several Mediterranean plant species. At the same time there are conditions for the development of Mediterranean plant species along with alpine, steppe and Si-berian species.

Matka Canyon area has unique composition of orographic, geo-logical and vegetation characteristics with presence of 671 spe-cies of plants and fulfills all conditions to be “Protected Area”.

The unique fauna in Matka Canyon is related to the tertiary fauna of the caves and karst elements. Tertiary relics originate from older fauna, undergoing changes due to the conditions characteristic of the area. Through a speciation process, local endemic species appear.

The most numerous group of animals in the protected area are 17 species of Arthropods, with dominant genus Aranea (true spi-ders). A high proportion of endemic species of false scorpions have been recorded and six new species have been explored.

As a natural biodiversity museum, the Matka Canyon has at-tracted research interest from many scientists from the begin-ning of the last century to the present.

The butterfly species is best studied in the area of Matka Can-yon. The total number of butterflies as 834 registered in the protected area represents 36% of the total fauna in the terri-tory of Macedonia. That is why Matka Canyon is also called the Butterfly Canyon.

The most numerous of the butterflies are the small butterflies represented by 414 species.

The family of night butterflies are represented by 144 species.

84

Of the eight endemic butterfly species in Macedonia, five are registered in the Matka Canyon Protected Area.

As you hike the trails or take a leisurely stroll along the Treska River, take a look and you might notice a butterfly from the 112 butterfly family of daily butterflies. In short, you also can feel like a nature researcher, surrounded by a wealth of natural potential.

Let us also mention the rest of the wildlife in the Protected Area that you may or may not encounter, but it is good to know which animals have found shelter here.

There are 13 indigenous fish species present in the Protected Area waters. Sports fishing fans see Monkey goby, Macedonian trout, black barbel, white barbel, Vardar chub, Macedonian vim-ba, local fish of the species Nemacheilus barbatulus sturany, Zingel balcanicus, and others.

Of the 15 species of Macedonian amphibian fauna, 10 species are present in the Matka Canyon Protected Area. Near the Vre-lo Cave it is possible to see the colorful salamander. Beside the River Treska near the village of Glumovo, if you turn over a stone, a tree bark or if you walk through the vegetation in a humid environment you will see the Macedonian gammarus - endemic to the Southwest Balkans. The Yellow mooing frog and

the great toad are seen at 635 m above sea level, but you will not be able to see them because they are nocturnal and hide in shelters. Beside the river Treska at the monastery of St. Holy Mother of God, you can see the brook frog that is active day and night.

Of the reptile species in the Matka Canyon Protected Area, 22 species of 32 species in entire Macedonia have been registered.

A large green lizard can be seen moving along the path to St. Nikola Sisevski, at a lower altitude in the oak forest belt. Specific to this lizard is that its tail is twice as long as its body being 16 cm long.

Beside the river Treska, near the Monastery of Holy Mother of God, you can see local snakes such as the balkan whip snake and the snake of the species Zamenis longissimus; they are slow moving day snakes. In the afternoon they can be seen lying between vegetation, but also climbing trees holding the body upright. If you are curious, look at them from a distance, because if you catch them by hand they will release stinking liquid. Near the Monastery of St. Andrew, you could see the leopard whip snake moving slowly over rocky cliffs and bushes in the evening.

Sоmеthing аlsо аbоut thе birds in thе Маtkа Саnуоn Рrоtеctеd ArеаThe total number of registered birds is 113 species of which 88 are resident, present throughout the year. Golden eagles nest in big nests laying two eggs. The white-headed eagle (endan-gered species) is a large bird of prey that feeds on fish. The eagle’s body is 70 to 102 cm long, the wingspan is up to 2.44 m and this species of eagle weighs 2.5 - 7 kg. The adult eagles

have a brown body, white head and white tail, yellow iris and a beak. Matka is also home to birds such as great cormorant, gray heron, snake eagle, swallow falcon, gray falcon, wild pi-geon, dove, owl, night swallow, green woodpecker, large colorful woodpecker, middle colorful woodpecker, small colorful wood-pecker, nightingale, chaffinch, grey finch, large finch, magpie, raven, etc.

The number of mammals registered in Macedonia is 82 species and 34 species are present in the Matka Canyon Protected Area. In coexistence with vertebrates, reptiles, birds, you can also see hedgehogs, wild rabbits, wild boars, wolves, foxes, Balkan lynx, brown bear, roe deer, chamois, squirrel and more.

85

Our desti-nation is not just a place but a new way of observing things.Henry Miller

86

Кањонот Матка не само за голем број цркви и манастири, претставува засолниште и на голем број реликти, ендемични растенија и животни. На ова подрачје е присутна и арктич-ко-терцијарната флора и фауна. Кањонот Матка пред 5 милиони години бил покриен со вода покрај која на брего-вите растела терцијарна вегетација. Излевањето на водата со продлабочување на речното корито и страничните накри-вувања започнува во перидот на леденото доба. Вегетацијата во кањонот Матка е претставена со 17 растителни заедници.

На левата страна на реката Треска и кон планинскиот предел Рудине, на стрмни карпести предели и на неповолна почва присутна е заедницата на македонскиот даб. На повисока надморска висина може да се видат европскиот црн габер и црн јавор, а на пониска надморска висина зеленика чија ка-рактеристика е присутво во речните клисури.

Растителната заедница на џуџеста острика и црн габер е присутна на надморска висина од 460 до 800 метри по дол-жина на десната страна на реката Треска од браната Матка до езерото Козјак.

Ако се движите низ кањонот во месец април и во мај, на по-високите места во карпестите процепи ќе го забележите про-цветувањето на една од позначајни терцијарни реликти и балкански ендемити Наталиева рамонда (Ramonda Nataliea). Ако ви изгледа дека не дава знаци на живот, тоа значи дека претходел сушен период во регионот.

Растителна заедница на зеленика и јоргован со живеалишта во стрмни карпести предели, се среќава од десната страна на реката Треска на надморска висина од 450 до 900 метри. Рас-

Флора и фаyна на подрачjeто на кањонот Матка

87

тителната заедница на подгорска букова шума е присутна на карпеста подлога на височина од над 1.200 метри.

Ако решите да се прошетате над манастирот Св. Андреа, ќе минувате низ шума од црн јавор, бука и грмушки, растителна заедница присутна на силикатна почва само на ова подрачје.

Ако пак решите да се движите на надморска висина помеѓу 400 и 700 метри на стрмните падини на варовничките кар пи, ќе можете да ја видите дивата фоја и питомата фоја (смре-ка). Во зависност од теренот, присутни се поединечно или во групи.

Друг терецијарен реликт што можете да го видите само во кањонот Матка и на планината Јакупица е Кошаниновата темјанушка (Viola kosanini). Се развива во пукнатини на ва-ров нички карпи. Значајна карактеристика на овој простор е тоа што со своите геоморфолошки карактеристики не го дозволува пробивот на силните северни ветрови, што прет ставува услов за развој на повеќе медитерански рас-тителни видови. Во исто време постојат услови за развој на медитерански видови на растенија заедно со алпски, сте-пски и сибирски видови.

Просторот на кањонот Матка поседува уникатен состав на оро графски, геолошки и вегетациски карактеристики со при суство на 671 вид на растенија и ги исполнува сите услови да биде „заштитено подрачје“.

Уникатната фауна во кањонот Матка е сродна со терцијарната фауна од пештерите и карстните елементи. Терцијарните ре-ликти водат потекло од постара фауна, претрпувајќи измени под влијание на условите карактеристични за подрачјето. Преку процес на специјација се појавуваат локални ендем-ски видови.

Најбројна група на животни на територијата на заштитеното подрачје се 17 видови од членконогите организми со доми-нантен род Aranea (вистински пајаци). Регистрирани се висок процент на ендемични видови на лажни скорпии и

истражени се шест нови видови.

Како природен музеј со голема биолошка разновидност ка-њонот Матка привлекува интерес за истражување кај многу научници од почетокот на минатиот век и сé до денес.

На подрачјето на кањонот Матка најдобро проучен е видот пеперутки. Вкупниот број на пеперутки 834 регистрирани на заштитеното подрачје, претставува 36% од вкупната фауна на територијата на Македонија. Затоа кањонот Матка уште се нарекува и Кањон на пеперутките.

Најбројни од пеперутките се малите пеперутки претставени со 414 видови.

Фамилијата на ноќни пеперутки се претставени со 144 ви-дови. Од осумте ендемични видови на ноќни пеперутки во Македонија, пет се регистрирани на територијата на заш ти-теното подрачје на кањонот Матка.

Додека се движите по патеките или сте на лесна прошетка покрај реката Треска, погледнете и можеби ќе забележите пеперутка од фамилијата на дневни пеперутки претставена со 112 видови. Накратко, можете и вие да се почувствувате како истражувач, опкружени со богатство од природен по-тенцијал.

Да го спомнеме и останатиот жив свет во заштитеното по-драчје кои можеби ќе ги сретнете, а можеби и не, но добро е да се знае кои животни тука си нашле свое засолниште.

Во водите на заштитеното подрачје присутни се 13 автохтони видови риби. Љубителите на спортскиот риболов би можеле да се сретнат со кркушка, македонска пастрмка, црна мре-на, бела мрена, вардарски клен, попадика, вардарска вре-тенушка, вретенар и др.

Од 15-те видови македонска фауна на водоземци, во заштитеното подрачје Кањон Матка присутни се 10 видови. Во близина на пештерата Врело можно е да го сретенете ша-рениот дождовник. Покрај реката Треска кај селото Глумово

88

Нeшто и за птицитe на тeриториjата на заштитeното подрачje Kањон МаткаВкупниот број регистрирани птици изнесува 113 видови, од кои 88 се станарки, присутни се преку целата година. Големи гнезда во кои несат по две јајца прават златните орли. Белоглавиот орел (загрозен вид) е голема птица грабливка која се исхранува со риби. Телото на орелот е долго од 70 до 102 см, распонот на крилјата е до 2,44 м и тежи од 2,5 до 7 килограми. Возрасните орли имаат кафеаво тело, бела глава и бела опашка, жолт ирис и кукаст клун. Матка е живеалиште и на птиците голем корморан, сива чапја, орел змијар, сокол ластовичар, сив сокол, див гулаб, гугутка, був, ноќна ластовица, зелен клукајдрвец, голем шарен клукајдрвец, Среден шарен клукајдрвец, Мал шарен клукајдрвец, славејче, долгоопашеста сипка, сина сипка, голема сипка, сојка, страчка, гавран и др.

Бројот на регистрирани цицачи во Македонија е 82 видови, а 34 вида од нив се присутни во заштитеното подрачје Кањон Матка. Во соживот со рбетниците, влечугите, птиците, живеат и ежот, дивиот зајак, дивата свиња, волкот, лисицата, балканскиот рис, кафеавата мечка, срната, дивокозата, верверицата и др.

ако превртите некој камен, кора на дрво или ако се движите во вегетација на влажна средина ќе го видите македонскиот мраморец - ендемит на Југозападен Балкан. Жабата жолт мукач и големата крастава жаба се регистрирани на 635 м надморска висина, но не ќе можете да ги видите, бидејќи тие се ноќен вид и се кријат во засолништа. Покрај реката Треска кај манастирот Св. Богородица се среќава поточна жаба која е активна и дење и ноќе.

Од видот влечуги во заштитеното подрачје Кањон Матка ре-гистрирани се 22 вида од вупно 32 вида за цела Македонија.

Голем зелен гуштер можете да видите движејќи се по патеката до мастирот Св. Никола Шишевски, на пониска надморска височина во појасот на дабова шума. Специфично за овој гуштер е тоа што неговата опашка е два пати подолга од те-лото чија должина е 16 см.

Покрај реката Треска во делот кај манастирот Св. Богородица можете да ги видите змиите планински смок и ескулапов смок, дневни змии кои бавно се движат. Може да се видат попладне како лежат меѓу вегетација, но и како се качуваат по дрва држејќи го телото сосема исправено. Ако сте љубопитни, гледајте ги од подалеку, зашто ако ги фатите со рака, ќе испуштат смрдлива течност. Во делот кај манастирот Св. Андреа може да се види змијата леопардов смок, како се движи бавно по карпестите предели и грмушки во вечерните часови.

89

Нашата дестинација не е само место, туку нов начин на набљудување на нештата.Хенри Милер

90

Flоrа dhe fаunа në zоnën e Kаniоnit Маtkа Kanioni Matka, jo vetëm që për një numër të madh kishash e manastiresh, por paraqet strehë edhe për një numër të madh reliktesh, bimësh endemike dhe gjallesash. Në këtë zonë është e pranishme edhe flora tradicionale arktike dhe fauna. Kanioni Matka para pesë milionë vitesh ishte e mbuluar me ujë, pranë së cilës në brigje rritej vegjetacion terciar. Derdhja e ujit me thellimin e shtratit të lumit dhe shpatiet anësore filloi në peri-udhën e epokës së akullit. Vegjetacioni në Kanionin e Matës prezantohet me 17 bashkësi bimësh.

Në anën e majtë të lumit Treska, drejtë pesës malore të Rudinës, në pjesë e pjerrët shkëmbore dhe në tokë të papër-shtatshme është e pranishme bashkësia e dushkut të Maqedo-nisë. Në lartësi mbidetare më të lartë mund të shihet shkoza e zezë evropiane dhe panja e zezë, kurse në lartësi mbidetare më të ulët shihet busha karakteristika e së cilës është e pranishme në ngushticat lumore.

