Top Banner
1 saMgata k I gata naIik laoKak , Anauvaadk à satyaSaIla doSapaaMDo vaamanarava doSapaaMDo k a CaoTa baoTa sataISa, Aqaa-ta maOM hI, Aba k a satyaSaIla (maoro [sa janmanaama k I paunapa-`itaYza maoro dovaasa ko vaastavya maoM gaur]var ku maarjaI hI nao k I, Aa^la [MiDyaa roiDyaao k a Aa^iDSana f a^ma- Bartao samaya | ‘naama’ k ao laya AaOr vajaÜna pa`apta haok r {sao ‘sagauNa’ banaanao hotaU |) ek baar ko sarbaa[- ko rk r k a ivaraT parf a^ma-nsa (jaOsao ik pa`yaaoga nao hI {nak I SarNa laI hao) cala rha qaa, taba ipataajaI ko saaqa maMca k ao GauTnao lagaayao hue tanmaya haok r paUro SarNaBaava sao gaayana saunanao k a maora BaI pa`amaaiNak pa`yaaoga cala rha qaa | baa[- jaI nao gaanaa raok k r paRcCa k I, “ ha k aoNa Aaho?” ik saI nao k ha ik ‘vaamanaravajaI k a baoTa’ | if r inak T baOzo hue vaamanarava saDaolaIk r (Ea`utaI ko ipataa) k ao maoro ipataajaI samaJak r {nasao k ha, “[sao AcCI taalaIma dIijayao” | AaOr saDaolaIk rjaI nao ha^M Bar dI | tanmayataa k a f ilata ek eosaa inaYk ama k ma-yaaoga hao sak taa hO [sasao maOM baoKÜabar qaa | hmaaro hI Gar maoM risak aga`NaI ramaUBaOyyaa dataojaI ko saamanao maOM inaBa-yataa sao inagau-Na gaa rha qaa | dataosaahba nao ku maarjaI k ao {nak I AitaSayaao@ta SaOlaI maoM k ha ‘yaar ku maar, yah laDÜk a jaba gaataa hO taba [sak I saIrta [sa k dr taumharo jaOsaI hao jaataI hO ik saUrta BaI taumharo jaOsaI bana jaataI hO |’ {sa va@ta Gar maoM ‘GarMdajaÜ gaayak I’ k a maahaOla qaa | ([saI naama sao 1962 maoM ‘maaOja’ pa`k aSana Wara pa`k aiSata yah ga`Mqa ihMdI maoM ‘Garanaodar gaayak I’ AaOr AMga`ojaÜI maoM ‘Indian Musical Traditions’ ko naama sao Anauvaaidta hao cauk a hO AaOr Aba [sako taIsaro saMsk rNa k I pa`taIXaa hO |) {<ar BaartaIya saMgaIta ko ‘Garanao’ yaanao ivaiSaYT evaM ivaiBaÙa saaOMdya-Saas~aIya dRiYTk aoNaaoM k a k ma sao k ma taIna paIiZyaaoM maoM paayaa jaanao vaalaa saatatya haotaa hO | hr Garanao k I baZÜta ko Apanao inajaI k ayado k anaUna haotao hOM, [sa baata par k TaXa k rnao vaalaa yah pa`qama ga`Mqa hO evaM [sa ivaYaya k ao laok r {znao vaalao k [-M pa`SnaaoM k ao samaayao samaoTo hue hO | [sa ga`Mqa k I isawI hotau vaamanaravajaI ‘maaOja’ pairvaar ko lagaBaga saBaI k vaIàsaaihtyak araoM AaOr ivaiBaÙa GaranaaoM k o gaayak aoM k I jamaGaT Apanao Gar par jauTak r Apanao AagaamaI ga`Mqa ko ek ek AQyaaya k a paaz k rtao qao | [sapar saaihtyak araoM k I pa`itaik` yaaàik` yaa, ivaSaoYata: gaayak aoM k I saaXaata gaak r hI vya@ta haotaI qaI | [na gavaOyaaoM k I ek dUsaro k I gaayak I k ao laok r vya@ta haonao vaalaI Aalaaocanaatmak pa`itaik` yaaAaoM maoM vaamanaravajaI Apanao ga`Mqa ko ilayao ku C saaMigaitak taqya talaaSatao rhtao qao AaOr maOM [na k laak araoM k I ek dUsaro par k I ga[- k BaI KaUMsaT taao k BaI maaima-k iTppaiNayaaoM k a majaÜa laUTtaa rhtaa | maaogaUbaa[- ku DI-k r sao maoro ipataajaI taalaIma haisala k r rho qao | {nak I ik SaaorvayaIna gaur}bahna qaI ik SaaorItaa[- | [sa taalaIma k I [-naayata maoM CTpaTataI hu[- ik SaaorItaa[- k ao doKak r KÜaUr ko partabaaoM sao f naa haonao k I taalaIma paanao vaalaI Sabanama k I yaad AataI qaI | ik SaaorItaa[- ko [sa k aif ranaa AMdajaÜ k ao pa`aotsaaihta k rnao vaalao {nako ‘vaamanaravak ak a’ ka vaatsalyaBaava ik SaaorItaa[- k I saaMigaitak yaa~aa maoM ek mah<vapaUNa- maaoDÜ hO | {na idnaaoM BaImasaonajaI k a mauMba[- maoM vaastavya hmaaro hI Gar huvaa k rtaa qaa | svarBaar sao nata haok r gaatao va@ta jaÜmaIna CUnao vaalaa {nak a hzyaaogaI mastak vaamanaravajaI k I saaohbata maoM jayapaur Garanao ko layadar AMdaja sao {Ùata hao rha qaa |
24

saMgaIta k ox ‘Garana o’ yaana o ivaiSaYT eva M ivaiBaÙa€¦ · saDaolaIkxrjaI na o ha ^M Bar dI | tanmayataa kxa fxilata ekx eosaa inaYkxama kxma -yaa oga ha o sakxtaa hO [sasao

Apr 30, 2020

Download

Documents

dariahiddleston
Welcome message from author
This document is posted to help you gain knowledge. Please leave a comment to let me know what you think about it! Share it to your friends and learn new things together.
Transcript
Page 1: saMgaIta k ox ‘Garana o’ yaana o ivaiSaYT eva M ivaiBaÙa€¦ · saDaolaIkxrjaI na o ha ^M Bar dI | tanmayataa kxa fxilata ekx eosaa inaYkxama kxma -yaa oga ha o sakxtaa hO [sasao

