SARAJEVO 1914/1992 - Anarchistisch Tijdschrift de AS

anarchistisch tijdschrift

Twintigste jaargang, nr. 99, juli - september 1992.De AS verschijnt vier maal per jaar en is een uitgave van Stichting De AS, Moerkapelle,ISSN-nummer 0920-3257.Bestelling: door storting op postgiro 4460315 van de AS te Moerkapelle.Jaarabonnement: ƒ25,-; buiten Benelux f31,-Druk: Macula, Boskoop.Zetwerk: Stichting Rode Emma, Amsterdam.Adreswijzigingen: bij voorkeur per briefkaart, of per giro (verbeter het adres op de kaart)graag met vermelding van de postcode.Reklamering: met vermelding van de laatste betaaldatum, als aangegeven in uw giro-administratie.Nieuwe abonnementen: gaan in met het eerste nummer van de jaargang, tenzij andersaangegeven bij bestelling. Zonder opzegging worden abonnementen verlengd.Redactie-adres: postbus 35061, 3005 DB Rotterdam.Administratie-adres: postbus 43,2750 AA Moerkapelle.Redactie: Cees Bronsveld, Marius de Geus, Thom Holterman, Rudolf de Jong,Jaap van der Laan, Wim de Lobel, Bas Moreel, Simon Radius, Hans Ramaer.Omslagontwerp: Detlef Greinert.

SARAJEVO 1914/1992Rudolf de Jong

ik logeerde een jaar of vijf geleden bij een Spaanse vriend die in een kleine Catalaanse stadwoont. Hij liet mij de stad zien en zei op een gegeven ogenblik: "Dit plein hier heet nu hetPlein van de naties zonder staat". "Zijn ze hier zo anarchistisch?", vroeg k "Nee, zo Ca-talanistisch ", was het antwoord.

Anarchisten willen geen enkele staat,voor geen enkele natie, voor geen enkelvolk. Nationalisten willen dat elke natieeen staat krijgt. Althans dat willen zij intheorie of zolang zij zelf geen staat heb-ben. In de praktijk gaat het hen omstaat voor hUn natie, ook als dat gaatten koste van andere volken en naties."Alle naties hun eigen staat" klinkt heelfederalistisch maar is het tegenoverge-stelde, het stelt centralisme naast entegenover centralisme van anderen. Ca-talonië kent er zelf een interessant voor-

beeld van: de politicus en bannelingen-leider Tarradellas, al actief voor en tij-dens de burgeroorlog (1936-1939), daar-na leider van de Catalaanse exile-regering en na Franco's dood in 1975als 'grand old man' van het Catalanis-me naar zijn land teruggekeerd.Deze voorvechter van een zelfstandigCatalonië was tegen autonomie voor re-gio's van andere minderheden in Span-je, de Basken, de Gallicieërs. Kregen diedezelfde rechten als hij eiste voor Cata-lonië, dan zou Catalonië niet meer zijn

De AS 99

dan 'gewoon' een regio temidden vanmeerdere in een federalistisch Spanje.En dat was zijn bedoeling niet. Nationa-lisme en anarchistisch federalisme zijnantipoden.

De twintigste eeuw is een eeuw van na-tionalisme en centralisme, niet van fe-deralisme, laat staan van anarchisme.Sarajevo is er een symbool van.Men laat de twintigste eeuw pas begin-nen met de eerste wereldoorlog. En diewereldoorlog begon in Sarajevo, waarin de zomer van 1914 de troonopvolgervan het Oostenrijks-Hongaarse rijk(toen na Rusland het grootste land vanEuropa, waartoe ook Bosnië-Herzegovi-na behoorde) en zijn vrouw werdendoodgeschoten door een Servisch natio-nalist. De aanslag leidde tot de ketting-reactie van ultimatums en mobilisatieswelke Europa een maand later in eenwereldoorlog stortte die uiteindelijkniemand gewild had. "We blunderen deoorlog in", zoals een van de verant-woordelijken het later zei.Misschien kan men de val van de com-munistische regimes in Oost-Europa alshet eind van de twintigste eeuw be-schouwen. En dan staat Sarajevo zowelaan het begin als het einde ervan en ishetzelfde nationalisme de oorzaak vande bloedbaden van toen en nu.Toch zijn er grote verschillen tussenSarajevo 1914 en Sarajevo 1992. In 1914begon het met de dood van een enkeleman (zijn vrouw telde al niet mee) dieeen escalatie van de 'nationale eer' ten-gevolge had. Nu richt het geweld zichtegen de hele bevolking van de stad enhele bevolkingsgroepen in het land. Deinternationale politiek moddert enblundert wel, maar niet in een Europeesconflict. Men probeert escalatie te voor-komen.

Werd 1914 gekenmerkt door oorlogs-enthousiasme en haat tegen tegenstan-ders, nu is er alleen maar afschuw enontzetting en daarover bestaat een Eu-ropees consensus. Bij de regeringen, inde politiek en onder de volken. En on-danks veel kritiek op de onmacht vanEuropa heeft niemand een antwoord ophet Joegoslavische drama. Vredesbewe-gingen, mensenrechtenorganisaties, po-litieke partijen, ze zijn verdeeld en aar-zelend. Sterker ingrijpen op humani-taire gronden? Of maakt dat de zaakalleen maar erger? En wat moet uitein-delijk de oplossing zijn? Nieuwe statenop etnische grondslag? Kantoniseringvan Bosnië? En wat straks met Kosovoen Vojvodina?

De politiek van de Europese gemeen-schap had geen visie. Eerst wilde menJoegoslavië, kostte wat het kost, bijeen-houden. Daarna accepteerde men Slo-venië en Kroatië zonder meer als staten.Maar inzake Macedonië week men voorGriekse chantage. En op de vraag ofServië recht had op Servische gebiedenin Kroatië had men eigenlijk geen ant-woord. Voor de Albanezen in Kosovoen hun rechten durft men niet eens tebidden. Men probeert alleen het vurente laten ophouden, dan zal men welverder zien.In beginsel erkent men elk nationalis-me, in de praktijk kijkt men hoe sterkde verschillende partijen zijn en hoe defaits accomplis liggen als het vechten isafgelopen. En wat in Joegoslavië ge-beurt, gebeurt op gelijke of kleinereschaal in allerlei gebieden die tot dèSowjet-Unie hebben behoord. Men be-roept zich op zijn nationalisme om zichlos te maken van een groter staatkundigverband, maar nationaliteiten binnenhet eigen gebied hebben geen rechten.

De AS 99

Het speelt zich alleen wat verder vanonze tv-schermen af dan Sarajevo.

STAATSTHEORIEHebben anarchisten een antwoord, al-thans ideeën? Het anarchisme verwerptde staat, maar is ook de enige socialisti-sche stroming met staatkundige denk-beelden. Een marxistische staatstheorie(in de zeventiger jaren werd er drukover gepraat) bestaat in feite niet. Eenanarchistische wel. Twee redacteurenvan dit tijdschrift zijn er zelfs op gepró=,moveerd. Zij werden prompt voor re-formisten uitgemaakt.Dat is niet zo vreemd. Er bestaat name-lijk een merkwaardige paradox. Demarxisten en andere socialisten diegeen staatstheorie hebben houden zichvoortdurend met de staat bezig; deanarchisten, die wel een staatstheoriehebben, houden zich er helemaal nietmee bezig. Doen zij dit wel, dan wordtdat door andere anarchisten soms metwantrouwen bekeken. Rudolf Rockerstond na de tweede wereldoorlog nietafwijzend tegenover deelname aan ge-meenteraadsverldezingen in het bezetteDuitsland. Dat waren toen de enige po-litieke organen van de Duitsers zelf.Murray Bookchin maakt zich op hetogenblik sterk voor municipalisme, eenactief optreden van libertairen op lokaalpolitiek niveau, aansluitend bij zijn op-vattingen over het belang van de oor-spronkelijke federalistische structurenvan de Verenigde Staten voor nu.Fundament van de anarchistischestaatstheorie is dat de bestaande gecen-traliseerde politieke besluitvormingvervangen wordt door een besluitvor-ming die op participatie berust. Zokomt men tot een directe democratiedie uitgaat van de kleine lokale eenhe-den (gemeente, wijken) en confederatie.

Maar hoe men op deze grondslag toteen systeem van besluitvorming komtdat houdbaar is in onze zozeer genatio-naliseerde en geïnternationaliseerde sa-menleving, dat is een tweede. En anar-chisten hebben zich opvallend weinigbekommerd om de gemeenten in de be-staande samenleving. Gecentraliseerdeeenheidsstaten en federale staten sche-ren zij doorgaans ook over één kam.Er is zelfs sprake van een tweede para-dox. De socialisten en communisten dievooral naar de staat keken, hebben na-melijk op het gebied van de lagere over-heden vaak meer bereikt voor de men-sen dan op staatsniveau. Het 'rodeWenen' en het door de sociaaldemocra-tie gedomineerde Amsterdam waren nade eerste wereldoorlog modelsteden ophet gebied van volkswoningbouw,openbaar vervoer, stadsontwikkelingen sociaal-culturele voorzieningen(badhuizen, zwembaden, sportvelden).Deze modellen hadden een uitstraling,niet alleen naar andere steden maar ooknaar confessionelen en liberalen.In Engeland kreeg Labour in de jarendertig de controle over de Raad voorGroot-Londen en boekte hier een zelfdesoort successen onder conservatieve re-geringen in oorlogstijd. Voor de Itali-aanse communisten geldt, en in nogsterkere mate, hetzelfde als voor de Ne-derlandse sociaaldemocratie van voorde oorlog, toen hun partij buiten de re-gering maar in de gemeentebesturenzat. Hoewel vriendjes- en partijpolitiekzeker niet afwezig is in de Italiaansesteden die de communisten politiek ge-sproken in handen hebben, zijn heteilanden van betrekkelijk politiek fat-soen in de corrupte Italiaanse politiek.Bologna werd dankzij de communisteneen voorbeeld van hoe het óók kan inItaliaanse steden. Niet alleen wat voor-

De AS 99

zieningen betreft, maar ook hoe een ou-de stadskern behouden, 'gepland' en inleven kan blijven - met de oude niet-communistische middenstand! - zonderte buigen voor de kapitalistische pro-jectontwikkelaars en hun plannen. Enin ons land zijn de laatste echte commu-nisten nog steeds trots op Finsterwolde,waar zij jarenlang de meerderheid had-den en ondanks tegenwerking en peste-rij uit Den Haag beter voor de dag kwa-men op het gebied van de woningbouwen volksvoorzieningen dan elders in deregio. Misschien is wel een van de be-langrijkste oorzaken van de ineenstor-ting van de regimes in Oost-Europa degrauwheidsfactor: het feit dat de com-munisten zich, in tegenstelling tot hungeestverwanten elders, totaal niet be-kommerden om de directe woonomge-ving van de mensen.Dan is er, om tot de actualiteit terug tekeren, een derde paradox. Ditmaal niettussen anarchisten en andere socialis-ten, maar één waar de hele politiek inEuropa mee zit.Die tussen eenwording en versnippe-ring. Europese eenheid aan de ene kant,spectaculair verzet tegen de politiekecentra in de nationale eenheidsstaten.In Italië, in Spanje, in Engeland (Schot-land), in Frankrijk voelen zowel de rijkeals de arme regio's zich slachtoffer vande politiek van het nationale politiekecentrum. Ook bij het uiteenvallen vande Sowjet-Unie en Joegoslavië speelt diteen rol. En waar staten uiteenvallen,daar haasten de onafhankelijk gewor-den brokstukken zich om 'aansluitingte zoeken bij Europa'.Zouden de anarchistische opvattingenover gemeentelijke autonomie en fede-ralisme kunnen bijdragen tot het den-ken over Joegoslavië, de onmacht vanEuropa en het nationalisme?

De nationalistische 'oplossing' is duide-lijk. Daarvoor wordt nu in Joegoslaviëgekozen, door de machthebbers in Ser-vië, in Kroatië, in Bosnië. En de machte-lozen in Kosovo dromen ervan. Kanto-nalisering is te verkiezen boven hetgeennu gebeurt, maar is een variant van hetnationalisme, opent de weg voor toe-komstige conflicten met de nationalestaat en binnen de kantons waar danweer andere minderheden zijn (of - he-laas - waren). Ik bepleit municipalise-ring en ik bepleit het opkomen voor demensenrechten van de individuen, nietdie van etnische minderheden.Alle berichten wijzen erop dat demoordpartijen en de verdrijvingen nietzozeer het gevolg zijn van lang gekoes-terde haatgevoelens binnen de dorpsge-meenschappen, maar dat geregelde enongeregelde milities van buitenaf dezeschendingen van de mensenrechten ophun geweten hebben en de 'eigen' bok-ken scheiden van de 'vijandige' scha-pen en daarmee de eigenheid van zawel de bokken als de schapen, dievreedzaam samenleefden, vernietigen.Laat buitenstaanders die zich - terecht -bekommeren om de mensenrechten,zich uitspreken voor herstel van deeigenheid in de steden en dorpen die inhet etnisch-nationalistische strijdgebiedliggen en voorstellen deze gemeentenvèrgaande autonomie te geven. Dege-nen die verdreven zijn, kunnen beslis-sen of zij terug willen keren of niet. Debewoners moeten over hun eigen zakenbeslissen, niet hun overheden op kanto-naal of nationaal niveau. De VerenigdeNaties en Europa - die er toch al militairbij betrokken zijn - kunnen er zorg voordragen dat de autonome gemeenten ge-vrijwaard blijven van inmenging vannationale of kantonale politieke en mili-taire machten.

4 De AS 99

Zo ontstaat een gebied van autonomegemeenten dat alle etnische grensgebie-den met een gemengde bevolking be-slaat. De bewoners zouden het rechtmoeten hebben om persoonlijk de Ser-vische, de Kroatische of een andere na-tionaliteit te krijgen of meerdere natio-naliteiten. De Verenigde Naties zijn erzowel bevrijders als bezetters.Een situatie dus die doet denken aandie van Duitsland na de tweede wereld-oorlog, bevrijd van het nazisme, bezetdoor de geallieerden die goeddeels (inhet bijzonder de Amerikanen) niet alsvijanden werden gezien. De eerste zelf-standigheid op politiek gebied die deDuitsers verwierven na 1945, lag ookop lokaal niveau. Rudolf Rocker, deDuitse anarcho-syndicalist die in deVerenigde Staten woonde, stond zoalsgezegd in die dagen niet vijandig tegen-over het meedoen aan de lokale verkie-zingen en achtte het daarbij een voor-deel dat er geen nationale Duitse staatwas. Nu is de Duitse Bondsrepubliekniet opgebouwd vanuit de gemeenten.Toch is het feit dat Duitsland eenbondsstaat kreeg, met grote bevoegdhe-den voor de landen, van goot belanggeweest en is dat nog. Door anarchistenen door anderen is dat te weinig onder-kend.Trouwens, de geallieerden hebben in1945 een van de belangrijkste voorstel-len van de anarchist Landauer, gedaanna de eerste wereldoorlog, verwezen-lijkt: de ontbinding van Pruisen. Land-auer was niet specifiek anti-Pruisen,maar hij onderkende dat het land zogroot en economisch machtig was dathet elke werkelijke federatie onmogelijkzou maken door de andere leden volle-dig te domineren. Een negatief aspectvan het opgaan van de DDR in deBondsrepubliek acht ik ook het ontbre-

ken van een traditie van eigenheid in denieuwe deelstaten. Iedereen kijkt ernaar Bonn, niet naar de eigen hoofdstad.

FEDERALISME

Het is ook bijzonder jammer dat deDuitse Bondsrepubliek niet het model isgeworden voor het streven naar Euro-pese eenwording. Vroeger, in de tijdvan werkelijk Europees idealisme,sprak men nog van federalisme, nu isintegratie het wachtwoord. Werkelijkfederalisme is het nooit geweest. Menging uit van de bestaande staten ennam daarbij zelfs het centralistischeFranse model tot voorbeeld, tot in dejuridische terminologie - Thom Holter-man wees mij hierop - toe: 'HauteAutorité'. In het Europees parlement iser een zekere proportionaliteit tussenhet aantal afgevaardigden van elk landen het bevolkingsaantal. Maar menkiest niet per regio.Het zou goed zijn, wil men Europa'dichter bij de mensen brengen' zoalspolitici het zo mooi zeggen, om Europaop eet ! andere manier op te bouwen.Onlangs is dat voorgesteld met de Eu-ropese kaart van bierbrouwer Heine-ken. Hierin werd de politieke kaart vanEuropa geheel anders getekend danvolgens de bestaande nationale grenzenen los van nationale en etnische gren-zen. Wèl met de gedachte dat alle sa-menstellende politieke delen van Euro-pa een redelijk vergelijkbaar aantal in-woners zouden moeten hebben, dat be-neden de tien miljoen moest liggen. Dekaart kreeg enige aandacht, maar alleenals curiosum.Dat Europa zich in deze richting zoukunnen ontwikkelen, is bij niemand op-gekomen die zich met de Europese po-litiek bezighoudt, althans niet bij mijnweten. Als men eens verkiezingen voor

De AS 99

het Europees parlement ging houdenmet deze kaart als uitgangspunt. En alsmen daarbij eens - zoals de VerenigdeStaten en Duitsland - een twee kamer-stelsel invoerde, waarbij naar het voor-beeld van de Amerikaanse senaat alledeelnemende (nieuw ingedeelde) statentwee senatoren kozen (in opzet verte-genwoordigen onze eerste kamerledenook bepaalde provincies, maar deze op-zet is al evenzeer uitgehold als de ge-meentelijke autonomie). En als men diekaart eens toegevoegd had aan de refe-renda die in Denemarken en in Fran-krijk werden gehouden over Maas-tricht. Het is allemaal niet zuiver anar-chistisch, maar zou het denken in fede-rale structuren wel versterken.Overigens bestaan er interessante over-eenkomsten tussen de Heineken kaarten kaarten die de Engelse anarchistColin Ward presenteerde op een confe-rentie in Bologna (Reasons for Regions)vorig jaar.* De kaart (afkomstig uit hetboek The Breakdown of Nations van Leo-pold Kohr) komt ook overeen met deopvattingen die anarchisten in de vori-ge eeuw propageerden over een fede-raal Italië, dat zij plaatsten tegenover denationale eenheidsstaat. Het laatste ishet toen geworden en dat heeft niet be-paald geleid tot vermindering van detegenstellingen die er in Italië tussen deverschillende regio's bestaan. Een histo-ricus heeft zelfs betoogd dat de maffiaeen schepping is, niet van de criminali-teit in Zuid-Italië, maar van de Italiaan-se eenheidsstaat. Helaas hebben de Eu-ropa-makers geen les getrokken uit degeschiedenis van de Italiaanse eenheid.Er is nog een ander terrein waarop de

anarchistische opvattingen van waardekunnen zijn. Dat van hulpverlening ensolidariteit. Hulpverlening en solidari-teit zijn tegenwoordig zaken van de re-geringen. Vroeger was dan anders, par-ticulieren en particuliere organisaties -vaak, maar lang niet alleen, van geest-verwanten - vingen de slachtoffers vanvervolgingen op. Na de grote pogromsin nazi-Duitsland in 1938 werden dui-zenden gevluchte joodse kinderen inEngelse gezinnen opgenomen. Nietalleen in links-geëngageerde families.Ook de ouders van Margaret Thatcheropenden hun huis. Nu verwacht menalles van de regeringen en de regerin-gen zelf willen alles ook in hun handhouden.Zou hierin niet een van de oorzakenvan de vreemdelingenhaat kunnen lig-gen? Over uitbarstingen als in Rostock(en ik denk hierbij vooral aan de hou-ding van de bevolking. "Het ergstevond ik dat honderden volwassenenniets deden om de brandstichting tevoorkomen", schreef een Duitse vriendmij) bestaat weinig verschil van me-ning: weerzinwekkend, maar niet los tezien van het feit dat de mensen inRostodc zich door Bonn en 'de politiek'in de steek gelaten voelen en hun frus-traties en woede afreageren op andereslachtoffers. De politiek ziet de proble-men heel goed maar heeft er geen ant-woord op en grijpt naar even verkeerdeals vertrouwde middelen.Het (in vergelijking met andere landen)liberale Duitse asylbeleid wordt aange-past aan het hardere beleid elders inEuropa. Het zou beter zijn als de solida-riteit in eerste instantie weer kwam te

* De voordracht van Ward is elders in deze AS in vertaling opgenomen. De tekst verscheenoorspronkelijk in Volontti nr. 2/3 (1991). Ook de meeste andere artikelen zijn ontleend aan ditthemanummer over nationalisme van het Italiaanse anarchistische tijdschrift.

De AS 99

liggen waar zij hoort te liggen, niet bijde staatsbureaucratie, maar bij de men-sen en hun eigen organisaties, kerken,vluchtelingenwerk. Deze organisatieszullen bij de gemeenten en hun mede-burgers aankloppen met heel concrete

voorstellen en verlangens die overalenigszins anders zullen liggen en nietgestandaardiseerd kunnen worden zo-als staatsopvangcentra die uiteindelijkmodelgevangenissen zijn, voorzien vaneen mooie naam.

DE CULTURELE IDENTITEIT"Ernest Gellner

Het politieke belang van het etnische sentiment is een van de hoofdkenmerken van de ne-gentiende en twintigste eeuw. Het marxisme en het liberalisme hebben tenminste één dinggemeen: ze hebben beide dezelfde fout gemaakt door, onder andere, het politieke belang vanhet nationalisme te onderschatten. Nu, na bijna twee eeuwen ervaring met politiek nationa-lisme, is misschien het ogenblik gekomen om naar de oorzaken van deze fout te zoeken en teproberen haar te corrigeren.

Het was wel heel gemakkelijk in dezefout te vervallen en pas met onze we-tenschap achteraf zijn we in staat haarin te zien; een gevoel van superioriteittegenover onze voorgangers is derhalvehelemaal misplaatst. De premissenwaar ze van uitgingen, waren boven-dien verdedigbaar en hun stellingnameberust op een juiste (en, voorzover toente beoordelen, volkomen rationele) in-schatting van de effecten van de indus-trialisering op de menselijke samenle-ving. Als uit die op zich alleszinszinnige intuïties conclusies werden ge-trokken welke afweken van de feitelijkewerkelijkheid (als, met andere woor-den, het nationale politieke gevoel indie tijd sterker in plaats van zwakkerwerd), is dat toe te schrijven aan facto-ren waarvan de uitwerking niet gemak-kelijk te voorzien was en die misschienook nu nog niet juist geïnterpreteerdworden. Door uit te vinden wat er ge-beurd is, corrigeren wij tegelijkertijdonze eigen fouten en die van onze voor-gangers.