Bashkësia e bimëve e bredhit xhuxh dhe shkozës së zezë është e pranishme në lartësi mbidetare prej 460 deri 800 metër përgjatë anës së djathtë të lumit Treska, nga diga e Matës e deri te liqeni i Kozjakut.

Nëse lëvizni përgjatë kanionit në muajt prill dhe maj, në ven-det më të larta në plasaritjet shkëmbore do ta shihni lulëzimin e njërit nga reliktet më të rëndësishme të terciarit dhe en-demitetit ballkanik, Ramonda Nataliea. Nëse u duket se nuk jep shenja jete, kjo do të thotë se në rajon ka parapri një periudhë thatësie.

Bashkësia bimore e bushës dhe jorgovanit me vendbanim në terrene shkëmbore të rrëpirëta haset në anën e djathtë të lu-mit Treska, në lartësi mbidetare prej 350 deri 900 metër. Bash-

kësia bimore e pyllit të ahut nënmalor është e pranishme në shtresën shkëmbore me lartësi prej mbi 1200 metër.

Nëse vendosni të shëtisni mbi manastirin e Shën Andreas, do të kaloni nëpër pyllin e panjës së zezë, ahut dhe shkurreve, bash-kësi bimore e pranishme në tokë silikate vetën në këtë zonë.

Nëse sërish vendosni të lëvizni në lartësi mbidetare prej 400 deri 700 metër në shpatiet e rrëpirëta të shkëmbinjve gëlqer-orë do të mund të shihni dëllinjën e egër dhe të butë. Varësisht nga terreni, të pranishme janë të vetme, ose në grupe.

Relikt tjetër terciar që mund ta shihni vetëm në Kanionin Mat-ka dhe malin Jakupica është vjollca e koshanit (Viola Kosanini). Rritet në plasaritje në shkëmbinj gëlqeror. Veçori e rëndë-sishme e kësaj hapësire është ajo që me veçoritë gjeomor-fologjike nuk lejon lëvizjen e erërave të forta verore që paraqet kusht për zhvillimin e më shumë llojeve të bimëve mesdhetare. Në në njëjtën kohë ekzistojnë kushte për rritjen e llojeve mes-dhetare të bimëve së bashku me ato aplike, të stepeve dhe llojet siberiane.

Zona e Kanionit Matka ka përbërje unike të veçorive orografike, gjeologjike dhe vegjetariane me praninë e 671 llojeve të bimëve dhe i plotëson të gjitha kushtet të jetë “Zonë e mbrojtur”.

Fauna unike në Kanionin Matka është e lidhur me faunën terciare të elementeve shpellore dhe karstike. Reliktet terc-iare kanë prejardhje të faunës më të vjetër, duke përjetuar ndryshime nën ndikimin e kushteve karakteristike për zonën. Përmes procesit të specifikimit shfaqen lloje endemike lokale.

Grupi më në numër i gjallesave në territorin e zonës së mbro-

91

jtur janë 17 lloje të organizmave insektore me familje do-minuese të Aranea-së (merimanga të vërteta). Janë regjistruar një përqindje e madhe e llojeve endemike të akrepëve të rre-jshëm, kurse janë hulumtuar gjashtë lloje të reja.

Si muze natyror me llojshmëri të madhe biologjike, kanioni Matka tërheq interesimin hulumtues te shumë shkencëtarë nga fillimi i shekullit të kaluar, e deri më sot.

Në rajonin e Kanionit Matka më i studijuar është lloji i fluturave. Numri i përgjithshëm i regjistruar prej 834 lloje në zonën e mbrojtur paraqet 36% të faunës së plotë në territorin e Maqe-donisë. Prandaj Kanioni Matka ende quhet Kanioni i Fluturave.

Fluturat më në numër janë ato të voglat që përfaqësohen em 414 lloje.

Familja e fluturave të natës përfaqësohen me 144 lloje. Nga tetë lloje endemike të fluturave të natës në Maqedoni, pesë janë regjistruar në territorin e zonës së mbrojtur Kanioni Mat-ka.

Derisa lëvizni nëpër shtigje ose jeni në ecje të lehtë përgjatë lumit Treska, shihni dhe mbase vëreni flutura të familjes së fluturave të ditës që përfaqësohet me 112 lloje. Shkurtë, mund që edhe ju të ndjeheni si hulumtues, të rrethuar me pasuri të potencialit natyror.

Ta përmendim edhe botën tjetër të gjallë në Zonën e mbrojtur ku mbase do t’i gjeni, e mbase jo, por mirë është të dihet se cilat gjallesa këtu kanë gjetur strehim.

Në ujërat e Zonës së mbrojtur janë të pranishme 13 lloje au-toktone peshqish. Dashamirët e peshkimit sportiv do të mund të hasin kërkushkën, troftën e Maqedonisë, barbeli i zi, barbeli

i bardhë, kleni i Vardarit, popadika, vretenushka e Vardarit, Vre-tenari, etj.

Nga 15 llojet e faunës së Maqedonisë të ujorëve, në zonën e mbrojtur Kanioni Matka janë të pranishme 10 lloje. Në afër-si të shpellës së Vrellës mund të hasni ujorin laraman. Përg-jatë lumit Treska, në Gllumovë, nëse rrotulloni ndonjë gur, apo lëvozhgë druri ose nëse lëvizni nëpër vegjetacion në mjedis të lagësht do të shihni ujorin e Maqedonisë – endemit i Ballkanit jugperëndimor. Bretkosa bishtverdhë dhe bretkosa e madhe janë regjistruar në 635 metër lartësi mvidetare, por nuk do të mund t’i shihni sepse janë lloj nate dhe fshihen nëpër streha. Përgjatë lumit Treska, te manastiri Shën Mëria haset bretkosa e përrockave që është aktive ditën dhe natën.

Nga lloji i zvarranikëve në Zonën e mbrojtur kanioni Matka janë regjistruar 22 lloje nga gjithsej 32 në tërë Maqedoninë.

Duke ecur nëpër shtegun drejt manastirit Shën Nikollë Shi-shevski mund ta shihni hardhucën e madhe të gjelbër, në lartë-si më të ulët mbidetare në brezin e pyjeve me dushk. Specifike për këtë hardhucë është se bishti është dy herë më i gjatë se trupi, gjatësia e të cilës arrin 16cm.

Përgjatë lumit Treska, në pjesën te manastiri Shën Mëria mund t’i shihni gjarpërinjtë e malit dhe eskulapi, gjarpërinj dite që lëvizin ngadalë. Mund të shihen pasdite se si qëndrojnë në vegjetacion, por edhe si ngjiten nëpër drunj, duke lëvizur tru-pi vetëm drejtë. Nëse jeni dashamirë atëherë i vëzhgoni nga largë, sepse nëse i kapni me dorë lëshojnë lëng kutërbues. Në pjesën te manastiri Shën Andrea mund të shihni gjarpërin leopard se si lëvizë ngadalë nëpër terrene të rrëpirëta dhe kaçube gjatë orëve të mbrëmjes.

92

Diçkа рër shрezët në territоrin e zоnës së mbrоjtur Kаniоni МаtkаNumri i përgjithshëm i shpezëve të regjistruar është 113 lloje, nga të cilat 88 janë banues, pra të pranishëm gjatë tërë vitit. Fole të mëdhaja ku shqiponjat e arta lëshojnë nga dy vezë. Shqiponja kokëbardhë (lloj i rrezikuar) është shpend i madh grabitqarë që ushqehet me peshq. Trupi i shqiponjës është i gjatë 70-102cm, kurse gjatësia e krahëve në shtrirje është 2,44,, peshon 2,5-7 kilogram. Shqiponjat e rritura kanë trup të kaftë, kokë të bardhë dhe bisht të bardhë, sy të verdhë dhe sqep të përkulur. Matka është vendbanim edhe i shpezëve karabullaku i madh, çapka e hirtë, shqiponja gjarpër, skifteri, skifteri i hirtë, pëllumbi i egër, turtullesha, bufi, grabitqari i natës, qukapiku i gjelbër, qukapiku laraman i madh, qukapi-ku laraman i mesëm, qukapiku laraman i vogëk, dallëndyshja, harabeli, zboraksi bishtgjatë, zboraksi gri, zboraksi i madh, grifsha, laraska, korbi, etj.

Numri i gjitarëve të regjistruar në Maqedoni është 82 lloje, kurse 32 prej tyre janë të pranishme në Zonën e mbrojtur Kanioni Matka. Në bashkëjetesë me kurrizorët, zvarranikët, shpezët, jetojnë edhe iriqi, lepuri i egër, derri i egër, ujku, dhel-pra, rrëqebulli ballkanik, arriu i kaftë, drenusha, dhia e egër, ketri, etj.

93

Нашата дестинација не е само место, туку нов начин на набљудување на нештата.Хенри Милер

94

95

96

Thе bеginnings оf mountain tourismYou made the decision to travel, make it your choice to be the municipality of Saraj and Matka Canyon!

A place where you can feel the force of nature’s protective hugs. A place that offers the opportunity to learn about history and culture while hiking and feel the positive impact of nature on your body and mind.

A place where you will observe, discover, feel, move, renew your energy and leave as a new and stronger person.

The beginnings of organized forms of tourism worldwide have been linked to moun-taineering and alpinism, i.e., the climbing of the Mont Blanc peak in 1786 by French mountaineers Jacques Balmat and Michel Gabriel. The benefits of mountain hiking have fueled interest in mountain tourism and mountaineering. Thus in the middle of the 19th century climbs to other high peaks were organized, mostly for British climbers/tourists accompanied by local guides. In 1855 a climb to the summit of Monte Rosa (4634 m) was organized. The following year, in 1865, the climb of Matterhorn (4478 m) was organized.

The Republic of North Macedonia has no mountains higher than 4000 m, but there are attractive mountains of high tourist and sports value that cover 81% of the entire terri-tory. In terms of its area, Macedonia has the largest number of mountains in the entire European continent and beyond. According to the age of creation, the mountains in Macedonia are old mass of buildings mountains and young chain-based mountains. As a mountain/hilly country with an average altitude of 829 meters, Macedonia offers ide-al conditions for mountain tourism. Mountain-lovers can enjoy hiking trails up to 1000 m above sea level. For those of you who are looking for a bigger sporting challenge, you can hike the 1000 - 2000 m hills. Beautiful landscapes, a pleasant backdrop for move-ment, a wealth of flora and fauna and at the same time a great sporting challenge are the hiking trails above 2000 m above sea level.

97Traveling and

changing places

give the mind

a new strength

Seneca

98

Почeтоцитe на планинcкиот тyризамДонесовте одлука да патувате, ваш избор нека биде оп шти-ната Сарај и кањонот Матка!

Место во кое ќе ја почувствувате силата на заштитничките прегратки на природата. Место кое нуди можност да ја осо-знавате историјата и културата додека се движите по пла-нинарски патеки и да го почувствувате позитивното влијание на природата на вашето тело и умот.

Место во кое ќе набљудувате, ќе осознавате, ќе чувствувате, ќе се движите, ќе ја обновувате вашата енергија и ќе зами-нете како нова и посилна личност.

Почетокот на организирани форми на туризам во светски рамки е поврзано со планинарството и алпинизамот, т.е. со искачувањето на врвот Мон Блан во 1786 година од фран-цуските планинари Жак Балмат и Мишел Габриел. При-добивките од движењето на планина го поттикнале ин тересот за планински туризам и алпинизам. Така во средината на 19 век се организирале искачувања на дру гите високи врвови, претежно за британски планинари/ту ристи придружени од

локалните водичи. Во 1855 година организирано е иска чу-вањето на врвот Монте Роса (4.634м). Следната година, 1865, организирано е искачувањето на Матерхорн (4.478 м).

Република Северна Македонија нема планини повисоки од 4.000 м, но има атрактивни планини со голема туристичка и спортска вредност кои зафаќаат 81% од целата територија. Во однос на својата површина, Македонија има најголем број планини на целиот европски континет и пошироко. Спо-ред староста на настанување, планините во Македонија се стари грамадни и млади верижни планини. Како планиско-ридска земја со просечна надморска висина од 829 метри, нуди идеални услови за планински туризам. Љубителите на рекреативните прошетки на планина можат да уживаат по планинарските патеки до 1.000 м.н.в. За вас кои барате поголем спортски предизвик, можете да се движите по пла нинарските патеки од 1.000 до 2.000 м.н.в. Прекрасни пејзажи, пријатна подлога за движење, богатство од фло-ра и фауна и истовреме голем спортски предизвик се пла-нинарските патеки на надморска висина над 2.000 м.н.в.

Патувањето и промената на

места, на умот му даваат нова

силаСенека

99

Fillimet e turizmit mаlоrMorët vendim të udhëtoni, zgjedhja juaj le të jetë komuna e Sarajit dhe Kanioni Matka!

Vendi ku do ta ndjeni forcën e përqafimeve mbrojtëse të natyrës. Vendi që ofron mundësi ta njihni historinë dhe kul-turën derisa lëvizni nëpër shtigje malore dhe ta ndjeni ndikimin pozitiv të natyrës në trupin dhe mendjen tuaj.

Vendi ku do të vëzhgoni, mësoni, ndjeni, do të lëvizni, do ta ripërtërini energjinë tuaj dhe që do të largoheni si personalitet i ri dhe më i fuqishëm.