1

saMgata kxI gata naIikx laoKakx, Anauvaadkx à satyaSaIla doSapaaMDo

vaamanarava doSapaaMDo kxa CaoTa baoTa

sataISa, Aqaa-ta maOM hI, Aba kxa satyaSaIla (maoro [sa janmanaama kxI paunapa-`itaYza maoro dovaasa kox vaastavya maoM gaur]var kuxmaarjaI hI nao kxI, Aala [MiDyaa roiDyaao kxa AaiDSana fxama- Bartao samaya | ‘naama’ kxao laya AaOr vajaÜna paapta haokxr {sao ‘sagauNa’ banaanao hotaU |)

ekx baar koxsarbaa[- koxrkxr kxa ivaraT

parfxama-nsa (jaOsao ikx payaaoga nao hI {nakxI SarNa laI hao) cala rha qaa, taba ipataajaI kox saaqa maMca kxao GauTnao lagaayao hue tanmaya haokxr paUro SarNaBaava sao gaayana saunanao kxa maora BaI paamaaiNakx payaaoga cala rha qaa | baa[- jaI nao gaanaa raokx kxr paRcCa kxI, “ ha kxaoNa Aaho?” ikxsaI nao kxha ikx ‘vaamanaravajaI kxa baoTa’ | ifxr inakxT baOzo hue vaamanarava saDaolaIkxr (EautaI kox ipataa) kxao maoro ipataajaI samaJakxr {nasao kxha, “[sao AcCI taalaIma dIijayao” | AaOr saDaolaIkxrjaI nao haM Bar dI | tanmayataa kxa fxilata ekx eosaa inaYkxama kxma-yaaoga hao sakxtaa hO [sasao maOM baoKÜabar qaa |

hmaaro hI Gar maoM risakxagaNaI ramaUBaOyyaa

dataojaI kox saamanao maOM inaBa-yataa sao inagau-Na gaa rha qaa | dataosaahba nao kuxmaarjaI kxao {nakxI AitaSayaao@ta SaOlaI maoM kxha ‘yaar kuxmaar, yah laDÜkxa jaba gaataa hO taba [sakxI saIrta [sa kxdr taumharo jaOsaI hao jaataI hO ikx saUrta BaI taumharo jaOsaI bana jaataI hO |’

{sa va@ta Gar maoM ‘GarMdajaÜ gaayakxI’ kxa

maahaOla qaa | ([saI naama sao 1962 maoM ‘maaOja’ pakxaSana Wara pa`kxaiSata yah gaMqa ihMdI maoM ‘Garanaodar gaayakxI’ AaOr AMgaojaÜI maoM ‘Indian Musical Traditions’ kox naama sao Anauvaaidta hao caukxa hO AaOr Aba [sakox taIsaro saMskxrNa kxI pa`taIXaa hO |) {<ar BaartaIya

saMgaIta kox ‘Garanao’ yaanao ivaiSaYT evaM ivaiBaÙa saaOMdya-Saas~aIya dRiYTkxaoNaaoM kxa kxma sao kxma taIna paIiZyaaoM maoM paayaa jaanao vaalaa saatatya haotaa hO | hr Garanao kxIx baZÜta kox Apanao inajaI kxayado kxanaUna haotao hOM, [sa baata par kxTaXa kxrnao vaalaa yah paqama gaMqa hO evaM [sa ivaYaya kxao laokxr {znao vaalao kx[-M paSnaaoM kxao samaayao samaoTo hue hO | [sa gaMqa kxI isawI hotau vaamanaravajaI ‘maaOja’ pairvaar kox lagaBaga saBaI kxvaIàsaaihtyakxaraoM AaOr ivaiBaÙa GaranaaoM kxo gaayakxaoM kxI jamaGaT Apanao Gar par jauTakxr Apanao AagaamaI gaMqa kox ekx ekx AQyaaya kxa paaz kxrtao qao | [sapar saaihtyakxaraoM kxI paitaikxyaaàikxyaa, ivaSaoYata: gaayakxaoM kxI saaXaata gaakxr hI vya@ta haotaI qaI | [na gavaOyaaoM kxI ekx dUsaro kxI gaayakxI kxao laokxr vya@ta haonao vaalaI Aalaaocanaatmakx paitaikxyaaAaoM maoM vaamanaravajaI Apanao gaMqa kox ilayao kuxC saaMigaitakx taqya talaaSatao rhtao qao AaOr maOM [na kxlaakxaraoM kxI ekx dUsaro par kxI ga[- kxBaI KaUMsaT taao kxBaI maaima-kx iTppaiNayaaoM kxa majaÜa laUTtaa rhtaa |

maaogaUbaa[- kuxDI-kxr sao maoro ipataajaI

taalaIma haisala kxr rho qao | {nakxI ikxSaaorvayaIna gaur}bahna qaI ikxSaaorItaa[- | [sa taalaIma kxI [-naayata maoM CTpaTataI hu[- ikxSaaorItaa[- kxao doKakxr KÜaUr kox partabaaoM sao fxnaa haonao kxI taalaIma paanao vaalaI Sabanama kxI yaad AataI qaI | ikxSaaorItaa[- kox [sa kxaifxranaa AMdajaÜ kxao paaotsaaihta kxrnao vaalao {nakox ‘vaamanaravakxakxa’ kxa vaatsalyaBaava ikxSaaorItaa[- kxI saaMigaitakx yaa~aa maoM ekx mah<vapaUNa- maaoDÜ hO |

{na idnaaoM BaImasaonajaI kxa mauMba[- maoM

vaastavya hmaaro hI Gar huvaa kxrtaa qaa | svarBaar sao nata haokxr gaatao va@ta jaÜmaIna CUnao vaalaa {nakxa hzyaaogaI mastakx vaamanaravajaI kxI saaohbata maoM jayapaur Garanao kox layadar AMdaja sao {Ùata hao rha qaa |

Page 2: saMgaIta k ox ‘Garana o’ yaana o ivaiSaYT eva M ivaiBaÙa€¦ · saDaolaIkxrjaI na o ha ^M Bar dI | tanmayataa kxa fxilata ekx eosaa inaYkxama kxma -yaa oga ha o sakxtaa hO [sasao

2

koxsarbaa[-àmaaogaUbaa[- kox saugaizta gaanaiSalpa kxI taraSa doKakxr Avaak\x rhnaa hI saMBava qaa laoikxna [sakxI taulanaa maoM mansaUr jaI kox gaayana maoM paayaa jaanaovaalaa JakxJaaor {nmaad AaOr baaOrayaapana patqar sao fUxT {maDnao vaalao paIpalapa<ao kxI saukuxmaar ijajaIivaYaa kxa paircaya dotaa qaa |

dovaQar skUxla Aafx [MiDyana myaUijÜakx maoM

maMijaÜla saamanao Aatao hI BaTkx jaanao vaalao fxkxIranaa imajaÜajaÜ kox kxlaakxar AaOr saaqa hI saupaitaiYzta saamaajyavaadI Garanaogaar gaayakx BaI ApanaI {paisqataI djaÜ- kxratao qao |