De premissen op grond waarvan opplausibele en overtuigende wijze eenneergang van het nationalisme is voor-speld, kunnen als volgt worden samen-gevat: de complexe preïndustriële sa-menlevingen (in marxistische termino-logie: de feodale, de slaven- en de Azia-tische samenleving) kennen een zeer in-gewikkelde arbeidsverdeling, gepaardgaande met grote culturele verschillen.Er zijn talloze verschillen op het gebiedvan taal, eetgewoonten, rituelen, le-vensbeschouwing en kleding; doormiddel van deze grenzen trekkendekenmerken vindt de identiteit van eenvolk uitdrukking en is zij herkenbaar.Van een mens kan niet eenvoudigweggezegd worden (zoals in het Duitsewoordenspel) dat hij is wat hij eet (istwas er isst): hij is ook wat hij zegt, wathij aantrekt, wat hij danst en met wie hijkan eten en praten, enzovoorts.Etniciteit en nationaliteit zijn eenvou-digweg termen om de toestand aan teduiden die ontstaat op het momentwaarop veel van die afgrenzingen sa-

De AS 99 7

menkomen en samenvallen (zodat degrenzen van het spreken, eten en ge-meenschappelijk gebruik van de vrijetijd samenvallen) en op het ogenblik datde gemeenschap van personen die doordeze afgrenzingen bepaald wordt, eennaam krijgt en sterke gevoelens gaatkoesteren. De etniciteit krijgt politiekebetekenis, dat wil zeggen bevordert eenvorm van nationalisme, als de etnischegroep die bepaald wordt door het sa-menvallen van die culturele afgrenzin-gen zich niet alleen van haar bestaan alszodanig bewust is, maar ook overtuigdis van de noodzaak van aan de etnischeeenheid beantwoordende politiekegrenzen. De pretentie bestaat dat de re-geerders tot dezelfde etnische groep be-

horen als de geregeerden. In de politie-ke eenheid wordt de aanwezigheid vanvreemdelingen, althans in grote aantal-len, niet op prijs gesteld, vooral niet alsregeerders.Gesteld kan worden dat er in de preïn-dustriële samenlevingen veel cultureleen dus (potentieel of in feite) ook veeletnische verschillen zijn. Nationalismekomt er echter nog maar weinig voor.Het is meestal niet nodig dat de politie-ke eenheid cultureel homogeen is endat, omgekeerd, iedere cultuur eeneigen politieke eenheid heeft (en moge-lijkerwijs niet méér dan één), geogra-fisch samenvallend met de culturele. In-tegendeel, de culturele (en dus etnische)verschillen tussen verschillende lagen

* Ernest Gellner doceert antropologie aan de universiteit van Cambridge. Het hierna volgen-de artikel verscheen onder de titel 'Etnicita, sentimento nazionale e industrialismo' in Proble-mi del socialismo nr. 3/1990 en werd herdrukt in Volonta 2-3/1991. De vertaling is van BasMoreel.In haar inleiding schrijft de redactie van Volontd onder meer:"Na de tweede wereldoorlog leek het nationalisme zijn beste tijd te hebben gehad. En tot en-kele jaren geleden was redelijkerwijs aan te nemen dat het in het Westen (op enkele uitzonde-ringen na) tot het verleden behoorde, praktisch vernietigd in de communistische wereld ennog slechts een emanciperend element in de landen van de zogenaamde Derde Wereld diezich losmaakten uit het kolonialisme en het neo-kolonialisme. Niets blijkt nu minder waar.Het nationalisme is nooit gestorven. Of het steekt steeds weer de kop op. Terwijl tegelijkmoeilijk te zeggen valt wat het is. In het Westen dekt de term heel verschillende werkelijkhe-den. Om het eenvoudig voor te stellen: er vallen twee typen nationalisme te onderscheiden,het nationalisme van de politieke krachten die de macht in handen hebben en het nationalis-me van de minderheden die tegen de staat met haar centralisatietendensen zijn. Het lijkt alsofdie twee vormen van nationalisme niets gemeen hebben. Zo is het echter niet. Grote en kleinelanden volgen hetzelfde ideologische stramien: een op een mythe berustend identiteitsge-voel.""Het is waarschijnlijk geen toeval dat het nationalisme de ergste vormen heeft aangenomen inde vroegere staatscommunistische landen. Na het verdwijnen van de totalitaire mantel vande alomtegenwoordige partij hebben de mensen in een uitbarsting van geweld de tientallenjaren lang door een internationalistische ideologie verborgen identiteitseis weer op tafel ge-legd. Het nationalisme dus als onmiddellijk in praktijk te brengen reactie op die ideologie(vaak met tanks opgelegd) die niet meer als weergave van de identiteit word erkend. Maardit is niet alles wat er over het neonationalisme in het Oosten te zeggen valt. We mogen nietvergeten dat het nationalisme tot een wezenlijk element van de communistische ideologie isgemaakt. Een paradox? Zeker niet. Het proletarisch internationalisme van de ideologie issteeds gepaard gegaan met een nationalistische praktijk. Het bolsjewisme, dat wil zeggen hetgerealiseerde communisme, heeft steeds een nationalistische component gehad. Of, juistergezegd, het was de uitdrukking van de belangen van een nieuwe Russische klasse die in hetnationalisme een instrument zag om haar positie te bevestigen."

8 De AS 99

van de bevolking, de regerenden in-cluis, is uiterst functioneel en leidt maarzelden tot ressentimenten, wordt zelfsvaak warm toegejuicht. De cultureleverschillen vormen vaak een van devoornaamste wijzen waarop klasse- enrolverschillen aan de dag treden en ex-pliciet worden en vermindert daardoorde tweeslachtigheid en de conflicten: deculturele schakeringen bevestigen enversterken het klassenstelsel. De ver-schillen in taal, kleding, gedrag en op-treden vormen in feite evenzoveel indi-catoren voor de rechten en plichten vande verschillende groepen.De industrialisering vernietigt de ge-compliceerde maatschappelijke ver-schillen die in de culturele verschillentot uiting komen. Karl Marx enFriedrich Engels hebben enige aandachtbesteed aan het feit dat de arbeid onderhet kapitalisme een koopwaar wordtdie wordt gekocht en verkocht volgensde wet van vraag en aanbod zonder teletten op de identiteit en de maatschap-pelijke positie van de arbeider. Een vande belangrijke elementen in het marxis-tische begrip 'vervreemding' bestaatjuist uit de totale scheiding van dearbeid van de sociale identiteit van de-gene die haar verrichtte.Het kapitalistische systeem is nu nietmeer vergelijkbaar met het Manchestervan Engels en de geschoolde arbeid vannu heeft iets van haar anonimiteit enhaar nivellerende karakter verloren: dekapitalisten die nu puur fysieke, onge-differentieerde arbeidskrachten willenhebben, moeten die importeren uit deDerde Wereld (Groot-Brittanië uit hetCaraïbisch gebied, Frankrijk uit Alge-rije, Duitsland uit Turkije).Niettemin vertoont de moderne arbeidnog steeds hetzelfde vermogen omstructuren te ondermijnen als het kapi-

talisme uit de begintijd. De moderne in-dustriearbeider komt niet meer uit eendorp vanwaar hij verjaagd is doorgrootgrondbezitters; hij komt uit een in-dustriestad, op zijn werk voorbereiddoor een universeel schoolstelsel. Hijheeft in hoofdzaak algemene bekwaam-heden: hij kan lezen, geschreven in-structies interpreteren en opvolgen enkan werken met een machine die in dekortste keren kapot gaat als de instruc-ties niet worden opgevolgd. Zijn be-kwaamheden liggen op semantisch ge-bied: hij moet de aanwijzingen van eeninstructieboek omzetten in een gebaarwaarmee hij op de juiste knop drukt ofhandles op het juiste moment overhaalt.Deze bekwaamheden die bij verschil-lende machines en in verschillende con-trolesystemen toe te passen zijn, wor-den vastgelegd en overgedragen viaeen algemene code die niet meer aaneen bepaalde onderneming is gebon-den, maar aan een landelijk opleidings-stelsel. Gezien de snelheid van de om-scholing zijn de arbeiders daardoor instaat het ene na het andere werk tedoen.De moderne geschoolde arbeider isdaardoor, anders dan zijn minder for-tuinlijke voorvader, de ongeschooldearbeider van het begin van de indus-trialisatie, niet gebonden aan een be-paalde maatschappelijke plaats. Maarde moderne industriearbeider is in geo-grafisch opzicht niet meer zo mobiel alszijn voorvader of als zijn tijdgenoot, degastarbeider; en de koopwaar die hij alsarbeidskracht verkoopt, is niet meer zóongedifferentieerd dat deze, om zo tezegen, per kilo te koop is. Zijn bandenmet de produktiemiddelen zijn, van deandere kant, niet meer zodanig dat zijhet gecompliceerde statussysteem vande traditionele samenleving brengen.

De AS 99

Daarom was het fundamentele uit-gangspunt, gelijkelijk gedeeld doorklassiek marxisme, de klassieke liberaletheorie en een aanzienlijk deel van demoderne sociologische theorie: de ar-beidsomstandigheden in de industriëlesamenleving zijn zodanig dat de struc-turen waarop de culturele verschillenberusten, erdoor eroderen. De cultureleverschillen wordt platgewalst door debulldozer van de industriële produktie.Voorzover zij bestaat in het toevoegenvan culturele verschillen (die elkaarversterken) is de etniciteit tenslotte ge-doemd te verdwijnen met de cultureleeigenaardigheden die haar zichtbaarmaken en er het wezenlijke bestanddeelvan vormen.

Het volgende syllogisme lijkt dan ookonontkoombaar:* de industriële maatschappelijke orga-nisatie erodeert de maatschappelijkestructuur;* de culturele verschillen ontstaan uitde structurele verschillen en worden er-door ondersteund;* de etniciteit bestaat uit bijkomendeculturele verschillen die elkaar verster-ken en die de dragers ervan ertoebrengt zich te identificeren met huneigen cultuur en zich te verzetten tegendegenen die tot andere, rivaliserendeculturen behoren;Conclusie: aan de erosie van de struc-tuur beantwoordt een verlies van cultu-rele verschillen met als gevolg een ver-lies van etnische identificatie en als ge-volg daar weer van een verminderingvan de politieke relevantie daarvan.Met andere woorden, het nationalismemoet verdwijnen. Of, nog eenvoudigergezegd: hoe meer industrialisatie, hoeminder nationalisme.Het lijkt me dat er op de drie funda-

mentele premissen redelijkerwijze nietsaan te merken valt. Het valt ook moei-lijk te bestrijden dat deze premissen totbovengenoemde conclusie leiden. Hetis dus niet verwonderlijk dat een zogroot aantal vooraanstaande denkersdeze conclusie, zij het soms stilzwij-gend, hebben onderschreven. Zij bevatbovendien belangrijke waarheden.

REALITEIT

Ons grote probleem is echter dat deconclusie niet in overeenstemming ismet de politieke realiteiten van denegentiende en twintigste eeuw; het na-tionalisme is toegenomen, niet overalevenzeer (en niet zonder hier en daaren nu en dan hinderpalen en nederla-gen te ondervinden), maar wel steedssterker. De gedachte dat de politiekegrenzen moeten overeenstemmen metde etnische en dat de bestuurders et-nisch niet zouden moeten verschillenvan de bestuurden, heeft nu een rele-vantie en een kracht die zij eerder in degeschiedenis van de mensheid nooitheeft gehad.Dit feit, waar we allemaal mee gecon-fronteerd worden, stelt ons voor eenprobleem dat even boeiend is uit hetoogpunt van de theorie als van belangvoor de praktijk. Maar als de stellingdie zoveel grote denkers tot de tegen-overgestelde conclusie had gebracht,plausibel, overtuigend en logisch wasen op absoluut geldige premissen be-rustte, wat is er dan onderweg mis ge-gaan? Wat hebben we over het hoofdgezien?

Ik wil een poging doen deze vraag tebeantwoorden. In de preïndustriëleagrarische samenleving leeft de over-grote meerderheid van de bevolking alsproducent van landbouwprodukten in

10 De AS 99

kleine autonome gemeenschappen.Zo was Rusland nog aan het begin vandeze eeuw. De culturele gevolgen vanzulk een situatie spreken min of meervoor zichzelf. De dorpsgemeenschap-pen hebben de middelen niet om de be-woners lees- en schrijfonderricht te ver-schaffen en zien daarvan en van ab-stracte communicatie ook niet de nood-zaak in. Mensen die hun leven door-brengen in een onveranderlijke context,in stereotype situaties die de neiginghebben zich te herhalen (en met steedsdezelfde spelers), communiceren doormiddel van intonaties, lichaamshoudin-gen en gezichtsuitdrukkingen: hun taalis een soort gestileerde kunst, vergelijk-baar met hun volksdansen, en niet eenmachine die een eindeloze variatie aanboodschappen produceert die los staanvan de context (definitie van taal vol-gens Chomsky). Alleen de hogere lagenvan agrarische samenlevingen (en zekerniet alle leden daarvan) zijn in staat tespreken in een abstracte taal die losstaat van de context en een leven te lei-den waarin dat soort bekwaamheid eenfunctie heeft. Een boer die zo sprak, zoualleen maar blijk geven van onbe-schaamdheid en daarvoor een paarklappen met de zweep kunnen krijgen:wie denk je wel dat je bent?Een algemeen en zeer kenmerkend ge-volg van dat soort situaties is dat er indergelijke samenlevingen een grote af-stand bestaat tussen hogere en lagerecultuur of tussen hogere en lagere ge-bruiken. De politieke verhoudingentussen de twee niveaus verschilt vangeval tot geval. De hogere cultuur geldtom zo te zeggen als norm: zij wordt alsgedragsvoorbeeld beschouwd en kijktop de lagere cultuur neer als een jam-merlijke verminking of een afwijking;zij kan onverschillig staan tegenover de

lagere cultuur of haar minachten Of zijkan van mening zijn dat in een vol-maakte wereld de lagere cultuur eentransformatie zou ondergaan naar hetbeeld van die hogere cultuur.

In de islam, bijvoorbeeld, zijn de geleer-den, de ulama's, de behoeders van demorele, politieke en theologische ortho-doxie - zij beschouwen iedere volkse af-wijking van de wetten van de Koran alseen schandaal. Van tijd tot tijd proberenzij de plattelanders en de armen in desteden op hun eigen niveau te brengen(maar tot de moderne tijd steeds zondersucces). De islam wordt gekenmerktdoor een sterke zendingsdrang die zo-wel naar buiten als naar binnen actiefis. Deze interne jihad heeft echter nooitblijvende resultaten geboekt als gevolgvan de bestaande sociale omstandighe-den, althans tot de komst van de mo-derne technologie op het gebied vanadministratie, leger en produktie, waar-door dit steeds aanwezige streven ein-delijk succes begint te krijgen.Het geheim van de politieke kracht vanhet hedendaagse fundamentalisme inde islam (overigens een raadselachtigverschijnsel) is daarin gelegen. In hethindoeisme daarentegen proberen dehoogste lagen van brahmanen, prak-tisch per definitie, de menselijke vol-maaktheid tot hun eigen voordeel temonopoliseren - zij sluiten de anderen,bij wijze van spreken, uit van de volle,onbesmette menselijkheid. De lagerekasten proberen het heilige vuur te ste-len door wedijver met de hogere (de In-diase socioloog Srinivas noemt dit pro-ces sanscritisering).In West-Europa is het protestantisme ermet zijn nadruk op het belang van kun-nen lezen en schrijven (van de moge-lijkheid om gelijkelijk toegang te heb-

De AS 99 11

ben tot de godheid en zijn boodschap,met andere woorden van de veralgeme-ning van het priesterschap) in belangrij-ke mate in geslaagd de afstand tussenhogere en lagere cultuur te verminde-ren, waarmee het de weg bereidde voorhet kapitalisme en voor de eerste vor-men van politiek nationalisme.De ene gealfabetiseerde agrarischesamenleving verschilt in detail enormvan de andere. Wat ons hier interesseertis echter het algemene model dat zij ge-meenschappelijk hebben: het verschiltussen een hogere cultuur, overgedra-gen via schoolonderricht op basis vanschrift, en een lagere, mondelinge cul-tuur die de ene generatie aan de anderedoorgeeft met weinig of geen hulp vanspecialisten op cultureel gebied • of vangeschreven normatieve modellen.Deze diepe culturele verdeling was inde agrarische tijd wijdverbreid; zij hadniets te maken, zoals de propagandis-ten van de hogere, normatieve cultureleorde vaak dachten, met de menselijkezwakheid of de verdorvenheid van delagere klassen, maar alles met de be-staande materiële omstandigheden vandie tijd, welke de culturele mogelijkhe-den beperkten. De boeren kunnen geengeleerden of schoolmeesters zijn: zijdansen, leven en zingen hun cultuur,maar kunnen er niet over lezen ofschrijven. Er is geen sprake van mense-lijke zwakheid, maar van eisen van hetstelsel van produktie, reproduktie enzelfbehoud die het de meerderheid vande mensen onmogelijk maakt zich teconformeren aan de heersende idealenvan hun eigen cultuur.

In het industriële tijdperk zijn de ar-beidsomstandigheden heel anders.Slechts een klein aantal mensen be-werkt de aarde en degenen die dat

doen, hebben daarbij de beschikkingover werktuigen die aan het instrumen-tarium van de industrie doen denken.Voor het grootste deel van de bevolkingbetekent werken zich bezighouden mettekens en personen, niet met dingen.Werken is interpreteren, selecteren enoverbrengen van boodschappen, nietdirecte verandering van de natuur metbehulp van brute kracht. De toenemen-de ingenieusheid van de industriëleproduktie betekent dat de arbeider nietschop en houweel hanteert maar de no-dige kwalificaties heeft om het controle-systeem van een werktuig te beheersen.Buiten de theepauzes brengt een werk-nemer zijn tijd door met het ontvangenen verzenden van boodschappen metbehulp van telefoon, schrijfmachine, te-lex, enzovoorts.

TOEGANGIn de moderne industriële samenlevingis de via de school doorgegeven hogerecultuur voor het eerst in de geschiede-nis van de mensheid niet langer het pri-vilege en monopolie van een minder-heid, maar in het bezit gekomen van degrote meerderheid van de bevolking.De moderne burger dankt de mogelijk-heid om deel te nemen aan het cultureleleven, zijn morele burgerschap, zijn ver-mogen om met een alomtegenwoordigebureaucratie om te gaan, niet aan be-kwaamheden die hij verworven heeftbij zijn moeder op schoot, op de dorps-weide of zelfs niet als leerling bij eenmeester in diens werkplaats; nee, hijdankt dat allemaal aan bekwaamhedendie alleen verworven kunnen wordendoor middel van een lang leerproces,gebaseerd op een geheel van overeen-gekomen begrippen, neergelegd inhandboeken eerder dan in cultureleautomatismen.

12 De AS 99

Zonder dit vermogen zou iemand in demoderne samenleving hulpeloos zijn enzich op het laagste sociale niveau bevin-den. De personen met wie de modernemens in contact staat, behoren niet toteen beperkte groep landgenoten die el-kaar van haver tot gort kennen, maartot een gigantische verzameling ledenvan een anonieme massamaatschappijdie met elkaar in verbinding staan doormiddel van een abstracte, op het ge-schreven woord gebaseerde hogere cul-tuur. De verreweg belangrijkste inves-tering of het verreweg grootste bezitvan de moderne mens is bijgevolg zijntoegang tot deze hogere, op het ge-schreven woord gebaseerde cultuur,communicatiemiddel van een functio-nerend industrieel systeem.De toegang tot zulk een industrieel sy-steem hangt van twee factoren af: hetbezit van de vereiste bekwaamheden enhet bezit van persoonlijke attributen dieverenigbaar zijn met het zelfbeeld vande cultuur in kwestie. Aard en implica-ties van de eerste factor hebben wereeds besproken, de even belangrijketweede factor vereist afzonderlijke be-handeling.

Als het voor het lidmaatschap van eengeavanceerde industriële samenlevingvoldoende was de vereiste technischebekwaamheden te bezitten om de se-mantisch hoogontwikkelde instrumen-ten van die samenleving te hanteren,zou men kunnen verwachten dat er eensoort geavanceerd industrieel interna-tionalisme zou ontstaan, een broederlij-ke band tussen al degenen die de ritenen inwijdingsceremonies tot de myste-ries van de moderne technologie heb-ben doorstaan. Zowel liberalen als mar-xisten hebben dit verwacht, maar deverwachtingen zijn niet uitgekomen.

Weliswaar heeft er iets van een dergelij-ke ontwikkeling plaatsgevonden. Hetheet dat er een soort cosmopolitischebroederschap bestaat tussen het perso-neel van de grote multinationale onder-nemingen die dwars door de nationalegrenzen heensnijdt en dat er iets soort-gelijks bestaat tussen leden van de zeerspecialistische beroepen (onderzoekersop aardoliegebied, wiskundigen, zelfszou er een niet geïnstitutionaliseerde in-ternationale van militairen bestaan).Niettemin vormt het industriële cosmo-politisme vandaag de dag om zo te zeg-gen een veel minder belangrijk ver-schijnsel dan de uitdrukkelijke, somsgewelddadige uiting van nationalisti-sche gevoelens. Hoe is dat allemaal teverklaren?De hogere cultuur die nu voor het eerstin de geschiedenis van de mensheid he-le samenlevingen doortrekt, bestaat nietlouter uit formele bekwaamheden. Ditgebeurt noodzakelijkerwijze in bepaal-de talen, zoals het Russisch, het Engelsof het Arabisch en moet ook gedragsre-gels voor het dagelijkse leven bevatten.Met andere woorden, zij moet een etno-grafische cultuur omvatten. De mensvan de negentiende of twintigste eeuwbevindt zich niet alleen maar in hetmiddelpunt van het industrialiserings-proces, maar hij bevindt zich er ook alsDuitser, Rus of Japanner. Sommigemensen zijn van de nieuwe samenle-ving uitgesloten, niet omdat zij niet denoodzakelijke bekwaamheden hebbenverworven, maar omdat zij ze in de ver-keerde taal hebben geleerd.De moderne hogere industriële cultuuris niet kleurloos: zij heeft zelfs een etni-sche kleur die mede haar wezen uit-maakt. Het culturele model houdt eenaantal verwachtingen, eisen en voor-schriften in die voor haar leden ver-

De AS 99 13

plichtingen zijn. Van een Engelsmanwordt niet alleen verwacht dat hij detaal van William Shakespeare spreekt,maar ook dat hij blank is. Dit vormt eenprobleem voor degenen die door ge-boorte, taal en cultuur Engelsen zijn,maar niet voldoen aan de verwachtin-gen wat betreft de pigmentatie. Polenen Kroaten behoren katholiek te zijn,Perzen shiïeten, Fransen hoeven nietper se katholiek te zijn maar mogen inieder geval niet islamitisch zijn.Het is bekend dat de industrialiseringniet overal tegelijk is doorgedrongen.Integendeel, de ontwikkeling is onre-gelmatig, er zijn enorme verschillen inontwikkeling, grote verschillen in rijk-dom en in economische en politiekemacht. Tussen de meer en de minderontwikkelde volken ontstaan grote,pijnlijke conflicten. Er staan sterke be-weegredenen om grenzen te trekken enanderen buiten te houden, zowel tussenmeer ontwikkelde en als tussen minderontwikkelde groepen. De meer ontwik-kelde gebieden importeren goedkopearbeidskracht uit minder ontwikkeldegebieden, maar aarzelen in het alge-meen als het er om gaat het volledigeburgerschap en het hoge peil van socia-le infrastructuren te verlenen aan pa-ria's die nog maar kort in het land wo-nen en cultureel anders zijn. Armoedeen discriminatie brengen een deel vanhen tot een crimineel bestaan dat hetvooroordeel tegen hen nog versterkt.Het gevolg is dat de nationalistischesentimenten die zulke bevolkingen ver-delen, nog sterker worden.

Er is nog een andere belangrijke factor.Waar kapitalistische verhoudingenheersen, kunnen achtergebleven gebie-den zich niet gemakkelijk ontwikkelendoor de concurrentie van de meer ont-

wikkelde gebieden, waardoor zij ge-dwongen zijn zich af te sluiten. Als er aleen centraal leiderschap is, wordt ont-wikkeling nagestreefd door middel vanafsluiting en economisch of politiek encultureel protectionisme om zo de poli-tieke en militaire macht van de elite ende eenheid van het gebied waarover zijde scepter zwaait, te versterken. Als hetachtergebleven gebied tevoren deel uit-maakte van een koloniaal of semi-kolo-niaal rijk, zien de plaatselijke elites hetvoordeel van een afzonderlijke eenheid,waarbinnen zij het monopolie zullenhebben van de toegang tot politieke enandere posities en niet in een groter ge-heel hoeven te concurreren met rivalendie over een oudere opleidingstraditiebeschikken. Op grond hiervan is hetmeer dan waarschijnlijk dat er afzon-derlijke politieke eenheden zullen ont-staan, verbonden met het onderwijs-systeem en dus met het systeem vanculturele symbolen en beelden dat aanieder van hen eigen is.

WORTELS

Ziehier het algemene scenario van deovergang van preïndustriële, niet-natio-nalistische samenlevingen naar indu-striële nationalistische samenlevingen.In de eerste veroorzaakt een grote rijk-dom aan culturele verschillen die ervaak dwars doorheen lopen, in het al-gemeen geen politieke onrust. Integen-deel, zij tenderen ernaar de bestaandepolitieke en maatschappelijke structu-ren te sanctioneren en te ondersteunen.Omgekeerd veroorzaakt de standaardi-sering van de produktieve activiteitenin een stelsel van industriële produktieeen geheel aan intern homogene ennaar buiten gedifferentieerde politiekeeenheden die tegelijkertijd politieke enculturele eenheden vormen.