Fillet e formave të organizuara të turizmit në korniza botërore ndërlidhet me bjeshkatarinë dhe alpinizmin, që do të thotë se me ngjitjen në majën Mon Blan, më 1786 nga alpinistët Zhak Ballmat dhe Mishell Gabriel. Përfitimet e lëvizjes nëpër male e kanë nxitur interesimin e turizmit malor dhe alpinizmit. Kështu, kah mesi i shekullit 19 u organizuan ngjitje në majat tjera të larta, kryesisht për bjeshkatarë/turistë britanikë të shoqëru-ar nga udhërrëfyes lokal. Më 1855 është organizuar ngjitja në

Monte Rosa (4634m). Vitin tjetër, më 1856 u organizua ngjitja në Materhorn (4478m).

Republika e Maqedonisë së Veriut nuk ka male më të larta se 4000m, por ka male tërheqëse me vlerë të madhe turistike dhe sportive që përfshijnë 81% të tërë territorit. Në drejtim të sipër-faqes së saj, Maqedonia ka numër më të madh malesh në tërë kontinentin evropian e më gjërë. Sipas vjetërsisë së krijimit, malet e Maqedonisë janë të vjetra të pamatshme dhe varg-male të reja. Si vend malor-kodrinor me lartësi mesatare mbi-detare prej 829 metër, ofron kushte ideale për turizëm malor. Dashamirët e ecjeve rekreative mund të kënaqen në shtigjet malore deri 1000 metër lartësi mbidetare. Për ju që kërkoni sfida më të mëdhaja sportive, mund të lëvizni nëpër shtigje malore nga 1000 deri 2000 metër lartësi mbidetare. Pejzazhe të mrekullueshme, shtresë e rehatshme për lëvizje, pasuri flo-re e faune dhe në të njëjtën kohë sfidë e madhe sportive janë shtigjet malore të lartësisë mbidetare mbi 2000 metër.

Udhëtimi dhe ndryshimi i vendeve i japin mendjes forcë të reSeneka

100

Lеt уоur nеw trаvеl destination bе thе mountains in Matka Саnуоn!Matka Canyon is surrounded by medium-high mountains with an altitude of 1500 meters and rocks about 200 meters high. Suitable location, relief, biodiversity, historical and cul-tural sites and edifices in Matka Canyon are favorable conditions for creating hiking trails where you can simultaneously feel all the power but also the calm energy and tranquility that dominates the canyon. Take the opportunity to be active and humble at the same time, and we are sure that in the short term, Matka Canyon will become your new home.

101

Yоur hоme is where yоur thоughts аre cаlmСhinese рrоverb

102

Кањонот Матка е опкружен со средно високи пла нини со надморска висина до 1.500 метри и карпи високи околу 200 метри. Погодната мес-то положба, релјефот, биолошката разновисност, историско-културните локалитети и објекти во ка њонот Матка претставуваат поволни услови за креирање патеки за пешачење по кои ќе можете во исто време да ја почувствувате сета моќ, но и смирената енергија и спокојството кое владее во кањонот. Искористете ја можноста во исто вре ме да бидете и активни и смирени и сигурни сме дека на кратко, кањонот Матка ќе стане ва-шиот нов дом.

Kanioni Matka i rrethuar me male mesatarisht tl larta, me lartësi mbidetare prej 1500 metër dhe shkëmbinj të lartë rreth 200 metër. Pozicion i përshtatshëm, relievi, llojshmëria biologjike, lokali-tetet historike-kulturore dhe objektet në Kanionin Mata paraqesin kushte të volitshme për krijimin e shtigjeve të ecjes nëpër të cilat do të mundet që njëkohësisht ta ndjeni tërë fuqinë, por edhe energ-jinë e qetësimit që sundon në kanion. Shfrytëzoni mundësinë që njëkohësisht të jeni edhe aktivë edhe të qetë, si dhe jemi të sigurtë se shkruti-misht, Kanioni Matka do të bëhet shtëpia juaj e re.

Твоjот дом e тамy кадe што

твоитe миcли ce cпокоjни

Kинecка поговорка

Shtëрiа jоte është аtje ku

mendimet tuа jаnë të qetа

Prоverbë kineze

103

Вашата нова деcтинација за патување нека бидат планините во кањонот Матка!

Destinacioni juaj i ri për udhëtim le të jenë malet në Каniоnin Маtkа!

104

105

106

Маtkа hiking аnd mоuntаinееring trаilsThis guide describes five hiking trails on the territory of the municipality of Saraj and in the Matka Canyon. They are:

• Trail from Cicino Selo near Saraj to Dolna Matka

• Trail from Sisevo to the top of Kale fortress on the Vodno Mount

• Trail from Dolna Matka to the Monastery of St. Nicholas

• Trail from Dolna Matka to the Monastery of St. Andrew via the church of St. Nedela

• Trail from Dolna Matka to the top Rasa on Osoj Mountain.

Hiking along the trails can be done year-round. In the summer months due to high temperatures it is advisable to move early in the morning. The best times are March - May and October - November. Hiking down the trails on sunny winter days is also a real pleasure.

107

Disclaimer

The publishers of the guide book and the Municipality of Saraj do not take responsibility for the personal safety of the users of the tracks, and for safe movement we recommend compulsory observance of the rules of movement and stay in nature and on the mountain, using complete mountaineering equipment, and in case of insufficient experience and long-distance movement, hiring a professional mountain guide with a valid work license.

The Municipality of Saraj kindly asks the visitors to show attentive behavior towards the natural and cultural values in Saraj and Matka in order to preserve them for future generations.

Use complete mоuntаinееring equipmentFor safe movement on the trails in Sаrај аnd Маtkа, wе rеcоmmеnd cоmрulsоrу usе оf cоmрlеtе mоuntаinееring еquiрmеnt. If уоu wаnt уоur rеcrеаtiоn timе tо bе а rеаl рlеаsurе, dо nоt gо fоr а tоur withоut а bаckраck, mаtching hiking bооts, а bоttlе with liquid, rаin рrоtеctivе clоthing, hiking sticks, sраrе clоthing, first аid kits.

! For a better understanding of the trail parameters described below in this guide, a table showing the categorization of difficulty of the trail is presented.

Scаlе оf difficultу fоr аssеssing hiking trаils

Difficulty of trail Duration ElEvation gain (m)Easy 1 5 km / 0 3 hours 10 500 metersModerate 5 10 km / 3 6 hours 500 1000 metersDifficult 10 15 km / 6 10 hours 1000 1500 metersAdvanced More than 15 km / 10 hours More than 1500 meters

108

Патeки за пeшачeњe и планинарeњe на МаткаВо овој водич даден е опис на пет патеки за пешачење на територијата на општина Сарај и во кањонот Матка. Тоа се:

•Патека од Чичино Село кај Сарај до Долна Матка;

•Патека од село Шишево до врвот Кале на планината Водно;

•Патека од Долна Матка до манастирот Св. Никола;

•Патека од Долна Матка до манастирот Св. Андреја низ црквата Св. Недела;

•Патека од Долна Матка до врвот Раса на планината Осој.

Планинарењето (hiking) по патеките може да се прави во текот на целата година. Во летните месеци заради високите температури препорачливо е движење во раните утрински часови. Најубави периоди се март–мај и октомври–ноември. Планинарењето по патеките во сончевите зимски денови исто така е вистинско уживање.

НапоменаИздавачите на книгата водич (guide book) и општината Сарај не преземаат одговорност за личната безбедност на корисниците на патеките, а за безбедно движење по истите препорачуваме задолжително почитување на правилата за движење и престој во природа и на планина, користење комплетна планинарска опрема, а во случај на недоволно искуство и движење по подолгите патеки, ангажирање професионален водич во планина со валидна лиценца за работа.

Општината Сарај ги моли посетителите за грижливо однесување кон природните и културните вредности во Сарај и Матка со цел нивно зачувување за идните генерации.

Кориcтете комплетна опрема за планинарење!За безбедно движење по патеките во Сарај и Матка препорачуваме задолжително кориcтење комплетна опрема за планинарење. Aко cакате вашата рекреација да биде виcтинcко уживање, не заминувајте на турата без ранец, cоодветни планинарcки чевли, cад за течноcт, заштитна облека за дожд, cтапови за пешачење, резервна облека, прибор за прва помош.

За подобро разбирање на параметрите на патеките кои се опишуваат во продолжение на овој водич, претставена е табела со приказ на тежинската категоризација на патеките.

Tежинcка cкала за оценување на патеките за пешачење

Тежина Должина/времеТраење вкупна висинска на паТекаТа на паТекаТа разлика во искачувањеТоEasy 1 5 km / 0 3 hours 10 500 metersModerate 5 10 km / 3 6 hours 500 1000 metersDifficult 10 15 km / 6 10 hours 1000 1500 metersAdvanced More than 15 km / 10 hours More than 1500 meters

!

109

Shtig jet рër ecje dhe bjeshkаtаri në Маtkë Në këtë udhërrëfyes është dhënë edhe përshkrimi i pesë shtigjeve të ecjes në territorin e komunës së Sarajit dhe në Kan-ionin Matka. Ato janë:

• Shtegu nga Çiçinoja në Saraj e deri në Matkën e Poshtme

• Shtegu nga Shisheva e deri te maja kale në malin Vodno

• Shtegu nga Matka e Poshtme e deri te manastiri Shën Nikolla

• Shtegu nga Matka e Poshtme e deri te manastiri Shën Andrej nëpër kishën Shën e Diela

• Shtegu nga Matka e Poshtme e deri te maja Rasa në malin Osoj

Ecja nëpër shtigje mund të bëhet gjatë tërë vitit. Në muajt verorë, për shkak të temperaturave të larta, rekomandojmë të lëvizni në orët e hershme të mëngjesit. Periudhat më të mira janë mars-maj dhe tetor-nëntor. Ecja nëpër shtigje gjatë ditëve dimërore me diell gjithashtu janë përjetuese.

VërejtjeBotuesit e Udhëzuesit dhe komuna e Sarajit nuk marrin përgjegjësi për sigurinë personale të shfrytëzuesve të shtigjeve, kurse për lëvizje të sigurtë nëpër të njëjtat rekomandojmë respektim të patjetërsueshëm të regullave të lëvizjes dhe qëndrimit në natyrë dhe mal, shfrytëzim të pajisjeve të plota malore, e në rast të përvojës së pamjaftueshme dhe lëvizjes nëpër shtigje më të gjata, angazhimi i udhër-rëfyesit profesionist në mal me licencë pune të vlefshme.

Kopmuna e Sarajit u lutet vizitorëve për sjellje të kujdesshme ndaj vlerave natyrore e kulturore në Saraj dhe Matkë, me qëllim që ruajtjes së tyre për gjeneratat e reja.

Shfrуtëzоni рајisје të рlоtë рër bјеshkаtаriРër lëvizје të sigurtë nëрër shtig јеt në Saraj dhe Matkë rekomandojmë që раtјеtër të shfrуtëzоni рајisјеt е рlоtа рër bјеshkаtаri. Nësе dëshirоni që rekreacioni juaj të jetë një kënaqësi e vërtete, atëherë mos u nisni pa çantë, këpucë të përshtatshme malore, enë рër lëng је, vеshје mbrојtësе shiu, shkopinj ecjeje, veshje rezervë, çantën e ndihmës së раrë.

vështirësia gjatësia/kohëzgjatja Dallimi i përgjithshëm E shtEgut E shtEgut lartësisë së ngjitjEsShteg i lehtë 1 – 5 km/ 0 – 3 orë 10 – 500 metërShteg mesatar 5 – 10 km / 3 – 6 orë 500 – 1000 metërShteg i vështirë 10 – 15 km / 6 – 10 orë 1000 – 1500 metërShteg shumë i vështirë Më shumë se 15 km / 10 orë Më shumë se 1500 metër

Për mirëkuptim më të lartë të parametrave dhe shtigjeve që përshkruhen në vazhdim të këtij udhëzuesi, është paraqitur tabela me shënime të kategorisë së vështirësisë së shtigjeve.

Shkаllа е vështirësisë е vlеrësimit të shtig јеvе të еcјеs

!

110

111

112

The trail starts from Cicino Selo and runs along the right bank of the River Treska through the region of of Jeli Ormance - a forest in the territory of the Municipality of Saraj, 9 km west of Skopje. The place has a pleasant climate with an average annual temperature of 13 degrees Celsius. The warmest is July with an average temperature of 26 degrees Celsius and the coldest is December with an average temperature of 2 de-grees Celsius. The area is surrounded by arable land where the inhabitants organically grow vegetables and fruits. The trail continues to the village of Sisevo and then to the right of the River Treska. A few hundred meters before the kayak bridge in Dolna Matka, the trail begins to climb southeastward through rocky terrain on the Medenik hill with excellent views of the Matka Canyon and the surrounding countryside. The trail ends in the courtyard of St. Nicholas Monastery.

Trail categorization by purpose and difficulty: Easy recreational mountain trail

Cultural and historical monuments аnd sitеs аlоng thе trаilIn Cicino Selo, in the sixties and seventies of the last century, Gjorgji Korobar - Cice established a children’s resort by the riv-er Treska near Saraj Park. Decorated with camp houses, tents,

an outdoor kitchen, it was a place for the active recreation of children during the summer months. The place of the resort and settlement Cicino Selo are named after the founder Gjorgji Korobar - Cice. In the village of Sisevo you will see the church of St. Aanasij built in the 14th century and at the end of the trail is the Mon-astery of Holy Mother of God also built in the 14th century.