vaaD-na raoD isqata ‘hSamana’ vaastaU maoM

rvaISaMkxrjaI kox iSaibar maoM BaI maOM jaayaa kxrtaa qaa | rvaISaMkxrjaI kox vaadna maoM paayaI jaanao vaalaI ragaivacaar kxI samagataa AaOr saMtaulana sao paBaaivata taba mauJasao baujaÜuga-, yauvaa vaadkxaoM kxI ekx fxÜaOja maoro kxrIba qaI | CuTpana maoM maOnao baagaoEaI maoM r}pakx taala maoM ekx taranaa baaMQaa qaa | rvaIjaI kxao jaba saunaayaa taao {nhaoMnao kx[-M baar daohranao kxao kxha AaOr saraha | maukuxla vah taranaa Aaja BaI gaataa hO | kuxmaarjaI kxao jaba saunaayaa taba {nhaoMnao Akxsmaata gaMBaIr haokxr fxmaa-yaa ‘[sa taranao kxa naaoToSana kxrkox rKaao |’

baMba[- maoM taba Aagara Garanao kxa yaanao

paQaanataa sao ivalaayata husaona, Ajamata husaona, Anvar husaona Aaid histayaaoM kxa r]tabaa bahuta Cayaa huAa qaa | [na KaaMsaahbaaoM kxI savaa-iQakx taalaIma (TËUSansa) ica~aapaUr saarsvata samaaja maoM huAa kxrtaI qaI | par Aagara Garanao kox gaayakxaoM maoM mauJao sabasao Baanao vaalao qao KaadIma husaona | {nakxI baMidSa kxI kxhna, foMxk, itaha[-yaaoM kxI {paja AaOr Aavaoga, taar saptakx kox svaraoM kxI paukxar… jaOsao kxao[- AakMxdna, naalaa fUT paDÜa hao | yah saMskxar ekx Arsaa mauJapar Ca gae qao, Aba BaI maoro saaMigaitakx Aalama kxa ekx ihssaa Apanao kxabaU maoM rKKao hue hOM | lataafxta KaaM kxa lautfxÜ AaOr rMgaIlaa imajaaja

AafxÜtaabaàeàmaaOsaIkxI fOxyaajaKaaM saahba kxIx [maarta kxI baulaMdI kxa sabaUta maalaUma paDÜtaa qaa AaOr {na idnaaoM maora saaMigaitakx imajaajaÜ BaI kuxC eosaa hI hao gayaa qaa |

AmaIrKaaM saahba kxI kUxTtaanaaoM kxI

BaUlaBaulaOyaa kxI saMkxrI gailayaaoM maoM Kaud kxao Baulaakxr maOM Aaja BaI {laJaa huAa rhtaa hUM|

‘nag\amaa vaao nag\amaa hO ijasao r}h saunaae AaOr r}h saunao’

kxhtao kxhtao svaraoM kxI SaaMta mawma jyaaotaI (vaastava maoM Samaa kxhnaa caaihyao) kxI QaImaI AaMca par raga kxI iKacaDÜI pakxanao vaalao AmaIrKaaM | {sa jyaaotaI ko QauMQalao {jaalao maoM BaItar kxI kxailaKa kxI tah kxI, partaaoM kxao {laT palaT kxrtao rhnao vaalao AmaIr KaaM… jaOsao ikx {sa kxailaKa kox gaBa-gaRh kxa AnvaoYaNa kxrtao haoM | samaa baaMQanao vaalao, Ainava-canaIyataa kxI idSaa kxa AamaM~aNa donaovaalao saMgaIta kxa naaoToSana kxr, {sakxa Aqa- talaaSanao kox bajaaya, eosaa gaanaa saunakxr, mauJamaoM hI iCpaIM saupta saMvaodnaaeM va saMdBa- iKala {ztao hOM {pamaana {pamaoya bana kxr, AaOr SabdaoM kxa baaOr bana kxr BaaYaa kxa maMDpa sajaanao lagatao hOM, yah maorI majabaUrI hO |

ragar]pa, yaanao ragata<va ijasamaoM samaayaa haotaa hO, {sa raga kxI taja-Ü (svaraoM kxI gait) par havaI haokxr raga kox svaraoM ko, Alaga Alaga BaaMtaI ko saMvaad baDo caOnadarI sao AmaIrKaaM sqaaipata kxrtao hOM | [nhI saMvaadaoM kox fxlasvar}pa {nakox gaanao maoM yah gaUZ Ainava-canaIyataa AataI hO, eosaa musicological pataIta haonao vaalaa spaiYTkxrNa maOM do sakxtaa hUM | AaOr {sa idSaa kxI tarfxÜx gaa kxr saMkoxta kxrnaa mauJao AiQakx Aasaana AaOr KaÜailasa lagataa hO | laoikxna ilaKanaa baDÜI ToZÜI KaIr bana jaataa hO | kxBaI hlakoxsao taao kxBaI JaT sao palaTI maar kxr r]Ka badlanao vaalaa kxlaa kxa caMcala maIna SabdaoM kox

Page 3: saMgaIta k ox ‘Garana o’ yaana o ivaiSaYT eva M ivaiBaÙa€¦ · saDaolaIkxrjaI na o ha ^M Bar dI | tanmayataa kxa fxilata ekx eosaa inaYkxama kxma -yaa oga ha o sakxtaa hO [sasao

3

AaimaSa kxao CUtaa takx nahIM, na hI SabdaoM kox fMxdo maoM fMxsaayaa jaa sakxtaa hO |

bacapana maoM eosao saMskxar maOM paa rha qaa |

Aaja BaI {nakxa saaqa CUTa nahIM hO | va@Üta kxI rota iKasakxtaI rhI par diryaaàeàidla maoM kx[yaaoM kox naXaàeàpaa maukxr-r haotao rho |

maoro caacaa yaanao Da. naanaasaahoba doSapaaMDo

ekx KauSaimajaaja SaKÜsaIyata qao, ijanakxao saBaI kxlaakxar cahotao qao | Aapa savaa[- gaMQava-jaI kox damaad qao | inaYza AaOr {tsaah sao Apanao sasaurjaI kxI pauNyaitaqaI kxa Bavya mahaotsava kxrnaovaalao Saayad hI kxao[- Anya damaad hao | {sa vaYa- ma[- mahInao maoM maOM CuiÕyaaM ibataanao Apanao [nhIM caacaajaI kox Gar pauNao Aayaa qaa | ipataajaI nao kxha, ‘ekx mahInaa pauNao rhnaovaalao hao taao caMpaUtaa[- (hIrabaa[- baDaodokxr) kox paasa gaanaa saIKaao | vao BaI Apanao pairvaar kxI sadsyaa kxI tarh hOM |’ maOMnao {nhoM gaakxr idKaayaa à kuxmaarjaI kxI Ada maoM, vasaMtaravajaI kxI Ada maoM | {nhaoMnao sarsvataIbaa[-jaI kxI Aaor doKaa AaOr kxha, ‘[sakox galao maoM jaao nacakOxyaapana AaOr caMcalataa hO, [sao pahlao saafx imaTa donaa caihyao’| yah saunatao hI maOM Apanao galao maoM maMDranaovaalaI vao saarI itatailayaaM baTaorkxr vahaM sao caMpata hao gayaa |

