Samsun Büyük Camisi Duvar Resimleri: Onarım ve Değişiklikler · almaktadır. Paftaların etek kısmında ortada olmak üzere toplam 8 adet hilal motifi görülür. Paftaların

- Aron Kodesh dolabı ve önündeki ahşap basamaklar ile ahşap korkuluklar projesine uygun olarak imal edilmiştir (Şekil 15).- Oturma sıraları da yine projedeki biçimiyle ve kullanım kolaylığı açısından modüler olarak üretilmiştir.- Uygulama sürecinde Projede öngörülen Bima (Dua Kürsüsü), yaşanan imalat zorlukları nedeniyle bazı detayları mekanın özellikleri de göz önünde bulundurularak sadeleştirilerek üretilmiştir (Şekil 18-19-20) .

Şekil 19-20. Bima Üretim Aşamaları

Değerlendirme

İzmir Büyükşehir Belediyesi sorumluluk sınırları içerisinde yer alan İzmir’in Yahudi Cemaatine ait tarihsel geçmişin bir izi olan Beit Hillel Oratuarı’nın yeniden ayağa kaldırılması çalışmaları tarihi ve kültürel mirası yaşatarak korumak, koruma bilinci ve kültürünü geliştirmek, yaygınlaştırmak doğrultusunda yürütülen çalışmaların olumlu bir örneği olarak İzmir Kent yaşantısına katılmıştır. Bir taraftan da çalışma süreci, Dokuz Eylül Üniversitesi, İzmir Büyükşehir Belediyesi ve İzmir Yahudi Cemaatinin ortaklığı ile yürütülmüş ve tamamlanmış olması bakımından da önem taşımaktadır. Uygulamanın benzer çalışmalara örnek teşkil etmesi ve çevre dokusuna katkı koyması en önemli beklentidir.

Kaynaklar

Galanti, A. (1947). Türkler ve Yahudiler. Gözlem Yayınevi, İstanbul.

Bora, S. (1993). 20. Yy Basınında İzmir’de Yahudiler, Doktora Tezi, DEÜ. Fen Bilimleri Enstitüsü, İzmir.

Tanaç Zeren, M. (2010). İzmir'de Seferad Mimarisi ve Sinagogları. Yalın Yayıncılık, İstanbul.

1

Samsun Büyük Camisi Duvar Resimleri: Onarım ve Değişiklikler

Ezgin YETİŞOndokuz Mayıs Üniversitesi Samsun MYO

Güzel Sanatlar Kampüsü 55100 İlkadım/SAMSUN

[email protected] [email protected]

Özet

Samsun Büyük Camisi 19. yüzyılın son çeyreğinde yapıldığı tarihten itibaren çeşitli onarım ve değişiklikler geçirmiştir. Bu çalışmada, yapıdaki duvar resimlerinin tarihi süreç içerisinde meydana gelen değişiklikleri ve yapılan onarımları tespit edilerek, önceki uygulamalarda yapılan doğru veya yanlış tekniklerin belirlenmesi amaçlanmaktadır.

Kagir bir yapı olan cami 1884-1886 yıllarında Batumlu Hacı Ali tarafından yaptırılmıştır. Çifte minareli, tek şerefelidir ve merkezi ana kubbeden oluşmaktadır. Yapının orijinalinde kubbe ve cephelerde duvar resimleri mevcuttur. Eski fotoğraf ve belgelerden anlaşıldığı kadarıyla yapının resimlerinde, mihrabı, minberi ve minaresinde büyük değişiklikler meydana gelmiştir.

Özellikle yapının kubbesinde bulunan duvar resimleri yapılan yenilemeler ile özgün durumlarını büyük ölçüde kaybetmiştir. Cephelerde bulunan süslemeler ise yakın zamanda yapılan koruma ve onarım çalışmalarında ortaya çıkarılmıştır. Depremler nedeniyle yapıda meydana gelen hasarların 1945'ten sonraki yıllarda yapılan restorasyon çalışmaları ile aslına uygun olarak yenilenmediği görülmektedir. Fakat son dönemlerde yapılan restorasyon çalışmaları ile yapının özgün görünümünün ortaya çıkartılması yönünde uygulamaya gidildiği anlaşılmaktadır.

Çalışmada arşiv belgeleri ve tarihçe taraması ile ulaşılan verilerin değerlendirilmesi yapılmış ve ardından yapı ile ilgili insan faktörünün etkili olduğu değişikliklerin doğruluğu tartışılmaya çalışılmıştır.

Anahtar Sözcükler: Samsun Büyük Camisi, Koruma, Onarım, Duvar resmi, Kalem işi.

Giriş

Samsun'da bulunan Büyük Cami yapıldığı tarihten itibaren benzer birçok yapıda olduğu gibi çeşitli onarımlar ve değişiklikler geçirmiştir.Türkiye'de Genel olarak tarihi yapılarda günümüzde yapılan uygulamalar da dâhil olmak üzere bilinçli veya bilinçsiz olarak çeşitli onarımlar yapılmaktadır. Birçok dini yapının onarımında olduğu gibi

323

5. Tarihi Eserlerin Güçlendirilmesi ve Geleceğe Güvenle Devredilmesi Sempozyumu

2

burada da tarihi süreç içinde yanlış yaklaşım ve yanlış malzeme seçiminden dolayı zarar gören özgün yapıya rastlanmaktadır (Eskici, 2007; Ahunbay, 2004).

Yapının harim kısmında "kalem işi" olarak da adlandırılan duvar resimleri mevcuttur. Özellikle kubbede bulunan duvar resimleri, en son yapılan onarım çalışmaları ile boyatabakasında yapılan raspa sonucu harim cephelerinde de ortaya çıkarılmıştır.

Vakıflar Bölge ve Genel Müdürlükleri'nde bulunan arşiv belgeleri ve fotoğraflar incelenip yapının özgün durumu göz önünde bulundurularak onarım ve değişiklikler belirlenmiştir. Çalışmada Vakıflar Genel Müdürlüğü "VGM" olarak, Vakıflar Bölge Müdürlüğü ise "VBM" olarak belirtilmiştir. Yapının tarihi süreç içerisindeki genel onarım ve değişikleri incelenmiş, özellikle duvar resimleri üzerinde durulmuştur.

Bu çalışmada Samsun Büyük Camisi duvar resimlerinin tarihi süreç içerisinde geçirdiği onarımlar ve çeşitli değişikliklerin koruma ve onarım açısından değerlendirilmesi amaçlanmaktadır.

Tarihçe ve Mimari Özellikler

Samsun Büyük Camisi İlkadım ilçesi (Samsun Şehir Merkezi) Kale mahallesinde bulunmaktadır (Şekil 1 ve Şekil 2).

19. yüzyılda inşa edilmiş olan Cami Samsun’daki önemli dini yapılardan birini temsil etmektedir. Ulu, Hamidiye ve Valide Camisi gibi isimlerle de anılmaktadır. Yapının özgün hali ahşaptır* ve 1869 yılındaki yangında harap olduktan sonra 1884-1886 yıllarında Batumlu Hacı Ali tarafından kagir olarak kesme taştan inşa ettirilmiştir(Bayraktar, 2007: 478-479; Komisyon,1977: 52-57). Yapının inşa kitabesi bulunmamaktadır (Bayraktar, 2007: 478).