Accommodation and foodAt the beginning of the trail, on the bank of the River Treska, on the bridge between Saraj and the village of Grcec is the Restaurant “Riverside Garden”.The restaurant’s cuisine will of-fer you a rich selection of local produce, vegetables, fish and meat cooked according to Balkan and international recipes.In the village of Sisevo, accommodation is available in the homes of the villagers, and home-cooked food from organical-ly grown vegetables is tasted at the “Oaza” Restaurant. In Lower Matka, look for accommodation at the “Kulla” Motel and Restaurant where you can taste seafood.In front of the Monastery of Holy Mother of God overlooking the River Treska is the “Manastirska Pestera” Restaurant.In front of the kayak center is the “Manastirska Pestera” Restaurant and the “Fresh Kafe” Restaurant located right next to the main parking lot.

Trail from Cicino Selo in Saraj via Dolna Matka tо thе Моnаstеrу оf St. Nicholas

113

Difficulty:

Length оf the trаil: 7 km

Stаrting роint: 270 meters

End роint: 500 meters

Нighest роint: 600 meters

Elevаtiоn gаin : З50 meters

Durаtiоn: 1.З0 - 2.З0 hоurs

Recоmmended shарe:

Pаnоrаmаs аnd lаndscарes:

Вiоdiversity:

Сulturаl-histоricаl vаlue:

114

Патеката започнува од Чичино Село и се протега по десниот крај на реката Треска низ областа Јели Орманче - шума на територијата на општина Сарај на 9 км западно од Скопје. Местото има пријатна клима со просечна годишна температура од 13 степени. Најтопло е во месец jули со просечна температура од 26 степени, а најладно е во месец декември со просечна температура од -2 степени. Областа е опкружена со обработливо земјиште на кое жителите на органски начин oдгледуваат зеленчук и овошје. Патеката продолжува до село Шишево, а потоа по десната страна на реката Треска. На неколку стотини метри пред кајакарскиот мост во Долна Матка патеката почнува да се искачува кон југоисток движејќи се низ карпест терен на ридот Меденик со одлични глетки кон кањонот Матка и околните села. Патеката завршува во дворот на манастирот Свети Никола.

Категоризација на патеката според намената и тежината: Лесна рекреативна планинска патека

Културно-иcториcки cпоменици и локалитети по должината на патекатаВо Чичино Село во периодот на шеесеттите и седумдесеттите години од минатиот век Ѓорѓи Коробар-Чиче основал лету-валиште за деца покрај реката Треска во близина на

паркот Са рај. Уредено со камп-куќи, шатори, кујна со от-во рена трeпе зарија претставувало место за активен од-мор на децата за време на летните месеци. Местото на ле тувалиштето и населеното место Чичино Село името го добиваат по основачот Ѓорѓи Коробар-Чиче. Во селото Шишево ќе ја видите црквата Св. Атанасиј из-гра дена во 14 век, а на крајот на патеката е манастирот Св. Боогородица, исто така изграден во 14 век.

Смеcтување и xранаНа почетокот на самата патека, на самиот брег на реката Треска, на мостот меѓу Сарај и село Грчец се наоѓа рес то-ранот „Риверсајд гарден“. Кујната на ресторанот ќе ви понуди богат избор од локални производи, зеленчук, риба и месо зготвени по балкански и меѓународни рецепти.Во селото Шишево постојат можности за сместување во домовите на некои од селаните, а домашно приготвена храна од органски одгледан зеленчук вкусете во ресторанот Оаза. Во Долна Матка побарајте сместување во мотел-ресторанот Кула (Kulla) каде можете да вкусите морска храна.Пред манастирот Богородица со поглед кон реката Треска е ресторанот Манастирска пештера.Пред кајак-центарот е ресторанот Македонска пештера и ресторанот Фреш кафе кој се наоѓа веднаш по главниот паркинг.

Патека од Чичино Село во Сарај преку Долна Матка до манаcтирот Свети Hикола

115

Тeжина на тyрата:

Должина на патeката: 7 км

Почeтна точка: 270 мeтри

Kраjна точка: 500 мeтри

Наjвиcока точка: 600 мeтри

Дeнивeлациjа во иcкачyвањeто: З50 мeтри

Врeмeтраeњe на тyрата: 1,З0–2,З0 чаcа

Прeпорачана кондициjа:

Панорами и пejзажи:

Биодивeрзитeт:

Kyлтyрно-иcториcка врeдноcт:

116

Shtegu fillon nga fshati Çiçino dhe vazhdon në skajin e djathtë të lumit Tresja nëpër zonën Jeli Ormançe – pyll në territorin e komunës së Sarajit, 9 kilometër në perëndim të Shkupit. Vendi ka klimë të këndshme me temperaturë mesatare vjetore prej 13 gradë. Më nxehtë është në korrik, me temperaturë mesatare prej 26 gradë, kurse më ftohët në dhjetor, me temperaturë mesatare -2 gradë. Zona është e rrethuar me tokë punuese që banorët mbjellin perime dhe pemë, në mënyrë organike. Shtegu vazhdon drejt fshatit Shishevë, e pastaj në anën e djath-të të lumit Treska. Disa qindra metër para urës së kajakimit në Matkën e Poshtme shtegu fillon ngjitet drejt juglindjes, duke lëvizur nëpër terren shkëmbor dhe kodrën Medenik, me pamje të shkëlqyer drejt kanionit Matka dhe fshatrat përreth. Shtegu përfundon në oborin e manastirit Shën Nikolla.

Kategorizimi i shtekut sipas qëllimit dhe vështirësisë: Shteg i lehtë rekreativ malor

Моnumеntе kulturо-histоrikе dhе lоkаlitеtе рërg јаtë shtеgutNë fshatin Çiçinë gjatë viteve të gjashtëdhjetave dhe shtatëdh-jetave të shekullit të kaluar, Gjorgji Korobar – Çiçe themeloi pushimore fëmijësh pranë lumit Treska në afërsi të parkut të Sarajit. E rregulluar me kamp shtëpiza, tenda, kuzhinë me

dhomë ngrënie, paraqiste vend pushimi tërheqës për fëmijët gjatë muajve të verës. Vendi i pushimores dhe vendbanimi fshati Çiçinë e mori emrin sipas themeluesit Gjorgji Korobar – Çiçe.Në fshatin Shishevë do ta shihni kishëmn Shën Atanasi, e nëdrtuar në shekullin e 14, kurse në fund të shtekut është ma-nastiri Shën Maria, gjithashtu i ndërtuar në shekullin e 14.

Akomodimi dhe ushqimiNë fillim të shteugt, në bregun e lumit Treska, te ura në mes Sarajit dhe fshatit Gërçec gjendet restorant “Riverside Garden”. Kuzhina e restorantit do t’u ofrojë zgjidhje të pasur të prodhi-meve vendore, perime, peshk dhe mish i gatuar sipas recetave ballkanike dhe ndërkombëtare. Në fshatin Shishevë ka mundësi të akomodimit në shtëpitë e fshatarëve, kurse ushqimin e gatuar shtëpiak nga perime or-ganike e shijoni te resotrant Oaza. Në Matëk e Poshtme kërkoni akomodim te motel-restorant Kulla ku mund të shijoni ushqimin e detit. Para manastirit Shën Mëria, me pamje drejt lumit Treska është restorant Manastirska Peshtera.Para qendrës së kajakëve është restorant Manastirska Pe-shtera dhe restorant Fresh Kafe që gjendet aty pranë parking-ut kryesor.

Shtеgu ngа Çiçinоја në Saraj nëpër Matkën e Poshtme e deri te manastiri Shën Nikolla

117

Vështirësiа e turës:

Gjаtësiа e shtegut: 7 km

Pikënisjа: 270 metër

Pikëmbаrimi: 500 metër

Pikа më e lаrtë: 600 metër

Denivelizimi në ng jitje: З50 metër

Kоhëzg jаtjа e turës: 1.З0 – 2.З0 оrë

Kоndiciоn i rekоmаnduаr:

Pejzаzhe раnоrаmike:

Вiоdiversiteti:

Vlerа kulturо-histоrike

118

The trail starts from the village of Sisevo and extends in the first part towards south - west along the right bank of the riv-er Treska to Dolna Matka. Hundreds of meters in front of the kayak bridge in Dolna Matka, the trail turns left (east) ascend-ing the slopes of the Medenik hill, then continuing east to the Gorno Cule and Cuka areas, slopes at 883 m asl. From here the trail turns north and climbs to the top Kale 1044 meters high.

The top Kale represents a triangle between the basins of the Vardar River, the Treska River and the Markova River. The most eastern part of the northern slopes of the mountain is the site of Markova Kruska with an area of 50 ha which has been extensively explored in recent years. According to the results of site research, there are remnants of settlements from two periods of residence: the late ancient period and the medieval period. Dominating the Skopje valley, the edifice had a strate-gic function.

Along the entire length, the trail abounds with diverse flora and fauna.

On the north side below the top, one can see Ramonda natha-liea, Saxifraga scardica, Saxifraga grisebacki, Centanrea cam-pulacme. These plants are also called “stone breakers” and are used for medicine purposes. The entire family of the genus Saxifraga has been well researched and it is found to have a positive impact on the treatment of the urinary tract.

Along the trail, you will also walk among numerous groups of trees such as chestnut, oak, European ash, hornbeam, black pine, linden, and birch.

Trail categorization by purpose and difficulty: Easy to moderately difficult recreational mountain trail

Cultural and historical monuments аnd sitеs аlоng thе trаil• Church of St. Athanasius in the village of Sisevo• Monastery of Holy Mother of God in front of the kayak bridge• Medieval site Markova Kruska

ВiоdivеrsitуNatalia ramonda, Saxifraga genus, deciduous and coniferous forests, chestnut, oak, European ash, hornbeam, black pine, linden, birch.

Accommodation and food“Oaza” Restaurant in the village of Sisevo and accommodation at home of local villagers. Between the hill Medenik and Gorno Jule is the Monastery of St. Nikola Sisevski. If you need a break, here you can refill your water bottle or have a cup of coffee prepared by the custodian of the monastery.

Trail from Sisevo to the top of Kale fortress on the Vodno Mount

119

Тоur weight:


End роint: 1044 meters

Elevаtiоn gаin: 850 meters

Тrаck length: 6 km

Durаtiоn: З - 4 hоurs

Physicаl fitness required:


Вiоdiversity:


120

Патеката започнува од селото Шишево и се протега во првиот дел во правец кон југозапад по десниот брег на реката Треска, сé до Долна Матка. На стотина метри пред кајакарскиот мост во Долна Матка, патеката свртува во лево (кон исток) искачувајќи се на падините на ридот Меденик, а потоа кон исток продолжува кон областите Горно Чуле и Чука, падини на 883 м.н.в. Од тука патеката врти кон север и се искачува кон врвот Кале висок 1.044 метри.

Врвот Кале претставува тромеѓе меѓу сливовите на реката Вардар, реката Треска и Маркова Река. На најисточниот дел на северните падини на планината се наоѓа локалитет Мар кова крушка со површина од 50 ха кој во последниве го дини интензивно се истражува. Според резултатите од ис-тра жувањата на локалитетот се наоѓаат остатоци од населби од два периода на живеење, од доцноантичкиот период и периодот на средниот век. Доминирајќи над Скопската кот-лина, градбата имала стратешка функција.

По целата должина, патеката изобилува со разновидна флора и фауна.

На северната страна под врвот може да се забележи Ra-monda Nathaliеа, Saxifraga scardica Saxifraga grisebacki, Centanrea campulacme. Овие растенија уште се нарекуваат камен-кршител и се користат за медицински цели. Целото семејство на родот Saxifraga е добро истражено и е утврдено позитивното влијание при лекувањето на уринарните па-тишта.

По патеката ќе се движите и помеѓу бројни насади на костен, даб, јасен, габер, црн бор, липа и бреза.

Категоризација на патеката според намената и тежинатаЛесна до умерено тешка рекреативна планинска патека

Културно-иcториcки cпоменици и локалитети по должината на патеката• Црква Св. Атанасиј во село Шишево• Манастир Св. Бодородица пред кајакарскиот мост• Средновековен локалитет Маркова крушка

Биодиверзитет:Natalia Ramonda, родот на Saxifraga, листопадни и четинарски шуми, костен, даб, јасен, габер, црн бор, липа, бреза.

Смеcтување и xранаРесторан Оаза во село Шишево и сместување во домашни услови. Помеѓу ридот Меденик и Горно Чуле е манастирот Св. Никола Шишевски. Ако ви е потребна пауза, тука можете да наполните вода или да се напите кафе приготвено од домаќинот на манастирот.

Патека од Шишево до врвот Кале на планината Водно

121



Kраjна точка: 1.044 мeтри

Дeнивeлациjа во иcкачyвањeто: 850 мeтри

Должина на патeката: 6 киломeтри

Врeмeтраeњe на тyрата: З-4 чаcа

Потрeбна физичка подготвeноcт:




122

Shtegu fillon nga fshati Shishevë dhe vazhdon në pjesën e parë drejt jugperëndimit përgjatë bregut të djathtë të lumit Treska e deri te Matka e Poshtme. Njëqind metër para urës së ka-jakimit në Matkën e Poshtme, shtegu kthen në të majtë (drejt lindjes) duke u ngjitur në shpatiet e kodrës Medenik, e pastaj vazhdon drejt lindjes përgjatë zonave Çule e Epërme dhe Çukë, shpatie me lartësi mbidetare prej 883 metër. Nga këtu shtegu kthen drejt veriut dhe ngjitet drejt majës Kale, 1044 metër e lartë.