14 De AS 99

De politieke eenheid (de staat) is de be-schermer van een cultuur, de cultuur ishet symbool en de legitimering van destaat. De Engelse monarch heet officieelbeschermer van een geloof, maar in fei-te beschermt de moderne Engelse staateen cultuur, niet een doctrine. Het aan-tal eenheden van dit soort op aarde isveel kleiner dan het aantal cultureleverschillen in het verleden. De grenzenervan weerspiegelen nu ten dele degrenzen van enige van de grootstepreïndustriële culturen en ten dele deconflictpunten die op de weg naar in-dustrialisering via ongelijke ontwikke-lingen infectiehaarden werden. De klei-nere culturele eenheden neigen teverdwijnen, terwijl de grotere in poli-tiek opzicht belangrijker worden. Dat isde kern van het probleem.Deze theorie lijkt misschien een versievan het klassieke historisch materialis-me inzoverre het een verband legt tus-sen het verschijnsel waar zij zich meebezighoudt, het nationalisme, en devoornaamste produktiewijze van de tijdwaarin dat verschijnsel begint door tezetten. Er zijn echter twee verschillenmet het historisch materialisme: zij er-kent ten volle de toegenomen krachtvan het politieke nationalisme, waar wijtenslotte vanuit waren gegaan, en tentweede gaat haar aandacht niet in deeerste plaats uit naar het bezit van hetkapitaal, maar naar de aard en de im-plicaties van de soorten bekwaamhe-de,m en activiteiten die in de moderneproduktiewijze een rol spelen.De theorie levert een verklaring waar-om het nationalisme, dat in het verle-den niet veel betekende, nu zo'n be-langrijke rol is gaan spelen. Het is waardat zij niet alle aspecten van de tegen-woordige situatie kan verklaren. Zijverklaart bijvoorbeeld niet waarom het

Duitse nationalisme in de nazitijd zoextreem is kunnen worden. Of hoe hetkomt dat de Canadezen zo vasthoudenaan hun tegenwoordige politieke een-heid, ofschoon de Engelstalige Canade-zen toch niet de minste moeite hebbenmet hun zoveel op die van de Verenig-de Staten lijkende staatkundige organi-satie. Wat heeft deze theorie te biedenaan wie in de dagelijkse werkelijkheidde verstorende invloed van het nationa-lisme wil bestrijden?Het verlangen naar een culturele (etni-sche) identiteit is niet een hersenspinsel,geboren in het brein van verwarde ro-mantici, verbreid door onverantwoor-delijke extremisten en gebruikt dooregoïstische bevoorrechte klassen om demassa's dom te houden en hun aan-dacht af te leiden van hun werkelijkebelangen. Het is geworteld in de reëlelevensomstandigheden van deze tijd enkan niet tot zwijgen worden gebrachtdoor goede wil en prevelementen overuniversele broederschap of gevangenzetten van extremisten. Wij moeten diewortels begrijpen en met de vruchtenervan leven, of we het leuk vinden ofniet.De aanpassing aan nieuwe realiteitenkan niet altijd pijnloos verlopen. Depreïndustriële wereld heeft ons een ge-varieerd geheel van culturele en maat-schappelijke verschillen en een grootaantal grenzen nagelaten die geen reke-ning houden met etniciteit. Het moder-ne leven brengt een egalitarisme (waar-van de wortels lijken op die van hetnationalisme) met zich dat, anders danwat in de oude wereld het geval was,volkomen vijandig staat tegenover debanden tussen bevoorrechting of bena-deling en etnische verschillen.Het verdraagt enkele privileges, maarniet op basis van culturele of etnische

De AS 99 15

verschillen. En het is ook tamelijk aller-gisch voor het niet overeenstemmenvan politieke en etnische grenzen. Hetcorrigeren van al deze overblijfselen uitvoorbije tijden kan niet altijd vreed-zaam verlopen. Wij mogen van gelukspreken als het mogelijk is via eenvou-dige assimilatie en grenscorrecties zon-der een beroep op de brutere methodendie in de loop van deze eeuw zijn toe-gepast.Er is plaats voor een gedeeltelijk opti-misme. De spreiding van economische

welvaart kan de etnische sentimentenminder fel maken. Als twee bevolkin-gen die eerder etnische conflicten metelkaar hadden, beide even gunstige eco-nomische vooruitzichten hebben, kande acute spanning tussen de twee, ont-staan als gevolg van de ongelijke econo-mische ontwikkeling en zichtbaar enexplosief geworden door etnische cultu-rele verschillen, geleidelijk verdwijnen.Er zijn voorbeelden dat dit inderdaadgebeurde en men moet hopen dat heteen algemeen verschijnsel wordt.

WAT IS EEN NATIE?"Edgar Morin

Het ontstaan van het verschijnsel natie hangt samen met het ontstaan van grote politiekeformaties die het kader van een stam te buiten gingen, aan een bepaald gebied gebondenwaren en onder een centrale macht stonden. In de oudheid bewoog de grootte van die for-maties zich tussen het formaat van een imperium en van een stad. Als het keizerlijke Romein zijn nadagen aan het hele keizerrijk burgerrechten geeft, creëert het daarmee echter geennatie.Het verschijnsel natie is in West-Europa ontstaan na een langdurig proces: het uiteenval-len van de westelijke christenheid, het verval van het feodalisme, de onderwerping van defeodale heren aan koninklijk gezag, het ontstaan van steden en van een burgerij. De zichontwikkelende centrale staat slaagt er na verloop van tijd in de aristocratie aan zich dienst-baar te maken en deze gaat dan het kader van de strijdkrachten vormen. Tegelijkertijdbrengt zij een stelsel van verbindingen tot stand en voert zij een regelmatig bestuur in overeen grondgebied dat langzaam, moeizaam en langs afwisselend vreedzame en gewelddadigeweg een territoriale, culturele en vaak ook taalkundige eenheid wordt.

Godsdienst, taal en etniciteit kunnenbelangrijke factoren vormen bij het uit-kristalliseren van een natie maar zijngeenszins van doorslaggevende beteke-nis. Er zijn naties met twee of meer ta-len (ofschoon dat veel problemen kanopleveren, met name wat betreft een-heid en identiteit); ook het aanhangen

van eenzelfde godsdienst temidden vaneen omgeving met een andere, eventu-eel vijandige godsdienst blijkt niet zo-veel uit te maken. Hetzelfde wat betreftrasgelijkheid of vermenging van rassen.Intussen werd het nationale gevoelsoms zo sterk matri-patriottisch dat hetop een gevoel van bloedverwantschap

* Edgar Morin is een Frans socioloog. Bas Moreel vertaalde en bewerkte dit eerder in Volontà2-3/1991 verschenen artikel.

16 De AS 99

ging lijken en er soms rassenmythenontstonden.Van een nationale identiteit was voorhet eerst sprake in Frankrijk en Enge-land bij en door een vermenging vanverschillende volkeren, met als resul-taat een culturele eenheid die sterk alsetnisch (biocultureel) werd beleefd. Hetwas een laat resultaat van een langdu-rig proces waarin veel factoren een rolspeelden en waarbij een gebied omslo-ten door natuurlijke grenzen onder eencentrale staatsmacht kwam te staan diezich onafhankelijk maakte en geen en-kele macht boven zich erkende (omdatde natie op haar niveau een werkelijk-heid is die boven alle universele werke-lijkheden, zoals godsdienst en mens-heid, staat en boven alle werkelijkhedenbeneden natieniveau, zoals gezin, dorpof provincie).De aanwezigheid van een centralestaatsmacht is dus van grote betekenisbij de natievorming. Er komt echter eenogenblik dat het nationale bewustzijnvraagtekens gaat zeden bij de bestaans-reden van die staatsmacht die de natieheeft gevormd en het ontstaan van denationale identiteit heeft bewerkt. Hetlaatste stadium in de ontwikkeling vande moderne naties is aangebroken alsde natie niet meer afhankelijk is van destaat waaraan zij haar bestaan te dan-ken heeft, en de staat aan zich wil on-derwerpen. De staat wordt dan eenprodukt van de natie.De Franse Revolutie is het momentwaarop de natie tegen de staat in op-stand komt en haar vernietigt; maarvervolgens vormt die natie haar eigennieuwe staat als bevestiging van haareigen ontologische authenticiteit, eenstreven op onnavolgbare wijze ver-woord in de formule van de 'ene en on-deelbare' natie. Daarom zal het nationa-

lisme, zullen de diverse vormen van na-tionalisme de staat kunnen bestrijdenals die in hun ogen de natie schade be-rokkent of verraadt. Anderzijds kan na-tionalisme nooit zonder staat. De natiedraait om de staat als historisch-sociolo-gische kern.De problemen die samenhangen methet instituut natie (leger, school, enz.)laten wij hier buiten beschouwing enwe beperken ons tot die welke samen-hangen met* het nationale gevoel, als het om de af-fectieve kant van het verschijnsel gaat;* het nationale bewustzijn, als het gaatom de psychologische kant;* de nationale identiteit, als het om deantropologisch-sociologische kant gaat.Deze drie aspecten hangen met elkaarsamen: er bestaat een verband tussende affectieve, de psychologische en deantropologisch-sociologische kant vanhet verschijnsel natie. Ofschoon een re-cent verschijnsel in de geschiedenis vande mensheid, raakt de natie nietteminde meest fundamentele potenties vande mens. Als historisch-maatschappe-lijk verschijnsel speelt de natie eenhoofdrol in de moderne wereld omdatzij een sleutelprobleem vormt voor demenselijke persoon. Dit verklaart alenigszins waarom er nu naties zijn dieanders tot stand komen dan in het be-gin.Het iets dat zich over de wereld ver-spreid heeft en zo gemakkelijk heeftkunnen 'kiemen' (in de betekenis van'de kiemen van nieuwe naties in zichdragen') noem ik verderop in het enegeval nationaal gevoel, in het anderenationale identiteit. Het nationale ge-voel is een 'complex', een psycho-affec-tieve werkelijkheid ontstaan door hetsamenkomen, samenklonteren, tot eenorganisch geheel synthetiseren van aria-

De AS 99 17

lytisch isoleerbare elementen. De psy-cho-affectieve basiscomponent ervankan omschreven worden als een matri-patriottische component, als de uitbrei-ding tot de natie van de gevoelens dieeen kind ten opzichte van zijn oudersheeft. De natie is bi-sexueel: zij is moe-derlijk-vrouwelijk als moederlandwaarvan de kinderen moeten houdenen dat zij moeten beschermen. En zij isvaderlijk-mannelijk als altijd in zijnrecht staand en dwingend gezag datonder de wapens roept en verplichtin-gen oplegt.De psychisch-affectieve component vanhet behoren tot een natie bevat een mo-gelijkheid van racisme. De natie vormtimmers een 'ras', niet in biologischemaar in culturele zin, verondersteld datzo'n zin mogelijk is. De familiecompo-nent is gebaseerd op het verleden, opde clan, die het individu met de voor-ouders verbindt. Het onderwijs opschool in de lange, wisselvallige ge-schiedenis van de natievorming vervultde belangrijke functie van het inbren-gen van nationaal lymfevocht in het in-dividu, dat zich daardoor betrokkengaat voelen bij de overwinningen en denederlagen van de natie. Hoe meer hetdoordrongen is van de roem en deheroïsche roes waarin het zijn zelfbeeldkan projecteren en vergroten, of hoemeer het doordrongen is van de pijndie de intiemste vezels van zijn identi-teit raakt, hoe meer voelt het zich metzijn vaderland verbonden.De verhalen over de geschiedenis vande natie brengen zo een zeer vergaandeidentificatie tot stand tussen het indivi-du, dat op een gegeven tijdstip leeft, enhet grote historische wezen dat als eenhalfgod uit de oudheid leeft en vechtvoor zijn onsterfelijkheid. Dit wezen isde grote voeder van het individu, dat

het in ruil daarvoor trouw verschuldigdis. In tegenstelling tot de archaïscheclan, die geen oervader heeft, kan denatie steeds opnieuw worden gestichtdoor telkens een andere vader des va-derlands (in Frankrijk: Vercingetorix,Jeanne d'Arc, Henri IV en anderen); hetis een religie met een eigen pantheon.

IDENTITEITIn het grote historische wezen kan deverbinding tot stand komen tussen hetalleenstaande sterfelijke individu en ietsdat deel heeft aan de kosmische tijd endat zegevierend de dood weerstaat, datwil zeggen: aan het kwaad dat de tijdmet zich brengt maar niet in zich heeft.De verbinding met een vaderlandmaakt ons voor ons gevoel wezens diein de tijd leven en tegelijk onsterfelijkzijn. Zij brengt tussen individu engroep een in twee richtingen werkendeosmose tot stand. Het individu is nietalleen afhankelijk, het krijgt ook iets:niet alleen bescherming en veiligheidmaar ook roem en aanzien. Het gaatniet alleen op in een identificatie, hetlegt ook de grondslag voor zijn eigeneigen identiteit.

Identiteit berust ook op verschillen: zijlaten het bijzondere uitkomen. De natieschept zo'n verschil, een diepgaandverschil, zij maakt dat er een 'wij' eneen 'de anderen' is. In de Europese ge-schiedenis hebben de grenzen en vijan-den een belangrijke rol gespeeld in hetvormen van nationale identiteiten.Grenzen maken een gebied tot een on-schendbaar geheel. 'Vijanden' makende nationale identiteit tot een vraagstukvan leven en dood, van bestaan en vanvrijheid. Zij brengen ook de nodigeagressieve fixaties op 'Wie is beter?' en'Wie is slechter?'.

18 De AS 99

De natie vervult alle behoeften aan af-fectie en aan identiteit. In theorie is zijniet de enige die dat kan. Familie, staden religieus of seculier geloof kunnendat eveneens en doen dat ook. Maar hetfeit dat er van die grote historische ver-banden als de naties zijn, maakt dat demensen niet genoeg hebben aan familieof aan stad of dorp. Dit is nog meer hetgeval door het wegvallen van de grotegezinsverbanden en door de intensive-ring en uitbreiding van de verbindin-gen. Anderzijds zijn de wereldwijde,bovennationale verbanden te zwak omop dit gebied met de natie te concur-reren. Het christendom als alomvatten-de levensbeschouwing is weggevallenzonder echt handen en voeten te heb-ben gekregen in de Middeleeuwen,toen de gelegenheid daarvoor bestond.De leegte die daardoor ontstond, isdoor de natie opgevuld: de verschillen-de humanistische stromingen en inter-nationales hebben de mensen nooit zoaangesproken. Er blijft zo voor de natieeen gigantische historische afgrond tevullen. De eerste natie ter wereld (hetrevolutionaire Frankrijk) heeft trou-wens eigenlijk alle andere naties ge-schapen en daar waar geen natie is, eenleeg gevoel. Het bestaan van kolonialenaties heeft weer gedekoloniseerde na-ties geschapen. En tenslotte veroorzaaktde moderne wereld zoveel onzeker-heid, frustraties en trauma's, terwijl hetgevoel onweerstaanbaar door de vloedvan de geschiedenis te worden meege-sleept zo sterk is geworden dat de na-tionale identiteit nog steeds beant-woordt aan de behoefte aan zekerheiden veiligheid en de mensen verzoentmet de tijd waarin zij leven.De grote affectieve investeringen die demensen in de natie doen, en de objectie-ve krachtbron die de staat vormt, ma-

ken tezamen de natie tot een 'idool', zo-als Arnold Toynbee zegt, en het natio-nalisme tot een religieuze levenshou-ding. Volgens Toynbee is de natie eenidool geworden doordat het geloof datde mensen vroeger in het christendomhadden, is overgegaan op de seculierestaten waarin het Westen verdeeld wasgeraakt. In zijn ogen is het nationalismeverreweg de belangrijkste religie van dewesterse wereld.De natie is een idool kunnen wordendoordat die westerse wereld er eenmoeder- en vaderbinding mee is aange-gaan en die heeft verheerlijkt, doordatde natie op haar manier en op haar ni-veau de plaats van de cultus van dehuiselijke haard en van de eredienstaan de voorouders heeft ingenomen,iets waaraan nog geen enkele menselij-ke groepering zich heeft kunnen ont-trekken, omdat zij (evenals de vereringvan het kosmische Zijn) laat deel heb-ben in een zijn dat tegelijk historisch entranscendent is. De natie heeft ook demajesteit van het sacrale. De decretenvan de natie laten geen tegenspraak toe.Aan haar is onvoorwaardelijke gehoor-zaamheid verschuldigd. Ten opzichtevan de natie gelden taboes, riten en ce-remoniën (vlaggen, volksliederen, her-denkingen), zij heeft haar helden enhaar grote mythen.De natie heeft met andere woorden suc-ces doordat zij in staat is te voldoen aanenkele van de diepste en fundamenteel-ste behoeften van de mens.Dat succes houdt in het Westen echtereen fundamentele contradictie in: zeveneeuwen van een praktisch ononderbro-ken oorlogstoestand waarin iedere natiezich als de natuurlijke vijand van de an-dere zag, terwijl tot nu toe tweemaalEuropese nationale oorlogen op eenwereldoorlog uitliepen. Deze contradic-

De AS 99 19

tie wordt momenteel in West-Europaweliswaar minder maar in de rest vande wereld komt zij nu tot uitbarsting: erzouden zelfs duizenden oorlogen zijnals er geen internationale politiemach-ten waren.

NIEUWE NATIESHet verschijnsel natie, dat in het Westenna eeuwenlange processen tot stand isgekomen, is nu bezig zich over de restvan de wereld te verspreiden en daarvorm aan te nemen zonder diezelfdevormingsprocessen. De eerste golf nieu-we naties betrof het westelijk halfrond,waar in eerste instantie kolonies zichvan de metropolen losmaakten: eerst deVS, dan Latijns Amerika, dat in in tallo-ze fragmenten uiteenvalt. De tweedegolf betrof midden- en oost Europa(1848), de derde Japan, dat onder deMeijdynastie tot een natie-staat uitkris-talliseert (1868-1918). De vierde golf zetde Balkan op haar kop (1914-1918) enwerkt door in het Verre Oosten. De vijf-de, tenslotte, ontstaat na de oorlog1939-1945 en betreft de hele Derde We-reld.Natie, nationaliteit en nationalisme zijnnu overal op onze planeet te vinden. Deeis als nationaliteit erkend te worden iseen universele eis geworden. De vor-ming van nieuwe naties doet het aantaltragische conflicten tussen naties na-tuurlijk nog toenemen en vermeerdertalleen maar de chaos van de geheeldoor krachtsverhoudingen beheerste in-ternationale betrekkingen.Bovendien brengen nieuwe naties nieu-we problemen mee: zij ontstaan als pro-duld van bevrijdingsbewegingen en be-antwoorden aan identiteitsbehoeftendie niet overal even sterk zijn maar welreeds wortels hebben geschoten bij dein opkomst zijnde politieke intelligent-

sia en de stedelijke klassen van de ex-koloniën. Die identiteitsbehoefte be-stond echter al vóór de vorming van denatie-staat.Een nationaal bewustzijn dat er al wasvei& de natie zelf, leidt tot het ontstaanvan een natie zodra de dekoloniseringeen feit is. Er treden echter kinderziek-ten op. Er zijn geen goede verbindin-gen, er is geen nationale economie ensoms ook geen gemeenschappelijketaal; er is niets dat de volkeren binnende willekeurig door de kolonisatorengetrokken grenzen met elkaar verbindt.De bovenbouw is er eerder dan de on-derbouw en zet zich, het is niet te gelo-ven, aan de opbouw van een onder-bouw. De nationalistische politiekeklasse zet een partij-staat op die een sa-menleving, een economie, in éénwoord: een natie op moet bouwen opbasis van een etnisch en cultureel hete-rogene bevolking. Om dit te bereikenschakelt de politieke klasse natuurlijkdezelfde middelen in als voorheen deEuropese naties: vijanden, gevaren,spanningen, breuken, agressie.Een behoefte aan nationale identiteit dieer is voordat er een natie is, probeert al-lerlei wegen. De behoefte aan een natiein de arabische landen aarzelt bijvoor-beeld tussen de reeds gevormde statenen het idee van een arabische natie. InAfrika heeft de behoefte aan nationaleidentiteit geaarzeld tussen de idee vaneen verenigd zwart Afrika en de gebal-kaniseerde staten die er nu zijn. De na-tie is nog niet uitgekristalliseerd en hetlijkt erop dat de balkaniserende krach-ten het zullen winnen aangezien ergeen hegemonische macht is die te vuuren te zwaard een eenheid zou kunnenopleggen. Het arabisme wordt nationa-lisme; de negritude wordt nationalisme;zelfs de vanouds cultureel-religieuze

20 De AS 99

joodsheid wordt via de omweg van hetzionisme Israelische nationaliteit endoet op seculiere wijze zijn rechten gel-den op een twee duizend jaar geledenverloren territorium.De wereld heeft zich ontwikkeld langstwee wegen die op een bepaald punt uitelkaar zijn gegaan om vervolgens weernaar elkaar toe te bewegen, maar welten nadele van elkaar. Tot de negentien-de eeuw gingen economische- en natie-ontwikkeling gelijk op. In deze tijd isvoor economische ontwikkeling een in-ternationale samenleving, wereldwijdeeenheid nodig, terwijl de nationalisti-sche tendensen tot wereldwijde super-

versplintering dreigen te leiden.Niets wijst nog in de richting van eenpatriottisme dat van de mens uitgaat.De enige vijand van de mens is immersde mens. De strijd van de mens tegende natuur is een metafoor: in feite temthij haar alleen maar. Niets is de menszo vreemd als de mens zelf. Hoe kandie mens zich een menselijk vaderlandindenken zonder vijand en zondervreemdeling maar met een behoefte aanliefhebben die hem het gevoel geeft datzijn soort een eenheid vormt? Zal hetkosmische tijdperk dat zich aankondigt,van de menselijke soort een eenheidmaken?

OP ZOEK NAAR VERSCHILLEN*M ira Oklobdzjija

Wat leerde je de afgelopen vijftig jaar in Joegoslavië op school (in alle republieken)? In deeerste plaats dat Joegoslavië zes republieken telde en twee autonome gebieden met even zoveel volken en talrijke etnische groepen (die allemaal in goede harmonie met elkaar leefden),er waren drie grote godsdiensten, het land was klein maar rijk aan mogelijkheden en heelinteressant, rijk aan bodemschatten en met een Adriatische kust die veel mooier was dandie in Italië, een rijk geschakeerde culturele traditie, veel beroemde persoonlijkheden die hetmenselijke weten hebben verrijkt, en tenslotte een moeilijk maar heldhaftig verleden. In deloop van de geschiedenis was er altijd wel iemand die over de Joegoslaven wilde heersenmaar de Joegoslaven hebben de Romeinen verjaagd, de Vertetianen, de Turken, de Oosten-rijkers en de Hongaren, ze hebben de fascisten overwonnen, 'nee' gezegd tegen Stalin, devalkuilen van het imperialisme vermeden, altijd wetend hoe een binnen- en een buitenland-se vijand aan te pakken. Bij dit alles hebben zij een faam opgebouwd van heldhaftigheid,eerlijkheid, hartelijkheid en gastvrijheid, met andere woorden hun basisfilosofie was 'broe-derschap en eenheid' (in combinatie met niet-gebondenheid en zelfbestuur).1

Zo kwam 1990 met de eerste vrije ver-kiezingen. Zij waren het gevolg van eencrisis in het systeem die zich al jarenlang voortsleepte, en van inspanningen

ter linker en ter rechter zijde om nieuwewaarheden te vinden. De eerste stappenvan wat eufemistisch "onze jonge de-mokratie" wordt genoemd, hebben ver-

* Mira Oklobdzjija is als sociologe afgestudeerd aan de universiteit van Zagreb (Kroatië). Zewerkt momenteel in Amsterdam aan haar dissertatie over xenofobie. Haar artikel - geschre-ven voordat de burgeroorlog in Bosnië-Herzegovina losbarstte - is door Bas Moreel vertaalduit Volontà 2-3/1991. De voetnoten zijn toegevoegd door de Italiaanse vertaler.