Yapı çifte minareli ve tek şerefelidir. Büyük bir avluya sahiptir. Örtü sistemi olarak merkezde bir ana kubbe ve etrafında dört küçük kubbeden oluşmaktadır. Ana kubbe kasnağını çevreleyen 16 adet yuvarlak kemerli pencere bulunmaktadır. Son cemaat yerinin üzerinde ise iki kubbe yer almaktadır. Mihrap mermerdendir. Kesme taştan

* Samsun kalesinin camisi olarak Selçuklu komutanlarından Hıdır Bey tarafından 1300’ lü yıllarda ağaçtan yapıldığı sanılmaktadır (Bayraktar, 2007: 478).

Şekil 2 Samsun Büyük Cami 1945 yılı (VGM arşivi).

Şekil 1 Samsun Büyük Cami 2014 yılı (E. Yetiş).

3

yapılmıştır ve kullanılan taşlar kumtaşıdır. Kubbe kurşunla kaplıdır (Akyol, 1977;Bayraktar, 2007: 481-482). Harimde altta doğu ve batıda karşılıklı üçer, kuzey ve güneyde ise karşılıklı ikişer adet pencere, üstte ise yuvarlak düzende daha küçük pencereler bulunmaktadır. Mihrap kıble duvarının ortasında iki alçı sütun arasında yer almaktadır. Ahşap minber ise onun sağında yer almaktadır. Yapının doğu duvarında köşk şeklinde vaaz kürsüsü bulunmaktadır (Bayraktar, 2007: 481-485).

Samsun’da Ulu Cami haricindeki tek kubbeli camilerin son cemaat yerleri büyük ölçüde yıkılıp yenilenmiş veya eklemelerle orijinalliklerini yitirmiştir. Caminin çok sayıda pencereye sahip olması içerisinin aydınlığını oldukça etkilemiştir (Bayraktar, 2006).Büyük Cami döneminin benzer özelliklerde camilerinin inşasına kıyasla oldukça uzun bir inşa süreci bulunmaktadır (Köksal, 2012: 693-702).

Duvar Resimleri (Kalem işleri)

Duvar resimleri yoğun olarak kubbede ve kubbeye geçiş elemanlarında toplanmıştır. Alt kısımlarda el ile dokunulabilecek mesafedeki duvar yüzeylerinde daha seyrek olmak üzere pencere aralarında ve kadınlar mahfilinde yer almaktadır. Genellikle kompozisyonların içerisinde rumi ve bitkisel grup motifler kullanılmıştır. Bununyanında ay-yıldız ve hilal motifleri ile geometrik motifler de kompozisyon aralarına serpiştirilmiştir. Rumi motifleri barok teknikte ve tepelikleri ile birlikte kullanılmışlardır. Bitkisel motiflerde ise genellikle hatayi ve yaprak motifleri barok

tarzda yapılmıştır (Şekil 3).

Tarihçe: Duvar resimlerinin yapıldıkları tarihle ilgili her hangi bir belge olmadığından yapının inşa tarihi olan 1884-86 veya sonraki dönemlerde yapıldığı düşünülmektedir*.

Kubbe kasnağını çevreleyen 16 adet pencerenin hemen üzerinden başlayan kubbe resimleri barok tarzda yapılmış bitkisel, geometrik ve rumili desenlerden oluşmaktadır (Şekil3). Kubbe göbeğinden iç içe geçmiş dairelerin içerisinde geometrik gibi görünen ve güneşi andıran

bir kompozisyon bulunmaktadır. Güneşi andıran kompozisyonu bir sıra bitkisel motifli kalın bordür, yine bir sıra bitkisel motif ve kalın filetolu ince bordür çevrelemektedir.Filetolu bordürden kubbe eteğine doğru çıkan aynı biçimde yapılmış filetolu bordürler kubbe kasnağını 8 eşit paftaya bölmektedir. Her bir paftanın içerisinde etek ve gövdekısımlarında olmak üzere barok teknikle yapılmış rumili kompozisyonlar yer almaktadır. Paftaların etek kısmında ortada olmak üzere toplam 8 adet hilal motifi görülür. Paftaların ortalarındaki boşluğun süsleme alanından geniş olması genel süslemeyi sade göstermiştir. Paftaların ardından yine fileto ve aralarında eşit mesafeler olan desenlerden oluşan bir bordür daha geçmektedir. Bordürün üzerinde toplam 8 adet 8 köşeli yıldız bulunmaktadır. Ardından bitkisel ve rumili motiflerden oluşan 3 adet * Bayraktar'ın verdiği bilgiye göre yapının inşa kitabesi bulunmamaktadır. Ancak Başbakanlık Devlet arşivleri ve VGM arşivlerine göre 1884-86 yıllarında inşa edilmiştir (Bayraktar, 2007: 476-490.).

Şekil 3 Samsun Büyük Cami harim duvar resimleri 2014 yılı (E. Yetiş).

324


2

burada da tarihi süreç içinde yanlış yaklaşım ve yanlış malzeme seçiminden dolayı zarar gören özgün yapıya rastlanmaktadır (Eskici, 2007; Ahunbay, 2004).

Yapının harim kısmında "kalem işi" olarak da adlandırılan duvar resimleri mevcuttur. Özellikle kubbede bulunan duvar resimleri, en son yapılan onarım çalışmaları ile boyatabakasında yapılan raspa sonucu harim cephelerinde de ortaya çıkarılmıştır.

Vakıflar Bölge ve Genel Müdürlükleri'nde bulunan arşiv belgeleri ve fotoğraflar incelenip yapının özgün durumu göz önünde bulundurularak onarım ve değişiklikler belirlenmiştir. Çalışmada Vakıflar Genel Müdürlüğü "VGM" olarak, Vakıflar Bölge Müdürlüğü ise "VBM" olarak belirtilmiştir. Yapının tarihi süreç içerisindeki genel onarım ve değişikleri incelenmiş, özellikle duvar resimleri üzerinde durulmuştur.

Bu çalışmada Samsun Büyük Camisi duvar resimlerinin tarihi süreç içerisinde geçirdiği onarımlar ve çeşitli değişikliklerin koruma ve onarım açısından değerlendirilmesi amaçlanmaktadır.

Tarihçe ve Mimari Özellikler

Samsun Büyük Camisi İlkadım ilçesi (Samsun Şehir Merkezi) Kale mahallesinde bulunmaktadır (Şekil 1 ve Şekil 2).

19. yüzyılda inşa edilmiş olan Cami Samsun’daki önemli dini yapılardan birini temsil etmektedir. Ulu, Hamidiye ve Valide Camisi gibi isimlerle de anılmaktadır. Yapının özgün hali ahşaptır* ve 1869 yılındaki yangında harap olduktan sonra 1884-1886 yıllarında Batumlu Hacı Ali tarafından kagir olarak kesme taştan inşa ettirilmiştir(Bayraktar, 2007: 478-479; Komisyon,1977: 52-57). Yapının inşa kitabesi bulunmamaktadır (Bayraktar, 2007: 478).

Yapı çifte minareli ve tek şerefelidir. Büyük bir avluya sahiptir. Örtü sistemi olarak merkezde bir ana kubbe ve etrafında dört küçük kubbeden oluşmaktadır. Ana kubbe kasnağını çevreleyen 16 adet yuvarlak kemerli pencere bulunmaktadır. Son cemaat yerinin üzerinde ise iki kubbe yer almaktadır. Mihrap mermerdendir. Kesme taştan

* Samsun kalesinin camisi olarak Selçuklu komutanlarından Hıdır Bey tarafından 1300’ lü yıllarda ağaçtan yapıldığı sanılmaktadır (Bayraktar, 2007: 478).