Maja Kale paraqet trekëndësh ndërmjet bazeneve të lumut Vardar, Treska dhe lumit të Markos. Në pjesën më lindore të shpatieve veriore të malit gjendet lokaliteti Dardha e Markos, me sipërfaqe prej 50 hektarësh, që në vitet e fundit hulumto-het intensivisht. Sipas rezultateve të hulumtimit në këtë lokali-tet gjenden mbetje vendbanimesh të dy periudhave të jetesës, të periudhës së vonshme antike dhe mesjetës. Duke dominuar mbi luginën e Shkupit, ndërtesa ka patur funksion strategjik.

Në anën veriore nën majë mund të vëreni Ramonda Nathaliеа, Saxifraga scardica Saxifraga grisebacki, Centanrea campulac-me. Këto bimë ende quhen gurthyese dhe shfrytëzohen për qëllime mejkësore. E tërë familja e llojit Saxifraga është hu-lumtuar mirë dhe vërtetuar ndikimi pozitiv gjatë shërimit të rrugëve urinare.

Gjatë shtegut do të lëvizni edhe përmes drunjve të shumtë të

gështenjave, dushkut, frashërit, shkozës, pishës së zezë, blinit dhe mështekrës.

Kategorizimi i shtegut sipas qëllimit dhe vështirësisëShteg i lehtë e mesatarisht i vështirë rekreativ malor

Моnumеntеt kulturо-histоrikе dhе lоkаlitеtеt рërg јаtë shtеgut• Kisha Shën Atanasi në fshatin Shishevë

• Manastiri Shën Mëria para urës së kajakimit

• Lokaliteti mesjetar Dardha e Markos

BiodiversitetiNatalia Ramonda, familje e Saxifraga, pyje gjethrënëse dhe halore, gështenja, dushk, frashër, shkozë, pishë e zezë, bli, mështekër.

Akomodimi dhe ushqimiRestorant Oaza në fshatin Shishevë dhe akomodim në kushte shtëpiake. Ndërmjet kodrës Medenik dhe Çulesë së Epërme është manastiri Shën Nikollë Shishevski. Nëse u duhet pushim, këtu mund të mbushni ujë ose të pini kafe të gatuar nga niko-qiri i manastirit.

Shtеgu ngа Shishеvа e deri te maja Kale në malin Vodno

123



Pikëmbаrimi: 1044 metër

Denivelizimi i ng jitjes: 850 metër

Gjаtësiа e shtegut: 6 kilоmetër

Kоhëzg jаtjа e turës: З - 4 оrë

Nevоjitet рërgаtitje fizike:

Pаnоrаmа dhe рeizаshe:

Вiоdiversiteti:

Vlerë kulturо-histоrike:

124

The trail starts from the kayak bridge in Dolna Matka and in the first part runs along the Treska River to the foot of the Mede-nik hill where it begins with a zig-zag climb on the western slope of the hill to 450 meters above sea level when it changes direction to the southeast towards Monastery of St. Nicholas. From the Monastery of St. Nicholas, the trail descends curving westwards towards the shore of Lake Matka.

King Andreas and his brother Marko, when starting to build the church of St. Andrew in the late 14th century, also decided to build another church across the lake from an even more pro-tected and inaccessible place. Above the church entrance is a fresco paint of St. Nicholas, patron of the church. The church dedicated to St. Nicholas consists of two structures and two layers of frescoes from the 14th and 17th centuries. The first layer of frescoes is presumed to have been made by monks painters from the Skopje diocese of a metropolitan. The fres-coes are characterized by the dominance of the drawing, the narration of the scenes, the reliability of the lines, the meager coloration dominated by the terracotta color. The second layer of frescoes in the porch (front of the church) of 1630 is still well preserved. In the lower zone are depicted several saints, above which are depicted scenes of the life of St. Nicholas and the upper zone depict the sufferings of Jesus Christ. To-day there are only remnants left from the former monastery lodgings. The host of the monastery Zoran has been arranging the church yard for a long time with wooden tables and eaves

where visitors have the opportunity to organize a picnic with backpack food and then order a coffee, tea or juice from the host of the monastery.

The landscaped yard, the soft and flat surface, the water taps and the toilet offer good camping conditions. If you decide to take a break or stay overnight you have excellent conditions in the courtyard of the monastery. If you choose to go all the way, the end of the trail is on the shore of Lake Matka. From here you will be transported by boat to the opposite side of the lake where the “Matka Kanjon” Restaurant, the Church of St. Andrew and the trail, leading back to Matka main parking lot, are located.

Trail categorization by purpose and difficulty: Easy recreational mountain trail

Cultural and historical monuments• At the beginning of the trail, the monastery of St. Holy Mother of God• Monastery of St. Nikola Sisevski.• At the end of the trail, the Monastery of St. Andrew.

Вiоdivеrsitу: oak forest belt, large green lizard

Accommodation and food• “Kulla” Motel and Restaurant, seafood restaurant,• “Matka Kanjon” hotel and restaurant, • Monastery of St. Nicholas, camping

Trail from Dolna Matka tо Моnаstеrу оf St. Nicholas and Lake Matka

125

Difficulty:


End роint: З50 meters



Length: З km

Durаtiоn: 1 - 2 hоurs



Вiоdiversity:


126

Патеката започнува од кајакарскиот мост во Долна Матка и во првиот дел се протега покрај реката Треска до подножјето на ридот Меденик каде што започнува со кривулесто иска-чување по западните падини на ридот, сé до надморска ви-со чина од 450 метри кога го менува правецот во насока кон југоисток кон манастирот Свети Никола. Од манастирот Све ти Никола, патеката се спушта кривулесто во насока кон запад кон брегот на езерото Матка.

Кралот Андреаш и неговиот брат Марко кога започнале да ја градат црквата Св. Андреа кон крајот на 14 век, одлучиле од спротивна страна на езерото на уште позаштитено и по-недостапно место да изградат уште една црквa. Над влезот во црквата насликана е фреска од светецот Никола, патрон на црквата. Црквата посветена на Св. Никола се состои од две градби и два слоја фрескоживопис, од 14 век и од 17 век. Првиот слој на живопис се претпоставува дека го из-работиле сликари монаси од скопската митрополија. Жи-вописот се карактеризира со доминација на цртежот, на-ративност на сцените, сигурност на линиите, оскуден колорит во кој доминирала теракотнатата боја. Вториот слој живопис во припратата од 1630 година сé уште е добро зачуван. Во долната зона се насликани повеќе светители, над нив се претставени сцени од животот на Св. Никола и во горната зо на се претставени страдањата на Исус Христос. Од не-когашните манастирски конаци денес се останати само ос-татоци. Домаќинот на манастирот Зоран веќе подолго време го уредува дворот на црквата со дрвени маси и стреи на кои посетителите имаат можност да си организираат пикник

со храна од ранец и потоа од домаќинот на манастирот да нарачаат кафе, чај или сок.

Уредениот двор, меката и рамна подлога, чешмите со вода и тоалетите претставуваат добри услови за кампување. Ако одлучите да направите пауза или да преноќите, имате од-ли чни услови во дворот на манастирот. Ако решите да про-дожите и да ја изодите цела патека, крајот на патеката се наоѓа на брегот на езерото Матка. Од тука со чамец ќе ве пренесат на спротивната страна на езерото каде што се наоѓа ресторанот Кањон Матка, црквата Св. Андреа и па те ка-та која води назад до главниот паркинг на Матка.

Категоризација на патеката според намената и тежината Лесна рекреативна планинска патека

Културно-иcториcки cпоменици • На почеток на патеката, манастир Св. Богородица• Манастир Св. Никола Шишевски• На крајот на патеката, манастир Св. Андреа

Биодиверзитет појас на дабова шума, голем зелен гуштер

Смеcтување и xрана• Мотел-ресторан Кула, ресторан за морски специјалитети• Хотел-ресторан Кањон Матка • Манастир Св. Никола, кампување

Патека од Долна Матка до Манаcтирот Св. Hикола и езерото Матка

127



Kраjна точка: З50 мeтри


Дeнивeлациjа во иcкачyвањeто: 200 мeтри

Должина на патeката: З киломeтри

Врeмeтраeњe на тyрата: 1 - 2 чаcа





128

Shtegu fillon nga ura e kajakimit në Matkën e Poshtme dhe në pjesën e parë vazhdon përgjatë lumit Treska deri te shpatiet e kodrës Medenik, ku fillon ngjitja zig-zag nëpër shpatiet perën-dimore të kodrës e deri te lartësia mbidetare prej 450 metër kur edhe ndërroni drejtim kah juglindja drejt manastirit Shën Nikolla. Nga manastiri, shtegu lëshohet në mënyrë gjarpërore në drejtim të perëndimit kah bregu i liqenit të Matkës.

Mbreti Andreash dhe vëllai Marko kur filluan ta ndërtojnë kishën Shën Andra, në fund të shekullit 14, vendosën që të ndërtojnë edhe një kishë në anën e kundërt të liqenit në një vend më të mbrojtur dhe më vështirë të arritshëm. Mbi hyr-je të kishës është pikturuar afresku i shenjtërit Nikollë, pat-ric i kishës. Kisha që iu kushtua Shën Nikollës ka dy ndërtesa dhe dy shtresa afreskesh të pikturuara të shekullit 14 dhe 17. Shtresa e parë e pikturave besohet se u bë nga piktorë murgj nga mitropolia e Shkupit. Piktura karakterizohet me dominimin e vizatimit, tregimit të skenace, sigurisë dhe linjave, kolorit i rrallë ku dominon boja terrakote. Shtresa e dytë e pikturave në parahyrjen e kishës e vitit 1630 ende ruhet mirë. Në pjesën e poshtme janë vizatuar më shumë shenjtorë, mbi ta paraqiten skena të jetesës së Shën Nikollës dhe në pjesën e sipërme paraqiten vuajtjet e Jezu Krishtit. Nga konaqet e dikurshme të manastirit, sot kanë ngelur vetëm mbetjet. Nikoqiri i manastirit, Zorani, tashmë një kohë të gjatë kujdeset për oborrin e kishës, duke e rregulluar me tryeza druri dhe streha ku vizitorët kanë mundësi të organizojnë piknik me ushqim në çanta, e pastaj

nga nikoqiri i manastirit të porositin kafe, çaj ose lëngje.

Oborri i rregulluar, baza e butë dhe e rafshtë, çezmat me ujë dhe toaleti paraqesin kushte të mira kampingu. Nëse vendosni të bëni pushim ose të kaloni natën, keni kushte të shkëlqyera në oborrin e manastirit. Nëse vendosni të vazhdoni dhe ta ecni tërë shtegun, fundi i tij gjendet te bregu i liqenit Matka. Nga këtu me lundër do t’u bartin në anën tjetër të liqenit ku gjendet restorant Kanioni Matka, kisha Shën Andrea dhe shtegu që të kthen te parkingu kryesorë i Matkës.

Kategorizimi i shtegut sipas qëllimit dhe vështirësisë Shteg i lehtë rekreativ malor

Моnumеntе kulturо-histоrikе • Në fillim të shtegut, manastiri Shën Mëria

• Manastiri Shën Nikollë Shishevski

• Në fund të shtegut, manastiri Shën Andrea

Biodiversitetibrez pylli dushku, hardhuca e madhe e gjelbër

Akomodim dhe ushqim• Motel Restorant Kulla, restorant me specialitete deti• Hotel-Restorant Kanioni Matka • Manastiri Shën Nikolla, kamping

Shtеgu ngа Маtkа e Poshtme e deri te manastiri Shën Nikolla dhe liqeni i Matkës

129



Pikëmbаrimi: З50 metër



Gjаtësiа e shtegut: З kilоmetër

Kоhëzg jаtjа e turës: 1 - 2 оrë

Përgаtitjа e nevоjshme fizike:

Pаnоrаmа dhe рeizаzhe:

Вiоdiversiteti:

Vlerа kulturо-histоrike:

130

The trail starts from the kayak bridge in Dolna Matka and in the first part extends along the Monastery of the Dormition of the Most Holy Mother of God in the north-east direction over the weekend houses of the Dolna Matka settlement. From here the trail continues west to the village of Gorna Matka. From Upper Matka the trail runs south - west along the northern slopes of the Kusa hillside to the ruins of Church of St. Nedela and the former fortification. Church of St. Nedela was built in the 14th century, around the same time and with very similar architec-ture like the one of the Shurches of Holy Mother of God, St. Andrew, St. Nicholas.

Like other churches, this church was built on a difficult access terrain on the southeast slope of Mount Osoj, called Ivanje.

The Church of St. Nedela is a small one-nave dome church, built of crushed stone found in the vicinity and brick. As in other churches, the dome was above the altar. The image of St. Ned-ela, patron of the church, is painted on the south side and can be seen even today.

By the middle of the 19th century, St. Nedela was a church of the village of Ivanje, home to 31 local Christian families en-gaged in goat farming, mountain farming, cattle breeding, for-estry, and beekeeping. During the Ottoman Empire the village was not a Turkish feudal estate but a free village with its own farm land, with a developed economy, so that the population had to pay taxes, three hundred okes of honey and three hun-

dred uncastrated male goats.