De AS 99 21

warring veroorzaakt bij degenen die ge-loofd hadden wat hun vroeger was ver-teld, en euforie bij veel anderen die watminder geloof hadden gehecht aan deverplichte leerstof.Een jaar later zijn er nog steeds zes re-publieken (Slovenië, Kroatië, Bosnië-Herzegovina, Servië, Montenegro enMacedonië) maar ook is gebleken datde 'broederschap en eenheid' een groteleugen en puur bedrog was. De tweeautonome gebieden (Vojvodina en Ko-sovo) zijn niet autonoom meer maar ge-woon delen van Servië. De vele volken(Serviërs, Kroaten, Slovenen, Moslems2,Macedoniërs en Montenegrijnen) zijnieder voor zich begonnen uit te rekenenhoeveel financiële schade de broedersvan gistereen hun hebben berokkend,hoezeer zij economisch door hen zijnuitgebuit, cultureel verkracht en inmenselijk opzicht bedrogen. Ook deminderheden, met name de Albanezen(in Joegoslavië bijna drie miljoen) pro-beren een betere plek onder de zon teveroveren, tot nu toe met weinig succes.Religieuze elementen voeden dit natio-nalisme ook, terwijl op de volkstellings-formulieren van dit jaar de nationali-teitsaanduiding 'Joegoslavisch' nietmeer als keuzemogelijkheid voorkwam.De Joegoslaven vallen voortaan in decategorie 'anderen'.In plaats van naar 'eenheid' streven deafzonderlijke republieken nu naar soe-vereiniteit en naar afscheiding, en inplaats van naar 'broederschap' naarverdeeldheid. De Joegoslavische ge-meenschap kan kiezen uit twee samen-werkingsvormen: federatie en confede-ratie; Servië en Montenegro willen eenfederatie, de andere ex-republieken eenconfederatie. De natie is in de plaats ge-komen van de klasse als belangrijkstecategorie in de maatschappelijke wer-

kelijkheid. Het individu moet nog evenwachten. Dat gaat (meer of minder vrij-willig) op in de natie of staat macht&loos aan de kant, opnieuw voorwerpvan een ideologie of slachtoffer van be-langentegenstellingen tussen republie-ken of politieke elites dan wel van aller-lei pressies vanuit Europa of elders. Deschrijver Mica Danojlic zegt: "De natieis, helaas en gelukkig, het laatste, onbe-reikbare refentiepunt voor het individu.Alleen de natie is in staat het uit hetlood geslagen individu een houvast teverschaffen waaraan het enige zeker-heid ontleent. De waarde en de zin vanhet individuele leven, de vrijheid, is na-tuurlijk het belangrijkste. Als die moge-lijkheid van zelfbevestiging wegvalt,herinneren de mensen zich dat zij totbepaalde nationale groeperingen beho-ren. Als we niet echt mens kunnen zijn,proberen we Serviër, Duitser, Ier ofGriek te zijn". In Joegoslavië (en daarniet alleen) denken de meeste mensennog dat ze de vrijheid (of hun mense-lijkheid) cadeau zullen krijgen. Zo'ncadeau geven of krijgen is natuurlijkonmogelijk maar het is heel menselijkdat niet te begrijpen.Hoe het hedendaagse Joegoslavië in hetkort beschrijven? Voor informatie moetje er de televisieprogramma's van ten-minste drie republieken bekijken, ten-minste vijf officiële of onafhankelijkedagbladen lezen en tegelijk de Europe-se massamedia volgen om te zien hoeallerlei gebeurtenissen en toestandenworden voorgesteld (het laatste ook omte weten wat er in de wereld gebeurt,aangezien de Joegoslavische massame-dia zich heel sterk beperken tot de ge-beurtenissen in eigen land en omgevingen minimaal aandacht besteden aan ge-beurtenissen buiten de Balkan).In politiek opzicht dient de meeste aan-

22 De AS 99

dacht te gaan naar het nationalistischtriomfalisme. de gewapende botsingen,de doden, gewonden en ontvoerden, devan de buitenwereld afgesloten dorpen,de wegversperringen, de onduidelijkepositie van de strijdkrachten in de repu-blieken, het illegale wapenbezit, de ein-deloze vruchteloze vergaderingen vande presidenten van de republieken(door een Italiaanse krant terecht 'cow-boys' genoemd), het niet functioneren-de federale presidentschap, het doorniemand serieus genomen federale par-lement, de groei van de rechtse partijen,de wanhopige, vruchteloze pogingenvan links en van burgercomitees omzich te laten horen. Op wettelijk niveauheerst een totale chaos door het naastelkaar bestaan van zeven wetsstelsels(zes republieken en de federatie) metals gevolg gerechtelijke procedureswaarin rekening moet worden gehou-den met twee wetsstelsels en gerechte-lijke uitspraken waarin niet wettelijkemaar politieke overwegingen de door-slag geven.Op economisch niveau is de toestandnagenoeg catastrofaal als gevolg zowelvan hypotheken uit het verleden alsvan het ineenstorten van de binnen-landse markt en van het achterwegeblijven van buitenlandse hulp (afhanke-lijk gesteld van normalisering van depolitieke situatie), waardoor koop-krachtdaling, toenemende inflatie, ster-ke, onverwachte toeneming van dewerkeloosheid, onmogelijkheid (metzeldzame uitzonderingen) bij de ban-ken buitenlandse valuta op te nemen3,onvoldoende vertrouwen bij buiten-landse investeerders om geld te stekenin een 'risicogebied', stagnatie in hettoerisme, steeds één van de belangrijk-ste activiteitengebieden van het land (injuni 1991 was het aantal geregistreerde

buitenlandse bezoekers slechts vijf pro-cent van dat van een jaar eerder).Het sociale klimaat in het algemeenwordt gekenmerkt door angst, wan-trouwen, haat, nadruk op de verschillentussen de verschillende etnische groe-pen, een florerend nationalisme in aller-lei vormen. Alles bij elkaar is Joegosla-vië op het ogenblik een ideaal jacht-gebied voor avontuurlijke journalistenen voor sociale wetenschappers die meteigen ogen en niet uit boeken willenzien hoe stammenconflicten zich ont-wikkelen, hoe snel maatschappelijkestructuren kunnen veranderen en hoemachtsverdelingen kunnen verschuiven.

VERLEDENDit alles is slechts een samenvattendeschets van de situatie en niet een simpe-le frase om aan te geven dat de Joego-slavische crisis een complex en gecom-pliceerd verschijnsel is. Om het natio-nalisme, dat één van de voornaamstekenmerken van de crisis is, te kunnenbegrijpen, moeten wij naar het verledenkijken. Wat daarbij vaak over het hoofdwordt gezien, zijn de politieke en etno-grafische verschillen.Een politiek-geografische kaart verdeeltde republieken volgens een Noord-Zuid as, zodat er gesproken wordt vannoordelijke republieken: Slovenië enKroatië, een centrale republiek: Bosnië-Herzegovina (in een uiterst precaire po-sitie), en zuidelijke republieken (waarhet zogenaamde socialistische stelselnog gehandhaafd is): Servië en Monte-negro, terwijl de meest zuidelijk (ofnauwkeuriger gezegd: zuid-oostelijk)gelegen republiek Macedonië verklaartop ongeveer dezelfde lijn te zitten alsde noordelijke (noord-westelijke) repu-blieken. Op een etnografische kaart metculturele grenzen krijgen we echter een

De AS 99 23

ander beeld. De etnografische en cultu-rele grenzen lopen Oost - West (Zuid-Oost - Noord-West). Cultureel gezien iser, gerekend vanaf de kust, eerst eenmediterrane zone (met politiek geziendelen van Slovenië, Kroatië, Bosnië-Herzegovina en Montenegro), vervol-gens in het binnenland de dinarzone(bestaande uit delen van Kroatië, Bos-nië-Herzegovina, Servië en Montene-gro), de pannonische zone (delen vanKroatië en Servië), de alpine zone meteen deel van Slovenië, en tenslotte hetgebied rond de rivieren Vardar en Mo-rava, dat een deel van Servië en Mace-donië omvat en culturele banden heeftmet Bulgarije, Griekenland en Albanië,de andere Balkanlanden.Omdat de voornaamste crisishaard zichin Kroatië bevindt, om precies te zijn: inde stad Knin en naburige gemeenten(het gebied '<tonna), zullen we bij dezezone even stilstaan. Hier grenzen demediterrane en de dinarzone aan el-kaar, hier wonen Serven en Kroaten,politiek gezien behoort het gebied totKroatië, terwijl de meerderheid van debevolking uit Serviërs bestaat en auto-nomie verlangt met aansluiting bij Ser-vië (waaraan het niet grenst). Hierdoornadert de crisis een zeer gevaarlijk puntomdat men (in het ene kamp in positie-ve en in het andere kamp in negatievezin) over grenswijzigingen begint tepraten, iets wat tot nog meer geweldzou kunnen leiden dan er nu al plaatsvindt.Het verschil tussen de politieke en deetnische grenzen speelt in de conflictendie zich nu in Joegoslavië afspelen, eengrote rol. In ieder cultureel opzicht (dusop alle niveau's van het dagelijkse le-ven) lijken de bewoners van de dinar-zone - bij alle verschillen die ze (naastdie in godsdienst en nationaliteit) inder-

daad vertonen, het meest op elldár. EenKroaat uit dit gebied lijkt in cultureelopzicht veel meer op een Servischebuur dan op een Kroaat uit Pannonië.Een nationaliteitenprobleem kan hieralleen door externe factoren ontstaan:plaatselijke factoren veroorzaken zulkeen probleem niet omdat het een ge-mengde bevolking is die qua traditiesen cultuur een eenheid vormt, ondanksconflicten in het verleden. Als we de za-ken enigszins vereenvoudigd voorstel-len, kunnen we zeggen dat de conflic-ten in de Krajina niet met traditie ofcultuur te maken hebben maar met po-litieke oorzaken: bepaalde politieke ele-menten hebben er belang bij gehad deverschillen tussen de (orthodoxe) Ser-viërs en de (katholieke) Kroaten op teblazen en het gemeenschappelijke te ba-gatelliseren als zijnde bijkomstig en vanweinig belang. Het komt erop neer datgeprobeerd is de bruggen van gisterenals kloven voor te stellen.

De Servische schrijver Jovan Cvijic heeftaan de hand van grondig onderzoekaangetoond dat de bevolkingen van deBalkanlanden na de komst van de Sla-ven in de zevende eeuw en vooral delaatste zeshonderd jaar in alle opzichtenvermengd zijn geraakt. Turkse verove-ringen brachten migratiestromen opgang die het hele Balkangebied beïn-vloedden. "De migraties hebben hetvroegere, etnisch reeds gediversifiëerdevolkskarakter zo complex gemaakt dathet niet meer mogelijk is het weten-schappelijk te definiëren. Niemand ismeer in staat met voldoende gezag vastte stellen welke etnische elementen eenrol hebben gespeeld bij de vorming vande nationaliteiten die op het tegenwoor-dige Joegoslavische grondgebied te vin-den zijn."

24 De AS 99

De rol van de godsdiensten hierbij valtniet te verwaarlozen. De godsdienst isvervlochten met het etnische moment,dat er vaak als synoniem mee wordt ge-zien, vooral in persoonlijke relaties."Het orthodoxe geloof werd geïdentifi-ceerd met de Servische en de Montene-grijnse nationaliteit als samenbindendetnisch symbool in de strijd tegen eenandere godsdienst. Het katholicismevan de Kroaten en de Slovenen was eenvoertuig voor culturele en andere in-vloeden uit het Westen doordat het henonderscheidde van mensen met dezelf-de afkomst die in de loop van de ge-schiedenis oosterse invloeden haddenondergaan, eerst van Byzantium, latervan het Ottomaanse Rijk. Doordat eendeel van de bevolking islamitischwerd'', hebben we nu etnische mos-lems".In de historische literatuur zijn verschil-lende opvattingen te vinden over hettijdstip en de wijze waarop het in hetgebied Krajina tot botsingen is gaan ko-men. Dit gebied werd in de zeventiendeeeuw (onder de naam Vojna krajina:Militaire zone) tot bufferzone gemaakttegen de Turkse veroveringsoorlogen -het heette ook 'Antemurale Christiani-tatis' (buitengebied van het christen-dom). Sommige auteurs stellen dat desteeds terugkerende vijandelijkhedentussen de Kroatische en de Servischebewoners het gevolg waren van inmen-ging van Oostenrijkers en plaatselijkefeodale heren.Anderen zeggen dat de conflicten pasin de negentiende eeuw ontstonden,toen de bindende factor van de 'bui-tenlandse vijand' begon weg te vallen."Zolang we onderworpen waren aanvreemdelingen, vormden we een een-heid, naar lichaam en ziel. Maar toen deopdeling van de landgoederen begon,

kwam het tot conflicten tussen de lei-ders, die op het volk oversloegen. Hetvolk, dat tot dan toe een eenheid hadgevormd, raakte verdeeld om politiekeredenen, waar weer godsdienstige mo-tiveringen op werden geënt". Hoe danook is het unanieme oordeel dat de con-flicten beginnen bij de leiders, bij bui-tenlandse vijanden en bij feodale heren,niet bij de basis respektievelijk het volk.De geschiedenis volgt ook in deze on-rustige contreien bekende wegen.In de tijd dat de Vojna krajina (Militairezone) werd gevormd, werden daar or-thodoxe bevolkingsgroepen heen ge-bracht aan wie de Oostenrijkse keizersprivileges verleenden; ze hoefden bij-voorbeeld niet als horigen te dienen zo-lang zij legerdienst deden.5 Hiertegenverzette zich de plaatselijke adel, diezich de eigendom van de grensgebie-den (tussen het Oostenrijkse en hetOttomaanse Rijk) ontnomen zag engeen pacht kon eisen van de geïmpor-teerde 'wanicarr (grenstroepen). Bo-vendien begon de lokale bevolkingdiensten te verlenen aan de grenstroe-pen, waardoor zij niet langer aan defeodale heren onderworpen was.Op instigatie van de plaatselijke adelbegint de katholieke kerk nu propagan-da te maken tegen de immigranten, na-tuurlijk zonder de werkelijke reden vanhaar optreden te onthullen. Vervolgenslaat ook de orthodoxe kerk zich niet on-betuigd, om haar privileges veilig testellen. "Op deze manier werden deklassebelangen weer eens verborgenachter godsdienstige voorwendsels. Hetkon niet anders of de wederzijdse be-schuldigingen en veroordelingen moes-ten wel sporen achterlaten bij de bevol-king en aangezien de bevolking zichmet haar godsdienst identificeerde,vormden deze gebeurtenissen een be-

De AS 99 25

langrice factor in de botsingen tussenkatholieken en orthodoxen, respectieve-lijk Kroaten en Serviërs".

NATIONALISME

Deze botsingen gaan ook in de latereeeuwen door. In de negentiende eeuwzijn nieuwe krachten aan het werk diede etnische tegenstellingen aanwakke-ren. In deze tijd had Rusland veel in-vloed in Servië, in Kroatië en Sloveniëwerd het clericalisme sterker en tussende bevolkingen wisselden conflicten enverzoeningen elkaar af en deden botsin-gen en interventies waar zij geen belangbij hadden, hun invloed gevoelen. Daarkwam in de twintigste eeuw geen ver-andering in; de botsingen die op hetogenblik plaats vinden, hebben inhoofdzaak te maken met herinneringenuit de tweede wereldoorlog.In die tijd waren de Oestasji's (van deOnafhankelijke Staat Kroatië) 6 verant-woordelijk voor de dood van duizen-den mensen in dit gebied. De slacht-offers waren in eerste instantie Serviërs,iets wat niet gemakkelijk uit het collec-tieve geheugen wordt gewist. Dat is éénvan de redenen waarom de Servischebewoners van de Krajina tegen de onaf-hankelicheid van Kroatië zijn, ook alzijn de omstandigheden nu totaal an-ders en bestaat er geen enkele serieuzereden om de Kroatische leiding van nute identificeren met de leiding van hetKroatië van 1941. Niettemin heerst eraan de ene kant een sterk wantrouwenen heeft de andere kant (dat wil zeggende overheid van de andere kant) geenenkele overtuigende oplossing voor eenvreedzame regeling weten te vinden.Anderzijds komt chaos in Kroatië deServische leiding in het grotere verbandvan de Joegoslavische crisis goed uit, endoet die al het mogelijke om haar met

propaganda en wapens nog erger temaken.In de Krajina spelen twee factoren eenrol: de tegenwoordige plaatselijke bon-zen en de herinnering aan de slacht-offers en de botsingen uit het verleden(veroorzaakt door andere autoriteitenen andere bonzen). Verder wordt er ge-stookt vanuit Servië met traditioneleleuzen zoals 'Alleen eendracht kan deServiërs redden' en 'Alle Serviërs in éénstaat', terwijl Kroatië (het land waarhun gebied onder valt) komt met leu-zen als 'God en de Kroaten' en 'Alles inons land behoort ons, met een nieuwevlag, een nieuw wapen, een nieuwvolkslied, veranderde straatnamen (inZagreb heet bijvoorbeeld het 'Plein vande Martelaren van het Fascisme' sindskort 'Plein van de Kroatische Notabe-len') en neemt de verheerlijking van deKroatische natie alsmaar toe.Ten minste gedeeltelijk is deze verheer-lijking een reactie op een soortgelijkeverheerlijking aan Servische kant, waarSlobodan Milosevic het nationalismeaanwakkert onder de benaming 'anti-bureaucratische revolutie' (met veelstampij tijdens de zogenaamde waar-heidsmeetings). "De idealisering van denationale symbolen heeft hetzelfde ni-veau bereikt als die van de traditioneelreligieuze symbolen. We mogen de na-tionale symbolen niet 'heilig' noemenmaar zo worden ze wel behandeld".Het valt moeilijk te zeggen of er vol-doende wijsheid, tactisch vermogen engezond verstand beschikbaar zal ko-men om tot een vreedzame oplossingvan de problemen te geraken. Daarvoorzullen in ieder geval nieuwe, nog nietuitgeprobeerde wegen moeten wordengevonden die voor iedereen aanvaard-baar kunnen zijn. De massamoordenvan de laatste tijd in Kroatië wekken

26 De AS 99

niet veel hoop op een spoedige oplos-sing van de conflicten en op een spoedi-ge terugkeer naar normale omstandig-heden. Dit in de eerste plaats omdat deServiërs van mening zijn dat alleen eenverenigd en onafhankelijk Joegoslaviëhun in Kroatië gelijke rechten kanwaarborgen. De optimisten hopen opvrede, de pessimisten (de meerderheid)verwachten dat de gevechten zullenvoortduren, in het ergste geval in devorm van een grootscheepse burgeroor-log of van jaren lang voortslependeconflicten op de rand van burgeroorlog.Dat zou in Kroatië tot toestanden als inIerland of Baskenland kunnen leiden.Voorspellingen doen is altijd een on-dankbare taak. Experts proberen zicheraan te onttrekken, niet uit lafheid ofuit gebrek aan fantasie maar eenvou-digweg omdat op veel aspecten en fac-toren alleen degenen die de macht inhanden hebben en aan de touwtjes trek-ken, invloed kunnen uitoefenen. In hetgeval van Joegoslavië is het om de velereeds genoemde (en nog veel andere)redenen - waaronder vele op het terreinvan de sociale psychologie (en patholo-gie) - niet mogelijk de afloop te voor-spellen. Je kunt alleen veronderstellenen hopen dat uiteindelijk datgene hetlaatste woord zal hebben waardoor demensheid zich vooral in ogenblikkenvan crisis zou moeten laten leiden: derede.Het volk wordt (evenals de clan) in deeerste plaats gekenmerkt door bandenvan bloed, taal en cultuur (in dit ver-band opgevat als maatschappelijk le-ven). "Het volk als etnische groep wekthet gevoel met anderen een gemeen-schappelijke cultuur en een gemeen-schappelijk lot te delen - in de zin vanzich beschermd voelen tegen de bedrei-gingen uitgaande van natuur, oorlogen

en vijanden". Dit gevoel uit zich in devorm van patriottisme, van een opemoties, niet op rede berustend gevoel.Het behoort daardoor tot het psychi-sche leven. "Door het al of niet terechtegevoel bedreigd te worden hopen zichfrustraties op welke zich in agressiviteituiten". Het verdedigingsmechanismedat als gevolg van collectieve (alsookindividuele) frustraties in werkingtreedt, bestaat in haat of wantrouwentegenover anderen. Het gevoel tot eenetnische groep te behoren kan zich ui-ten in het koppel liefde-haat (patriottis-me-xenofobie), waarin beide uitingenvaak blind zijn.In 1921 schreef Martin Buber: "Het volkis een levensuiting, de natie een be-wustzijnsuiting, het nationalisme eenuiting van een verbitterd bewustzijn".Het nationalisme is echter niet alleeneen bewustzijnsuiting, het heeft ook ietsinstinctiefs en leidt tot kuddevorming.De rede leidt niet tot emotionele reacties.Louis Wirth ziet vier categorieën vannationalisme: expansionistisch of hege-monistisch nationalisme, separatistischof particularistisch nationalisme, margi-naal nationalisme en het nationalismevan minderheden (Types of National-ism, in American Journal of Sociology XLI(1936)). In Joegoslavië zijn op het ogen-blik alle vier de categorieën van natio-nalisme waarneembaar. Sommige pas-sen in de politiek die bepaalde re-publieken volgen en worden dan alsaanvaardbaar beschouwd, andere alsonaanvaardbaar. Over de manier waar-op de wettelijke normen moeten wor-den toegepast, de gegevens moetenworden geanalyseerd en de verschillen-de vormen van nationalisme moetenworden gedefiniëerd zijn de opvattin-gen verdeeld. Maar iedereen is het er-over eens dat er meerdere manieren be-

De AS 99 27

staan om het verschijnsel te analyseren,allemaal verschillend, allemaal in te-genspraak met elkaar. En weer ver-schijnt daar het koppel wij - zij; wij: de-mocraten, zij: nationalisten.

IDEOLOGIEEén van de redenen om te willen begrij-pen wat er aan de hand is, ligt in het re-cente verleden, in de politiek en in deideologie die dat recente verleden heb-ben gekenmerkt. Tussen de tweede we-reldoorlog en nu was de communisti-sche ideologie de enige toegelatenreferentie voor het maatschappelijke le-ven. Op het gebied van de persoonlijkerelaties was de formule 'broederschapen eenheid' voorgeschreven, waarin al-les wat verbond en verenigde werd be-nadrukt en zelfs verschillen (culturele)die moeilijk tot botsingen hadden kun-nen leiden, werden ontkend.

In plaats van deze formule is nu de na-tionalistische ideologie gekomen. Het isinteressant te constateren dat de pro-gramma's van alle nieuwe partijen dieaan de macht zijn gekomen (en ook vanenkele oppositiepartijen) van het natio-naliteitenvraagstuk uitgaan met ver-onachtzaming van de economische pro-blemen. Zo worden nu juist de ver-schillen benadrukt met veronachtza-ming van het gemeenschappelijke en inplaats van tot 'broederschap en een-heid' worden de mensen nu opgewektwaakzaam te zijn wegens "het gebrui-kelijke gevaar van benadeling van deeigen belangen door anderen".Zo ontstaan haat en wantrouwen, allewaarheden van gisteren worden tot leu-gens en de nieuwe vaders van het va-derland krijgen het vertrouwen. Veeltheoretici zijn van mening dat de zolang onderdrukte nationale gevoelensde kans moeten krijgen zich te uiten,

terwijl anderen stellen dat een volk datgewend is de leiders te gehoorzamen,veel te gemakkelijk te manipuleren is.Deze 'gehoorzaamheid aan het hoogstegezag' past in de patriarchale cultuurdie het grootste deel van de Balkan be-heerst.

President Tito was tientallen jaren langde vader van alle Joegoslaven. Na zijndood identificeerde niemand zijn gezagmet het collegiale presidium dat de po

-litieke functies van Tito op zich had ge-nomen. Toen verschenen de nieuwe lei-ders die het emotionele vacuüm moes-ten opvullen en de last van de liefdevan de verloren zonen op zich moestennemen. Met hun beroep op de tradities,op god, op de oude helden, op de ver-geten liederen, op de mythen en op hetglorieuze verleden van de verschillendenaties slaagden zij erin de massa's uithun lethargie te wekken. Zonder echterte vergeten (als daar al aan te ontkomenwas geweest) een aanzienlijk deel vandie slapende energieën naar wantrou-wen en haat te dirigeren. Ook al is hetwaar dat de tot dan toe verplichte ge-lijkheid en sterk gepropageerde gelijk-vormigheid even weinig op werkelijk-heid berustten als de nu gevoerdepropaganda die zegt dat de bestaandeverschillen niet te overbruggen zijn.Het oude 'verdeel en heers' bewijst zijndoeltreffendheid weer eens. Tegenoverde nationalistische romantiek maakt derationele keuze geen kans. De EuropeseGemeenschap en Amerika spelen de rolvan strenge rechters; zij slagen er echterniet alleen niet in de partijen tot fairspel te dwingen maar weten ook niethoe te handelen op een terrein waariedere partij volgens eigen regels speelt.Soms gebeuren er echter kleine dingendie enige hoop rechtvaardigen. Eén28

De AS 99

voorbeeld. Het door Kroaten bewoondedorp Kijevo in de Krajina was dit voor-jaar van de buitenwereld afgesloten.Het leger was niet in staat door de bar-ricades te breken die de bewoners vanServische dorpen hadden opgeworpen,zodat voedseltransporten en zelfs medi-cijnen en medische hulp Kijevo niet konbereiken. Volgens het hoofd van deplaatselijke politie heeft de bevolkinghet beleg kunnen doorstaan doordat be-woners van andere (Servische) dorpenhet benodigde iedere dag langs land-weggetjes kwamen brengen.Mogelijk doet dit soort voorvallen zichook elders voor maar de brave journa-listen vergeten dan die te vermelden.Gezien het heersende klimaat kan ditsoort voorvallen hoe dan ook niet opveel publiciteit rekenen. Méér van dit

soort voorbeelden zou misschien descherpte van de haat en van het wan-trouwen verminderen doordat de men-sen weer zouden gaan terugdenken aande betere tijden toen Serviërs en Kroa-ten nog zonder problemen door elkaarwoonden. Misschien zouden ze dangaan inzien hoe gevaarlijk (en histo-risch misdadig) het is zoveel nadruk teleggen op verschillen die objectief al-leen bestaan voorzover ze de mensenworden ingepropagandeerd. Misschienzou dan ook blijken dat 'gewone men-sen', eenmaal ontwaakt uit de hypnose,eerst van het communisme en nu vanhet nationalisme, over meer gezondverstand beschikken dan hun leiders.Die zouden daar echter niet blij meezijn. Daarvoor zijn de verschillen hun teveel waard.