Şekil 2 Samsun Büyük Cami 1945 yılı (VGM arşivi).

Şekil 1 Samsun Büyük Cami 2014 yılı (E. Yetiş).

3

yapılmıştır ve kullanılan taşlar kumtaşıdır. Kubbe kurşunla kaplıdır (Akyol, 1977;Bayraktar, 2007: 481-482). Harimde altta doğu ve batıda karşılıklı üçer, kuzey ve güneyde ise karşılıklı ikişer adet pencere, üstte ise yuvarlak düzende daha küçük pencereler bulunmaktadır. Mihrap kıble duvarının ortasında iki alçı sütun arasında yer almaktadır. Ahşap minber ise onun sağında yer almaktadır. Yapının doğu duvarında köşk şeklinde vaaz kürsüsü bulunmaktadır (Bayraktar, 2007: 481-485).

Samsun’da Ulu Cami haricindeki tek kubbeli camilerin son cemaat yerleri büyük ölçüde yıkılıp yenilenmiş veya eklemelerle orijinalliklerini yitirmiştir. Caminin çok sayıda pencereye sahip olması içerisinin aydınlığını oldukça etkilemiştir (Bayraktar, 2006).Büyük Cami döneminin benzer özelliklerde camilerinin inşasına kıyasla oldukça uzun bir inşa süreci bulunmaktadır (Köksal, 2012: 693-702).

Duvar Resimleri (Kalem işleri)

Duvar resimleri yoğun olarak kubbede ve kubbeye geçiş elemanlarında toplanmıştır. Alt kısımlarda el ile dokunulabilecek mesafedeki duvar yüzeylerinde daha seyrek olmak üzere pencere aralarında ve kadınlar mahfilinde yer almaktadır. Genellikle kompozisyonların içerisinde rumi ve bitkisel grup motifler kullanılmıştır. Bununyanında ay-yıldız ve hilal motifleri ile geometrik motifler de kompozisyon aralarına serpiştirilmiştir. Rumi motifleri barok teknikte ve tepelikleri ile birlikte kullanılmışlardır. Bitkisel motiflerde ise genellikle hatayi ve yaprak motifleri barok

tarzda yapılmıştır (Şekil 3).

Tarihçe: Duvar resimlerinin yapıldıkları tarihle ilgili her hangi bir belge olmadığından yapının inşa tarihi olan 1884-86 veya sonraki dönemlerde yapıldığı düşünülmektedir*.

Kubbe kasnağını çevreleyen 16 adet pencerenin hemen üzerinden başlayan kubbe resimleri barok tarzda yapılmış bitkisel, geometrik ve rumili desenlerden oluşmaktadır (Şekil3). Kubbe göbeğinden iç içe geçmiş dairelerin içerisinde geometrik gibi görünen ve güneşi andıran

bir kompozisyon bulunmaktadır. Güneşi andıran kompozisyonu bir sıra bitkisel motifli kalın bordür, yine bir sıra bitkisel motif ve kalın filetolu ince bordür çevrelemektedir.Filetolu bordürden kubbe eteğine doğru çıkan aynı biçimde yapılmış filetolu bordürler kubbe kasnağını 8 eşit paftaya bölmektedir. Her bir paftanın içerisinde etek ve gövdekısımlarında olmak üzere barok teknikle yapılmış rumili kompozisyonlar yer almaktadır. Paftaların etek kısmında ortada olmak üzere toplam 8 adet hilal motifi görülür. Paftaların ortalarındaki boşluğun süsleme alanından geniş olması genel süslemeyi sade göstermiştir. Paftaların ardından yine fileto ve aralarında eşit mesafeler olan desenlerden oluşan bir bordür daha geçmektedir. Bordürün üzerinde toplam 8 adet 8 köşeli yıldız bulunmaktadır. Ardından bitkisel ve rumili motiflerden oluşan 3 adet * Bayraktar'ın verdiği bilgiye göre yapının inşa kitabesi bulunmamaktadır. Ancak Başbakanlık Devlet arşivleri ve VGM arşivlerine göre 1884-86 yıllarında inşa edilmiştir (Bayraktar, 2007: 476-490.).

Şekil 3 Samsun Büyük Cami harim duvar resimleri 2014 yılı (E. Yetiş).

325


4

daha bordür dolanmaktadır. Kubbe ve kubbe göbeğinde mavi, açık mavi, sarı, açık yeşil, koyu ve açık gri, pembe, koyu yeşil, oksit kırmızı, çok açık zemin mavisi renkleri kullanılmıştır. Buradaki resimler oldukça canlı görünmektedir.

Kubbe kasnağındaki süslemelerin bittiği noktaya bitişik olarak pencere üstlerini dolaşan bitkisel motiflerden oluşan kompozisyon ay-yıldız motifinden başlayarak pencere aralarından aşağıya doğru inmektedir. Pencere etraflarında üstteki süslemeler ile birleşen rumili kompozisyon bulunmaktadır. 16 adet pencereyi dolaşan kompozisyon 1/32 pafta olarak düzenlenmiştir. Ana kubbeyi sınırlayan bordürün bittiği yerden pencere altlarına kadar devam etmektedir. Pencerelerin etrafını tek bordür dolanmakta ve her bir pencerenin üzerinde tepelik biçiminde düzenlenmiş kompozisyon yer almaktadır. Pencere aralarındaki boş alanlarda pencereleri birbirine bağlayan veyukarıdan aşağıya şemseye benzer bir düzenleme görülmektedir. Rumi motifleri yoğun olarak kullanılmıştır. Pencere etrafındaki bordürler tepelik motiflerinden oluşmaktadır. Pencere üstlerinden birbirine bağlanan rumili kompozisyonların ortalarında ay-yıldız motifi bulunmaktadır. Şemseye benzeyen kompozisyon bitkiseldir. Kubbe eteklerinde açık mavi, oksit kırmızı, oksit sarı, açık kahve renkleri kullanılmıştır. Buradaki süslemelerin renkleri solmuştur ve yer yer ciddi bozulmalara rastlanmaktadır.

Kubbe haricinde harimde bulunan diğer duvar resimleri soluk renkte görünmektedir.

Mihrabın içerisinde perdeyi andıran çizgisel bir süsleme bulunmaktadır. Mihrabın üzerindeki dairesel pencerenin bulunduğu alınlıkta, 4 adet trompta, kemer ve pencere alınlıklarında, kadınlar mahfilinde yer alan kubbelerde, pandantiflerde bitkisel ve rumili barok üslupta yapılmış süslemeler yer almaktadır. Pandantiflerde süslemeler ile çevrili yazılara yer verilmiştir. Tüm süslemeler alt pencerelerin eteklerine kadar devam etmektedir.

Harim pandantifleri üzerinde pandantifleri sınırlayan kubbe kasnağı boyunca bir bordür dolanmaktadır. Yazıların etrafındaki kalın bir filetonun ardından pandantifin üçgene benzer biçimini dolduracak şekilde 2 büyük ve bir küçük üçgenin içerisinde rumimotiflerinden oluşan düzenlemeler bulunmaktadır. Burada mavi, oksit sarı, oksit kırmızı ve gri renkleri kullanılmıştır.