_________________ maorI pauranaI Aadta hO à bataanao kuxC

lagataa hU^M AaOr yaad kuC AaOr hI Aataa hO | Aaja taya kxr baOza hU^M ikx kuxmaarjaI kxao koMxd maoM rKa kxr dIGa- kxala takx ijasao ‘Saas~aIya’ kxha gayaa à {sa saMgaIta kox svaBaava kox baaro maoM AaOr {sa saMgaIta kxao gaanao vaalao kuxmaarjaI kox baaro maoM daoàpaaMca paIiZyaaoM maoM kx[-MyaaoM kxao laganaovaalao ‘itaraoBaava’ kxao laokxr paasaMigakx kuxC ilaKaU^Mgaa | laoikxna yaad Aa rhIM hOM kuxmaarjaI nao gaa[- hu[-M kxbaIr kxI paMi@tayaaM :

‘JaInaI JaInaI JaInaI JaInaI baInaI cadiryaa ! kxaho kOx taanaa kxaho kOx BarnaI kxaOna taar sao baInaI cadiryaa ivaSaoYa r}pa sao :saao caadr saur nar maunaI AaoZÜI, AaoZÜ kox maOlaI kxInaI cadiryaa dasa kxbaIra jatana sao AaoZÜI jyaaoM ikx tyaaoM Qar dInaI cadiryaa |’ ihMdustaanaI raga saMgaIta kox Kyaala kxao laokxr kxhoM taao kxhnaa paDÜtaa hO ikx svar kxao, raga kxao talaaSanaa, baMidSa maoM iCpao ivaiSaYT ragaàr}paaoM kox saupta saMkoxta AaOr {nakox pahlauAaoM kxao jaananaaàpahcaananaa kxlaakxar kox ilayao AajaIvana calanaovaalaI paikxyaa bana jaataI hO| paitaBaasampanna kxlaakxar baMidSa kxI baZÜta kxrtao samaya raga kxI taja-Ü (gait) taya kxrnaovaalaI svaravalaI, {sa taja-Ü kox Aasaàpaasa kxa ragaàpadoSa, layakxIDa, SabdaoM kox BaaiYakx Aqa- evaM naadàAqa-, balaaGaata, saaOMdya- Aaid ivaivaQa baataaoM kxa ekx Apanaa AnaaoKaa taanaa à baanaa baunataa hO | [sasao KyaalagaayakxI kox kxlaamaUlya inaQaa-irta haotao hOM AaOr parMpara, Garanaa Aaid kox saMkoxtaaoM kxa saUtaaovaaca BaI| samakxalaIna mauhavaro (contemporary idiom) kxao Apanao maoM samaaivaYT kxr yah kxlaamaUlya paIZÜIàdràpaIZÜI pavaahmaana rhtao hOM | paarMpaairkx kxlaamaUlya evaM {nasao janma laonaovaalaI parMpara samaavaoSakx haotaI hO| parMparae^M pairvata-naSaIla haotaI hOM paitaBaaSaalaI kxlaakxaraoM kox inajaI saMvaodnaaAaoM kox paT AaoZÜnao kox laalaaiyata yah kxlaamaUlya lacaIlao haotao hOM, AiDÜga (static) nahIM haotao | yahI paitaBaa, saRjana, {paja kxa Xao~a haotaa hO | parMparagata kxlaamaUlyaaoM kox kxma-kxaMDI r}iZyaaoM maoM tabdIla haonao kox kxarNa AvaraoQa maoM jakxDÜI gaanaàQaara taqaa kxlaa icaMtana kxI Garanaodar caadr isar par AaoZ ______________________ 1 à itaraoBaava : gaatao samaya raga maoM inaihta samBaavanaaAaoM kxao jaaMcatao hue ikxsaI svarvaa@ya kxI {paja sao saMBama haotaa hO ikx raga r}pa maoM kxhIM tabaidlaI, daoYa na Aa paDÜo | laoikxna [sa kxalao TIkox ko lagaava sao raga kxa caohra AaOr iKala {ztaa hO | [sao {sa gaayakx kxI pagalBa paitaBaa kxa laXaNa maanaa jaataa hO laoikxna AakxaSavaaNaI kox AaiDSana maoM yaid eosaa ‘itaraoBaava’ najaÜr Aayaa taao {sa gaayakx kxao A@sar Anau<aINa- kxrtao hOM |

Page 4: saMgaIta k ox ‘Garana o’ yaana o ivaiSaYT eva M ivaiBaÙa€¦ · saDaolaIkxrjaI na o ha ^M Bar dI | tanmayataa kxa fxilata ekx eosaa inaYkxama kxma -yaa oga ha o sakxtaa hO [sasao

4

kxr kuxmaarjaI kxBaI vah saDaMQa gamaI- saoMkxtao nahIM rho | kuxmaarjaI nao parMparagata kxlaamaUlyaaoM kxI caadr ‘jatana sao AaoZÜI’ AaOr jaOsaI qaI vaOsaI Qar dInhIM | par yah caadr Aapa nao Apanao ilayao svayaM baunaI qaI| taanao baanao baDÜo sajaga saujaana mana sao baunao qao | [sa baunaavaT maoM AbdulakxrIma KaaM, AaoMkxarnaaqa zakuxr, fOxyaajaÜ KaaM jaOsaaoM kxI kxlaaba<aU kxI baolabaMUTI laajavaaba r}pa sao Gaulaimala ga[- qaI AaOr saaqa maoM inagau-NaI Qaagaa BaI | maoro ihssao Aae kuxmaarjaI à Aqaa-ta pad\maivaBaUYaNa Da. kuxmaar gaMQava- kxao [sa laoKa maoM maOnao ‘naayakx’ kxI BaUimakxa dI hO| kuxmaarjaI sacamauca naayakx hOM | ihMdustaanaI Saas~aIya saMgaIta parMpara maoM rcanaakxar haokxr vaaggaoyakxar gaayakx kxao ‘naayakx’ pad sao saMbaaoiQata ikxyaa jaataa hO | kuxmaarjaI maoM yah sabakuxC qaa | maorI naaO saala kxI {ma sao laokxr Aaja takx à Aaja kuxmaarjaI kox mahapayaaNa kxao BaI 13 saala hao caukox hOM à {nakox maoro irStao kox taanaoàbaanao maoM ABaI ABaI baunao hue nae kxpaDÜo kxI taajaÜI gaMQa hO | ‘saulaJao hue’, isqar, r}ZÜI bananao jaa rhIM jaDÜ saaMigaitakx saMkxlpanaaAaoM kox AaDÜo Aanao vaalao QaagaaoM kox sammauKa {laJana maoM Dalanao vaalao navakxlpanaaAaoM à pastauitayaaoM kox Qaagao zaDÜo rhtao hOM, na[- baunaavaToM baunatao rhtao hOM | maOM kxBaI yao Qaagao {QaoDÜtaa h^UM , kxBaI baunataa hU^M | kxBaI tah kxrtaa hU^M kxBaI parta Kaaolataa hU^M | haM ekx baata hO ikx caadr AaOr rah ABaI BaI maOlaI nahIM hu[- hO | jaao nahIM jaanatao {nakox ilayao kxh dotaa hU^M ikx saugama saMgaIta maoM paaMca, C:, saata, Aaz maa~aaAaoM kox taala [staomaala ikxyao jaatao hOM | [nakox Aavata-na AlpajaIvaI haotao hOM | AaOr AiBajaata saMgaIta maoM Japataala, ekxtaala, JaUmara, i~ataala jaOsao dsa, baarh, caaOdh, saaolah maa~aaAaoM kox dIGa-jaIvaI Aavata-naaoM kox taala payau@ta haotao hOM| {nakxa pahlaa ‘BarI’ AaOr dUsara ‘KaalaI’ naama sao saMbaaoiQata AaQaoàAaQao ihssao haotao hOM | yah Kaaisayata maa~a ihMdustaanaI taala pawita kxI hI hO | baMidSa gaa donao kox baad Aavata-