NOTEN(1) 'Broederschap en eenheid' is een veel gebruikte propagandistische slogan uit de commu-nistische tijd en de naam van een door Tito ingestelde politieke en militaire onderscheiding.(2)Tito had aan de moslems in Bosnië-Herzegovina de status van nationaliteit toegekend ophetzelfde niveau als de Servische en de Kroatische nationaliteit en niet alleen die van etnisch-religieuze groep. (3) Om de uitvoer van vreemde valuta tegen te gaan werd Joegoslavischeburgers toegestaan officieel rekeningen in buitenlandse valuta aan te houden, waarop deren-te ook in diezelfde valuta werd uitgekeerd. De tegoeden konden ook ieder ogenblik in die va-luta worden opgevraagd. De gedeponeerde valuta's zijn nu plotseling uit de banken ver-dwenen. Kwade tongen beweren dat zij gebruikt zijn of gereserveerd om op de internationalezwarte markt wapens te kopen. (4) Bosnië-Herzegovina is de enige republiek met een groteislamitische bevolking (naast de Servische provincie Kosovo). Historisch is dat in de hand ge-werkt doordat daar Bogumils woonden, een ketterse secte die, om onafhankelijk te blijvenvan de volkeren in de omgeving en gevrijwaard te blijven van onderdrukking, in grote aan-tallen tot de islam overging; het was toen in godsdienstig opzicht een zeer tolerante tijd. (5)De militaire dienst duurde vaak levenslang. Het waren boeren in legerdienst (vergelijkbaarmet de tegenwoordige kibboetsniks) die hielpen een bufferzone te vormen tussen het Otto-maanse en het Oostenrijkse Rijk. De Servische immigranten waren afkomstig uit gebieden diedoor de Ottomanen bezet waren. De Oostenrijkse keizerlijke autoriteiten installeerden hen inde grensgebieden en boden hun aanzienlijke privileges voor hun legerdienst. (6) De Oestasji's(letterlijk: opstandelingen) waren Kroatische fascisten die tegen de Joegoslavische staat voch-ten voor een onafhankelijk Kroatië. Onder bescherming van het Italiaanse en Duitse fascismewerd de Onafhankelijke Staat Kroatië opgericht met aan het hoofd een koning uit het huisSavoye, een zekere Aimone (die zo voorzichtig was er nooit heen te gaan). Voor hun vlag ge-bruikten de Oestasji's het historische nationalistische schaakbordsymbool, dat de huidigeKroatische regering weer gebruikt. De Serviërs interpreteren dat als een overname van deideologie van de Oestasji's.

De AS 99 29

ETNOCRATIE EN ANARCHONATIONALISME"Sloboda n Drakulic

Ofschoon een binnenlandse en dus per definitie burgeroorlog, kan het maar niet ophouden-de gewapende conflict in Kroatië en Bosnië-Herzegovina niet als een louter binnenlandseaangelegenheid worden afgedaan. Evenals de conflicten in Libanon en Palestina moeten wehet gewelddadige uiteenvallen van Joegoslavië ook vanuit internationaal perspectief bekij-ken.

In tegenstelling tot de meeste analystendie het hebben over balkanizering, bal-kanismen, enzovoort, beweer ik dat hettragische gebeuren in Joegoslavië eennormale zaak is in de abnormale Euro-pese geschiedenis van deze eeuw. Metandere woorden, de Joegoslaven (of ex-Joegoslaven als je wilt) zijn geen poli-tiek-antropologische buitenbeentjes,ook niet in vergelijking met de spreek-woordelijke 'normale' Westeuropeanen.Allereerst zijn etnische tegenstellingengeen Balkanspecialiteit. Ook het uitlo-pen van die tegenstellingen op een ge-wapende conflicten is niets uitzonder-lijks in de Europese geschiedenis, ookniet in de meest recente. Dit maakt ge-wapende conflicten natuurlijk niet min-der tragisch of minder onmenselijkmaar plaatst ze wel in een juist perspec-tief.Lees bijvoorbeeld hoe Schotland onderEngelse heerschappij kwam. Of dichter-bij in de tijd: de ellenlange verhalenover de wreedheden die gepaard gin-gen met de 'beschavende' veroveringvan India en Noord-Amerika door deBritten. En hun klassenstrijd thuis is

ook niet steeds geweest wat je je zouvoorstellen van een discussie tussentwee herenclubs. Om over hun ingrij-pen in de geschiedenis van Ierlandmaar te zwijgen.

Je zou kunnen tegenwerpen dat Groot-Brittannië als de grootste kolonialemacht aller tijden (in zijn 'gloriedagen')niet echt het voorbeeld is van een 'nor-maal' land. Maar neem een zo op hetoog onschuldig voorbeeld als Zweden:barbarisme in de Middeleeuwen ge-volgd door een geschiedenis van min ofmeer geslaagde veroveringsoorlogen enpogingen tot kolonisatie tot in CentraalAfrika toe. Waarbij we bijna zoudenvergeten dat de welvaart waardoor de-ze steunpilaar van vredesstreven in de-ze tijd nu zo bekend is, tenminste tendele is gebouwd op fundamenten die inde tijd van de tweede wereldoorlog zijngelegd met staalleveranties aan nazi-Duitsland.Enzovoorts. Waar we ook kijken zienwe volken en hun leiders druk bezigmet allerlei activiteiten waarvan er veelheel oneerzaam zijn.

* Slobodan Drakulic is als socioloog afgestudeerd aan de universiteit van Zagreb (Kroatië).Hij emigreerde enkele jaren geleden naar Canada vanwege de uitzichtloze toestand in hetvoormalige Joegoslavië. Het eerste gedeelte van dit artikel is de samenvatting van een lezing,gehouden in Toronto (Canada) in april van dit jaar. Het tweede gedeelte is ontleend aan eenartikel in het voorjaarsnummer 1992 van Germinal (Triëst), oorspronkelijk getiteld 'Ethnocra-cy, War and Anarchonationalism'. Vertaling en bewerking: Bas Moreel.

30 De AS 99

Burgeroorlogen komen in de Balkan-landen ook niet vaker voor dan het ge-val (geweest) is op het Iberisch Schier-eiland, op het Apennijnse Schiereiland,in het Duitse rijk, op de Britse eilandenof in Frankrijk. Hetzelfde geldt voorgodsdienst- en interetnische oorlogen:Spanje, Frankrijk, Italië, Duitsland,Groot-Brittannië, Bohemen.Veroveringen hebben de Balkanvolken,met uitzondering van de Turken, nietop hun conto staan: dat ging hun ver-mogen te boven. De meeste zijn juistdoor andere veroverd geweest: doorHongarije, Oostenrijk, Turkije, Venetië.Niet dat ze het niet geprobeerd hebben,integendeel: de meeste Balkanstatenwaren maar al te bereid op veroverings-tocht te gaan zodra zij zelf bevrijd wa-ren. Dat gebeurde met name in detweede helft van de negentiende eeuwen kwam tot uitbarsting met de Balkan-oorlogen van 1912 en 1913 en geduren-de de eerste wereldoorlog. Joegoslaviëis zelf een oorlogskind en resultaat vande positie waarin overwinnaars enoverwonnenen zich in 1918 bevonden.Elders in Europa was het niet anders:ook Finland, Polen, de Baltische Staten,Tsjechoslowakije, Oostenrijk en Honga-rije zijn oorlogskinderen uit die tijd.Het bijzondere van Joegoslavië is gele-gen in zijn ongewoon heterogene bevol-kings- en godsdienstige samenstelling.Op zichzelf verklaart die heterogeniteitde nu uitgebroken oorlog echter niet.

De EG heeft een grote rol gespeeld inhet uitbreken van de oorlog, eerst inSlovenië en vervolgens in Kroatië. Eersthield zij onwrikbaar vast aan de on-schendbaarheid van de Joegoslavischeeenheid (juni 1991) om ongeveer tweeweken later hetzelfde te doen voor hetgrondgebied van Slovenië en Kroatië.

Zo ging het veel bekritiseerde Joegosla-vische leger aan de slag op grond vande eerste stellingname van de EG envervolgens de Sloveense en Kroatischestrijdkrachten op grond van de tweede.De EG politiek was in dit geval meerdan een 'vergissing' of een 'verkeerdeinschatting'. Naar mijn mening bevor-derde de EG het uitbreken van de oor-log door eerst de ene, dan de andere enenige tijd praktisch beide partijen in hetconflict te steunen. De oorzaak van dechaos die daarvan zowel nationaal alsinternationaal het gevolg was, kan nu alworden aangewezen: de snel verande-rende machtsverhoudingen in de we-reld, ook in het Westen, waar het ver-enigde Duitsland opkomt als politiekehoofdrolspeler in Europa met de VSverdrongen naar de positie van toe-zichthouder - in het beste geval. Met hetdoordrijven van de erkenning van Slo-venië en Kroatië demonstreerde Duits-land zijn aspiraties weer een wereld-macht te worden.

Tot nu toe hebben alle betrokken partij-en de oorlog verloren: de nationalisti-sche Kroaten beloofden een GroterKroatië (tot de Drina en Zemun) en zit-ten nu met een in stukken gehakte ver-zameling gebieden, het geheel geredu-ceerd tot tweederde van wat het voorhet uitbreken van de vijandelijkhedenwas; de Serviërs in Kroatië kwamen inopstand tegen de Kroatische staat uitvrees voor vervolgingen zoals tijdensde tweede wereldoorlog: een derde vande oorspronkelijke bevolking verblijftnu als vluchteling in Bosnië-Herzegovi-na, Servië en elders; de Servische natio-nalisten wilden een staat hebben die al-le in Joegoslavië wonende Serviërs zouomvatten - wat we nu zien is dat deServiërs uit ex-Joegoslavië in verschil-

De AS 99 31

lende Servische staten en quasi-statenwonen met het vooruitzicht nog een he-le tijd zo verdeeld en onder bescher-ming van de Verenigde Naties te moe-ten leven; Duitsland slaagde erin na zijnhereniging oude achterdocht te doenherleven en er een paar 'bevriende' sta-ten bij te krijgen die het naar de ogenkijken en geld verwachten van hun be-schermer.

De burgeroorlog hielp een groot deelvan de oppositie tegen de regimes inKroatië en Servië uit te schakelen. Maartegelijkertijd riep zij nieuwe oppositiesin het leven, misschien niet zo talrijkmaar in ieder geval meer anti-etnocra-tisch, allemaal uit verzet tegen de zinlo-ze oorlog. Een groot deel van die oppo-sitie bevindt zich nu in het buitenland,waar veel mensen heen gevlucht zijn,tienduizenden en meer, en helemaalspontaan: ze wilden geen dienst doenin een van de twee oorlogsmachines.Maar een gedeelte van de oppositie is inhet land gebleven en schijnt daar ook tezullen blijven.Je zou denken dat je de anarchistendaar zult vinden, vechtend tegen deoorlog en tegen het aan alle kanten veldwinnende militarisme. Sommigen doendat inderdaad. Maar anderen schijnenzich het hoofd te breken over de vraaghoe anarchist te zijn terwijl je vecht te-gen de staat 'van de anderen'. Sommi-gen dagdromen over belachelijke, doorde staat (de Kroatische staat in dit ge-val) erkende antimilitaristische milities.Anderen hebben een arbeidsverdelingingevoerd tussen hun twee ogen: methet ene kijken zij naar de 'vijand' (de et-nische vijand, natuurlijk), en dat isscherp als de ogen van een adelaar; hetandere is voor eigen etnisch gebruik endus selectief blind. an zo'n 'kameraad'

had op een vraag hoe het in Servië metmilitarisme en dienstweigering stondinformatieproblemen - hij beweerde dater in Joegoslavië geen militarisme voor-komt en dat er in Belgrado geen gege-vens over dienstweigeraars en deser-teurs bestaan. Ik, die aan de anderekant van de oceaan woon en Belgraadsepublikaties lees, heb daar gegevensover uit het Belgraadse weekblad Vre-me.

Tenminste twee Kroatische anarchistenverklaarden zich bereid 'hun huis' ofhun buurt te verdedigen, desnoods methet geweer in de hand. Eén heeft dienstgenomen bij de Kroatische NationaleGarde of iets dergelijks, en dat terwijlduizenden gewoon democratisch inge-stelde jongeren de grens over gingennaar de Europese Gemeenschap of el-ders. Ik hoorde van een Joegoslavischedienstweigeraar op Cyprus. Die is na-tuurlijk met zo'n toeristenreis meege-gaan en daar gebleven. Dat soort jon-gens heeft kans een eind aan de oorlogte maken. Anarchisten die aan de oor-log meedoen lopen de kans anderen tedoden en zelf gedood te worden maarbrengen niet de vrede dichterbij. Zijvoeren oorlog in dienst van de etnocra-ten die meestal ex-bureaucraten zijnvan het oude regiem.Ik heb in Italiaanse anarchistische pu-blikaties heel wat zelfverdedigende ar-tikelen en interviews gelezen van ex-Joegoslavische anarchisten. De meestenwerden steeds etno-tribalistischer enchauvinistischer naarmate de oorlogvoortduurde. Voor mij was de bood-schap duidelijk: oorlog maakt sociaal enindividueel bewustzijn wreed en domen maakt van alle vraagstukken ééngroot bloedig vraagstuk van leven endood.

32 De AS 99

DE RATIO VAN DE REGIO'S"Colin Ward

De weinige Europese kinderen die de gelegenheid krijgen de geschiedenis van Europa envan hun eigen land te bestuderen leren dat er de afgelopen eeuw twee grote gebeurtenissenhebben plaatsgevonden: De eenwording van Duitsland, een succes behaald door Bismarcken keizer Wilhelm I en de eenwording van Italië, bewerkstelligd door Cavour, Mazzini,Garibaldi en Vittorio EmanualeDe hele wereld, wat in die tijd betekende: de Europese wereld, heette deze triomf welkom.Duitsland en Italië hadden al die kleine prinsdommen, republieken, stadstaatjes en pauselij-ke provincies achter zich gelaten en waren een nationale staat en een rijk van veroveraarsgeworden. Ze waren net zo'n staat als Frankrijk geworden. De kleine plaatselijke despotenwaren daar uiteindelijk met geweld verenigd, eerst door Lodewijk XIV met zijn majesteite-lijke leus 'De staat dat ben fic' en daarna door Napoleon, erfgenaam van de Grote Revolutie.Op overeenkomstige wijze bouwde Stalin in de 20e eeuw de bureaucratische machinerie opom de staat werkelijkheid te maken en zeker te stellen.

Duitsland en Italië waren een staat ge-worden net als Engeland waarvan dekoningen (en de enige republikeinseheerser Oliver Cromwell) met succes deWelsh, de Schotten en de Ieren haddenonderworpen en deze politiek voortzet-ten door de rest van de wereld buitenEuropa te overheersen. Hetzelfde ge-beurde aan het andere eind van Euro-pa. Iwan IV, die met recht 'De Ver-schrikkelijke' werd genoemd, verover-de Centraal Azië tot aan de Stille Oce-aan en Peter I, die bekend is als 'DeGrote', nam de Baltische landen, hetgrootste deel van Polen en de westelijkeOekraïne in bezit met behulp van detechnieken die hij in Frankrijk en GrootBrittannië had geleerd.In heel Europa meenden vooruitstre-vende mensen dat het feit dat Duitslanden Italië toegetreden waren tot de he-renclub van nationale en imperialisti-sche grootmachten moest worden toe-

gejuicht. Het uiteindelijke resultaat indeze eeuw waren verschrikkelijke ver-overingsoorlogen, het verwoestendeverlies van de levens van jonge mannenuit de Europese dorpen in de twee we-reldoorlogen en de opkomst van popu-listische demagogen als Hitler en Mus-solini en tot op de dag van vandaag vanhun imitators die stellen 'De staat datben ik'.Vervolgens had ieder land een stroompolitici van iedere overtuiging die pleit-ten voor de eenheid van Europa, vanuitelk mogelijk gezichtspunt: economisch,sociaal, bestuurlijk en natuurlijk poli-tiek.Het is overbodig te vermelden dat, dooral die pogingen tot eenwording diedoor politici gestimuleerd worden, weeen menigte ambtenaren in Brussel ge-kregen hebben die besluiten uitvaardi-gen over welke soort groentezaden enwelke bestanddelen van beef-burgers of

* Tekst van een lezing, gehouden op 19 april 1991 te Bologna (Italië). Oorspronkelijk in verta-ling verschenen in Volontd 2-3/91 onder de titel 'La ragione delle regioni'. Een Engelstaligeversie werd afgedrukt in Freedom nr. 14 en nr. 15 (1992). De vertaling is van Jaap van derLaan.

De AS 99 33

ijs verkocht mogen worden in de win-kels van de lidstaten. De kranten be-richten ons opgewekt over al deze tri-viale zaken. De pers geeft veel minderaandacht aan een andere onderstroomvan de pan-Europese opinie. Een opiniedie voortkomt uit de in Straatsburg ver-woorde meningen van mensen van elkepolitieke snit en die het bestaan van eenregionaal Europa eist. Een opinie diehet waagt te beweren dat de nationalestaat een verschijnsel is uit de 16e tot19e eeuw dat geen enkele nuttige toe-komst meer heeft in de 21e eeuw. In detoekomst zal de bestuurlijke geschiede-nis van een gefedereerd Europa, dat zijproberen te laten ontstaan, een verbin-tenis zijn tussen laten we zeggen, Cala-brië, Wales, Andalusië, Aquitanië, Gali-cië of Saksen, veeleer als regionalegebieden dan als naties, die hun regio-nale identiteit op economisch en cultu-reel gebied zoeken, een identiteit dieverloren was gegaan door hun inlijvingin nationale staten met een elders gele-gen zwaartepunt.

PROUDHONIn de grote stroom van nationalisme inde 19e eeuw waren er een handvol pro-fetische stemmen met een afwijkendemening die aandrongen op een anderestijl van federalisme. Het is op zijnminst interessant te weten dat degenenvan wie de namen nog een bekendeklank hebben de drie bekendste anar-chistische denkers uit die eeuw zijn, na-melijk Pierre-Joseph Proudhon, MichaelBakoenin en Peter Kropotkin. De huidi-ge ontwikkeling van politiek links in de20e eeuw heeft hun nalatenschap alsirrelevant terzijde geschoven. Des te er-ger voor links omdat hiermee de wegvrijgemaakt is voor politiek rechts, datin staat geweest is zijn eigen agenda

voor federalisme en regionalisme op testellen. Laten we eens luisteren naar de-ze anarchistische voorlopers.Allereerst Proudhon die twee van zijndikke boeken wijdde aan het begrip fe-deratie in tegenstelling tot de nationalestaat. Het betreft La Fédération et l'Unitéen Italie uit 1862 en in het volgende jaarzijn boek Du Principe Fédératif.Proudhon was staatsburger van eenverenigde gecentraliseerde nationalestaat, met als gevolg dat hij zich ge-dwongen zag naar België te vluchten.Hij vreesde de vereniging van Italië omverschillende redenen op verscheideneniveaus. In zijn boek De la Justice uit1858 stelde hij dat de schepping van hetGermaanse Rijk alleen maar ellendezou brengen voor de Duitsers en voorde rest van Europa en dit argumenttrok hij door naar de Italiaanse politiek.Het laagste niveau was de geschiedenis,waarop natuurlijke factoren als geolo-gie en klimaat plaatselijke gewoontesen opvattingen had gevormd. "Italië",zo stelde hij, "is federalistisch door desamenstelling van haar grondgebied,door de diversiteit van haar inwoners,door haar geestesaard, door haar zeden,door haar geschiedenis. Zij is federalis-tisch in haar hele wezen en ze is datsinds alle eeuwigheid geweest. Dooreen federatie wordt zij vele malen vrijerdan door haar onafhankelijke staten tegeven." Ik hoef hier niet de overdrijvingin Proudhon's taalgebruik te verdedi-gen maar hij had nog enkele andere be-zwaren. Hij zag in hoe Cavour en Na-poleon III overeen gekomen warenItalië om te vormen in een federatie vanstaten, maar hij zag ook in dat de vor-sten van Savoye niet met minder genoe-gen zouden nemen dan met een gecen-traliseerde constitutionele monarchie.Daarnaast had hij een diep wantrou-

34 De AS 99

wen in het liberale anti-clericalisme vanMazzini, niet omdat hij gesteld was ophet pausdom, maar omdat hij inzag datde slogan 'God en volk' van Mazzinigebruikt kon worden door iedere de-magoog die greep zou krijgen op hetgecentraliseerde staatsapparaat. Hijstelde dat het bestaan van dit bestuurlij-ke apparaat een absolute bedreigingvormde voor de persoonlijke en plaat-selijke vrijheid.Proudhon was vrijwel de enige van de19e eeuwse politieke theoretici die in-zag dat: 'Vandaag is het liberaal ondereen liberale regering, morgen wordt hetde machtige machine van een heers-zuchtige despoot. Het vormt een voort-durende verleiding voor de uitvoeren-de macht en een voortdurende bedrei-ging van de vrijheden van het volk.Geen enkel recht, of het nu een indivi-dueel of een collectief recht is, kan ze-ker gesteld worden voor de toekomst.Centralisatie kan derhalve de ontwape-ning van een natie ten voordele van zijnregering genoemd worden."Alles wat we nu weten over de 20eeeuwse geschiedenis van Europa, Azië,Latijns Amerika en Afrika ondersteuntdeze opvatting. Ook de Noordameri-kaanse federatieve opzet, die zo liefde-vol door Thomas Jefferson bedacht is,garandeert geenszins dat deze bedrei-ging wordt weggenomen. EdwardHyams, een van de Engelse biografenvan Proudhon, geeft als commentaar:"Het is sinds de tweede wereldoorlogduidelijk dat presidenten van de Ver-enigde Staten van het federale bestuurs-apparaat gebruik kunnen maken en datook doen op een manier die een aan-fluiting maakt van de democratie.'Proudhon' s Canadese vertaler formu-leert diens conclusie als volgt: "Vraagnaar de mening van de mensen in een

massa en ze geven stomme, willige engewelddadige antwoorden; vraag naarhun mening als lid van een bepaaldegroep, gekenmerkt door echte solidari-teit en een eigen karakter, en ze gevenverantwoordelijke en wijze antwoor-den. Stel ze bloot aan de politieke 'taal'van de massademocratie, die 'het volk'voorstelt als een onverdeelde eenheiden minderheden als verraders, en zebrengen een tirannie voort; stel ze blootaan de politieke taal van het federalis-me, waarin de mensen een samenstelvan onderscheiden echte associatiesvormen, en zij zullen tirannie tot heteind weerstaan."Deze waarneming toont een diepgaandbegrip van de psychologie van de poli-tiek. Proudhon borduurt voort op deontwikkeling van de Zwitserse confe-deratie. Europa kent nog andere voor-beelden op een aantal deelgebieden.Nederland staat bekend om zijn mildstrafrechterlijk systeem. De officiëleverklaring hiervan is de vervangingvan de Code Napoleon in 1886 door een"echt Nederlands strafrechtsysteem" datis gebaseerd op culturele tradities als"de welbekende Nederlandse 'toleran-tie' en de neiging afwijkende minderhe-den te accepteren." Ik citeer hier de Ne-derlandse criminoloog Willem de Haandie als uitleg geeft dat de Nederlandsemaatschappij "traditioneel veeleer geba-seerd was op religieuze, politieke enideologische stromingen dan op klasse-verschillen. De belangrijke confessione-le groepen schiepen op ieder gebiedvan het openbare leven hun eigen so-ciale instellingen. Dit proces is er ver-antwoordelijk voor dat de heersende,pragmatische tolerante opstelling eenabsolute sociale noodzaak werd."Met andere woorden, het is diversiteiten niet eenheid waardoor de soort

De AS 99 35

maatschappij gecreëerd wordt waarinwij het aangenaamst kunnen leven. Demoderne Nederlandse visie heeft zijnwortels in de diversiteit van de middel-eeuwse stadstaten van Holland en Zee-land. Dit verklaart, evenals Proudhon'sregionalisme, dat de wenselijke to&komst voor Europa ligt in het aanpas-sen aan en plooien van de locale ver-schillen.Proudhon hoorde al in de jaren zestigvan de 19e eeuw spreken over een Eu-ropese confederatie of een VerenigdeStaten van Europa. Zijn commentaarhierop was: "Hieronder schijnt menniets anders te verstaan dan een allian-tie van alle staten, grote en kleinere, dieop het moment in Europa bestaan, gere-geerd door een permanent congres.Daarbij wordt aangenomen dat elkestaat de regeringsvorm zal behoudendie haar het beste uitkomt. Maar omdatiedere staat een stem krijgt in het con-gres naar gelang haar bevolking en ter-ritorium, zullen de kleinere staten indeze zogenaamde confederatie al snelbij de grotere worden ingelijfd."