Harimin köşelerinde bulunan 4 adet tromp üzerinde tromp kasnağının göbeğinde ve altta kemerlerin kesiştiği köşelerde ana motifler ve bunları birleştiren kemer boyunca dolanan bordür deseni bulunmaktadır. Ana motifler 1/2 pafta olarak düzenlenmiştir.Rumi, bitkisel ve geometrik motifler aynı kompozisyon üzerinde kullanılmıştır. İki farklı mavi, oksit sarı, oksit kırmızı, gri renkleri hakimdir.

Pandantiflerin bulunduğu cephelerde üstte dairesel pencere, altta yuvarlak kemerli uzun pencere bulunmaktadır. Üstte kemerin çevresi boyunca kalın bir filetonun dolandığı yarım daire pafta yer almaktadır. Paftanın ortasında yer alan pencere etrafını bordür ve kalın fileto dolanmaktadır. Kemer ve pencere filetosunun kesiştiği alana köşe paftaları yerleştirilmiştir. Sağ ve soldaki boş alanlarda şemse biçiminde birer adet düzenleme yer almaktadır. Alttaki kemerli pencerenin etrafını bir bordür dolanmakta ve alınlığında tepelik biçiminde bir pafta bulunmaktadır. Pencerenin sağ ve solundaki dikdörtgen alanlarda; ortada şemse biçiminde, üst ve altta birbirine simetrik paftalar düzenlenmiştir. Birkaç farklı mavi, oksit kırmızı, oksit sarı, kahve renkleri kullanılmıştır.

5

Trompun üzerinde bulunduğu kemerlerde yuvarlak kemerli pencereler bulunmaktadır. Pencereler iki cephenin birleştiği köşeye bitişiktir. Kemeri sınırlayan kalın bir bordür ve ona bitişik kemeri dolanan bir pafta yer almaktadır. Pencereler harimdeki diğer pencereler ile aynı düzenlemede yapılmıştır. Pencere yanlarındaki birer adet dikdörtgen alan diğer pencerelerdeki düzenleme ile aynıdır. Kompozisyon rumi, tepelik ve bitkisel desenler ile düzenlenmiştir. Birkaç farklı mavi, oksit kırmızı, oksit sarı, kahverenkleri kullanılmıştır.

Mihrabın ortasında sınırlarını nişin belirlediği perde motifi yer almaktadır. Mavinin tonları, oksit sarı, oksit kırmızı, kahve renkleri hakimdir.

Kadınlar mahfilinde kubbe ve pandantifler üzerinde rumi, bitkisel ve geometrik motiflerden oluşan 1/8 ve 1/2 pafta kompozisyonlar düzenlenmiştir. Kadınlar mahfilinde alınlıklardaki düzenlemede ise

kemeri takip eden bir bordür ile sınırlı olarak açık bir kompozisyonla birbirini takip eden paftalar tüm duvara yayılmıştır. Kemer alınlıklarında mermer taklidi desenler de yer almaktadır. Yapının diğer resimlerinde uygulanan tekniklerden farklı olarak alınlıklarda baskı tekniğinin kullanıldığı görülmektedir*. Rumi ve bitkisel motifler ile düzenlenmiştir. Kadınlar mahfilinde mavi, turuncu, oksit kırmızı, kahve renkleri kullanılmıştır (Şekil 4).

Son cemaat yerinde bulunan resimlerde Kemer alınlıklarını takip eden iki yana sonsuz tekrar eden düzenleme mevcuttur. Kubbe ve tonoz göbeklerinde 1/16 pafta dairesel düzenleme kullanılmıştır. Kadınlar mahfilinde olduğu gibi baskı tekniğinin kullanıldığı görülmektedir. Mavi, oksit sarı, oksit kırmızı renklerinin kullanımı hakimdir.

Harimde pandantifler üzerinde bulunan 8 adet yazı ise siyah ve altın yaldız ile yapılmıştır ve kabartmalı bir çerçeve içerisinde bulunmaktadır. Renkleri oldukça canlı görünmektedir.

* Yapıdaki resimlerde kullanılan baskı tekniğinden Bayraktar (2007) çalışmasında şablonlama tekniği olarak bahsetmiştir (Bayraktar, 2007: 491).

Şekil 4 Samsun Büyük Cami kadınlar mahfili 2014 yılı (E. Yetiş).

Şekil 5 Samsun Büyük Cami Minare 1945 yılı

(VGM arşivi).

326


4

daha bordür dolanmaktadır. Kubbe ve kubbe göbeğinde mavi, açık mavi, sarı, açık yeşil, koyu ve açık gri, pembe, koyu yeşil, oksit kırmızı, çok açık zemin mavisi renkleri kullanılmıştır. Buradaki resimler oldukça canlı görünmektedir.

Kubbe kasnağındaki süslemelerin bittiği noktaya bitişik olarak pencere üstlerini dolaşan bitkisel motiflerden oluşan kompozisyon ay-yıldız motifinden başlayarak pencere aralarından aşağıya doğru inmektedir. Pencere etraflarında üstteki süslemeler ile birleşen rumili kompozisyon bulunmaktadır. 16 adet pencereyi dolaşan kompozisyon 1/32 pafta olarak düzenlenmiştir. Ana kubbeyi sınırlayan bordürün bittiği yerden pencere altlarına kadar devam etmektedir. Pencerelerin etrafını tek bordür dolanmakta ve her bir pencerenin üzerinde tepelik biçiminde düzenlenmiş kompozisyon yer almaktadır. Pencere aralarındaki boş alanlarda pencereleri birbirine bağlayan veyukarıdan aşağıya şemseye benzer bir düzenleme görülmektedir. Rumi motifleri yoğun olarak kullanılmıştır. Pencere etrafındaki bordürler tepelik motiflerinden oluşmaktadır. Pencere üstlerinden birbirine bağlanan rumili kompozisyonların ortalarında ay-yıldız motifi bulunmaktadır. Şemseye benzeyen kompozisyon bitkiseldir. Kubbe eteklerinde açık mavi, oksit kırmızı, oksit sarı, açık kahve renkleri kullanılmıştır. Buradaki süslemelerin renkleri solmuştur ve yer yer ciddi bozulmalara rastlanmaktadır.

Kubbe haricinde harimde bulunan diğer duvar resimleri soluk renkte görünmektedir.

Mihrabın içerisinde perdeyi andıran çizgisel bir süsleme bulunmaktadır. Mihrabın üzerindeki dairesel pencerenin bulunduğu alınlıkta, 4 adet trompta, kemer ve pencere alınlıklarında, kadınlar mahfilinde yer alan kubbelerde, pandantiflerde bitkisel ve rumili barok üslupta yapılmış süslemeler yer almaktadır. Pandantiflerde süslemeler ile çevrili yazılara yer verilmiştir. Tüm süslemeler alt pencerelerin eteklerine kadar devam etmektedir.

Harim pandantifleri üzerinde pandantifleri sınırlayan kubbe kasnağı boyunca bir bordür dolanmaktadır. Yazıların etrafındaki kalın bir filetonun ardından pandantifin üçgene benzer biçimini dolduracak şekilde 2 büyük ve bir küçük üçgenin içerisinde rumimotiflerinden oluşan düzenlemeler bulunmaktadır. Burada mavi, oksit sarı, oksit kırmızı ve gri renkleri kullanılmıştır.