na maoM maa~a mauKaDÜa hI duhrayaa jaataa hO | Aavata-na kxI SaoYa ivastaRta jagah kxlaakxar kxao AcCoàbauro ZMga sao raga r}pa baaMQatao rhnao kox ilayao {palabQa haotaI hO | ihMdustaanaI saMgaIta kox saMbaMQa maoM kxhnaa hao taao kxlaa kox rhsyamayaI padoSa Saas~a evaM vyaakxrNa kxI saImaa sao saTo hue haotao hOM | maorI yah QaarNaa hO ikx kxlaakxar gaatao samaya Saas~aàvyaakxrNa AaOr {sasao saTo hue kxlaa kox gaUZÜrmya padoSaaoM kxI lacaIlaI saImaaroKaa par ekx kox baad ekx Aanaovaalao Aavata-naaoM kxI SaRMKalaa kxao Jaulaataa rhtaa hO| kuxmaarjaI AaOr maoro baIca caalaIsa vaYaao-M sao BaI AiQakx kox [sa irStao kxI yah ATUT SaRMKalaa à Saas~a AaOr kxlaa kxI [saI saImaaroKaa par Aaja BaI ihcakxaolao Kaa rhI hO | maorI saaMigaitakx Ba`marvaR<aI, AaSaaàinaraSaa kox tanaava AaOr ApanaI QaunaI maoM Qauna lagaakxr masta baOzo hue gaur]jaI kxI kxBaI baoparvaah taao kxBaI vatsala taao kxBaI sanakxI saIrta kxI kuxC gaaMzàgauitqayaaM yahaM hMO taao kxBaI {nakox Cu[-maU[- sauraoM kxI AnaCU[- kxsakx AaOr Cu[-paulakx BaI yahaM hO | haM, [tanaa sahI hO ikx [sa SaRMKalaa par, [sa samaana Qaagao par Aaja BaI Kyaala, maQyalaya maoM baw gaanaa JaUla rha hO | laFfodar Aavata-na cala rho hOM | [sakxa kxarNa yah hO ikx hmaaro naayakx Aaja BaI [sa SaRMKalaa kxa ekx Caor ijatanaI dRZtaa sao Qaro hue hOM {tanaa hI [sa SaRMKalaa kxa dUsara Caor Saur} sao hI maOMnao haOlao sao maorI saukuxmaar pakxDÜ maoM rKaa hO | AaOr maora dUsara haqa mau@ta hO | yaid eosaa nahIM haotaa taao Akoxlao, Apanao hI kxaoYa maoM rhkxr [saI SaRMKalaa sao Kaud kxao hI kxaoDÜo lagaanao yaa sahlaanao vaalaa narcissism Bar hao jaataax| kxlaakxar nao eosaI kxlaatmakx Sahadta maoM Kaud kxao Zalanao sao kxlaaivacaaraoM maoM na hI kxBaI paUNa-taa Aa sakxtaI hO

Page 5: saMgaIta k ox ‘Garana o’ yaana o ivaiSaYT eva M ivaiBaÙa€¦ · saDaolaIkxrjaI na o ha ^M Bar dI | tanmayataa kxa fxilata ekx eosaa inaYkxama kxma -yaa oga ha o sakxtaa hO [sasao

5

AaOr na hI {na ivacaaraoM kxI parKa haonao kox ilayao kxao[- kxsaaOTI bana paataI hO |

hjaÜaraoM saala naiga-sa ApanaI baonaUrI par raotaI hO baDÜI mauiSkxla sao haotaa hO camana maoM dIdavar paOda !

_________________ haM taao {sa va@ta Gar maoM AaOr Aasaàpaasa mahana kxlaakxaraoM kxI jamaata AaOr maolao haonao sao mauJao SaaOkx caZÜa qaa ikx maOM ekx CaoTIsaI kxapaI maoM {na saba kox saMdoSa AaOr hstaaXar lao laU^M | hIrabaa[-jaI nao saMdoSa idyaa qaa, ‘Garanao kxI (yaanao {nakox) Sauwtaa banaae rKaao !’ ekx KaaMsaahba nao ilaKa idyaa ‘raojaÜanaa Azarh GaMTo iryaajaÜ kxrao AaOr baad maoM icallaa kxrnaa’ | rajaa baZÜojaI kxI baata baiZÜyaa qaI | {nhaoM nao ‘paataI’ maoM ilaKaa, ‘saMdoSa idyaao naa jaaya, gauNaI rhta {sao inata Kaaya’ | kuxmaarjaIsao jaba paUCa taao {nhaoMnao dao GaMTo kxagajaÜ par haomavak-x ikxyaa AaOr ihMdI maoM hI ilaKa idyaa à

‘kxlaa kxI inaima-taI Aasaana hO | kxlaa kxa Aasvaad laonaa saMpak-x par inaBa-r hO | laoikxna kxlaa kxa mama- samaJanaa maha## kxzna

hO|’

yah ‘saMdoSa’ hjaÜma kxrnaa Aaja BaI mauiSkxla lagataa hO | ikxtanaa Alaga qaa vah SaKÜsa !

eosaa vaataavarNa maOM AnauBava kxr rha qaa AaOr eosao saMskxar gahNa hao rho qao | mauJao kuxmaarjaI kox AnaaoKaopana kxa ehsaasa haonao lagaa qaa |

{nakox gaayana kxI taajaÜgaI AaOr jaIvana

kox hr pahlaU sao AzKaoilayaaM^ kxrtaI hu[- {nakxI manaaoBaUimakxa kxI maaoihnaI mauJapar Apanaa Asar kxrnao lagaI qaI |