BAKOENINDe tweede van mijn 19e eeuwse leids-mannen, Michael Bakoenin, vraagt on-ze aandacht om een aantal verschillen-de redenen. Hij was bijna de enigeonder de politieke denkers uit die eeuwdie voorzag hoe afschuwelijk de mo-derne 20e eeuwse nationale staten in deeerste en tweede Wereldoorlog zoudenbotsen. Hij voorspelde ook de noodlot-tige centraliserende rol van het marxis-me in het Russische Rijk. In 1867 balan-ceerden Pruisen en Frankrijk op derand van een oorlog over de kwestiewelk rijk de controle zou hebben overLuxemburg en dit feit 'dreigde' doorhet bestaande netwerk van belangen en

allianties "heel Europa mee te sleuren."Een Liga voor Vrede en Vrijheid hieldhaar congres in Geneve, met steun vanprominenten uit verschillende landenzoals Giuseppe Garibaldi, Victor Hugoen John Stuart Mill. Bakoenin nam degelegenheid te baat dit gehoor toe tespreken en hij publiceerde zijn opvat-tingen onder de titel Federalisme, Socia-lisme et Anti-Théologisme. Dit documentnoemde dertien punten waarover, vol-gens Bakoenin, het congres geen una-nieme mening had.De eerste van deze punten was: "Ten-einde de overwinning van vrijheid,rechtvaardigheid en vrede in de inter-nationale verhoudingen van Europa tebereiken en een burgeroorlog tussen deverschillende volken die de Europesefamilie vormen onmogelijk te maken,ligt slechts één weg open: Het vormenvan de Verenigde Staten van Europa."Het tweede punt was dat dit doel in-hield dat de staten door regionale ge-westen vervangen zouden moeten wor-den, met als reden "Dat de vorming vandeze Staten van Europa nooit tot standkan komen uitgaande van de staten zo-als die nu bestaan, gezien de monsterlij-ke machtsongelijkheid die tussen henbestaat." Zijn vierde punt stelde: "Zelfsals het zich een republiek zou noemenzou een gecentraliseerde, bureaucrati-sche en daarom ook militaristische staateen serieus en oprecht lid worden vaneen internationale federatie. Juist doorzijn karakter, dat altijd een impliciete ofexpliciete ontkenning van de binnen-landse vrijheid inhoudt, zou dit nood-zakelijkerwijs een permanente oorlogs-verklaring en een bedreiging voor hetbestaan van buurlanden betekenen."Als consequentie eiste hij in zijn vijfdepunt "dat al degenen die de Liga steun-den al hun energie zouden wijden aan

36De AS 99

de hervorming van hun eigen land ten-einde de oude ordening die geheel ge-baseerd is op geweld en het gezagsprin-cipe te vervangen door een nieuweordening die alleen gebaseerd is op debelangen, noden en meningen van debevolking en die geen ander principekent dan dat van de vrije federatie vanindividuen in communes, van commu-nes in provincies, van provincies in na-ties en van deze laatsten in de Verenig-de Staten, eerst die van Europa endaarna van de hele wereld."Zijn visie nam zo steeds grotere dimen-sies aan, maar Bakoenin was wel zovoorzichtig afscheiding te accepteren.Zijn achtste punt stelde: "Ook al heefteen regionaal gewest deel uitgemaaktvan een staat, zelfs als dat op vrijwilligebasis was, het spreekt geenszins vanzelfdat dit gewest de verplichting heeft ervoor altijd aan verbonden te blijven.Een eeuwige verplichting is onaccepta-bel voor menselijke rechtvaardigheid.Het recht van vrije vereniging en vanevenzo vrije afscheiding is de eerste enbelangrijkste van alle politieke rechten;zonder deze rechten zou een confedera-tie niets anders zijn dan een vermomdecentralisatie."Bakoenin verwijst vol bewonderingnaar de Zwitserse confederatie die zoalshij stelt "zo succesvol een federatie inpraktijk brengt" en ook Proudhon namexpliciet het Zwitserse model waarin degemeente als eenheid van sociale orga-nisatie de belangrijkste macht heeft. Degemeenten zijn verbonden in het cantondat een puur administratieve federaleraad heeft. Beiden herinnerden achteraan de gebeurtenissen van 1848 toen de'Sonderbund' van cantons die zich wil-den afscheiden met geweld er toe werdgedwongen de nieuwe constitutie vande meerderheid te accepteren. De verta-

ler van Proudhon, Richard Vernon,merkt op dat in het postuum versche-nen werk De la Capacité Politique desClasses Ouvrières hij de mening vanBakoenin deelt door de omverwerpingvan het federalisme door het eenheids-principe te veroordelen en "explicietstelt dat in elke federatie het recht vanafscheiding moet bestaan."

KROPOTKINZwitserland was, juist door zijn regio-nalistische grondwet het toevluchts-oord voor talloze politieke vluchtelin-gen uit Duitsland, evenzeer voorduizenden Italianen die het slachtofferwaren geworden van het OostenrijkseRijk en voor generaties Russen, zoalsHerzen die in Genève en Bakoenin diein Bern stierf. Een Russisch anarchistdie zelfs uit Zwitserland werd uitgewe-zen was Peter Kropotkin. Het was ech-ter Kropotkin die het 19e eeuwse fede-ralisme verbond met 20e eeuwse regio-nale geografie en met de rechten voorregio's.Hij bracht zijn jeugd door als officiervan het leger met geologische expedi-ties in de oostelijkste provincies van hetRussische Rijk. Zijn autobiografie staatvol van de woede die hij voelde bij hetzien van hoe elke verbetering in delevensomstandigheden, zelfs van dieverbeteringen die centraal waren uitge-dacht, door het centrale bestuur uit dehoofdstad werden vernietigd, door on-bekendheid met de plaatselijke omstan-digheden, door incompetentie, door dealgemene corruptie onder de ambtena-ren en door de vernietiging van deoude communale instellingen die demensen in staat hadden kunnen stellenhun eigen leven te veranderen. De rij-ken werden rijker, de armen armer enhet bestuurlijke apparaat werd verstikt

De AS 99 37

door verveling en fiessetrekkerij. Verge-lijkbare geschriften bestaan in ieder rijkof nationale staat: het Britse Rijk, hetOostenrijks-Hongaarse Rijk, en dezelf-de condusies kan je lezen in de ge-schriften van Carlo Levi of Danilo Dolci.

In 1872 bezocht Kropotkin voor heteerst West-Europa en raakte in Zwitser-land onder de invloed van de atmosfeervan een democratie, ook al betrof heteen bourgeois democratie. Hij verbleefin de Jura bij de horlogemakers. Zijnbiograaf Martin Miller zet uiteen hoedit het keerpunt in zijn leven was. "Deontmoetingen en gesprekken vanKropotkin met de arbeiders in hunwerkplaatsen toonden hem de spontanevrijheid zonder autoriteit of opdrachtenvan bovenaf, waar hij over had ge-droomd. De horlogemakers van de Juramaakten doordat ze op zichzelf stondenen in hun eigen onderhoud voorzageneen diepe indruk op Kropotkin als eenvoorbeeld dat de maatschappij zoukunnen hervormen indien een dergelij-ke gemeenschap zich op een groteschaal zou kunnen ontwikkelen. Hijtwijfelde er niet aan dat deze gemeen-schap zou functioneren omdat het geenkwestie was van het opleggen van eenkunstmatig 'systeem' zoals Muravievhet in Siberië had geprobeerd maar vee-leer van het toelaten van de natuurlijkeactiviteit van de arbeiders om naar huneigen belang te handelen."Het was inderdaad het keerpunt in zijnleven. De rest van zijn leven heeft hij inzekere zin gewijd aan het verzamelenvan de bewijsstukken voor het anar-chisme, voor het federalisme en het re-gionalisme.Het is zeker niet zo dat hij alleen eenwetenschappelijke geschiedkundige be-nadering ontwikkelde. Om dit aan te

tonen verwijs ik alleen naar de studiedie Camillo Berneri in 1922 publiceer-de over Un Federalista Russo, PietroKropotkine Berneri citeert de 'Brief aande Arbeiders van West-Europa' dieKropotkin in juni 1920 overhandigdeaan Margaret Bondfield, een politicavan de Britse Labour partij. Hierinschreef hij: "Het keizerlijke Rusland isdood en zal nooit herleven. De toe-komst van de verschillende provinciesdie het Rijk vormden richt zich op devorming van een grote federatie. De na-tuurlijke territoria van de verschillendedelen van deze federatie onderscheidenzich geenszins van die die we kennenuit de geschiedenis, de etnografie en heteconomische leven van Rusland. Allepogingen de delen die het RussischeRijk vormen zoals Finland, de Baltischeprovincies, de Oekraïne, Georgië,Armenië, Siberië en anderen samen tebrengen onder een centraal gezag zijnmet zekerheid tot falen gedoemd. Detoekomst van datgene wat het Russi-sche Rijk vormde is gericht op een fede-ratie van onafhankelijke eenheden."

EUROPA VAN DE REGIO'SVandaag de dag kunnen wij het belangvan deze mening inzien, ook al is heteen mening die zeventig jaar als volle-dig irrelevant ter zijde is geschoven. Alsballing in West-Europa had Kropotkinvoortdurend contact met tal van pio-niers met theorieën over regionale orga-nisatie. De relatie tussen regionalismeen anarchisme is op knappe, zelfs uit-bundige, wijze geschetst in het boekCities of Tomorrow (1988) door PeterHall, de geograaf die directeur is vanhet Institute of Urban en RegionalDevelopment in Berkeley, Californië.Hij noemt de geograaf Elisée Reclus,een anarchist net als Kropotkin, die

38 De AS 99

pleit voor kleinschalige menselijke ge-meenschappen gebaseerd op hun regio-nale ecologie. Hij noemt Paul Vidal dela Blache, een andere grondlegger vande Franse geografie, die betoogt dat"het regionale gewest meer is dan eenlandmeetkundig object, het moet de ba-sis verschaffen voor de volledige recon-structie van het sociale en politieke le-ven." De regio en niet de staat, was voorVidal, zoals professor Hall verklaart,"de drijvende kracht van de menselijkeontwikkeling; de bijna sensuele wissel-werking tussen mannen en vrouwen enhun omgeving vormde de ondergrondvan een vrijheid die te bevatten was ende oorsprong van de culturele ontwik-keling, die beide aangevallen en aange-tast zijn door de gecentraliseerde natie-staat en door de grootschalige industrie."Tenslotte noem ik de buitengewoneSchotse bioloog Patrick Geddes die aldeze regionale ideeën, geografisch, soci-aal, historisch, politiek of economischprobeerde te vatten in een denksysteemvan redenen voor regionalisering. Demeesten van ons zullen hiermee bekendzijn door het werk van zijn leerlingLewis Mumford. Professor Hall betoogtdat "veel, maar geenszins alle, vroegeideeën van de moderne planologie af-komstig waren uit de anarchistische be-weging die haar hoogtepunt had in delaatste decennia van de 19e en de eerstevan de 20e eeuw. De ideeën van dezeanarchistische pioniers betroffen nieteen andere vorm maar een totaal ande-re samenleving, die niet kapitalistischof bureaucratisch-socialistisch was; eensamenleving gebaseerd op vrijwilligesamenwerking tussen mannen en vrou-wen, levend en werkend in kleine zelf-besturende gemeenschappen." In dezelaatste jaren van de 20e eeuw deel ik ditgezichtspunt.

Die 19e eeuwse anarchistische denkerswaren inderdaad hun tijd een eeuwvoor, vergeleken met hun tijdgenoten,door de Europese volken te waarschu-wen voor de consequenties van het af-wijzen van een regionalistische en fede-ralistische benadering. De heersers vande nationale Europese staten hebbenhun politieke beleid over degenen dieallerlei rampzalige ervaringen in de 20eeeuw hebben overleefd, gericht op ver-schillende supra-nationale opties. Decruciale keus echter, die ze moeten ma-ken is of ze een Europa van statenscheppen of een Europa van de regio's.Honderddertig jaar geleden brachtProudhon dit punt al in verband methet idee van een Europees machtseven-wicht, het doel van politici en politieketheoretici. Hij meende dat dit "onmoge-lijk te realiseren zou zijn met groot-machten die een op eenheid gerichteconstitutie hadden." In La Fédération etl'Unité en Italie had hij al gesteld dat "deeerste stap naar de hervorming van hetEuropese volkenrecht, het herstel vande confederaties van Italië, Grieken-land, de Nederlanden, Scandinavië ende Donaulanden was, als voorspel opde decentralisatie van de grote staten endaarmee van algehele ontwapening."En in Dtt Principe Fédératif schreef hij:"Onder de Franse democraten wordtveel gesproken over een Europese con-federatie, of een Verenigde Staten vanEuropa. Hieronder schijnen zij alleeneen alliantie van alle grote en kleinehuidige Europese staten te verstaan, ge-regeerd door een permanent congres."Hij stelde dat een dergelijke federatie,df een valstrik zou zijn df geen beteke-nis zou hebben. De voor de hand lig-gende reden hiervoor was dat de grotestaten de kleinere zouden domineren.Een eeuw later publiceerde de econoom

De AS 99 39

Leopold Kohr (Oostenrijker van ge-boorte, Brits van nationaliteit en Welshdoor eigen keuze) die zich ook anar-chist noemt, zijn boek The Breakdown ofNations waarin hij de kwaliteiten vankleinschalige gemeenschappen roemten waarin ook hij stelt dat de Europeseproblemen voortkomen uit het bestaanvan de nationale staat. Ook hij spreektvol lof over de Zwitserse confederatieen beweert, aan de hand van kaarten,dat "het Europese probleem - net als datvan iedere federatie - een probleem isvan deling en niet van eenheid."

Om recht te doen aan de pleitbezorgersvan een verenigd Europa moet gesteldworden dat zij een 'ondergeschikt-heids'theorie ontwikkeld hebben. Deargumentatie hiervoor is dat regerings-beslissingen niet genomen moeten wor-den door de supra-nationale instellin-gen van de Europese Gemeenschapmaar bij voorkeur door regionale ofplaatselijke overheden; dit laatste eer-der dan door nationale regeringen. Dituitgangspunt is door de Raad van Eu-ropa aangenomen met het verzoek aannationale regeringen het Charter voorPlaatselijk Zelfbeheer over te nemen,"om formeel het principe te erkennendat regeringsfuncties uitgevoerd zou-den moeten worden op het laagst mo-gelijke niveau en alleen met algemeneinstemming aan een hogere bestuurs-laag mogen worden overgedragen." Ditprincipe is een buitengewoon eerbewijsaan Proudhon, Bakoenin en Kropotkinen aan de meningen die zij als enigenverwoord hebben (afgezien van enkeleboeiende Spaanse denkers als Pi y Mar-gall en Joaquin Costa) maar het is na-tuurlift< een van de eerste aspecten vande pan-Europese ideologie die nationa-le regeringen zullen negeren.

Vanzelfsprekend zijn er verschillen tus-sen lidstaten in dit opzicht. Vele staten,bijvoorbeeld Duitsland, Italië, Spanje enzelfs Frankrijk hebben het regerings-apparaat veel sterker gedecentraliseerddan vijftig jaar geleden. Hetzelfde kanwellicht spoedig gezegd worden overde Sowjet-Unie. Deze decentralisatie isdan wel niet zo snel voortgeschredenals wij gewild zouden hebben en ik zaldirect toegeven dat de oprichters vande Europese Gemeenschap hun oor-spronkelijke doel bereikt hebben, name-lijk een eind te maken aan de oude na-tionale tegenstellingen, en dat toe-komstige oorlogen in Europa daardoorondenkbaar zijn geworden. Maar wezijn nog ver verwijderd van een Europavan de regio's.Ik woon in de, op dit moment, meestgecentraliseerde staat van West-Euro-pa. De macht van de centrale regeringis er de laatste tien jaar onmetelijk toe-genomen en niet afgenomen. Een aantalvan u zal zich de retorische uitlatingenvan de toenmalige Britse minister-presi-dent in 1988 wel herinneren: "Wij heb-ben de grenzen van de staat in Enge-land niet met succes teruggebracht omze op een Europees niveau weer opge-legd te krijgen, met een Europese su-per-staat die uit Brussel weer opnieuwde macht uitoefent."Dit is een misleidende voorstelling vanzaken en heeft niets met de realiteit temaken. Je hoeft geen supporter van deEuropese Commissie te zijn om dit in tezien. Het illustreert echter hoe moeilijksommigen van ons de waarheid inzienvan het commentaar van Proudhon:"Europa zou zelfs te groot kunnen zijnom een enkele confederatie te vormen;er zou op zijn hoogst een confederatievan confederaties gevormd kunnenworden."

40 De AS 99

De anarchistische waarschuwing is nujuist dat het obstakel voor een Europavan de regio's de natie-staat is. Als wijenige invloed hebben op het politiekedenken in de komende eeuw dan zou-den we de redenen om regionaal tedenken moeten bevorderen. "Denk glo-baal, handel lokaal" is een van de nutti-ge leuzen van de internationale groene

beweging. De natie-staat heeft een kleindeel van de Europese geschiedenis inbeslag genomen. We moeten onszelf be-vrijden van nationale ideologieën omlokaal te handelen en regionaal te den-ken. Beide zullen ons in staat stellenburgers van de gehele wereld te wor-den en niet van naties of van supra-nationale superstaten.

LITERATUURPierre-Joseph Proudhon, Selected Writings, red. Stewart Edwards. Londen: Macmillan 1970 -Pierre-Joseph Proudhon, The Principle of Federation, vert. Richard Vernon. Toronto: UniversityPress 1979 - Edward Hyams, Pierre-Joseph Proudhon. Londen: John Murray 1979 - MichaelBakunin, Selected Writings, red. Arthur Lehning. Londen: Jonathan Cape 1973 - Willem deHaan, The Politics of Redress. Londen: Unwin Hyman 1990- Martin Miller, Kropotkin. Chicago:Univetsity of Chicago Press 1976 - Camillo Berneri, Peter Kropotkin: His Federalist Ideas. (1922)Londen: Freedom Press 1942 - Peter Hall, Cities of Tomorrow: An Intellectual History of UrbanPlanning and Design in the Twentieth Century. Oxford: Basil Blackwell 1988 - Leopold Kohr,The Breakdown of Nations. Londen: Routledge 1957 - Ernest Wistrich, After 1982: The UnitedStates of Europe. Londen: Routledge 1989 - Council of Europe, The impact of the Completion ofthe Interim( Market on Local and Regional Autonomy. Council of Europe Studies and Texts SeriesNo 12. 1990- Margaret Thatcher, Address to the College of Europe, Brugge 20 sept 1988.

REPRINT PIET KOOIJMANBinnenkort verschijnt weer een nieuwe uitgave in de Reprint-reeks van De AS. Het is eenherdruk van Heden, verleden en toekomst in zakformaat, een brochure die in 1935 werd uitge-bracht door de Alarmisten. Piet Kooijman zet daarin uiteen dat de arbeidersbewegingheeft afgedaan als revolutionaire factor. Door het groeiende produktievermogen (de tech-niek) kan de schaarste overwonnen worden en staan kapitalisten en arbeidersklasse nu sa-men tegenover niet-werkenden, de gedeklasseerden. Daarom is 'neem en eet' het gerecht-vaardigde parool van de nieuwe voorhoede der gedeklasseerden, aldus Kooijman. De re-print bevat verder twee bijlagen. De eerste is een herdruk van een tweedelig artikel datKooijman in datzelfde jaar publiceerde in het maandblad Bevrijding onder de titel De voor-uitzichten der arbeidersbeweging. De tweede bijlage is ene biografische schets van Piet Kooij-man (1891-1975) door Hans Ramaer.De brochure telt circa 48 pag. en kost - inclusief verzendkosten - f5, Bestelnurnmer: 007.Bestellen door overmaken/storten op postgiro 4460315 van De AS te Moerkapelle.

STUDIEDAG 'GEBROKEN WIT'Het Documentatiecentrum Vrij Socialisme organiseert op zaterdag 17 oktober aanstaandeeen studiedag over Gebroken Wit, een bundel verhalen over postmodernisme en anarchis-me dat door Wim de Lobel in De AS 98 besproken werd. De bijeenkomst wordt gehoudenin het Internationaal Instituut voor Sociale Geschiedenis, Cruquiusweg 31, Amsterdam(Oost) en begint om 11.30 uur.Voorafgaand aan een algemene discussie over grote en kleine anarchistische verhalen inde politiek vindt een kort debat plaats tussen Marli Huijer (een van de auteurs) en HansRamaer. Dagvoorzitter is Marius de Geus. Gebroken Wit is verkrijgbaar in de boekhandelof te bestellen bij Karl Kreuger, postbus 61523, Den Haag (070-3899664). De toegang is vrij.

De AS 99 41

NOGMAALS ANTISEMITISME (2)Als vrijdenker heeft Wim de Lobel bezwaren tegen 'het orthodoxe jodendom', zoveel werdduidelijk uit zijn artikel 'Antisemitisme: een tragisch misverstand' (de AS 97). Voorzover hijdoelt op de gevaren die kunnen kleven aan de idee 'het uitverkoren volk' te zijn, een idee datinderdaad door vele stromingen binnen het jodendom - en niet alleen door de orthodoxe! -wordt aangehangen, heeft hij daarbij het gelijk aan zijn kant. Intolerantie kan een gevaar zijnvan elke opvatting die voor de Enige Ware doorgaat, die van de vrijdenkerij, als een 'hogere'manier van denken, overigens niet uitgezonderd.De Lobel gaat evenwel vele stappen verder: hij gaat zelfs zo ver om de gehele wereldpolitiek'farizees' te noemen! Hij maakt daarbij mijns inziens een aantal principiële fouten. Allereerstgebruikt hij vooral (vroeg)christelijke bronnen, zoals het Mattheus-evangelie. De Lobel ver-geet dat deze bronnen uiterst subjectief zijn, zeker met betrekking tot het jodendom: er vondimmers een ideologische strijd tussen de joodse 'scholen' plaats en de christelijke was er daaréén van! De godsdiensthistoricus Marcel Simon stelt dan ook terecht "Het is bepaald onjuistde beschrijving in de Evangeliën als het authentieke beeld van de Farizeeër .' op te vatten".1De ruimte staat niet toe om alle misvattingen van De Lobel over het vroege christendom ver-sus het jodendom hier recht te zetten. In plaats daarvan wil ik wijzen op een prachtig boekjedat onlangs verscheen onder de titel Jodendom en vroeg christendom.' De ondertitel 'continuïteiten discontinuïteit' spreekt hier hopelijk voor zichzelf en ook de titels die een tweetal bijdra-gen aan deze bundel kregen, te weten Vroeg-christelijk jodendom en Christelijke schriftgeleerd-heid, zijn op zichzelf al argumenten tegen de eenzijdige visie van De Lobel. Al met alverzuimt De Lobel om de farizeeën te situeren binnen de joodse gemeenschap. Hun grote in-vloed werd immers vooral veroorzaakt doordat de concurrerende 'school' van de saduceeënmet de verwoesting van de tempel in jeruzalem in 70 na Chr. hun machtsbasis kwijt raakten.De sedertdien ontstane 'farizeese' hegemonie is dus bepaald geen logische ontwikkeling diein 'het jodendom' besloten zou liggen, zoals De Lobel, bijvoorbeeld met zijn onjuiste gelijk-schakeling van 'jodendom' en 'rabijnendom'', suggereert.Een derde niet onbelangrijk 'detail' dat in het artikel niet aan de orde komt, is het feit dat demacht van de farizeeën voor alles een religieuze was, geen 'wereldlijke'. Een ieder kon zichdaar in principe relatief eenvoudig aan onttrekken en dat gebeurde dan ook. Simon spreekt indit verband zelfs van een 'individualistische anarchisme', tegen de officiële farizeese normenin, dat zich onderhet joodse volk ontwikkelde.4De synagoge, de machtsbasis van de farizeeën, werd inderdaad de ruggegraat van het joden-doms dankzij welke institutie het jodendom zo'n twintig eeuwen van antisemitisme konoverleven. De disproportionele bijdrage die het jodendom in zijn algemeenheid aan cultuuren wetenschap heeft geleverd, mag ik hier hopelijk als bekend veronderstellen. Misschien isdie bijdrage op het terrein van de wetenschap zelfs nog wel te herleiden tot het rationalisme'dat de farizeese schriftgeleerden in de joodse cultuur benadrukten, zo niet inbrachten!Ook de behandeling van het fascisme versus het jodendom door De Lobel getuigt niet vanvoldoende prudentie. Ongetwijfeld bedoelt De Lobel iets anders, maar wat ik lees is dat denazi's om de verkeerde reden iets tegen de joden hadden. Het zou gaan om twee even plat-vloerse en materialistische culturen!?