Harimin köşelerinde bulunan 4 adet tromp üzerinde tromp kasnağının göbeğinde ve altta kemerlerin kesiştiği köşelerde ana motifler ve bunları birleştiren kemer boyunca dolanan bordür deseni bulunmaktadır. Ana motifler 1/2 pafta olarak düzenlenmiştir.Rumi, bitkisel ve geometrik motifler aynı kompozisyon üzerinde kullanılmıştır. İki farklı mavi, oksit sarı, oksit kırmızı, gri renkleri hakimdir.

Pandantiflerin bulunduğu cephelerde üstte dairesel pencere, altta yuvarlak kemerli uzun pencere bulunmaktadır. Üstte kemerin çevresi boyunca kalın bir filetonun dolandığı yarım daire pafta yer almaktadır. Paftanın ortasında yer alan pencere etrafını bordür ve kalın fileto dolanmaktadır. Kemer ve pencere filetosunun kesiştiği alana köşe paftaları yerleştirilmiştir. Sağ ve soldaki boş alanlarda şemse biçiminde birer adet düzenleme yer almaktadır. Alttaki kemerli pencerenin etrafını bir bordür dolanmakta ve alınlığında tepelik biçiminde bir pafta bulunmaktadır. Pencerenin sağ ve solundaki dikdörtgen alanlarda; ortada şemse biçiminde, üst ve altta birbirine simetrik paftalar düzenlenmiştir. Birkaç farklı mavi, oksit kırmızı, oksit sarı, kahve renkleri kullanılmıştır.

5

Trompun üzerinde bulunduğu kemerlerde yuvarlak kemerli pencereler bulunmaktadır. Pencereler iki cephenin birleştiği köşeye bitişiktir. Kemeri sınırlayan kalın bir bordür ve ona bitişik kemeri dolanan bir pafta yer almaktadır. Pencereler harimdeki diğer pencereler ile aynı düzenlemede yapılmıştır. Pencere yanlarındaki birer adet dikdörtgen alan diğer pencerelerdeki düzenleme ile aynıdır. Kompozisyon rumi, tepelik ve bitkisel desenler ile düzenlenmiştir. Birkaç farklı mavi, oksit kırmızı, oksit sarı, kahverenkleri kullanılmıştır.

Mihrabın ortasında sınırlarını nişin belirlediği perde motifi yer almaktadır. Mavinin tonları, oksit sarı, oksit kırmızı, kahve renkleri hakimdir.

Kadınlar mahfilinde kubbe ve pandantifler üzerinde rumi, bitkisel ve geometrik motiflerden oluşan 1/8 ve 1/2 pafta kompozisyonlar düzenlenmiştir. Kadınlar mahfilinde alınlıklardaki düzenlemede ise

kemeri takip eden bir bordür ile sınırlı olarak açık bir kompozisyonla birbirini takip eden paftalar tüm duvara yayılmıştır. Kemer alınlıklarında mermer taklidi desenler de yer almaktadır. Yapının diğer resimlerinde uygulanan tekniklerden farklı olarak alınlıklarda baskı tekniğinin kullanıldığı görülmektedir*. Rumi ve bitkisel motifler ile düzenlenmiştir. Kadınlar mahfilinde mavi, turuncu, oksit kırmızı, kahve renkleri kullanılmıştır (Şekil 4).

Son cemaat yerinde bulunan resimlerde Kemer alınlıklarını takip eden iki yana sonsuz tekrar eden düzenleme mevcuttur. Kubbe ve tonoz göbeklerinde 1/16 pafta dairesel düzenleme kullanılmıştır. Kadınlar mahfilinde olduğu gibi baskı tekniğinin kullanıldığı görülmektedir. Mavi, oksit sarı, oksit kırmızı renklerinin kullanımı hakimdir.

Harimde pandantifler üzerinde bulunan 8 adet yazı ise siyah ve altın yaldız ile yapılmıştır ve kabartmalı bir çerçeve içerisinde bulunmaktadır. Renkleri oldukça canlı görünmektedir.

* Yapıdaki resimlerde kullanılan baskı tekniğinden Bayraktar (2007) çalışmasında şablonlama tekniği olarak bahsetmiştir (Bayraktar, 2007: 491).

Şekil 4 Samsun Büyük Cami kadınlar mahfili 2014 yılı (E. Yetiş).

Şekil 5 Samsun Büyük Cami Minare 1945 yılı

(VGM arşivi).

327


6

Yapıdaki Onarım ve Değişiklikler

Samsun Büyük Cami 1906 yılında gerçekleşen depremle hasar görmüş ve Evkaf Nezaretince 1906-1907 yılları arasında onarılmıştır (VGM ve VBM arşivleri).

1943 depreminden sonra VGM tarafından incelenen yapı hakkında minaresinin ahşap son cemaat yeri üzerine yıkıldığı kayıtlıdır (Şekil 5). Caminin kiremit örtülü çatısı yapılan bir onarım sırasında bakır kaplanmıştır. 1994 yılında caminin çürüyen ahşap tavanının onarımı yapılmıştır. Yine aynı belgeye göre üzeri çentiklenerek halk tarafından sıvanan orijinali alçı olan mihrabın süslemeli ve yazılı olduğu anlaşılmıştır(Şekil 6 ve Şekil 7). Eski mihraptan alınan yazı ve süsleme parçaları muhafaza edilip yerine yazıların orijinaline uygun olarak yenisi yaptırılmıştır (VGM ve VBM arşivleri).

1996 yılındaki belgeye göre bozulan badana ve duvar resimlerinin yenilenmesi ile ilgili karara varılmıştır (VGM ve VBM arşivleri).

Bayraktar'ın belirttiğine göre 2003 yılında yapının iç ve dışına dokunulmaksızın avluda çevre düzenlemesi yapılmıştır (Bayraktar, 2007: 481)

2008 yılına ait VGM ve VBM belgelerine göre yapının onarımı sırasında duvar resimlerinin ortaya çıktığı ve rölevelerinin alınıp, malzeme analizlerinin ve koruma önerilerinin yapıldıktan sonra onarıma devam edilebileceği kararı verilmiştir Aynı tarihli diğer bir belgede de duvar resimlerinin korunması ve onarımı ve kesme taş yüzeylerin temizliği ile ilgili önerilerin uygun olduğuna karar verilmiştir. Yapının özgün duvar resimleri 2007-2008 yılları arasında yapılan onarım sırasında ortaya çıkarılmıştır (VGM ve VBM arşivleri).

2007-2008 Yılı Onarımları (VGM ve VBM arşivleri):Cami kubbelerindeki kurşun kaplamalar sökülerek yeniden yapılmıştır.

Şekil 7 Samsun Büyük Cami mihrap 1996 yılı (VGM arşivi).

Şekil 6 Samsun Büyük Cami mihrap 2014 yılı (E. Yetiş).

7

Minareler şerefe seviyesine kadar sökülerek, orijinaline uygun hale getirilmiştir.Mihrap ve minber raspa yapılarak orijinal hale getirilmiştir.Tüm beden duvarlarındaki çürütülen taşların yeniden kaplaması yapılmıştır.Raspa sonucu ortaya çıkan süslemeler orijinaline uygun olarak yeniden yapılmıştır.

2009 yılında yapının avlusuna bir şadırvanın yapılması ile ilgili karara varılmıştır(VGM ve VBM arşivleri). Çevre düzenlemesi VGM tarafından 2009 yılında yapılmıştır. VGM arşivlerindeki belgelerde 2009 yılında bahçe duvarları, taş döşemeleri, şadırvan ve musalla taşlarının orijinaline uygun olarak yeniden yapıldığı belirtilmektedir.