From the Church of St. Nedela, the trail passes under the walls of the fortification heading eastward by descending through rock creep up to Lake Treska and Monastery of St. Andrew.

Trail categorization by purpose and difficulty: Easy to moderately heavy recreational mountain trail.

Cultural and historical monuments• Monastery of the Assumption of the Most Holy Mother of God,

• Church of St. Nedela,

• Church of St. Andrew.

ВiоdivеrsitуMoving along the trail you pass through a forest of black ma-ple, beech, shrub, plant community present on silicate soil. At the altitude of 400-700 meters above the sea level, there are wild juniper and juniper trees.

Accommodation and food• “Kulla” Motel and Restaurant, seafood restaurant,• “Manastirska Pestera” Restaurant,• “Matka Kanjon” Hotel And Restaurant

Trail from Dolna Matka tо thе Сhurch оf St. Andrеw аnd Lаkе Маtkа

131

Difficulty:

Stаrting роint: 28З meters

End роint: З50 meters


Elevаtiоn gаin: 5З0 meters

Length: 5 km

Durаtiоn: 2 - З hоurs



Вiоdiversity:


132

Патеката започнува од кајакарскиот мост во Долна Матка и во првиот дел се протега покрај манастирот Успение на Пре света Богородица во насока кон североисток над куќите од викенд-населбата во Долна Матка. Од тука патеката про-должува кон запад кон селото Горна Матка. Од Горна Матка патеката се протега во правец кон југозапад по северните падини на ридот Куса ридичка, сé до рушевината од црк-вата Света Недела и некогашното утврдување. Црквата Св. Недела е изградена во 14 век, во ист период и со многу слич-на архитектура како црквите Св. Богородица, Св. Андреа и Св. Никола.

Како и другите цркви, така и оваа црква е градена на тешко пристапен терен на југоисточната падина на планината Осој, наречена Ивање.

Црквата Св. Недела е мала еднокорабна куполна црква, гра-дена од кршен камен од околината и тули. Исто како и кај дру гите цркви, куполата се наоѓала над олтарот. Ликот на Св. Недела, патрон на црквата, е насликан на јужната страна и може да се види и до ден денес.

До средината на 19 век Св. Недела била црква на селото Ивање, во кое живеело 31 христијанско семејство, занимавајќи се со одгледување кози, планиско земјоделство, сточарство, шу марство и пчеларство. За време на отоманската империја селото не било чифлик, туку слободно село со своја земја, со развиена економија, така што населението морало да плаќа

данок, триста ока мед и триста нескопени јарци.

Од црквата Света Недела патеката минува под ѕидините на утврдувањето во насока кон исток, спуштајќи се низ сипар, сé до езерото Треска и манастирот Свети Андреа.

Категоризација на патеката според намената и тежинатаЛесна до умерено тешка рекреативна планинска патека.

Културно-иcториcки cпоменици• Манастир Успение на Пресвета Богородица,

• Црква Св. Недела,

• Црква Св. Андреа.

Биодиверзитет Движејќи се по патеката, минувате низ шума од црн јавор, бука, грмушки, растителна заедница со присутна силикатна почва. На надморска висина од 400 до 700 метри присутна е дивата фоја и питомата фоја (видови смрека).

Смеcтување и xрана• Мотел-ресторан Кула (Kulla), ресторан за морски специјалитети• Ресторан Манастирска пештера• Ресторан Македонска пештера• Хотел-ресторан Кањон Матка

Патека од Долна Матка до Марков Град и црквата Св. Aндреа и езерото Матка

133


Почeтна точка: 28З мeтри

Kраjна точка: З50 мeтри


Дeнивeлациjа во иcкачyвањeто: 5З0 мeтри


Врeмeтраeњe на тyрата: 2 - З чаcа





134

Shtegu fillon nga ura e kajakimit në Matkën e Poshtme dhe në pjesën e parë shtrihet përgjatë manastirit Fjetja e Shën Mërisë në drejtim të verilindjes mbi shtëpitë e lagjes Matka e Poshtme. Nga këtu shtegu vazhdon drejt perëndimit në fsha-tin Matka e Epërme. Nga këtu, shtegu shtrihet në drejtim të juglindjes përmes shpatieve veriore të kodrës Kusa, pjesë ko-drinore deri te rënojat e kishës Shën e Diela dhe fortifikimit të dikurshëm. Kisha Shën e Diela është ndërtuar në shekullin 14, në të njëjtën periudhë me arkitekturë të ngjashme si kisha Shën Mëria, Shën Andrea, Shën Nikolla.

Si kishat tjera, ashtu edhe kjo kishë është ndërtuar në ter-ren vështirë të arritshëm në shpatiet juglindore të malit Osoj, i quajtur Ivanja.

Kisha Shën e Diela është kishë e vogël me një kube, e ndërtuar nga guri i thyer dhe me tulla përreth. Gjithashtu, edhe te kishat tjera kubja gjendet mbi altarin. Fytyra e Shën e Dielës, patric i kishës është e pikturuar në anën jugore dhe mund të shihet edhe sot.

Deri në mes të shekullit 19, Shën e Diela ishte kishë në fsha-tin Ivanjë, ku jetonin 31 familje të krishtere, që merreshin me kujdesin ndaj dhive, pastaj me bujqësi, blegtori, pylltari dhe bletari. Gjatë perandorisë otomane fshati nuk ishte çiflig, por fshat i lirë në vendine vet, me ekonomi të zhvilluar, kështu që popullsia patjetër të paguante taksa, treqind okë mjalt dhe 300 keca të shëndosha.

Nga kisha Shën e Diela shtegu kalon nën muret e fortifikimit në drejtim të lindjes, duke u lëshuar nëpër shkëmb e deri te liqeni i Treskës dhe manastiri Shën Andrea.

Kategorizimi i shtegut sipas qëllimit dhe vështirësisëShteg i lehtë e mesatarisht i vështirë rekreativ malor.

Моnumеntе kulturо - histоrikе• Manastiri Fjetja e Shën Mërisë, • Kisha Shën e Diela, • Kisha Shën Andrea

Biodiversiteti Duke lëvizur nëpër shteg, kaloni përmes pyllit me panjë të zezë, ah, kaçube, bashkësi bimësh, prani të tokës silikate. Në lartësi mbidetare prej 400-700 metër, është e pranishme dëllinja e egër dhe e butë (lloje dëllinjash).

Akomodim dhe ushqim• Motel - Restorant Kulla, Restorant me specialitete deti• Restorant Manastirska Peshtera• Restorant Makedonska Peshtera• Hotel - Restorant Kanioni Matka

Shtеgu ngа Маtkа е Роshtmе dеri tе Qуtеti i Markos dhe kisha Shën Andrea dhe liqeni i Matkës

135


Pikënisjа: 28З metër

Pikëmbаrimi: З50 metër


Denivelizimi i ng jitjes: 5З0 metër


Kоhëzg jаtjа e turës: 2 - З оrë

Përgаtitjа e duhur fizike:

Pаnоrаmа dhe рejzаzhe:

Вiоdiversiteti:

Vlerа kulturо - histоrike

136

The trail starts from the kayak bridge in Dolna Matka and in the first part extends along the Monastery of the Dormition of the Most Holy Mother of God in the north-east direction over the weekend houses of the Dolna Matka settlement. After a few hundred meters, the trail turns left (west) and climbs through a low-lying forest and extends to the plateau where the Church of the Holy Savior, Church of Holy Three and the Church of St. George. On the foundations of an older spiritual temple, at the site of Petrov Kamen under Markov Grad in the 14th century, the Church of the Holy Savior was built. Remains of the founda-tions and pillars of an early christian church can be seen in the south of the churchyard, such as the Church of the Holy Trinity (St. Archangel Michael) built in the third century during the Ro-man Empire while in the southwestern part of the courtyard are the remains of the Church of St. George.

The trail continues along the eastern slopes of the Kusa Rid-ichka and Kargacina hills to the Church of St. Nedela where a break can be made at a gazebo to the left of the church. From here the trail continues along the eastern slopes of the Strbina hill to the southwest. From the peak of Strbina, which is 974 meters above sea level, the trail continues west to the 1369-meter high peak of Rasa.

Trail categorization by purpose and difficulty: Moderately difficult recreational mountain trail

Cultural and historical monuments• Monastery of the Assumption of the Most Holy Mother of God,

• Monastery ofthe Holy Savior,

• Monastery of Holy Trinity,

• Monastery of St. George,

• Monastery of St. Nedela

ВiоdivеrsitуMost of the plants are deciduous and low shrubs such as oak, aspen, wild vine, boxwood, and to a lesser extent evergreen trees such as fir, spruce and pine. The composition of the soil is stony and rocky. In the crest Ivanje, in April and May, the healing herb primrose sprouts that helps the functioning of the respiratory tract. Pick the blossom flowers of the primrose Primila flos to bring some of the Matka ambiance with you and when you drink tea made from the dry blossoms, remember your climb to the top Rasa.

Accommodation and food• “Kulla” Motel and Restaurant, seafood restaurant,• “Manastirska Pestera” Restaurant,• “Fresh” Restaurant

Trail from Dolna Matka to the top Rasa on Mount Suva Gora (Osој)

137

Difficulty:

Stаrting роint: 28З meters

End роint: 1З69 meters


Length: 18 km

Durаtiоn: 6 -8 hоurs



Вiоdiversity:


138

Патеката започнува од кајакарскиот мост во Долна Матка и во првиот дел се протега покрај манастирот Успение на Пресвета Богородица во насока кон североисток. По неколку стотини метри патеката скршнува во лево (кон запад) и се искачува низ нискостеблеста шума и се протега до платото каде што се наоѓаат Црквата Св. Спас, Црквата Св. Тројца и Црквата Св. Ѓорѓи. Врз основата на постар духовен храм, на местото Петров камен под Марков Град во 14 век е изградена црквата Св. Спас. Во јужниот дел од дворот на црквата мо жат да се видат остатоци од темелите и столбови на рано хрис-тијанската црква Св. Троица (Св. Архангел Михаил) из гра-дена во 13 век во времето на Римското Царство, додека во југозападниот дел во дворот се наоѓаат остатоците од црква-та Св. Ѓорѓија.

Патеката продолжува по источните падини на ридовите Куса ридичка и Каргачина, сé до црквата Света Недела каде што може да се направи пауза на летниковецот лево од црквата. Од тука патеката продолжува по источните падини на ридот Штрбина во насока кон југозапад. Од врвчето Шкрбина кое е на надморска висина од 974 метри патеката продолжува кон запад, сé до врвот Раса висок 1.369 метри.

Категоризација на патеката според намената и тежината Умерено тешка рекреативна планинска патека

Културно-иcториcки cпоменици • Манастир Успение на Пресвета Богородица, • Св. Спас, • Св. Троица, • Св. Ѓорѓи, • Св. Недела

БиодиверзитетОд растенијата во најголем дел се застапени листопадните и нискостеблестите грмушки, како што се: даб, јасика, ди-ва лоза, зеленика, а во помал дел и зимзелените дрвја, ка-ко елка, смрека и бор. Составот на почвата е каменест и карпест. На билото Ивање во месец април и во мај цвета лековитата билка јаглика која помага за функционирањето на респираторните патишта. Наберете цветови на јагликата Primila flos за да понесете дел од Матка со вас и кога ќе пиете чај од сувите цветови, да се присетите на вашето иска-чување на врвот Раса.

Смеcтување и xрана• Мотел-ресторан Кула, ресторан за морски специјалитети• Ресторан Манастирска пештера• Ресторан Македонска пештера• Ресторан Фреш

Патека од Долна Матка до врвот Раcа на планината Сува Гора (Ocој)

139


Почeтна точка: 28З мeтри

Kраjна точка: 1З69 мeтри

Дeнивeлациjа во иcкачyвањeгто: 1.150 мeтри


Врeмeтраeњe на тyрата: 6 - 8 чаcа




Kyлтyрно-иcториcка врeдноcт

140

Shtegu fillon ngaura e kajakëve te Matka e Poshtme dhe në pjesën ep arë shtrihet pranë manastirit Fjetja e Shën Mërisë në drejtim të verilindjes. Pas disa qindra metër shtegu shmanget në të majtë (drejt perëndimit) dhe ngjitet nëpër pyllin me drunj të shkurtë dhe vazhdon deri te rrafshnalta ku gjendet kisha e Shën Spasit, kisha e Shën Treshit dhe Kisha e Shën Gjergjit. Në bazë të një tempulli më të vjetër shpirëtror në vendin Guri i Pjetrit nën Qytetin e Markos, në shekullin e 14 u ndërtua kisha e Shën Spasit. Në pjesën jugore të oborrit të kishës mund të shihen mbetjet e themeleve dhe shtyllat e kishës së hershme të krishtere të Shën Treshit (Shën Arangjel Mikeli), e ndërtu-ar në shekullin e 13-të në kohën e perandorisë romake, kurse pjesa jugperëndimore në oborr gjenden mbetjet e kishës së Shën Gjergjit.

Shtegu vazhdon drejt shpatieve lindore të kodrave Kodrina e shkurt dhe Kargaçina deri te kisha Shën e Diela ku mund të ndaloni te pushimorja në të majtë të kishës. Nga këtu shtegu vazhdon në shpatiet lindore të kodrës së Shtërbinës në drejtim të jugperëndimit. Nga maja e Shtërbinës, që ka lartësi mbide-tare prej 974 metër, shtegu vazhdon drejt perëndimit deri në majën Rasa, me lartësi 1369 metër.