Onzorgvuldig is mijns inziens eveneens de wijze waarop hij voortdurend andere lijnen trektom de categorie die hij bekritiseert. Zo blijkt in de passage over het fascisme de categorie 'ort-hodoxe joden' stilzwijgend verbreed tot alle joden. Een alinea verder wordt de bekritiseerdecategorie, even stilzwijgend, ingeperkt tot de "extreem-nationalistische krachten" in het huidi-ge Israel. De voor de hand liggende vraag of het hier (uitsluitend) gaat om religieuze groepe-ringen wordt niet gesteld, laat staan beantwoord. En waarom wijst hij zijn lezers bijvoorbeeldniet op het feit dat er ook religieuze organisaties actief zijn in de Israelische vredesbewegingVrede Nu?'De Lobel besluit zijn betoog met het vrijpleiten van een aantal figuren van allerlei beschuldi-gingen van 'antisemitisme'. Op zichzelf niet altijd ten onrechte, maar niet overtuigend. Alleenal door de beknoptheid van zijn argumentatie blijft het allemaal nogal aan de oppervlakkige42

De AS 99

kant. Des te merkwaardiger vond ik het daarom dat hij, in het geval van Constandse en Bol-land, een ieder die na een zorgvuldige afweging tot een andere conclusie over hun opvattin-gen zou komen, zonder meer tot de 'kritiekloze botterikken' rekent.Tot slot Proudhon. De Lobel blijkt zich, een jaar of wat geleden, geërgerd te hebben aan eenProudhon-citaat van mij met een antisemitische strekking en wel omdat het (mij) niet bekendzou zijn dat Proudhon dit soort uitspraken deed om de censuur te slim af te zijn... Nogal eenlafaard dus, denk ik dan, die Proudhon: joden bekritiseren als je in feite vooral anderen op dekorrel wilt nemen!? Een bron voor de bewering van De Lobel ontbreekt evenwel. Bovendiengaat het argument mijns inziens niet altijd - en dus vermoedelijk nooit - op in het geval vanProudhon. In zijn Carnets, die niet voor publicatie bedoeld waren - en waarin dus ook denoodzaak ontbrak om de censuur te omzeilen - staan nota bene aanzetten tot een oproep totpogroms op de joden. 8 Pijnlijk, maar helaas wel waar...Cees Bronsveld

NOTEN(1) M. Simon, De joodse sekten ten tijde van Jezus; Utrecht 1965, p. 32 - (2) T. Baarda e.a. (red.),Jodendom en vroeg christendom; Kampen 1991 - (3) Vanaf de 18e eeuw raakt het traditionelesysteem van de sociaal-religieuze controle door tussenkomst van de rabbijn in verval onderinvloed van twee ontwikkelingen. In de eerste plaats de Haskala, de joodse Verlichting, dietot gevolg had dat vele joden het getto verlieten en integreerden in hun niet-joodse omge-ving. In de tweede plaats ondermijnde het chassidisme, een krachtige, invloedrijke, in Polenontstane piëtistische beweging, het gezag van de rabbijnen. Zie bijvoorbeeld G. Keppel, Dewrake Gods: christelijk, joods en islamitisch fundamentalisme; Baarn 1992, p. 193 e.v. Zie ook noot4. - (4) Simon, op.cit., p. 17 - (5) Zie bijvoorbeeld M.A. Beek, Het jodendom; in: J. SpemaWeiland (red.), Antwoord, gestalten van geloof in de wereld van nu; Amsterdam 1975, pp. 72-74 -(6) Simon, op.cit., p. 39- (7) Zie bijvoorbeeld Lea Dasberg, inleiding in: Amos Oz, Hier en daarin Israel; Utrecht 1982, p. 8 - (8) Aldus Dick Gevers, Antisemitisme in de vroege anarchisti-sche beweging; in: De AS 97, p. 33.

Het blijkt dat Cees Bronsveld het een en ander is ontgaan en daardoor allerlei conclusies trektdie de mijne niet zijn. Dat is jammer. Zo is het onjuist mijn bijdrage te zien als een historischen geschiedkundig overzicht, gekoppeld aan een moreel waardeoordeel. Dat was het niet.Het enige wat ik heb trachten te doen, is op beschouwende wijze inzicht te verschaffen in hetfenomeen antisemitisme. Mij ging het om te begrijpen, niet om te oordelen.Ik heb geprobeerd onderscheid te maken tussen kritiek op jodendom en het antisemitismedat het gehele joodse volk aangaat. Het antisemitisme van de kerk en de nazi's lijkt mij dui-delijk, daarover mag geen misverstand bestaan. De kerk vanuit een kortzichtig geloof van hetuitverkoren zijn, de nazi's evenzo vanuit een platvloers cultureel clan-denken: Edelgermanen!Daarnaast heb ik een poging gedaan om uiteen te zetten dat er sprake is van twee wereld- enlevensbeschouwingen die met elkaar botsten. In de bijbel, bestaande uit het oude-en nieuwetestament, respectievelijk joods en christelijk, manifesteert zich deze tegenstelling. Dat toon ikaan met diverse teksten daaruit.Het gaat om twee gedachtenwerelden, waarop twee etiketten zijn geplakt: de één farizees, deander christelijk. Ik heb dat vertaald als enerzijds lichamelijke betrokkenheid, in deze dustoegespitst op het materiële bestaan, en anderzijds de mens als een spiritueel wezen voor wiehet waarachtige denken en begrijpen prevaleert. Dit is de kern van mijn betoog welke niet uithet oog mag worden verloren. Mijn stelling is dat de mens vanuit zijn dubbelheid, lichaam endenkende geest, als werkelijk zèlfbewustzijn pas mens is, anders had hij de bomen niet hoe-ven te verlaten.De bijbel is, ondanks alle vaagheid door tekstvervalsing, voor mij maatgevend en neem ikook als uitgangspunt. Zonder die bijbel is antisemitisme niet te begrijpen, want dat is niet al-leen als een maatschappelijk verschijnsel te verklaren.Bronsveld wijst op historisch onderzoek. Daar was het mij niet om begonnen. Maar wanneer

De AS 99 43

hij echter Marcel Simon met instemming citeert, waar die schrijver bij de farizeeërs anarchis-me bespeurt, dan verbaas ik mij! De farizeeërs, waartoe ook de Rabbi's behoorden, warenanti-hellenistisch. De Thora (Wet, gij zult), zij het wat ruimer geïnterpreteerd, was hun basis.'Deze Thora werd juist door de evangelische Jezus aangevallen.Vervolgens zou een tweetal bijdragen uit het boekje van T. Baarda mijn eenzijdige visie weer-leggen. Wederom verbazing. De gnostische evangeliën kwamen toch voor een belangrijk deelvoort uit gehelleniseerd joods denken: Philo, de Alexandrijn (circa 20v. - 50n.o.j.), was deschakel tussen Plato en het aanvankelijke christendom. Deze joods-hellenistische filosoofschatte dat er in en rond Alexandrië een miljoen joden woonden die merendeels Grieks spra-ken.' Wat wordt weerlegd? En de christelijke schriftgeleerdheid, dat zijn de roomse dogma'svan latere datum. Philo allegoriseerde het oude testament en vergeestelijke het jodendom. Uitde oudheid stamt het gezegde: "Of Philo platonizeert of Plato philonizeert"?Historie? Zo wordt Jezus een 'Nazareeër' genoemd. Dat is een van de vele gnostische sectendie zich vormden rond het Middellandse Zeebekken in die tijd. Theologen en historici heb-ben daarvan gemaakt dat hij uit Nazaret kwam, een dorp dus. In die tijd bestond er echtergeen dorp Nazaret. 4 De Hollandse radicale bijbelkritici hebben zulk soort leugens duidelijkontzenuwd. De geschriften van de gebroeders Van den Berg van Eysinga, G.J.P.J. Bolland enin hun voetspoor die van de filosoof Jan Börger, kan ik hier van harte aanbevelen.Geen enkele historicus praat bij mij uit mijn hoofd dat de mens is verstrikt in de dialectiekvan twee denkwijzen. Hoewel de bijbelse teksten geworteld zijn in de historie, die als kap-stok werd gebruikt, heb ik mijn betoog benadrukt dat ik van doen heb met twee tegenstrijdi-ge wijzen van denken. Die tegenstrijdigheid kreeg onder andere zijn beslag in de bijbel. Hetoude testament staat in het teken van meester en knecht. De evangeliën als verhaal bevattendaarentegen een innerlijke waarheid, die van de menselijke vrijheid. Die tweespalt is nogsteeds actueel en inherent aan de mens. Vandaar dat ik opmerkte dat in feite de gehele we-reld farizees is (en was), dus platvloers. Als ik zeg 'de gehele wereld', dan hoor ik daar ookbij, daarover bestaat geen misverstand. Reden te meer te trachten bij mijzelf die farizese trekte bestrijden. Daar heb je dagwerk aan, want het lichaam beheerst de geest.Bronsveld denkt verder dat ik wat tegen orthodoxe en nationalistische joden heb. Weer zo'nmisverstand. Het enige dat ik signaleer is de laakbaarheid van hun fundamentalistische den-ken en handelen. Dus ook bij anarchisten, laat dat duidelijk zijn! En nazisme en fascisme wa-ren en zijn uit de hand gelopen vormen van fundamentalisme!Wat betreft Proudhon: er valt blijkbaar niets anders te melden dan her en der geplukte antise-mitische uitspraken. Volgens mij was Proudhon een te belangrijk denker om hem alleen maarop deze negatieve wijze te benaderen.Als ik Bronsveld goed lees, dan neemt hij het op voor de mensen die het zo goed bedoelen.Maar aan goede bedoelingen gaat de wereld ten onder. Iedere dag weer wordt Christus, dewaarheid dus, en, volgens mij en nog een paar anderen, het anarchisme gekruisigd, ook inonszelf. Daar wees ik al eens eerder op. Het is Bronsveld blijkbaar nog niet opgevallen dat,wanneer bijvoorbeeld op de tv schrijnende beelden uit derde wereldlanden worden ver-toond, wij brave westerlingen naar onze eigen concentratiekampen zitten te kijken! Dat kanworden afgekocht door een gift te storten, zoals in de middeleeuwen een aflaat werd verhan-deld om in de hemel te kunnen komen.Bronsveld noemt mij een vrijdenker. Gelukkig maar, want anders geef ik het anarchismegeen enkele kans. Maar dat is een 'hogere' manier van denken, merkt hij verder op. Nog eenmisverstand. Vrijdenken is logisch en onbevooroordeeld proberen te denken in de lijn vanSocrates: "Ik weet dat ik niet weet. Dit in tegenstelling tot het 'wensdenken' dat vooral vanafde kansel wordt gepredikt en waaraan Bronsveld zich blijkbaar niet kan onttrekken.Wim de Lobel

NOTEN(1) H.W.Ph.E. van den Bergh van Eysinga, Het Christus-Mysterie; Zeist 1917, p. 102e.v. - (2)idem, p. 94e.v. - (3) G.A. van den Bergh van Eysinga, De oudste christelijke geschriften; DenHaag 1946, p. 288e.v. - (4) G.J.P.J. Bolland, Gnosis en Evangelie; Leiden 1906, p. 70e.v.44 De AS 99

BLADEREN 23

Wij schrijven eind augustus 1992. Er gaatvrijwel geen dag voorbij of er verschijnt inde Nederlandse dagbladen een artikel overde vraag of er door de NATO, de EG of deWEU in het voormalige Joegoslavië zoumoeten worden ingegrepen...Tja, wij anarchisten hebben het in deze nogalgemakkelijk. Want alhoewel zeker niet alleanarchisten van het principe van de absolutegeweldloosheid zullen uitgaan, nemen zewel een antimilitaristisch standpunt in. Endus kunnen anarchisten met goed fatsoenniet voor een dergelijk ingrijpen zijn. Of zoudat antimilitarisme inmiddels achterhaaldzijn of zelfs door de recente ontwikkelingenin Joegoslavië (en niet te vergeten Somalië!)reactionair geworden zijn?De Groningse polemoloog Hylke Tromp vindtvan wel. bi Veedee (juni 1991, p. 6) formuleer-de hij het aldus: "Antimilitarisme is gebon-den aan het inzicht dat oorlog en dus ookeen militair apparaat zinloos en gevaarlijkzijn. Antimilitarisme verdwijnt zodra eenmilitair apparaat met taken wordt belastwaarvan iedereen vindt dat ze zinnig zijn.Anti-brandweerisme kan overigens op de-zelfde manier ontstaan wanneer zou blijkendat de brandweer is samengesteld uit pyro-manen die zelf de branden aansteken om zete kunnen blussen".Ongeveer een jaar later hanteert Hylke'sbroer Bart Tromp andermaal de brandweer-metaf oor (Het Parool 1-8-1992). De aanwezig-heid van VN-soldaten in het voormaligeJoegoslavië verergert het conflict: de brand-weerlieden zijn pyromanen geworden!Alleen daadwerkelijk ingrijpen, zo sugge-reert hij, kan erger voorkomen.Ook Hylke blijkt voor ingrijpen. "De brandmoet geblust, zodat je aan onderhandelenkunt beginnen", zei hij in een ronde-tafel-gesprek in De Groene (5-8-1992), waaraan on-der meer ook Paul Scheffer deelnam.De vrouw van Hylke, Nevenka Tromp-Vrkic,een politicologe/slaviste van Kroatische af-komst, schreef een belangrijk artikel in het

polemologenblad Transaktie (1992/2, blz.116-133): 'Burgeroorlog in Joegoslavië: eenanalyse van bewuste escalaties en tragischefouten', waarin die 'bewuste escalaties' voor-al aan de Serviërs worden toegeschreven ende 'tragische vergissingen' aan de Kroaten.Stel dat Bart Tromp met een Servische wasgetrouwd, opperde Piet Grijs (VN 11-7-1992)nog...En de vredesbeweging? Het IKV van MientJan Faber blijkt 66k voor militair ingrijpen(NRC 10-8-1992), terwijl de radicalere vre-desgroepen naar mijn inschatting grotemoeite hebben om een geloofwaardig stand-punt te formuleren. 't Kan Anders bijvoor-beeld zag zich genoodzaakt toe te geven dat'sociale verdediging' in dit conflict nauwe-lijks een reële optie is (IKA, januari 1992).Men hoopt daarom onder meer op de Servi-sche oppositie. Ook de War Resisters Interna-tional (waarvan 'tKA de Nederlandseafdeling vormt) zoekt het vooral in het on-dersteunen van Joegoslavische vredesiniti-atieven (info: IKA, Vlamingstraat 82, 2611DA Delft). Mi Za Mir (Wij voor vrede), eeninitiatief van in Nederland wonende Joego-slaven, zoekt het in een zelfde richting (info:020-6680999). Kerk en Vrede kwam in mei1992 nog met een themanummer (47:5) over'de actualiteit van het dienstweigeren' - alstond er geen woord over Joegoslavië in.Intussen lijkt de vraag of er ingegrepen moetworden in belangrijke mate achterhaald:'Militaire interventie nu of binnen een paarweken kan aan de feitelijkheid van de 'etni-sche zuiveringen' niets meer veranderen",schreef de Leidse politicoloog Koen Koch inzijn - zoals altijd - interessante column in deVolkskrant (22-8-1992).

Niet geheel toevallig herlas ik dezer dagenAnton Constandse s boekje over Tito (Kruse-man, Den Haag 1962, met een nieuw na-woord herdrukt in 1977). "Het is zeer waar-schijnlijk dat de eindconclusies van het nage-slacht voor hem (=Tito, CB) gunstig zullenzijn", concludeerde Constandse daarin. Titozou zijn vaderland onder meer uit een 'ver-

De AS 99 45

woestende chaos' gered hebben. Het tegen-deel blijkt inmiddels het geval te zijn en hetlijkt mij evident dat de verdeel-en-heers-politiek van de Joegoslavische communisti-sche partij van Tito en de zijnen daar destijds- misschien onbedoeld - ook het nodige toeheeft bijgedragen. 'Een anti-stalinistische sta-linist', een typering van Tito door Igor Corne-lissen aan het einde van de jaren zeventig(VN 6-1-1979), lijkt mij derhalve vele malenmeer op zijn plaats dan die van Constandse.

De Lekker Fris-redactie reageerde (nog?) nietop mijn oproep - zie Bladeren 22- om nu ein-delijk eens de resultaten van dat Grote Anar-chisme Onderzoek te publiceren. Wel rea-

BOEKBESPREKINGEN

NATIONALISMENationalisme gold tot voor kort als iets vanvroeger of ver weg. Maar de omwentelingenin Oost-Europa hebben het een sinistere ac-tualiteit verschaft. Vorig jaar, nog vóór deburgeroorlog in het voormalige Joegoslaviëin alle hevigheid losbarstte, verschenen ertwee informatieve boeken over de histori-sche en theoretische achtergronden van hetnationalisme in Europa. Beide zijn zeker demoeite waard om kennis van te nemen.Nationalisme in Europa en de Sowjet-Unie is hetprodukt van enkele Oost-Europa-specialis-ten. Het Europees labyrinth bevat de bijdragenvan een historisch-sociologische studieconfe-rentie die in 1990 plaatsvond.Het laatste boek is een veertien bijdragen tel-lende bundel, die uit vier delen bestaat. Deeerste twee delen handelen over de geschie-denis en het ontwikkelingsperspectief vanhet nationalisme in de Sowjet-Unie, Honga-rije, Tsjechoslowakije en Duitsland; het der-de deel is getiteld 'Europa als ideaal' enhandelt over de in West-Europa levende na-tionalismen en hoe deze zich verhouden totEuro-nationalisme en Europese identiteit.Met name het artikel van Wilterdink laatzien dat een afzwakking van het nationalis-

geerde men, middels René Rikkelman, op hetstuk van Hans Ramaer over Bookchin en degemeentepolitiek in de Vrije Socialiste. Er zoubij Ramaer en/of Bookchin sprake zijn vaneen 'fata morgana', zo vindt Rikkelrnan. Alsalles goed ging, is inmiddels ook een reactiehierop van Ramaer ('Twee benen-partijenverdienen steun van libertairen') in LekkerFris verschenen (info: Lekker Fris, postbus1610, 6501 BP Nijmegen).

Mijn opvatting? Misschien is het parlementa-risme wel te belangrijk om aan parlementa-risten over te laten. Maar dat het heel erganarchistisch is om je daar mee bezig te hou-den, dat gaat mij toch ook wat ver... (CB)

me in traditionele zin niet zozeer leidt totEuro-nationalisme als wel tot een complexvan gespreide groepsloyaliteiten.In dit derde, maar vooral in het vierde deelvan deze bundel wordt veel aandacht be-steed aan theorieën over nationalisme. Daar-bij wordt nogal eens verwezen naar de thesevan de culturele identiteit, zoals die door Er-nest Gellner (zie zijn bijdrage elders in ditnummer) is ontwikkeld. Diens Nations andnationalism (1983) blijft een invloedrijke stu-die. Ook Gellner's landgenoot AnthonySmith (van wie onlangs bij Penguin Nationalidentity uitkwam) legt overigens het accentop de culturele component, maar is positie.ver over het nieuwe nationalisme.Het vierde deel biedt zoals gezegd vooraltheoretische beschouwingen. Zo gebruiktKoen Koch in een lang essay de moderni-teitsthese (commercialisering van de markt,bureaucratisering van de staat en standaar-disering van de cultuur) om het idee van denatie-staat van zijn schijnbare vanzelfspre-kendheid te ontdoen. In een slotbeschou-wing nemen Wilterdink en Zwaan de taakop zich om begrippen als natie, natievor-ming en nationalisme te verhelderen.Het eerstgenoemde boek kan vooral als eenjournalistiek getinte aanvulling op deze aca-demische bundel beschouwd worden. Het

46 De AS 99

overzicht van alle potentiële etnisch-nationa-listische brandhaarden in de voormaligeSowjet-Unie door Marc Jansen doen de lezerhuiveren. André Gerrits draagt een informa-tieve beschouwing bij over de relatie tussenOosteuropees nationalisme en Sowjet-impe-rialisme in de afgelopen halve eeuw. Hijschetst onder meer hoe de communistischeregimes in Oost-Europa het bestaande natio-nalisme als een substituut voor economischen politiek pluralisme, zelfs als een substi-tuut voor democratie, probeerden te hante-ren. Ze faalden. De korte bijdrage van HenkHofland, die eerder in Het Wilde Oosten boei-ende reisreportages bundelde, handelt overde betekenis van het nationalisme tegen deachtergrond van een verenigd Europa. (HR)

Stan Verschuuren, André Gerrits, Marc Jansen,H.J.A. Hofland, Nationalisme in Europa en deSowjet-Unie. Emancipatie of onderdrukking ineen nieuw gewaad; Van Gennep, Amsterdam1991; 168 pag.; f 29,50.Ton Zwaan, Nico Wilterdink, Henk Kleijer enCees Cruson (red.), Het Europees labyrinth.Nationalisme en natievorming in Europa;BoomISiswo, Meppel 'Amsterdam 1991; 272 pag.;f 34,50.