Duvar Resimlerindeki Onarım ve Değişiklikler

VGM fotoğraf ve raporlarına göre 1996 yılında iskele kurulup kubbe duvar resimlerinin yenilendiği anlaşılmaktadır. Büyük ihtimalle var olan özgün resimlerrenklerine uygun olarak üzeri kapatılıp yeniden yapılmıştır(Şekil 9 ve Şekil 10).

VGM'de bulunan 1996 yılındaki onarım fotoğrafındananlaşıldığına göre kubbe eteklerinde bulunan duvar resimlerinin onarım sırasında üzeri boya ile örtülügörünmektedir (Şekil 10, Şekil 11 ve Şekil 12). 2007 yılında yapılan restorasyonda raspa sonucu boyalı zemin altından özgün duvar resimleri ortaya çıkmıştır.

Şekil 9 Samsun Büyük Cami harim 1945 yılı (VGM arşivi).

Şekil 8 Samsun Büyük Cami harim 2014 yılı (E. Yetiş).

Şekil 10 Samsun Büyük Cami harim 1996 yılı

(VGM arşivi).

328


6

Yapıdaki Onarım ve Değişiklikler

Samsun Büyük Cami 1906 yılında gerçekleşen depremle hasar görmüş ve Evkaf Nezaretince 1906-1907 yılları arasında onarılmıştır (VGM ve VBM arşivleri).

1943 depreminden sonra VGM tarafından incelenen yapı hakkında minaresinin ahşap son cemaat yeri üzerine yıkıldığı kayıtlıdır (Şekil 5). Caminin kiremit örtülü çatısı yapılan bir onarım sırasında bakır kaplanmıştır. 1994 yılında caminin çürüyen ahşap tavanının onarımı yapılmıştır. Yine aynı belgeye göre üzeri çentiklenerek halk tarafından sıvanan orijinali alçı olan mihrabın süslemeli ve yazılı olduğu anlaşılmıştır(Şekil 6 ve Şekil 7). Eski mihraptan alınan yazı ve süsleme parçaları muhafaza edilip yerine yazıların orijinaline uygun olarak yenisi yaptırılmıştır (VGM ve VBM arşivleri).

1996 yılındaki belgeye göre bozulan badana ve duvar resimlerinin yenilenmesi ile ilgili karara varılmıştır (VGM ve VBM arşivleri).

Bayraktar'ın belirttiğine göre 2003 yılında yapının iç ve dışına dokunulmaksızın avluda çevre düzenlemesi yapılmıştır (Bayraktar, 2007: 481)

2008 yılına ait VGM ve VBM belgelerine göre yapının onarımı sırasında duvar resimlerinin ortaya çıktığı ve rölevelerinin alınıp, malzeme analizlerinin ve koruma önerilerinin yapıldıktan sonra onarıma devam edilebileceği kararı verilmiştir Aynı tarihli diğer bir belgede de duvar resimlerinin korunması ve onarımı ve kesme taş yüzeylerin temizliği ile ilgili önerilerin uygun olduğuna karar verilmiştir. Yapının özgün duvar resimleri 2007-2008 yılları arasında yapılan onarım sırasında ortaya çıkarılmıştır (VGM ve VBM arşivleri).

2007-2008 Yılı Onarımları (VGM ve VBM arşivleri):Cami kubbelerindeki kurşun kaplamalar sökülerek yeniden yapılmıştır.

Şekil 7 Samsun Büyük Cami mihrap 1996 yılı (VGM arşivi).

Şekil 6 Samsun Büyük Cami mihrap 2014 yılı (E. Yetiş).

7

Minareler şerefe seviyesine kadar sökülerek, orijinaline uygun hale getirilmiştir.Mihrap ve minber raspa yapılarak orijinal hale getirilmiştir.Tüm beden duvarlarındaki çürütülen taşların yeniden kaplaması yapılmıştır.Raspa sonucu ortaya çıkan süslemeler orijinaline uygun olarak yeniden yapılmıştır.

2009 yılında yapının avlusuna bir şadırvanın yapılması ile ilgili karara varılmıştır(VGM ve VBM arşivleri). Çevre düzenlemesi VGM tarafından 2009 yılında yapılmıştır. VGM arşivlerindeki belgelerde 2009 yılında bahçe duvarları, taş döşemeleri, şadırvan ve musalla taşlarının orijinaline uygun olarak yeniden yapıldığı belirtilmektedir.

Duvar Resimlerindeki Onarım ve Değişiklikler

VGM fotoğraf ve raporlarına göre 1996 yılında iskele kurulup kubbe duvar resimlerinin yenilendiği anlaşılmaktadır. Büyük ihtimalle var olan özgün resimlerrenklerine uygun olarak üzeri kapatılıp yeniden yapılmıştır(Şekil 9 ve Şekil 10).

VGM'de bulunan 1996 yılındaki onarım fotoğrafındananlaşıldığına göre kubbe eteklerinde bulunan duvar resimlerinin onarım sırasında üzeri boya ile örtülügörünmektedir (Şekil 10, Şekil 11 ve Şekil 12). 2007 yılında yapılan restorasyonda raspa sonucu boyalı zemin altından özgün duvar resimleri ortaya çıkmıştır.

Şekil 9 Samsun Büyük Cami harim 1945 yılı (VGM arşivi).

Şekil 8 Samsun Büyük Cami harim 2014 yılı (E. Yetiş).

Şekil 10 Samsun Büyük Cami harim 1996 yılı

(VGM arşivi).

329


8

Yapının kubbe dışında yer alan duvar resimleri de 2007 yılında yapılan raspa sonucunda boya tabakasının altından ortaya çıkarılmıştır. Bu resimler hakkında daha eski bir belge veya bilgi bulunmadığından yapının inşa tarihi olan 1884-86 veya sonraki tarihlerde yapıldığı düşünülmektedir. Fakat VGM'deki 1945 yılı fotoğraflarında harimdeki resimler görünmektedir (Şekil 8). Buna göre harimdeki duvar resimlerinin 1945 yılından sonraki bir tarihte yapılan onarımlarda üzerinin boya ile kapatıldığıanlaşılmaktadır. 2007-2008 yıllarındaki restorasyonda rötuş ve yenilemelerinin yapıldığı 2014 yılındaki durumlarından anlaşılmaktadır*.

Yapının harimindeki pandantiflerde bulunan 8 adet yazı VBM’de bulunan 1996 yılına ait fotoğrafta görünmektedir. Fotoğraftan anlaşıldığına göre yazılar kabartmalı bir çerçeve içerisinde bulunmaktadır (Şekil 10). VGM'de bulunan 1945 yılı fotoğrafından ise kabartma çerçeveli olup olmadığı (Şekil 8) ve sıva üzerine bir teknikle mi yapıldığı yoksa levha olarak hazırlanıp duvara mı asıldığı tam olarak anlaşılmamaktadır.Günümüzdeki hali ise bir levha üzerine yazılıp duvara monte edilmiş şekildedir (Şekil 9). Orijinalinin ise levha veya sıva üzeri olduğuna dair bir bilgi bulunmamaktadır.

VGM'de bulunan 1996 yılı fotoğraflarına göre yapının mihrabı yağlı boyalı görünmektedir (Şekil 10). Mihrap üzerinde resimlerin bulunduğu 2007 yılında yapılan raspa sonucunda ortaya çıkmıştır .