[sa drimayaana yaanao 1962 maoM ipataajaI kxI Anaumaita sao kuxmaarjaI mauJao Apanao saaqa naagapaur, AmaravataI, rIvaa^M, jabalapaUr, Baaopaala kxI yaa~aa par {nakox kxaya-kxma hotau lao gae, rolvao ko fxsT- @laasa sao ! AaOr baad maoM dovaasa maoM dIGa- kxala takx Dora | maOM gaunagaunaaataa rhtaa qaa à ibagaDÜo fxaOvaaroàsaa | maorI [sa baoSamaI- par {nhaoMnao kxao[- Aapa<aI nahIM {za[- | ifxr BaI hr sqaana vao mauJao Apanao ima~aaoM kox samaXa baMidSaoM saunaanao kxao {Vu>x kxrtao qao | Baaopaala maoM taao maOM {nakox paUva- lagaBaga paaOnaa GaMTa gaayaa qaa, vahaM^ kox ifxnaansa saokoxTrI gaaoDÜbaaolaojaI kox Gar maoM | maora menu qaa raga yamana kxa Kyaala ‘ijayaao kxrao kxaoT’ AaOr {sakxa jaaoDÜ ‘kxla naahI Aae’ AaOr {sakox baad ‘taaoDÜ laa[- rajaa’ taqaa ‘inaBa-ya inagau-Na’ | vahaM sao dovaasa pahu^Mcanao par {nhaoMnao vaamanaravajaI kxao ilaKao pa~a maoM maoro gaana gauNa kxao kxaOtaukx sao saraha qaa | yah pa~a maOMnao Aaja takx saMjaaokxr rKaa hO | baDÜa majaÜa Aayaa qaa dovaasa maoM | paUro mahInao maoM eosaa kxBaI nahIM huAa ikx kuxmaarjaI tabalaa taanapaura lagaakxr mauJao yaa ikxsaI kxao gaanaa isaKaanao baOzo haoM, yaa Kaud iryaajaÜ kxr rho haoM | {nakxa gaunagaunaanaa kxanaaoM pao paDÜtaa qaa à kxBaI bagaIcao maoM kxama kxrtao samaya, kxBaI baggaI maoM baOz kxr jaatao samaya AaOr A@sar Kaanao kxI maojaÜ par | ikxtanaa bahuivaQa AaOr AnaaoKaa huAa kxrtaa qaa {nakxa gaunagaunaanaa | mauJao Aaja BaI yaad hO {nakxa ‘saunaao saKaI saOMyaa jaaoigayaa hao[- gayaa’ AaOr gaara kxa taranaax| SauwkxlyaaNa vaalaI ‘baitayaaM dUra’ mauJao kxNzsqa qaI | laoikxna pahlaI baar pataa calaa ikx sahI Sabd ‘baitayaa daOravata (daohravata) eosaao saugar banaa’ hOM | yah baMidSa kxhnao kxa {nakxa AMdajaÜ Aaja BaI raOMgaTo KaDÜo kxr dotaa hO |

[sa daOro maoM maOnao jaao AnauBava ikxyaa, jaao

saunaa {sasao yah &aata huAa ikx kuxmaarjaI kxa Apanao inavaasa maoM rhnaàsahna, jaInaa yah maa~a maMca sao gaanaa pastauta kxrnao kox saIimata {_oSya sao:à gaanao kxa definite product paoSa kxrnao sao paBaaivata na qaa | mauJao lagataa hO gaanaa {nakox

Page 6: saMgaIta k ox ‘Garana o’ yaana o ivaiSaYT eva M ivaiBaÙa€¦ · saDaolaIkxrjaI na o ha ^M Bar dI | tanmayataa kxa fxilata ekx eosaa inaYkxama kxma -yaa oga ha o sakxtaa hO [sasao

6

ilayao sauinaiEcata product kxI inaima-taI na qaI bailkx raga taqaa Qauna pauna:pauna: pata-àdràpata- Kaaolatao rhnao kxI paikxyaa (process) qaI | saca hO, GaT maoM inaJa-r Bara nahIM jaataa, {sakxa paanaI hI maa~a Bara jaa sakxtaa hO |

inaJa-r kxa taT, KaalaI GaT

kOsao AJar JarOM? paoma pavana sao baaita DrOM

jaroM (jalaoM) taao kOxsao jarOM?

maOnao baad maoM kx[- eosao laaokxipaya kxlaakxar doKaoM hOM jaao lagaataar kxaya-kxma kxrtao hOM yaa {na CaoToàbaDÜo kxlaakxaraoM kxao BaI doKaa hO jaao kxBaIàkxBaar imalanaovaalao kxaya-kxma pa`stautaI kxI taakx maoM gaanao kxao ekx definite product samaJa kxr {sakxa iryaajaÜ kxrtao rhtao hOM | iryaajaÜ, taOyaarI sabakuxC Kyaala kox ‘mahakxavya’ kox maMcapastautaI hotaU ! eosaa kxlaakxar ijasapar iksaI Qauna kxa ‘hayakUx’ savaar haokxr vah svaaMtasauKaaya hI {sao gaunagaunaa rha hao yaa saunaa rha hao yao maOnao bahuta kxma doKaa | maOMnao doKao hue bahuta sao kxlaakxaraoM kxa gaanao xkxa GarolaU iryaajaÜ kxaya-kxma maoM ApaoiXata, hmaoSaa hajarI donaovaalao sauKaI, saMpaR> EaaotaaAaoM kox ilae hI huAa kxrtaa qaa | Gar maoM vaamanaravajaI BaI tabalacaI kxao baulavaakxr saalaaoM saala iryaajaÜ kxrtao Aae qao à C: C: mahInao baad AakxaSavaaNaI sao pasaairta haona vaalao {nakox kxaya-kxma kxao ma_o najaÜr rKatao hue hI! AiQakxaMSa gaayakxaoM kxI yahI QaarNaa rhtaI hO ikx gaanaa kxaya-kxmaaoM kox ilayao hI haotaa hO| gaunagaunaanao kox ilayao nahIM| maanaao mahifxla kox paro gaanao kxa kxao[- Aistatva hI na hao | kuxmaarjaI {sakxa Apavaad qao | ekxbaar {nhaoMnao mauJasao kxha qaa, ‘baoTa, gaunagaunaanao kxI dona saBaI gavaOyaaoM kxao nasaIba nahIM haotaI’ | kx[- gaayakxaoM kI AavaajaÜ kxa lagaava maMca sao janataa kxao saunaanao vaalao gaanao hotaU maa~a hI banaayaa huAa haotaa hO | imasaala kxI taaOr par koxsarbaa[- koxrkxr, BaImasaonajaI | vao gaunagaunaa nahIM sakxtao | kx[- kxlaakxaraoM kxI baaolatao va@ta kxI AavaajaÜ AaOr gaatao va@ta kxI AavaajaÜ maoM