BURGERSCHAPEind vorig jaar hield V. Havel, toen nog pre-sident van Tsjecho-Slowakije, een toespraak(afgedrukt in de Volkskrant 24-12-1991). Daar-aan ontleen ik het volgende. Havel betoogtdat een staat alleen op het beginsel van hetburgerschap dient te stoelen. De staat moetbijvoorbeeld niet op basis van een ideologie,een nationaliteit of een religie zijn opgetrok-ken. Nu is het werken met het begrip staatgevaarljk, omdat daar al gauw het idee vanstaatssoevereiniteit mee in verband wordtgebracht. Aan die soevereiniteit ontleent destaat het recht iedereen aan zich te onder-werpen die zich binnen zijn grenzen op-houdt en naar buiten toe tracht die staat tenopzichte van mededingers van die machtzijn soevereiniteit te handhaven. Havel, diezich van het gevaar van de staatssoevereini-

teit bewust is, keert het daarom om.Hij neemt als standpunt in dat de soevereini-teit van de gemeenschap, de regio, de natie,de staat slechts een afgeleide is van de enigwerkelijke soevereiniteit, dat wil bij hemzeggen van de menselijke soevereiniteit. Dievindt haar politieke uitdrukkingsvorm in desoevereiniteit van de burger. Deze gedachtepast in een anarchistische politieke theorie-vorming, zoals ik die onlangs samenvatteonder de titel 'Een vrij verenigd Europa' (in:De Vrije Socialiste, juni 1992, p. 14-16). Eendergelijke politieke theorie baseert zich opeen aantal beginselen. Een daarvan is het be-ginsel van de oorspronkelijke bevoegdheidvan het individu.Het individu vervult vele rollen. Een aantalvan die rollen komt tot uitdrukking in bur-gerschap. Om het burgerschap adequaat tekunnen uitoefenen, veronderstelt dit eenautonoom individu. Dit betekent onder meerdat het individu in economische en culturelezin zelfredzaam is (het kan in eigen onder-houd voorzien; het spreekt de taal van dege-nen met wie het moet verkeren) en dat het instaat is tot zelfstandige oordeelsvorming.In een consequente uitwerking van de ge-dachte van de soevereiniteit van de burgerwordt het verschijnsel burgerschap bena-drukt (zoals we dat Havel ook zien doen).De staat speelt als uitdrukking van de politie-ke gemeenschap daarbij een afgeleide rol.Zijn handelen wordt opgesloten onder meerbinnen hetgeen universele mensenrechtenvereisen.In maatschappelijke situaties waarin dezegedachte botweg wordt ontkend en de staatde eerste viool gaat spelen, kunnen toestan-den ontstaan zoals die zich inmiddels in hetvoormalige Joegoslavië voordoen. Daartreedt een aantal staten met elkaar in hetkrijt, ieder met zijn eigen claims. Nationalis-me en etniciteit gaan in die verschillende sta-ten een drijvende politieke rol spelen. Hetkan zelfs zover komen dat campagnes wor-den begonnen om 'etnisch zuivere' gebiedente creëren (zoals door Servië in noord-Bosnië). Het hanteren van mensenrechten

De AS 99 47

valt dan geheel weg.Tegen een dergelijke instelling is geen kruidgewassen en je hoeft geen anarchist te zijnom de uitingen en uitwassen van degelijkevormen van nationalisme en etniciteit vol-strekt te verwerpen. Maar wat dan? Lettenwe op ontwikkelingen in het verband van deEuropese Gemeenschap (EEG), dan zien wehet volgende.In eerste instantie is de EEG als economischegemeenschap opgezet. Die gemeenschapheeft zich gaandeweg 'verbreed', zodat nu intweede instantie (met 'Maastricht' als keer-punt) wordt gestreefd naar de oprichtingvan een Europese Gemeenschap (EG). HetVerdrag inzake de Europese Unie brengt dieverbreding met de wijziging van het EEG-verdrag tot uitdrukking. Het uitsluitend eco-nomische motief voor het gemeenschap-pelijke is losgelaten. Het is de bedoeling datbijvoorbeeld sociale en culturele motieveneen nadrukkelijker rol gaan spelen. Tevens iser een nationaliteitsrecht geïntroduceerd.Het Europese Unie- (of EG-)verdrag stelt indat geval een unieburgerschap in (art. 18). Eenieder die de nationaliteit van een EG-lidstaatheeft, is tevens burger van de unie. De unie-burgers worden door het Unieverdrag eenaantal politieke rechten gegund, zoals hetrecht zich vrij te verplaatsen door en het ver-blijfsrecht in de Gemeenschap. Daarnaast iser sprake van een kiesrecht op lokaal be-stuursniveau. Op zichzelf is dat natuurlijkniet spectaculair en bovendien wijzigt er tenopzichte van de bestaande situatie - althansin Nederland - nauwelijks iets. Toch mag hetverwijden van de kring voor het uitoefenenvan burgerschap tegen de achtergrond vanwat er elders in de wereld gebeurt, als op-merkelijk worden beschouwd.Dit alles betekent niet dat geen vraagtekensbij bepaalde ontwikkelingen te plaatsen zijn.Iemand die dat doet, is R. Fernhout bij deaanvaarding van de Nijmeegse leerstoel voorhet Europees migratierecht. Fernhout, tevensvoorzitter van Amnesty International, voeg-de niet voor niets aan de titel van zijn in-treerede De Verenigde Staten van Europa zijn

begonnen (Zwolle 1992) de uitdagende onder-titel toe: 'Maar voor wie?'In de eerste plaats wijst Fernhout erop dathet unieburgerschap voorlopig een voorna-melijk symbolische betekenis heeft. Dit om-dat de Raad van Ministers eerst een aantalvoorwaarden voor de werking van het unie-burgerschap moeten opstellen. Het is niet teverwachten dat dit op korte termijn zal ge-schieden. In de tweede plaats speelt er nogiets anders.Zoals ik hierboven weergaf, creëert het Unie-verdrag het unieburgerschap. Maar dat unie-burgerschap beperkt zich tot de personenmet de nationaliteit van de EG-lidstaten. Demiljoenen mensen die al (vele) jaren in de EGwonen en werken, krijgen dat unieburger-schap niet verleend. Deze uit derde-landen(= niet-EG lidstaten) afkomstige mensen, ookwel 'derdelanders' genoemd, worden dusvan de werking van het unieburgerschapuitgesloten. Ook anderen hebben er al op ge-wezen dat dit haaks staat op het streven naarintegratie en het tegengaan van gettovor-ming. Het beïnvloedt immers de economi-sche en sociale mobiliteit van derdelanders(vgl. Fernhout 1992: 17).Een remedie daartegen is het gemakkelijkermaken van het verwerven van een meervou-dige nationaliteit (de Nederlandse wetgeverhoudt zich daar nu mee bezig). Nationaliteit- niet te verwarren met het sociaal-psycholo-gische nationalisme - wordt door juristen ge-zien als een inhoudsloos recht. De UniverseleVerklaring van de Rechten van de Mens be-paalt in dat geval sober dat een ieder rechtop een nationaliteit heeft (art. 15).De waarde van een nationaliteit wordt be-paald door de gevolgen die het recht van na-tionale of internationale rechtssystemen er-aan koppelen. Men zegt daarom ook wel datnationaliteit als aanknopingspunt is te ge-bruiken. Daarbij hoeft men niet onmiddellijkte denken aan het kunnen kiezen van de pro-vinciale staten of een bijdrage leveren in hetkader van de militaire dienstplicht De ver-krijging van de - in dit geval - Nederlandsenationaliteit door een derdelander, die zijn

48 De AS 99

eigen nationaliteit behoudt, is veeleer te zienals een belangrijk wapen in de strijd tegenracisme en discriminatie.Peter Rodrigues, aan wie ik dit ontleen, wijster daarbij op dat mensen uit minderheids-groepen met de Nederlandse nationaliteitbeter af zijn dan niet-nationale minderheden,met name in contacten met overheidsinstan-ties, politie, verhuurders en werkgevers (uitzijn artikel in NJCM-bulletin 1992, nr. 5, p.503-517). Kortom, nationaliteit als aankno-pingspunt voor het functioneren in het dage-lijks leven blijkt van cruciaal belang. Ook datdringt dus tot versoepeling van de mogelijk-heid tot verwerving van meervoudige natio-naliteit door derdelanders.

Het achterliggende doel van dit al is de crea-tie dan wel instandhouding van een moder-ne, dat wil zeggen open, multi-culturelemaatschappij. Van een adequaat functione-ren daarvan zal afhangen of elke in die maat-schappij verblijvende burger zijn of haarburgerschap kan uitoefenen (en dat beperktzich dus niet tot het kiezen van de gemeente-raad). Dat lukt alleen als er een gedeelde po-litieke overtuiging bestaat omtrent de grond-slagen van de politieke orde, zoals die waar-in de universele mensenrechten tot uitdruk-king worden gebracht. Zolang die grond-slagen in het burgerschap tot uitdrukking(kunnen) komen, kent ook een maatschappijdie uit 'minderheden' is opgebouwd eenvreedzame ontwikkeling, zoals Fleiner aande hand van Zwitserland demonstreert."Wordt dat pad verlaten, dan wordt zichtbaarwaarom anarchisten zo'n gloeiende hekelhebben aan alles wat naar staat en nationalis-me riekt. (ThH)

R. Fernhout, De Verenigde Staten van Europazijn begonnen. Maar voor wie?; Tjeenk Willink,Zwolle 1992; 23 pag.; ca. f22,50.* 1h. Fleiner, Die Stellung der Minderheiten imschweizerischen Staatsrecht; in: U. Hâtelin, W.Haller, D. Schindler, Menschenrechte, Föderalis-mus, Demokratie. Festschnft zurn 70. Geburtstagvon Werner Ktigi; Zwolle 1979 (p. 115-128).

ANARCHISMEDe historicus Huizinga had weinig op methet anarchisme. Een halve eeuw geledenschreef hij dat hij het maar een onzinnige ge-dachte vond, een verwildering zelfs. Zo den-ken miljoenen Nederlanders er waarschijn-lijk nog steeds over. Het is daarom een aar-dig idee van het anarchistisch samenwer-kingsverband LAS hedendaagse meningenbijeen te vegen en er een brochure mee te vullen.Het LAS stelde 50 mensen uit vrienden- enkennissenkring (en dat zullen dus geen ge-middelde Nederlanders zijn) een drietal vra-gen: "Waar denk je aan bij het woord 'an-archisme'?; Wat willen anarchisten?; Hoeleven anarchisten?" De meeste geënqueteer-den (onder wie zo'n derde deel studenten)bleken weliswaar een beeld van anarchismeen anarchisten te hebben, maar helemaalkloppen deed het vanzelfsprekend zelden.Toch valt het resultaat van deze mini-enquê-te niet tegen: sommigen zeiden dingen, dieanarchisten moeilijk kunnen pareren.Ook verkrijgbaar bij het LAS is een nieuwebrochure over anarchistische veranderings-strategieën. Zeker weten hoe het moet, doetbijna niemand van de auteurs en dat maaktdeze bundel best leesbaar. In ieder gevalwordt in alle bijdragen direct of indirect ge-pleit voor samenwerking tussen alle anar-chistische groepen en groepjes. Maar dat kanin het geval van het LAS natuurlijk nauwe-lijks verbazen.Hele generaties anarchisten hebben al ge-worsteld met dat strategievraagstuk, datsteeds begint met de vraag: richten we onzepropaganda op specifieke groepen (klassenbijvoorbeeld) en zo ja, op welke? Het is dui-delijk dat Weia Reinboud in haar brochureover economie niet denkt in termen van klas-senstrijd. Anarchisme begint bij jezelf. Con-sumeren moet consuminderen worden, eenanarchistische economie is een economie vande soberheid terwille van het milieu en deDerde Wereld. In een persoonlijk verslag ineen persoonlijke stijl maakt ze rake opmer-kingen over geld, rente, de markt en nogveel meer. Een aanzet tot een anarchistische

De AS 99 49

economie is het niet geworden, maar het zetwèl aan tot denken. Obk over strategieën.Onvermoeibaar werkt Herman Noordegraafaan een biografisch beeld van Bart de Ligt,anarchist en tijdgenoot van Huizinga. In hetBart de Ligt-Fonds verscheen onlangs weereen bijdrage aan dat beeld. Noordegraaf on-derzoekt in dit boekje hoe de contacten vanDe Ligt met enkele niet-anarchisten zich ont-wikkelden. De keuze is misschien wat wille-keurig, al is er de rode draad van chris-tendom, antimilitarisme en universele we-reldcultuur. Ter sprake komen de contactenmet de theologen Visscher, Severijn,Heering, Hugenholtz en Buskes (de laatstedrie bekend als christen-antimilitaristenresp. christen-pacifist), met Rinus van derLubbe (die de Rijksdag in brand stak) en metKrishnamurti (de Indiase spirituele goeroeten tijde van Gandhi). Anton Constandseheeft zich ooit vernietigend over de wereld-leraar uitgelaten en daarom is het zeker inte-ressant daar de mening van Bart de Ligttegenover te stellen. De Ligt vond bijKrishnamurti 'een religieus atheïsme', endus tot op zekere hoogte een geestverwant.Tot op zekere hoogte: want De Ligt's 'twee-erlei revolutie' was gericht op het revolutio-neren van individu èn samenleving en daar-om was Krishnamurti's beroep op de enke-ling hem te schamel. Ook in dit boekje ko-men de veranderingsstrategieën dus weeraan de orde. (HR)

Drammende dromers. Het beeld van anarchisten;LAS, postbus 9286, 5000 HG Tilburg 1992; 48pag.; f3,= (voor toezending: f4,50 op bankreke-ning 87.13.40.399 van ASN (giro 100965).Veranderingsstrategieën. Enige teksten overanarchisme & strategie; LAS Tilburg 1992; 31pag.; f5,= (toezending: f 7,50).Weia Reinboud, Dwarse ekonomie. Enige anar-chistiese opmerkingen over ekonomie; Atalanta,postbus 24083, 3502 MB Utrecht, 1992; 34 pag.;f2,50 (voor toezending: f4,50 op postgiro2694281 van Atalanta).Herman Noordegraaf, Bart de Ligt (1883-1938)in kontakt met tijdgenoten; Bart de Ligt-Fonds

Boxtel, 1991; 60 pag.; f13,50 (voor toezending:f13,50 op postgiro 266551 van Stichting voor ak-tieve geweldloosheid, postbus 137, 8000 ACZwolle).

WETENSCHAPOnthullende of verhulde wetenschap van S.J.Redmeijer is een interessant boekje. Minderover wat we gangbaar 'de wetenschap' noe-men alswel 'een weten' vanuit een anarchis-tische invalshoek. Op de laatste bladzijdeschrijft hij: "In mijn jonge jaren was ik vrij-socialist". Nu (hij is van 1929), speelt datidealisme bij hem geen rol meer, want hijziet morele waarden als gezagspatronen diein eigenlijke zin het anarchisme niet dekken.Dit is dan ook de grondtoon die doorklinktin zijn studie.Redmeijer schrijft vanuit een existentialisti-sche gedachtenwereld en noemt Stirner enSartre, twee denkers die in elkaars verlengdeliggen. Aan Sartre wordt nadrukkelijk gere-fereerd. Behalve voor Stirner, wiens stand-punten hij onderschrijft, heeft hij ook eenduidelijke voorkeur voor Proudhon.Begonnen als smids- en fabrieksarbeider, ishij later alsnog gaan studeren. In 1974 werdhij als orthopedagoog (hoofd)medewerkeraan de Rijksuniversiteit te Groningen. Naastvakliteratuur publiceerde hij onder het pseu-doniem Samuel Ram onder andere Klein Fas-cisme en Anarchisme in denken en doen. Ditlaatste boek werd in De AS 80 door mede-redacteur Thom Holterman nogal negatiefbeoordeeld. Ten onrechte, vind ik. Overigensliggen de twee werkjes nu in de ramsj bij DeSlegte.Redmeijer maakt kritische kanttekeningenomtrent al of niet wetenschappelijk verhul-lende disciplines zoals die op het terrein vande psychologie en sexuologie. Tevens neemthij macht, moraal en anarchisme onder deloupe. Op anarchisme wil ik nader ingaan.De kern van het boek behelst het ter discus-sie stellen van de moraal. Dat is kort gezegdeen ideologisch en dualistisch denken in nor-men van goed en kwaad.Redmeijer stelt onder andere: "Door het a-

50 De AS 99

morele karakter van het anarchisme (het be-tekent immers gezag ontkennen, dus ook hetgezag van de moraal) kan de waarde van demoraal steeds ter discussie worden gesteld".Om geen misverstand te wekken: a-moreel isniet hetzelfde als immoreel. Volgens deschrijver is anarchisme negatief, want hetontkent het gezag van een moraal zodatnieuwe waarden kunnen ontstaan. Anarchis-me van adjectieven voorzien zoals 'sociaal-'of 'syndicalistisch' degradeert anarchismetot ideologie. We gaan aangeklede 'ismen'verkondigen en vervallen in dogma's, aldusRedmeijer.Hij formuleert het volgende antwoord aanHolterman: "In een syndicalistisch blad (DeAS) verweet men mij dat ik deed alsof ikwist wat anarchisme was en dat ik er teveelbijhaalde. Dit laatste was nu juist mijn opzet,ik zocht naar de waarde en niet naar de'waarheid' van het anarchisme, in alle scha-keringen, met zoveel mogelijk mogelijkhe-den. Als ik gemeend zou hebben dat dat dewaarheid was, dan zou de recensent gelijkhebben gehad".* En verder: "Objectief zijn iseen illusie" en "Naar objectiviteit kan menslechts streven". Vanuit je eigen subjectiviteitkun je hooguit trachten de ander als objectrecht te doen. Idealen dienen dus gerelati-veerd te worden, mogen zeker niet tot eennorm worden verheven, aldus Redmeijer.Wat hij dan ook betoogt, is dat subjectievestandpunten, die onvermijdelijk zijn, nooitonder een vlag van anarchisme gebrachtkunnen worden. Hier nu ligt het kardinalepunt. Deze stelling is namelijk om te draaien,wat Redmeijer in zijn antwoord aan Holter-man ook doet. Subjectieve standpunten zijnnamelijk in bijvoeglijke zin als 'het anarchis-tische' te benoemen, zonder dat ze als 'hetanarchisme' kunnen worden geclaimd.Er is inderdaad niets op tegen om je gevon-den 'waarheden' te koesteren. Maar nie-mand mag aan een kritisch denkprocesontkomen, wat wil zeggen: ontdoe je vanvooroordelen en allerlei moralisme en relati-veer je ingenomen standpunten. Ook in deanarchistische beweging lopen (helaas) veel

moralisten rond, al hoeven we aan hun bestebedoelingen niet te twijfelen. Maar zij leggenin feite de vrijheid van denken en handelenaan banden, 66k bij zichzelf."Anarchisme", zegt Redmeijer, "is een avon-tuur zonder vaste stekken, zonder oasen,zonder zekerheden". Het is een houding, eeninnerlijke gesteldheid. Ideologie mag zeerzeker niet tot werkelijkheid worden verhe-ven. "De klassieken wisten trouwens al datde moeilijkste vorm van kennis de zelfkennisis". Niet het verhullende maar het onthullen-de leidt tot inzicht. En: "Er moet een anderdenken komen, niet voor de toekomst, maarvoor nu". Daarin kan ik mij volledig vinden.(WdL)

Simon Jurjen Redmeijer, Onthullende of verhul-de wetenschap; Uitgeverij Sassenheim, postbus76, 9752 CN Haren, 1991; 127 pag.; f31,50.* De AS is in strikte zin geen syndicalistisch blad(meer) te noemen.

KEES EN BETTY BOEKEDat Kees Boeke juist in 1926 een eigen school-de Werkplaats Kindergemeenschap (WKG)-oprichtte, was te wijten aan het toeval. Eenjaar eerder waren de gemeentebesturen doorDen Haag gedwongen om rechtstreeksschoolgelden te innen. Maar als christen-anarchist kon Boeke geen twee heren dienen(Jezus èn de staat) en dus weigerde hij datschoolgeld te betalen, zoals hij ook al jarenlang geweigerd had belasting te betalen enafgezien had van het gebruik van post, tele-foon, trein en geldverkeer.Boeke haalde zijn vier dochters van de Mon-tessori-school en gaf ze huisonderwijs. Kin-deren van kennissen, vrienden en geest-verwanten volgden en in 1929 kon Boeke eennieuw schoolgebouw betrekken. Vijf jaar la-ter, toen hij zijn onderwijservaringen opschrift stelde, telde de school zo'n 75 leerlin-gen (werkers in het jargon van de school).Op dat moment was het pedagogisch experi-ment in Bilthoven al hèt gesprek in onder-wijsland geworden.In het proefschrift van de pedagoog Hans-

De AS 99 51

Jan Kuipers krijgen de onderwijskundigeaspecten vanzelfsprekend alle aandacht. DeWKG, hoe uniek ook, pas immers in de pe-dagogische reformbeweging van de eerstedecennia van deze eeuw. Toch kijkt Kuipersverder, en terecht. Want het initiatief vanBoeke is slechts volledig te verklaren als mende biografische achtergronden van Kees enBetty Boeke kent. Een principieel paar,noemt Kuipers hen, en het is dan ook eendaad van rechtvaardigheid dat hij behalveKees 66k Betty voor het voetlicht haalt. Zon-der haar steun - niet in het minst financieel,want als dochter van de vermogende Engel-se cacaofabrikant Cadbury was het gezinverzekerd van inkomsten - was de WKG ermisschien nooit gekomen.De aanpak van Kuipers verdient dus alle lof,al heeft hij niet de moeite genomen De AS 76(De sociocratie van Kees Boeke) te raadple-gen. Daarin immers had hij een vergelijkbarevisie gevonden; een visie waarbij niet de pe-dagogische traditie maar het sociocratischeorganisatiemodel van Boeke centraal gesteldwordt.Boeke stamde uit een predikantenfamilie enstudeerde voor ingenieur in Delft en Lon-den. In Engeland raakte hij betrokken bij hetevangelisatiewerk van de quakers, een religi-euze stroming die zich steeds had ingezetvoor de strijd tegen slavernij en oorlog endaarbij geweldloze middelen propageerdeen een libertaire vorm van zelforganisatie(door middel van 'besprekingen') toepaste.Hij leerde er Betty kennen en samen vertrok-ken ze naar Libanon om er les te geven aaneen quaker-school.Het uitbreken van de eerste wereldoorlogdwong hen naar Engeland terug te keren.Door de oorlog radicaliseerde het christelijkeantimilitarisme van de Boekes. In 1918 werdKees na een gevangenisstraf wegens 'oprui-ing' uitgewezen en vestigden ze zich in Bilt-hoven. Daar raakten de Boekes in contactmet het anarchistische antimilitarisme (deIAMV), met christenanarchisten en anderenuit de anarchistische beweging, waardoorhet Broederschapshuis jarenlang een beken-

de ontmoetingsplaats voor libertairen werd.Hoewel Kuipers het belang van die periode(1918-1925) terdege onderkent en het pedag-ogische experiment van de WKG deels alseen uitvloeisel van die libertaire ervaringenbeschouwt, wreekt zich toch telkens dat hijniet voldoende thuis is in het Nederlandseanarchisme. Het zijn niet alleen onjuistheden(de IAMV werd niet herdoopt in IAMB; Paco- de door Boeke opgerichte absolutistisch-pacifistische organisatie - verdween niet in1922) die afbreuk doen aan het betoog. Zekerzo jammer is het dat Kuipers herhaaldelijkbelangrijke zaken uit die periode die de con-clusie van zijn betoog hadden kunnen ver-sterken, in enkele regels afdoet, als eenvoetballer die keer op keer voor open doelmist.Met kan dan denken aan zaken als het con-tact met Lodewijk van Mierop, de christen-anarchist met wie hij het boekje De vergetenensamenstelde; met Clara Meijer-Wichrnann,met wie hij zitting had in het Comité vanActie tegen de bestaande opvattingen om-trent Misdaad en Straf (CMS); met Jo Meijer,de man van Clara, die secretaris van Pacowas. Ook de Nooit-meer-oorlog beweging ende opzienbarende acties waarbij Boeke zichpubliekelijk aan bomen vastketende ommaar zo lang mogelijk zijn antimilitaristischeen anti-etatistische boodschap te kunnenverkondigen, komen niet of nauwelijks uitde verf.

Ondanks die tekortkomingen biedt Kuipers'dissertatie een leesbaar en verhelderend por-tret van de Boekes, gebaseerd op een grotehoeveelheid literatuur en archiefmateriaal.Bovendien toont Kuipers overtuigend aandat de pedagogische praktijk in de WKG nietuit het niets kwam vallen, maar geworteldwas in religieus-anarchistische idealen enmodellen. (HR)

Hans-Jan Kuipers, De wereld als werkplaats.Over de vorming van Kees Boeke en BeatriceCadbury; IISG, Amsterdam 1992; 232 pag.;f38,50.

52 De AS 99

Beste lezer(es),

•Eind van dit jaar verschijnt De AS 100, waarmee de twin-tigste jaargang voltooid zal zijn.•Zoals eerder bericht, willen we dat heuglijke feit vierenmet de lezers. Vandaar dat we in januari 1993 een bijeen-komst organiseren die zeer waarschijnlijk zal plaatsvin-den in het Internationaal Instituut voor Sociale Geschie-denis te Amsterdam Datum en programma van die dagzullen in het honderdste nummer bekend gemaakt wor-den. We hopen veel van onze lezers op die dag te kunnenontmoeten.Voor het komende jaar staan diverse plannen op stapel

• die geld kosten en ook de lezersdag zal een aanslag op onsbudget doen. Daarom vragen we u ons Steunfonds (post-giro 4460315 van De AS te Moerkapelle) niet te vergeten!En: werf nieuwe abonnees of geef een cadeau-abonne-ment (met welkomstgeschenk).

Redactie De AS

(Ingezonden mededeling)

Bij uitgeverij Rode Emma verschijnt:

Arthur Lehning

Lenin en de revolutieMarxisme en anarchisme in de Russische revolutie

In de Rode Emma-uitgave De fabel van het linkse ongelijk zijn libertairekritieken op het bolsjewisme verzameld en becommentarieerd, die tussen1918 en 1929 geschreven werden. Hierin werd onder andere een tekst-fragment opgenomen van de Nederlandse anarcho-syndicalist Arthtu.1 ehning. Deze analyseerde aan de hand van anarchistische denkbeeldende verwording van de linkse beweging in de Sowjet-Unie. Het fragmentstamt uit het boek Marxistrte en anarchisme in de Russische revolutie (1929).Geboren in 1899, behoort Arthur Lehning tot de weinigen die begin èrteinde van het bolsjewisme actief beleefd hebben. Met het oog op deineenstorting van het stalinisme blijkt deze tekst opnieuw een verrassen-de actualiteit te bezitten.Het boek, met nu als titel Lenin en de revolutie, is in oktober verkrijgbaar.Het is voorzien van de inleiding van Arthur Lehning voor de eersteNederlandse uitgave (1971), de inleiding bij de tweede Franse uitgave(1984) en twee actuele inleidingen, van de schrijver en van de uitgever.Het is op onderdelen gecorrigeerd en verder voorzien van foto's, biblio-grafische aantekening, selectieve bibliografie, biografisch register enpersonenindex. Bovendien is het door I ,elming geschreven artikel Kroon-stad 1921-1981 herdrukt. Tenslotte versdlijnt in de2e uitgave voor het eerstde Nederlandse vertaling van een dit jaar door Lehning afgegeven inter-view aan Neues Deutschland onder de titel De anarchistische kritiek op destaat is heden ten dage relevanter dan ooit.Prijs ƒ24,50. Bestelling door ƒ29,50 (incl. porto) over te maken op giro4746927 t.n.v. Stichting Rode Emma, Postbus 11378, 1001 GJ Amsterdam.Of telefonisch: 020-6226200/6120518.

Eerder verschenen libertaire uitgaven zijn:De fabel van het linkse ongelijk. Met teksten van Rosa Luxemburg, AntonPannekoek, Henriëtte Roland Holst, Arthur Lehning (ƒ22,50 + ƒ5,. porto)Leve de Republiek! Een pleidooi voor afschaffing van het koningschap insamenhang met herverkaveling van de macht (ƒ9,50 + ƒ3,= porto).