Değerlendirme ve Sonuç

Yapının harim kısmında yapılan en önemli koruma ve onarım çalışması süslemelerinin ortaya çıkarılmasıdır. 2007-2008 onarımlarına kadar zaten mevcut olan ana kubbe süslemeleri 1996 yılı ve öncesinde yapılan yenilemeler ile asıllarını kaybetmişlerdir. 1996 yılına ait fotoğrafta yapının onarımı sırasında ana kubbe duvar resimlerinin boya ile yenilendiği görülmektedir (Şekil 11, Şekil 13 ve Şekil 14). Fakat aynı fotoğrafta

* Samsun Büyük Camisi içerisinde en son inceleme 2014 Mayıs ayında tarafımızdan yapılmıştır.

Şekil 11 Samsun Büyük Cami kubbe 1996 yılı (VGM arşivi).

Şekil 12 Samsun Büyük Cami kubbe 2014 yılı (E. Yetiş).

9

mevcut resimler ana kubbenin etek pencerelerine kadar devam etmektedir. 2007-2008 onarımındaki raspa sonucunda ana kubbenin etek kısmından başlamak üzere harimin diğer kısımlarına devam eden tüm resimler ortaya çıkarılmıştır. Yapılan değişiklikler yapının harim kısmındaki kuzey pandantiflere ait 1945 yılında çekilmiş bir siyah-beyaz fotoğraf ile karşılaştırıldığında bazı farklılıklar görülmektedir (Şekil 8 ve Şekil 9). 1945 yılında kemer ve kemer ayakları sıvalıdır. Ayrıca sıvalı kemer üzerinde boya ile yapılmış taşlar bulunmaktadır. Fakat günümüzde kemerin sıvaları yoktur ve taş kısımları görünmektedir. Genel olarak raspa ile ortaya çıkarılan resimlere 2007-2008 yılındaki onarımlarda boya ile rötuş yapılmıştır.

1996 yılına ait fotoğrafta mihrabın kesme taşları üzeri sıvalı ve tamamının yağlı boya ile kaplı olduğu görünmektedir (Şekil 6 ve Şekil 7). Günümüzde taşların üzerindeki sıvalar raspalanmış ve mihrap göbeğinde ortaya çıkan duvar resimleri rötuşlanmıştır. Yağlı boyalı minber ve yapıdaki diğer yağlı boya ile boyanmış ahşap elemanlar boyalarından arındırılmış ve ahşap görünümlerine kavuşturulmuştur.

Yapıdaki önemli onarımlardan biri de minare külahlarıdır. Minarenin şerefeden yukarısı1944 yılındaki depremde yıkılmış ve 1945 yılında aslından farklı olarak yenilenmiştir. Yapının mevcut eski fotoğraflarından faydalanılarak yapılan onarım ile günümüzde aslına uygun görünümüne kavuşmuştur.

Sonuç olarak Samsun Büyük Camisi üzerinde geçmişte gerçekleştirilen onarımların bazı yanlış uygulamalarla bilhassa süslemelerde istenmeyen değişikliklere yol açtığı, son dönemlerde yapılan onarımlarla bu hataların giderilmeye çalışıldığı anlaşılmaktadır. Duvar resimlerinin bazı bölgelerde aslına zarar vermeden belirtmek amaçlı rötuşlanmasıve yakın zamanda yanlış bir bütünleme yapılan minare külahlarının aslına uygun olarak yeniden yapılması doğru yaklaşımlar olarak düşünülmektedir. Yapıya ait eski fotoğraflardaki farklılıkların günümüz onarımında dikkate alınmayışı ve raspa sonucu ortaya çıkan duvar resimlerinin bazı bölümlerde canlı renkler ile rötuşlarının yapılması yapının aslına aykırı ve yanlış uygulamalar olarak düşünülmektedir.

Şekil 13 Samsun Büyük Cami kubbe etekleri 1996 yılı (VGM arşivi).

Şekil 14 Samsun Büyük Cami kubbe etekleri 2014 yılı (E. Yetiş).

330


8

Yapının kubbe dışında yer alan duvar resimleri de 2007 yılında yapılan raspa sonucunda boya tabakasının altından ortaya çıkarılmıştır. Bu resimler hakkında daha eski bir belge veya bilgi bulunmadığından yapının inşa tarihi olan 1884-86 veya sonraki tarihlerde yapıldığı düşünülmektedir. Fakat VGM'deki 1945 yılı fotoğraflarında harimdeki resimler görünmektedir (Şekil 8). Buna göre harimdeki duvar resimlerinin 1945 yılından sonraki bir tarihte yapılan onarımlarda üzerinin boya ile kapatıldığıanlaşılmaktadır. 2007-2008 yıllarındaki restorasyonda rötuş ve yenilemelerinin yapıldığı 2014 yılındaki durumlarından anlaşılmaktadır*.

Yapının harimindeki pandantiflerde bulunan 8 adet yazı VBM’de bulunan 1996 yılına ait fotoğrafta görünmektedir. Fotoğraftan anlaşıldığına göre yazılar kabartmalı bir çerçeve içerisinde bulunmaktadır (Şekil 10). VGM'de bulunan 1945 yılı fotoğrafından ise kabartma çerçeveli olup olmadığı (Şekil 8) ve sıva üzerine bir teknikle mi yapıldığı yoksa levha olarak hazırlanıp duvara mı asıldığı tam olarak anlaşılmamaktadır.Günümüzdeki hali ise bir levha üzerine yazılıp duvara monte edilmiş şekildedir (Şekil 9). Orijinalinin ise levha veya sıva üzeri olduğuna dair bir bilgi bulunmamaktadır.

VGM'de bulunan 1996 yılı fotoğraflarına göre yapının mihrabı yağlı boyalı görünmektedir (Şekil 10). Mihrap üzerinde resimlerin bulunduğu 2007 yılında yapılan raspa sonucunda ortaya çıkmıştır .

Değerlendirme ve Sonuç

Yapının harim kısmında yapılan en önemli koruma ve onarım çalışması süslemelerinin ortaya çıkarılmasıdır. 2007-2008 onarımlarına kadar zaten mevcut olan ana kubbe süslemeleri 1996 yılı ve öncesinde yapılan yenilemeler ile asıllarını kaybetmişlerdir. 1996 yılına ait fotoğrafta yapının onarımı sırasında ana kubbe duvar resimlerinin boya ile yenilendiği görülmektedir (Şekil 11, Şekil 13 ve Şekil 14). Fakat aynı fotoğrafta

* Samsun Büyük Camisi içerisinde en son inceleme 2014 Mayıs ayında tarafımızdan yapılmıştır.

Şekil 11 Samsun Büyük Cami kubbe 1996 yılı (VGM arşivi).

Şekil 12 Samsun Büyük Cami kubbe 2014 yılı (E. Yetiş).

9

mevcut resimler ana kubbenin etek pencerelerine kadar devam etmektedir. 2007-2008 onarımındaki raspa sonucunda ana kubbenin etek kısmından başlamak üzere harimin diğer kısımlarına devam eden tüm resimler ortaya çıkarılmıştır. Yapılan değişiklikler yapının harim kısmındaki kuzey pandantiflere ait 1945 yılında çekilmiş bir siyah-beyaz fotoğraf ile karşılaştırıldığında bazı farklılıklar görülmektedir (Şekil 8 ve Şekil 9). 1945 yılında kemer ve kemer ayakları sıvalıdır. Ayrıca sıvalı kemer üzerinde boya ile yapılmış taşlar bulunmaktadır. Fakat günümüzde kemerin sıvaları yoktur ve taş kısımları görünmektedir. Genel olarak raspa ile ortaya çıkarılan resimlere 2007-2008 yılındaki onarımlarda boya ile rötuş yapılmıştır.