Kategorizimi i shtegut sipas qëllimit dhe vështirësisë Shteg mesatarisht i vështirë rekreativ malor

Моnumеntе kulturо - histоrikе • Manastiri Fjetja e Shën Mërisë, • Shën Spasi, • Shën Treshi, • Shën Gjergji, • Shën e Diela

BiodiversitetiNga bimësia pjesa më e madhe përfaqësohen nga bimët gje-thrënëse dhe kaçubet trupvogël siç janë: dushku, plepi, hardhia e egër, busha, si dhe pjesa më e vogël me drunjt e gjelbërt si bredhi, dëllinja dhe pisha. Toka është gurore dhe shkëmbo-re. Në kreshtën e Ivanjës në muajt prill dh emaj lulëzon bima shëruese aguliçeja që ndihmon në funksionimin e rrugëve të frymëmarrjes. Mblidhni lule aguliçeje Primila fros që të bartni me vete pjesë të Matkës dhe kur të pini çaj nga lulet e thata, të kujtoni ngjitjen tuaj në majën Rasa.

Akomodim dhe ushqim• Motel - Restorant Kulla, Restorant i specialiteteve të detit• Restorant Manastirska Peshtera• Restorant Makedonska Peshtera• Restorant Fresh

Shtеgu ngа Маtkа е Poshtme e deri te maja Rasa në Malin e Thatë (Osој)

141


Pikënisjа: 28З metër

Pikëmbаrimi: 1З69 metër



Kоhëzg jаtjа e turës: 6 - 8 оrë

Përgаtitjа e duhur fizike:

Pаnоrаmа dhe рejzаzhe:

Вiоdiversiteti:

Vlerа kulturо - histоrike

142

Markov Grad - fortress, defense structure, symbol spe-cific of the Middle Ages. The fortress is the residence of Marko, the feudal nobleman and lord of Matka, built on a hard-to-reach place, on all sides surrounded by rocks.

Whеrе is thе Маrkоv Grаd lоcаtеd? On the eastern slopes of Mount Osoj, at an altitude of 860 me-ters, originally built of stone and mortar in late ancient times. The high city (acropolis) was just rebuilt in the 14th century and served as a fortress for protection against Ottoman attacks. The fortress occupies an area of 160 m x 115 m, i.e., 1.5 ha.

Муths аnd Lеgеnds аbоut Маtkа СаnуоnMarkova Noga site is another Matka site linked to medieval local King Marko According to legend, King Marko and his brother An-dreas were passing by a tavern (at the same location of today’s “Kajon Matka” Restaurant) and stopped to rest. In the inn there were many Ottoman Turkish troops and they killed Andreas. King Marko, known as a great local medieval hero, avenged his broth-er and, as a warning, left an imprint of his palm on the wall of the Monastery dedicated to St. Andrea.

King Marko was born around 1335 and lived until 17 May 1395, as the last king to rule Macedonia until the beginning of the Otto-man Empire conquest and is the most accomplished hero with his horse Sarec in the epic folk art of the entire Balkans.

143

Марков Град - тврдина, кале, одбранбена структура, симбол карактеристичен за средниот век. Тврдината прет-ставува резиденција на Марко, благородникот и владател на Матка, изградена на тешко достапно место, од сите страни опколено со карпи.

Каде cе наоѓа тврдината Марков Град? На источните падини на планината Осој на надморска висина од 860 метри изградена од камен и малтер во доцноантичко време. Високиот град (акропола) бил обновен во 14 век и служел како утврдување (збег) за заштита од напади од Османлиите. Тврдината зафаќа простор од 160 м х 115 м, т.е. 1,5 ха.

Митови и легенди за кањонот МаткаЛокалитетот Маркова нога е уште еден локалитет на Матка по врзан со Марко Крале. Според легендата, Марко Крале и неговиот брат Андреаш минувале покрај меана (на местото на денешниот ресторан Кањон Матка) и застанале да се од-морат. Во меаната имало многу турски аскер (војска) и го убиле Андреаш. Марко Крале познат како голем јунак се од-маздил за својот брат и како знак на предупредување оставил отпечаток од својата дланка на ѕидот на манастирот посветен на Св. Андреа.

Марко Крале е роден околу 1335 година и живеел до 17 мај 1395 година, последниот крал што владеел со Македонија до почетокот на Османлиското Царство и е најопеаниот јунак за-едно со својот коњ Шарко, во епското народно творештво на целиот Балкан.

Qуtеti i Маrkоs - fortesë, kala, strukturë mbrojtëse, simbol karakteristik i mesjetës. Fortesa paraqet vendbanimin e Markos, fisniku dhe sunduesi në Matë, e ndërtuar në vend vështirë të arritshëm, e rrethuar me shkëmbinj.

Кu g јеndеt fоrtеsа Qуtеti i Маrkоs?Në shpatiet lindore të malit Osoj, në lartësi mbidetare prej 860 metër, e ndërtuar me gur dhe llaç, në kohën e antikitetit të von-shëm. Qyteti i lartë (akropoli) u rinovua në shekullin e 14-të dhe shërbeu si fortesë (strehë) mbrojtjëse nga sulmet osmane. For-tesa ka sipërfaqe prej 160mx115m, pra 1,5 hektarë.

Мitе dhе lеg јеndа рër Каniоnin МаtkаLokaliteti Këmba e Markos është një nga lokalitetet e Matës që lidhet me mbretin Marko. Sipas legjendës, mbreti Marko dhe vëllai Andreashi kanë kaluar pranë një pijetoreje (në vendin e sotëm të Restorant Kanioni Matka) dhe ndalojnë të pushojnë. Aty kishte shumë asqerë turq (ushtri) dhe e vrasin Andreashin. Mbreti Marko i njohur si hero i madh merr hak për vëllanë e tij dhe si shenjë paralajmërimi lë gjurmë nga pëllëmba e tij në murin e manastirit kushtuar Shën Andreasë.

Mbreti Marko lindi në rreth vitit 1335 dh ejtoi deri më 17 maj 1395, mbreti i fundit që sundoi me Maqedoninë deri në fillimin e peran-dorisë osmane dhe është më i kënduari së bashku me kalin e tij laraman, në krijimtarinë epike popullore në tërë Ballkanin.

144

145

146

147

Сlimbing thе rocks of MatkaThe climbing site Matka is located in the canyon of the River Treska about 10 km southwest of the city of Skopje. Matka can be reached by car by asphalt-paved road or by public bus num-ber 60, which runs from the city center to Matka. There is also a possibility of taxi service from different locations in the city or Saraj to Matka, as described at the beginning of this guide.

Climbing and sport climbing routes are found on the rocks on either side of the canyon where a dam and artificial lake were built. Matka is the heart of mountaineering in Macedonia and much of Matka talks about the history of mountaineering in the country.

Accommodation is possible in the lodgings of the Monastery of St. Nicholas (Sisevski Monastery), as well as with tents in the courtyard of the monastery. The accommodation option is also “Kajon Matka” Restaurant, where in addition to restaurant ser-vices accommodation is provided, as well as the “Kulla” Restau-rant which also offers accommodation.

Access to the climbing directions is possible in two ways:

1. Through the hiking trail from the Matka main parking lot that starts at the kayak bridge (see trail to Monastery of St. Nich-olas).

2. By boat across the lake. The main parking is 15 minutes’ walk to Lake Matka where there are local boat owners who transport tourist across the artificial lake of Matka. The access path to the rock or to the Monastery of St. Nicholas is located on the opposite side of the lake and climbs up through the forest and the rock creep under the rock.

Both paths are marked.

Matka rock by composition is limestone characterized by mod-erate compactness. The routes are mainly located at five sites: “Centrala”, “Otmarova Karpa”, “Karpa kaj Domot”, “Matkino Trlo” and “Iglite na Matka” . Most of the long routes are located at Otmarova Karpa which is to the southwest. For sunny days, we recommend climbing to the site “Iglite na Matka”, which is to the northwest.

The number of long routes is about 40 with a difficulty of III to VII on the UIAA scale and a length of 150 to 200 meters. All moun-taineering runs are well protected in situ, but in accordance with generally accepted mountaineering safety standards, any-one climbing should carry personal safety equipment. Cams and chokes with dimensions from 0.5 to 2 are commonly used, and we recommend wearing wedges and a hammer.

The short routes of about 50 are weighted from VI + to VIII + on the UIAA scale. All are well secured with expansion or glued wedges. However, we recommend checking and assessing the safety of the wedges. The length of the routes varies from 15 to 40 meters.

The best times for climbing Matka are from March to June and from September to late November, which does not mean you cannot enjoy the pleasant spring temperatures sometimes even in the winter months.

A guidebook is currently being prepared for the Matka climbing guidelines and we hope that by mid-2020 it would be published and made available in electronic form as well.

148

The best times for climbing Matka are from March to June and from September to late November, which does not mean you cannot en-joy the pleasant spring temperatures sometimes even in the winter months.

A guidebook is currently being prepared for the Matka climbing guide-lines and we hope that by mid-2020 it would be published and made available in electronic form as well.

Маtkа – multi рitch climbing rоutеs оn thе mаin rоck – Otmаr Rock

route Difficulty uiaa

1. Novogodisen II/III2. Liljak A2 (VIII/IX)3. APB III4. Kozina V-/VI5. Otmar IV+6. Otmar - left variant IV+/V7. Matka - left variant IV+/V8. Cigo IV/V+9. Matka - right variant V/VI10. Veteranski V/VI-11. Frangov VI+12. Tani VI+13. Pajak VI+14. Pancev VI+15. Cetiri klina IV+/V16. Rampa IV+/V-17. Dozdovnik IV+18. PI IV/VI-19. Celjo IV-20. Fi - fi klin IV+21. Nina IV+22. Bornik IV-

23. Cigi IV/IV+

149

150

Kачyвањe по карпитe на МаткаКачувачкиот локалитет Матка се наоѓа во кањонот на реката Треска околу 10 км југозападно од градот Скопје. До Матка може да се стигне со автомобил по асфалтен пат или со јавен автобуски превоз број 60, кој сообраќа од центарот на градот до Матка. Постои можност и за такси-превоз од различни локации во градот или од Сарај до Матка, како што е опишано на почетокот на овој водич.

Алпинистичките и спортскокачувачките насоки се наоѓаат на карпите кои се наоѓаат од обете страни на кањонот во кој е изградена брана и вештачко езеро. Матка е срцето на алпинизмот во Македонија и многу нешта на Матка зборуваат за историјата на алпинизмот во земјава.

Сместување е можно во конаците на манастирот Свети Никола (Шишевски манастир), како и со шатори во дворот на манастирот. Опција за сместување се и ресторанот Кањон Матка, каде што покрај ресторанските услуги, се нуди и сместување, и ресторанот Кула кој нуди и сместување.

Пристапот до насоките за качување е можен на два начини:

1. Преку пешачката патека од главниот паркинг на Матка којашто започнува кај кајакарскиот мост (види патека до манастирот Свети Никола);

2. Со чамец преку езерото. Од главниот паркинг се пешачи 15 минути до езерото Матка каде што има превозници со чамци. Патеката за пристап до карпата или до манастирот Свети Никола се наоѓа на спротивната страна од езерото и се искачува нагоре низ шумата и сипарот под карпата.

И двете патеки се обележани.

Карпата на Матка по состав е варовник кој се карактеризира со умерена компактност. Насоките се наоѓаат главно на пет ло калитети: „Централа“, „Отмарова карпа“, „Карпа кај домот“, „Мат кино трло“ и „Иглите на Матка“. Најголемиот дел од долгите на соки се наоѓаат на Отмарова карпа која е со југозападна ор иентација. Во сончеви денови препорачуваме качување во локалитетот „Иглите на Матка“ кој е со северозападна ори-ен тација.

Бројот на долгите насоки изнесува околу 40 со тежина од III до VII според скалата на УИАА (UIAA) и должина од 150 до 200 метри. Сите алпинистички насоки се добро обезбедени со заштита, но во согласност со општо прифатените алпи нис-тички стандарди за безбедност, секој што се качува треба да носи опрема за осигурување. Најчесто се користат френдови и чокови со димензии од 0,5 до 2, а препорачуваме да се носат и клинови и чекан.

Кратките насоки кои ги има околу 50, се со тежина од VI+ до VIII+ според скалата на УИАА (UIAA). Сите се добро обез-бедени со експанзиски или лепени клинови. Сепак пре -порачуваме проверка и процена на безбедноста на кли-новите. Должината на насоките варира од 15 до 40 метри.

Најдобри периоди за качување на Матка се од март до ју-ни и од септември до доцен ноември, што не значи дека и во зимските месеци не можете понекогаш да уживате во пријатните температури.

Во моментов се подготвува книга водич за насоките за ка-чу вање на Матка и се надеваме дека до средината на 2020 година тој ќе излезе од печат, а ќе биде достапен и во електронска форма.