kxao[- saaQamya- nahIM idKataa | baDÜo gaulaama AlaI AaOr kuxmaarjaI kox gaanao AaOr baaolanao kxI AavaajaÜ ekx jaOsaI qaI | daonaao hI maQyasaptakx koxx paMcama kox paasa baaolatao qao | AaOr daonaaoM Akoxlao maoM gaunagaunaa BaI sakxtao qao | gaunagaunaanaa {nakxa SaaOkx qaa AaOr mahifxla maoM jaaoSaBarI raobadar AavaajaÜ lagaanaa BaI {nhoM Aataa qaa | mahifxla sajaakxr BaI gaunagaunaanaovaalao kxlaakxaraoM kxI saMvaodnaaAaoM kxI vyaaipta AiQakx ivastaRta haotaI hO | {nakxI AavaajaÜ kxBaI Bavya baulaMd lagataI qaI taao kxBaI QaImaI, kxaomala, Aata-, saMvaodnaSaIla! gaanaa mahifxla kox ilae, yaa svayaM kox ilae, yaa daonaaoM kox ilae? [sakxI Aaor doKanao kxa kxlaakxar kxa Apanaa najaÜiryaa haotaa hO | vaamanaravajaI bataatao qao, {nakox gaur} sauroSabaabaU dmaàbaàdma eosaa maaohkx gaunagaunaatao qao, ikx vah saunakxr yaid ikxsaInao {nakox gaanao kxI mahifxla Aayaaoijata kxI, taao vao [sa kxdr {KaÜD kxr gaatao qao ikx saunanao vaalao kxao bahuta isatama Zaonao paDÜtao qao|

_________________

dovaasa maoM maoro saaqa qaa maukuxla | taba vah mau@yaa qaa à iSavapau~a bananao kxao ABaI bahuta dor qaI | ekx dUsaro sao AaMKa imalatao hI baDÜI haijaÜr javaabaI sao ‘haoSa Kaao baOzo hma laaoga’ | jaOsao Aba takx ekx dUsaro sao ApaoiXata dulaar kxIx pataIXaa hI maoM hma baOzo haoM |

taba kuxmaarjaI nao hmaoM baujaÜugaao-M kox 78 rpm rokxaD-\sa saunaakxr hma maoM vah SaaOkx paOda ikxyaa qaa | Anajaanao maoM {na gaayakxaoM kox iBanna saaMigaitakx vyai>xtva AaOr {nakxI gaayakxI kxa Kaumaar mana par AMikxta haotaa gayaa | fOxyaajaÜKaaM, rihmata KaaM, raoSana Aara, barkxta AlaI, koxsarbaa[-, na jaanao ikxtanao laaogaaoM kxao saunaayaa | {nhaoMnao vaamanaravajaI kxao pa~a ilaKaa, ‘sataISa AaOr maukuxla kxa rokxaD- saunanao kxa iryaajaÜ baiZÜyaa cala rha hO’ |

Page 7: saMgaIta k ox ‘Garana o’ yaana o ivaiSaYT eva M ivaiBaÙa€¦ · saDaolaIkxrjaI na o ha ^M Bar dI | tanmayataa kxa fxilata ekx eosaa inaYkxama kxma -yaa oga ha o sakxtaa hO [sasao

7

mauJao yaad hO, vah kuxmaarjaI kxI paqama patnaI BaanaUtaa[-jaI kxa smaRitaidna qaa | ima~a, pairicata Aae qao | kuxmaarjaI nao mauJao AaOr maukuxla kxao gaanao kox ilayao ibazayaa | baad maoM vaamanaravajaI kxao pa~a ilaKaa à ‘baDÜo gavaOyao jaOsao gaatao hOM, baccao {saI tarh gaae | [saI kox balabaUtao par maOM dovaasa kox Ta{na hala maoM haonao vaalao samaaraoh maoM daonaao koo gaanao kxax xkaya-kxma Aayaaoijata kxr rha hU^M | pamauKa AitaqaI haoMgao maQya padoSa kox rajyapaala hirBaa{] paaTsakxr |’ {sa kxaya-kxma kox ilae {nhaoMnao maoro ilae kuxtaa- pajaamaa AaOr jaaikxT isalavaayaa | maInaa baajaÜar sao baUT KarIdo | {sa DoZÜ mahInao maoM gaanaa taao CaoiDÜyao, kuxmaarjaI kox vyai@tatva maoM isqata maasaUma baalakx kox kxaOtauhla sao, {nakxI gaaoTI Kaolatao samaya kxI AcaUkx inaSaanaobaajaÜI, SatarMja kxI bauiwmaanaI, SabdaoM kxI AnaaoKaI pahcaana AaOr {na SabdaoM kxa haonaovaalaa kxmaala kxa AjaIba {payaaoga, ikxsaI kox kuxC kxhnao par {sakxI taurMta AaOr AnapaoiXata paitaikxyaa Aaid sao maOM baohd AiBaBaUta huAa qaa | maOM {nakox AiQakxaiQakx inakxT Aa rha qaa | mauMba[- kox 58/B vaalakoxSvar raoD par isqata hmaaro Gar kxa saIilaMga fxna vaamanaravajaI samaana hI samaSaItaaoYNa AaOr isqatapa&a qaa | saalaaoM saala ekx hI laya maoM GaUmataa qaa | ikxsaI kxao yah Atyaui>x lagaogaI laoikxna yah saca hO ikx [sa saIilaMga fxna kox naIcao palao baDÜo hue mauJao idna kox pahr, daopahr kox Gaama, ra~aI kox yaama AaOr PtauAaoM kox maRdgaMQa kxa Ahsaasa huAa à vah kuxmaarjaI kox kxarNa hI ! jaIvana kox Anaokx AMgaaoM maoM AaOr ivaivaQa baataaoM maoM rsa laotao hue [tanaI lagana AaOr caava sao jaInao vaalao vyai@ta kox saMpak-x maoM maOM pahlaI baar Aayaa qaa | isaf-x {nakox gaanao sao nahIM, {nakox samaUcao vyai>xtva sao paBaaivata haokxr maOM mauMba[- laaOTa qaa | kxalaavaQaI sana 1962 sao laokxr 1967 kxI | baMba[ paUnaa kox saaMigaitakx Aalama maoM taba kuxmaarjaI bahuta Ca gae hOM, bahuta jama gae hOM, eosaa maahaOla nahIM qaa | ipataajaI kox paasa Aanao

jaanao vaalao saMgaItakxima-yaaoM sao maOnao kuxmaarjaI kox baaro maoM paitakUxla va@tavya hI AiQakx maa~aa maoM saunao|

jagaÙaaqabauvaa pauraoihtajaI nao icaMtaa Baro

svaraoM maoM vaamanaravajaI kxao paSna ikxyaa qaa, “@yaa kuxmaar kxa kxao[- Garanaa BaI hO?”