1996 yılına ait fotoğrafta mihrabın kesme taşları üzeri sıvalı ve tamamının yağlı boya ile kaplı olduğu görünmektedir (Şekil 6 ve Şekil 7). Günümüzde taşların üzerindeki sıvalar raspalanmış ve mihrap göbeğinde ortaya çıkan duvar resimleri rötuşlanmıştır. Yağlı boyalı minber ve yapıdaki diğer yağlı boya ile boyanmış ahşap elemanlar boyalarından arındırılmış ve ahşap görünümlerine kavuşturulmuştur.

Yapıdaki önemli onarımlardan biri de minare külahlarıdır. Minarenin şerefeden yukarısı1944 yılındaki depremde yıkılmış ve 1945 yılında aslından farklı olarak yenilenmiştir. Yapının mevcut eski fotoğraflarından faydalanılarak yapılan onarım ile günümüzde aslına uygun görünümüne kavuşmuştur.

Sonuç olarak Samsun Büyük Camisi üzerinde geçmişte gerçekleştirilen onarımların bazı yanlış uygulamalarla bilhassa süslemelerde istenmeyen değişikliklere yol açtığı, son dönemlerde yapılan onarımlarla bu hataların giderilmeye çalışıldığı anlaşılmaktadır. Duvar resimlerinin bazı bölgelerde aslına zarar vermeden belirtmek amaçlı rötuşlanmasıve yakın zamanda yanlış bir bütünleme yapılan minare külahlarının aslına uygun olarak yeniden yapılması doğru yaklaşımlar olarak düşünülmektedir. Yapıya ait eski fotoğraflardaki farklılıkların günümüz onarımında dikkate alınmayışı ve raspa sonucu ortaya çıkan duvar resimlerinin bazı bölümlerde canlı renkler ile rötuşlarının yapılması yapının aslına aykırı ve yanlış uygulamalar olarak düşünülmektedir.

Şekil 13 Samsun Büyük Cami kubbe etekleri 1996 yılı (VGM arşivi).

Şekil 14 Samsun Büyük Cami kubbe etekleri 2014 yılı (E. Yetiş).

331


10

Kaynaklar

Ahunbay, Z. (2004). Tarihi Çevre Koruma ve Restorasyon. Yem Yay., İstanbul.

Akyol V. (1977). Tarih Boyunca Samsun ve Samsun Belediyesi: Bütün Yönleriyle Samsun, Tarih Boyunca Samsun ve Samsun Belediyesi, Nüve Matbaası, Ankara.

Bayraktar S. M. (2006). Samsun’da Türk Mimarisinin Gelişimi. Geçmişten Geleceğe Samsun, C. Yılmaz (Ed), Samsun Büyükşehir Belediyesi Yayınları, Samsun, s.399-425.

Bayraktar S. M.( 2007). Samsun ve Bafra Ulu Camileri. Geçmişten Geleceğe Samsun,C. Yılmaz (Ed), Samsun Büyükşehir Belediyesi Yayınları, Samsun, s.463-508.

Duymaz Ş.(2006), 4-5-6 Mayıs). XIX. yüzyılda Samsun'un Kentsel Gelişimine Dair Bir Kaç Mimari Örnek. Geçmişten Geleceğe Samsun, C. Yılmaz (Ed), Samsun Büyükşehir Belediyesi, Samsun, s.449-462.

Eskici, B. (2007). Mimari Onarımlarda Malzeme Kullanımı ve Yöntem Sorunları. Tarihi Eserlerin Güçlendirilmesi ve Geleceğe Güvenle Devredilmesi Sempozyumu-1.TMMOB İnşaat Mühendisleri Odası, Ankara, s.257-268.

Köksal A.(2012). Samsun Ulu Camii ve İnşa Süreci. Samsun Sempozyumu. 13-16 Ekim 2011, C: 3, Samsun Valiliği, Samsun, s.693-702.

Komisyon.( 2009). Taşınmaz Kültür Varlıkları Envanteri. Samsun: Samsun İl Özel İdaresi.

Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşiv Belgeleri

Vakıflar Samsun Bölge Müdürlüğü Arşiv Belgeleri

1

Van Gölü Havzasındaki Tarihi Ulaşım Yapıları

Alev AkıllıÖğr. Gör., Bitlis Eren Üniversitesi, Teknik Bilimler MYO

[email protected]

Abdulrezzak BakışÖğr. Gör., Bitlis Eren Üniversitesi, Teknik Bilimler MYO

[email protected]

Fatih HattatoğluYrd. Doç. Dr., Atatürk Üniversitesi, Mühendislik Fakültesi

[email protected]

Ercan IşıkYrd. Doç. Dr., Bitlis Eren Üniversitesi, Müh.-Mim. Fakültesi

[email protected]

Osman Ünsal BayrakYrd. Doç. Dr., Atatürk Üniversitesi, Mühendislik Fakültesi

[email protected]

Özet

Van Gölü havzası tarihsel süreç içerisinde Hurri, Urartu, Med, Pers, Bizans, Sasani, Selçuklu ve Osmanlı medeniyeti gibi birçok medeniyete ev sahipliği yapmıştır. Havza, çok eski bir yerleşim alanı olmasından dolayı birçok uygarlığın geride bıraktığı tarihi yapı ve kültürel değerleri günümüze kadar taşımıştır. Bu tarihi yapılar içerisinde camiler, kaleler, türbeler ve kervansaraylar olduğu gibi ulaşım yapılarını da görmek mümkündür. Havzanın İpek Yolu güzergâhında bulunması, o zamanda tarihi ulaşım yapılarına verilen önemi daha da artırmıştır. İpek yolu güzergâhından günümüz karayollarının geçişiyle her ne kadar tarihi ulaşım yolları ortadan kaybolmuşsa da, havzada bu yolları ve diğer bağlantı yollarını birbirine bağlayan birçok tarihi köprü bulunmaktadır. Havzada, çok eski dönemlerde inşa edilen, yenileme çalışmaları yapılarak halen kullanılmakta olan birçok tarihi ulaşım yapısı mevcuttur. Ancak zamanla bazı tarihi ulaşım yapıları, tanıtım yetersizliğinden dolayı ilgisizliğe mahkûm olmuş, unutulmaya ve yıkılmaya yüz tutmuştur. Bu sebeple gerek havza halkı gerekse havza dışından gelen birçok yerli ve yabancı turist, bu tarihi yapıların varlığını bilmemektedir. Van Gölü havzasında Bitlis ve Van olmak üzere iki ilimiz bulunmaktadır. Bu çalışma, Van Gölü havzasındaki bazı tarihi ulaşım yapılarınıntanıtımı amacıyla yapılmıştır.

Anahtar Kelimeler: Van Gölü Havzası, Bitlis, Van, tarihi ulaşım yapıları

332


Samsun Büyük Camisi Duvar Resimleri: Onarım ve Değişiklikler · almaktadır. Paftaların etek kısmında ortada olmak üzere toplam 8 adet hilal motifi görülür. Paftaların

Documents