151

Маtkа – multi рitch climbing rоutеs оn thе mаin rоck – Otmаr Rоck

насока Тежина според uiaa

1. Новогодишен II/III2. Љиљак A2 (VIII/IX)3. АПБ III4. Козина V-/VI5. Отмар IV+6. Отмар – лева варијанта IV+/V7. Матка – лева варијанта IV+/V8. Циго IV/V+9. Матка – десна варијанта V/VI10. Ветерански V/VI-11. Франгов VI+12. Тани VI+13. Пајак VI+14. Панчев VI+15. Четири клина IV+/V16. Рампа IV+/V-17. Дождовник IV+18. ПИ IV/VI-19. Чељо IV-20. Фи–фи клин IV+21. Нина IV+22. Борник IV-23. Циги IV/IV+

152

NGJIТJA NËPËR SНKËМВINJТË E МAТKËSDuke u ngjitur në lokalitetin Matka ju gjendeni në kanionin e lu-mit Treska, rreth 10 km në juglindje të qytetit të Shkupit. Der në Matë mund të arrihet me veturë, nëpër rrugë të asfaltuar ose me transport publik, autobusi numër 60, që qarkullon nga qen-dra e qytetit deri në Matkë. Ka mundësi edhe për transport me taksi nga lokacione të ndryshme të në qytet ose në Saraj deri në Matkë, siç është përshkruar në fillim të këtij udhërrëfyesi.

Shtigjet alpiniste dhe të ngjitjes sportive gjendennë shkëmbin-jtë që gjenden në të dy anët e kanionit ku është ndërtuar diga dhe liqeni artificial. Matka është zemra e alpinizmit në Maqe-doni dhe Matka flet shumë për historinë e alpinizmit në vend.

Akomodimi është i mundshën në konaqet në manastirin Shën Nikolla (manastiri i

Shishevës), si dhe me tenda në oborrin e manastirit. Mundësi akomodimi ka edhe Restorant Kanioni Matka, kukrahas shërbi-meve të restorantit ofrohet edhe akomodik, si dhe Restorant Kulla që ofron akomodim.

Qasja deri te shtigjet e ngjitjes është e mundur në dy mënyra:

1. Përmes shtegut të ecjes nga parkingu kryesorë i Matës që fillon te ura e kajakëve (shih Shtegu deri te manastiri Shën Ni-kolla).

2. Me lundër përmes liqenit. Nga parkingu kryesor, me ecje deri 15 minuta deri te liqeni i Matëks, ku ka transport me lundër. Shtegu i qasjes te shkëmbi ose manastiri Shën Nikolla gjendet në anën e kundërt të liqenit dhe shkon lartë nëpër pyllin dhe gurët nën shkëmb.

Të dy shtigjet janë të shenjuara.

153

Shkëmbi në Matkë sipas përbërjes është gëlqeror që karak-terizohet me kompaktësi mesatare. Shtigjet gjenden kryesisht në pesë lokalitete: “Centrala”, “Shkëmbi i Otmarit”, Shkëmbi te shtëpia”, “Stalla e Matkës” dhe “Gjilpërat e Matkës”. Pjesa më e madhe e shtigjeve të gjata gjenden në Shkëmbin e Otmarit që është me orientim jugperëndimor. Për ditët me diell rekoman-dojmë ngjitjen në lokalitetin “Gjilpërat e Matkës” me orientim veriperëndimor.

Numri i shtigjeve të gjata është rreth 40, me vështirësi nga III deri në VII sipas UIAA shkallës dhe gjatësi prej 150 deri 200 metër. Të gjitha shtigjet alpiniste janë të siguruara mirë me mbrojtje të vendosur aty, por në pajtim me standardet e përg-jithshme të pranuara alpine të sigurisë. Secili që ngjitet duhet të ketë pajisje sigurie. Më së shpeshti shfrytëzohen frena dhe çoka me dimension 0,5 deri 2, por rekomandojmë të merrni edhe pyka dhe çekan.

Shtigjet e shkurtëra që janë rreth 50, janë të vështirësisë VI+ deri VIII+ sipas UIAA shkallës. Të gjitha janë mirë të siguruara me zgjerime ose pyka të vendosura. Megjithatë rekomandojmë verifikim dhe vlerësim të sigurisë së pykave. Gjatësia e shtig-jeve lëviz nga 15 deri 40 metër.

Periudha më të mira të ngjitjes në Matkë janë nga marsi deri në qershor dhe nga shtatori deri në nëntorin e vonshëm, që nuk do të thotë se në muajt dimëror nuk mund të kënaqeni ndonjëherë në temperatura të këndshme pranverore.

Tani për tani është duke u përgatitur udhëzuesi i shtigjeve të ngjitjes në Matkë dhe shpresojmë se deri në mesin e vitit 2020 do të shtypet, e të jetë në dispozicion edhe në formë elektronike.

Shtig јеt е ng јitјеs në shkëmbin qеndrоr Маtkë – Shkëmbi i Otmаrit

shtegu vështirësia sipas uiaa

1. i Vitit të Ri II/III2. Lakuriqi A2 (VIII/IX)3. АPB III4. Leshi dhisë V-/VI5. Otmar IV+6. Otmar – varianti i majtë IV+/V7. Matka – varianti i majtë IV+/V8. Cigo IV/V+9. Matka – varianti i djathtë V/VI10. Veteran V/VI-11. Frangov VI+12. Tani VI+13. Merimanga VI+14. Pançev VI+15. Katër pyka IV+/V16. Rampa IV+/V-17. Tritoni IV+18. PI IV/VI-19. Çelo IV-20. FI-FI pyka IV+21. Nina IV+22. Pisha IV-23. Cigi IV/IV+

154

155

156

“life” restaurant Traditional/Mediterranean cuisineAddress: Str. 2 no.2, Saraj, 1000 SkopjeTel: +38970 651 810 / +389 70 357 410

“oreov lad” restaurant А traditional restaurantAddress: Str. 20 no.5, 1000 SkopjeTel: +389 2 205 7958Website: www.oreovlad.com.mk

“fontana” restaurant Pizzeria - Italian restaurantAddress: Str. 17 no.3, Saraj, 1000 SkopjeTel: +389 2 205 6600 / +389 78 840 600

“korabi” restaurant after Lake TreskaTel: +389 70 206 393Website: www.korabi.mk

“Er - Bi” restaurantAddress: GlumovoTel: +389 71 202 001

oasis restaurant А traditional restaurantAddress: SisevoTel: +389 70 634 704 / +389 71 711 777

Restaurants and hotels Trаvеl аgеnciеs

Shоррing Center Saraj

Ambulаncе sеrvicе point – Glumovo

“kulla” motel and restaurantSeafood restaurantAddress: Dolna Matka, 1106 Matka, SarajWebsite: www.matkacanyon.com

“manastirska pestera” restaurant A traditional restaurantAddress: Dolna MatkaTel:+389 78 244 907 / +389 78 262 882Website: www.manastirskapestera.com

“makedonska pestera” restaurant A traditional restaurantAddress: Str. 2, Dolna MatkaTel: +389 78 525 720

“fresh” lounge Bar Cafe restaurantAddress: Str.1, no.105, MatkaTel: +389 70 905 009

matka canyon restaurantAddress: Str.1, b.b., Saraj - MatkaTel: +389 78 503 000E-mail: [email protected]

agency for mountain tourismMountain Experience LCC SkopjeWebsite: www.guides.mk E-mail: [email protected] Tel: +389 78 277 585 / +389 78 277 586

naitm national incoming tourism agency of the republic of north macedonia Str. Vasil Glavinov no.7a - 6th floor, 1000 SkopjeTel: +389 (02) 6164 059E-mail: [email protected]: www.naitm.org.mk

agency for promotion and support of tour-ism in the republic of north macedoniaStr. Debarca no. 2, 1000 SkopjeWebsite: www.tourismmacedonia.gov.mk

Address: Str. 2, No.2, Saraj, 1000 Skopje

Address: village of GlumovoTel: +389 2 306 1258

157

ресторан лајф (life) традиционална/медитеранска кујнаАдреса: ул. „2“ бр. 2, Сарај, 1000 СкопјеTел: +38970 651 810 / +389 70 357 410

ресторан ореов лад Традиционален ресторанАдреса: ул. „20“ бр. 5, 1000 СкопјеTел: +389 2 205 7958Веб-страница: www.oreovlad.com.mk

ресторан-пицерија Фонтана Италијански ресторанАдреса: ул. „17“ бр. 3, Сарај 1000 СкопјеTел: +389 2 205 6600 / +389 78 840 600

ресторан кораби (korabi) по езерото ТрескаTел: +389 70 206 393Веб-страница: www.korabi.mk

ресторан ер-Би (Er–Bi)Адреса: ГлумовоTел: +389 71 202 001

ресторан оаза традиционален ресторанАдреса: ШишевоTел: +389 70 634 704 / +389 71 711 777

Реcторани и xотели Tуриcтички агенции

Tрговcки центар Сарај

Пункт за итна медицин-cка помош - Глумово

мотел-ресторан кула (kulla)морски специјалитетиАдреса: Долна Матка, 1106 Матка СарајВеб-страница: www.matkacanyon.com

ресторан манастирска пештера традиционален ресторанАдреса: Долна МаткаTел:+389 78 244 907 / +389 78 262 882Веб-страница: www.manastirskapestera.com

ресторан македонска пештера традиционален ресторанАдреса: Str. 2, Dolna MatkaTел: +389 78 525 720

Фреш лонг бар (fresh lounge Bar) кафе-ресторанАдреса: ул. „1“ бр.105, МаткаTел: +389 70 905 009

ресторан кањон маткаАдреса: ул. „1“ б.б., Сарај - МаткаTел: +389 78 503 000Е-пошта: [email protected]

агенција за планински туризамMountain Experience LCC SkopjeВеб-страница: www.guides.mk Е-пошта: [email protected] Tел: +389 78 277 585 / +389 78 277 586

наиТм национална агенција за дојдовен туризам на рм ул. „Васил Главинов“ бр.7а – 6. спрат, 1000 СкопјеTел: +389 (02) 6164 059Е-пошта: [email protected]Веб-страница: www.naitm.org.mk

агенција за промоција и поддршка натуризмот во република северна македонијаул. „Дебарца“ бр. 2, 1000 СкопјеВеб-страница: www.tourismmacedonia.gov.mk

Адреса: Str. 2, No.2, Saraj, 1000 Skopje

Адреса: village of GlumovoTел: +389 2 306 1258

158

restorant life Тradicionale/kuzhinë mesdhetareAdresa: rr. 2 nr.2, Saraj, 1000 ShkupTел: +38970 651 810 / +389 70 357 410

restorant oreov llad Restorant tradicionalAdresa: rruga 20 nr.5, 1000 ShkupTel: +389 2 205 7958Uebfaqe: www.oreovlad.com.mk

restorant – piceria fontana Restorant italianAdresa: rr. 17 nr.3 Saraj, 1000 ShkupTel: +389 2 205 6600 / +389 78 840 600

restorant korabi Pas liqenit TreskaTel: +389 70 206 393Uebfaqe: www.korabi.mk

restorant Er - BiAdresa: GllumovëTel: +389 71 202 001

restorant oaza Restorant tradicionalAdresa: ShishevëTel: +389 70 634 704 / +389 71 711 777

Restorante dhe hotele Ag јеnci Turistikе

Qendra trеgtаrе Sаrај

Pikë e ndihmës së shpe-јtë mјеkësоrе - Gllumоvë

motel - restorant kullaMe specialitete detiAdresa: Matka e Poshtme, 1106 Matkë, SarajUebfaqe: www.matkacanyon.com

restorant manastirska peshtera Restorant tradicionalAdresa: Matka e PoshtmeTel:+389 78 244 907 / +389 78 262 882Uebfaqe: www.manastirskapestera.com

restorant makedonska peshtera Restorant tradicionalAdresa: rr. 2 Matka e PoshtmeTel: +389 78 525 720

fresh lounge Bar Cafe restaurantAdresa: rr.1 nr.105 MatkëTel: +389 70 905 009

restorant kanioni matkaAdresa: rr.1 p.n Saraj - MatkëTel: +389 78 503 000E-mail: [email protected]

agjencia e turizmit malorMountain Experience LCC SkopjeUebfaqe: www.guides.mk E-mail: [email protected] Tel: +389 78 277 585 / +389 78 277 586

akth agjencia kombëtare e turizmit hyrës në rmRr. “Vasil Gllavinov” nr.7а – kati 6, 1000 ShkupTel: +389 (02) 6164 059E-mail: [email protected]: www.naitm.org.mk

agjencia e mbështetjes dhe promovimit të tur-izmit në republikën e maqedonisë së veriutRr. Debarca nr. 2, 1000 ShkupUebfaqe: www.tourismmacedonia.gov.mk

Adresa: rr. 2, nr.2, Saraj, 1000 Shkup

Adresa: fshati GllumovëTel: +389 2 306 1258

159

160

Foundation for Development of Education and Culture AlbizStr. 20 no. 97, SkopjeWeb: www.albiz.org.mke-mail: [email protected]

Фондација за развој на образование и наука АлбизУл. 20 бр.97, Сарај, Скопје www. albiz.org.mkе-пошта: [email protected]

Fondacioni për zhvillimin e arsimit dhe kulturës AlbizRr. 20 nr.97, Saraj, ShkupWeb: www.albiz.org.mke-mail: [email protected]

Centre for Mountain DevelopmentStr. 40 no.2, Radisani, SkopjeWeb: www.guides.mke-mail: [email protected]

Центар за планински развојУл. 40 бр. 2, Радишани, Скопјеwww.guides.mke-пошта: [email protected]

Qendra për zhvillim malorRr. 40 nr. 2, Radishan, ShkupWeb: www.guides.mke-mail: [email protected]

Saraj&Matka · 5 Contents Why the guidebook on the municipality of Saraj and Matka Canyon was created? 10 How did the Saraj settlement got its name?

Documents