ekx baar vaamanaravajaI kxI {paisqataI

maoM, BaImasaonajaI kxI bahuta {<aoijata haokxr kuxmaarjaI sao bahsa iCDÜ ga[- | {sakxa maOM gavaah qaa | BaImasaonajaI kxh rho qao, “saunaao kuxmaar | maOM jaba ‘ipayaa taao’ kxhtaa hUM (kxafxI raga kxI [sa zumarI kox [na SabdaoM kxa Aqa- taba {nhoM ipayakxr hI AiBapaota qaa) taba Ea`aotaaAaoM nao mana maoM ‘maanata naahI’ kxhnaa caaihyao yahI maorI kxamanaa haotaI hO | taumharI saaoca eosaI haotaI hI nahIM hO | yah gaÜlata hO | laaogaaoM kxao eosaa gaanaa saunaanao kxa @yaa ma@sad ? kOxsao sauna paaeMgao vao? taumhara eosaa gaanaa maOM AaOr vaamanaravajaI saunaoMgao |” kuxmaarjaI nao sayyama bartatao hue baDÜI SaaMtaI sao AaOr XamaaSaIla haokxr BaImasaonajaI kxI {i@tayaaM caupacaapa sauna laIM qaIM |

mansaUrjaI nao ekx baar kxha “gaayakxI

‘kuxzo Aaho?’ par saur baiZÜyaa lagaataa hO |” Aaraolakxr bauvaa kxh paDÜo “kuxmaar

gaayana kox baIca eosaa {KaDÜtaa hO ikxx jaOsao taRptaI kxa Baava banaae isqar mauda maoM baOzo hue gaNaoSajaI Akxsmaata haqa maoM isqata maaodkx paTkx doM AaOr talavaar Qar kxr vaar kxroM |”

kuxmaarjaI kox baaro maoM maOnao AcCaI baataoM

saunaI taao maa~a rivaSaMkxrjaI sao AaOr koxsarbaa[- sao |

koxsarbaa[- nao kxha, ‘kuxmaar kxa maamalaa Alaga hO |”

rivajaI vaamanaravajaI sao hmaddI- sao paUCtao rhtao qao ‘kuxmaar kxa @yaa cala rha hO?’

Page 8: saMgaIta k ox ‘Garana o’ yaana o ivaiSaYT eva M ivaiBaÙa€¦ · saDaolaIkxrjaI na o ha ^M Bar dI | tanmayataa kxa fxilata ekx eosaa inaYkxama kxma -yaa oga ha o sakxtaa hO [sasao

8

vaastava maoM {nakox saurIlaopana nao saba kxI saIT\TI gauma kxr dI qaI | (vaamanaravajaI nao BaI ilaKa rKaa hO, “Abdula kxrIma KaaM ko jaataI kxI nahIM magar {saI star kxI EauitayaaM koxvala kuxmaar kox gaayana maoM paayaI jaataIM hOM|”)

parMtau jalasao maoM kuxmaarjaI jamaoM hOM, eosaa

pasaMga bahuta ibarlaa, [sa baata kxI mauJao paIDÜa haotaI qaI | hao sakxtaa hO ik [nhIM baujaÜugaao-M kxIx maMDlaI kox baIca baOzkxr maOM kuxmaarjaI kxa gaayana saunataa qaa | gaanaa saunatao saunatao [na laaogaaoM kxao BaI maOM maugQa Baava sao inarKataa rhtaa, AaOr kuxmaarjaI kox gaayana kox kuxC ihssao kxao laokxr yao laaoga KauSa nahIM hOM, [sa baata kxa Asar mauJapar haokxr maorI BaI QaarNaa vaOsaI hu[- hao? magar [nhIM laaogaaoM kxa gaayana, [na laaogaaoM kxI gaayana kxI samaJa kxao samaJatao hue bahuta samaJadarI sao saunatao hue maMOnao kuxmaarjaI kxao doKaa hO |

kuxmaarjaI kox saaqa maOM safxr kox ilayao

inakxlaa, {sakox zIkx dao hI idna pahlao Gar maoM maaogaUbaa[- kuxDI-kxr kxa gaayana qaa ‘GarMdaja gaayakxI’ kxao AkxadmaI kxa paurskxar imalanao kox {palaXya maoM | {paisqataaoM maoM sao kuxC naama yaad Aa rho hOM, vasaMtarava doSapaaMDo, pau.la. doSapaaMDo, AnaMta kxaNaokxr, maamaa varorkxr AaOr kuxmaarjaI | maaogaUbaa[- kxa gaayana kuxmaarjaI [tanaa tanmaya haokxr sauna rho qao kxI maaogaubaa[- kxao Acarja huAa | baadmaoM kuxmaarjaI nao vaamanaravajaI sao paUCa, “gaanaa maOM sauna sakxtaa hUM, yah taao maaogaUbaa[- kxao maMjaÜUr haogaa?”

baujaugaao-M kxI jaao paitaikxyaaeM maOnao ilaKaI

hOM, vah kuxmaarjaI kox Kyaala gaayana kxao laokxr hI rhIM hOM | yahI samasyaa kxa Xao~a qaa | kuxmaarjaI kox maQyalaya AaOr d`utalaya kox gaayana kxa pa`Baava kxafxI gaayakxaoM par paDÜtaa idKaa[- donao lagaa qaa | mauJao BaI [na saMskxaraoM kxa jaao Aakxlana taba huAa qaa, {sao maOM Aaja BaI bacakxanaa nahIM samaJataa | {nakxa mahifxÜla maoM paoSa haonaovaalaa Kyaalagaayana maoro ilayao BaI ekx AnabaUJa paholaI hI qaa |

AmaUta- sao Aanaovaalao {nakox taojaaomaya svaraoM kxa pa`vaahI satya, gaayana kox ivaiBaÙa GaranaaoM kxI baZÜta kox tak-xSaas~a par taucCtaa kxa kxTaXa kxr rha hao eosaa pataIta haotaa qaa | kuxmaarjaI ijasao kxho jaa rho qao vah kxhanaI isalaisalaovaar nahIM lagataI qaI | gaanaa baIca hI maoM kxhIM ATkx fMxsa rha hao eosaa BaI kxao[- kxh nahIM paataa qaa [saIilayao ik {nako svar kxa saurIlaa caOtanya {sa ATkxava kxa BaI saaOMdya-Saas~aIya spaiYTkxrNa dotaa qaa AaOr {sakxI pauYTI kxrtaa qaa | yao saba maorI hI AnauBaUitayaaM qaIM yah kxhnao sao {icata taao yahI haogaa ikx , Gar hI maoM ivarasata maoM paapta, BalaI baurI saaMigaitakx saMskRxtaI kxa maOM iSakxar bana caukxa qaa | ijasao maOM maorI AnauBaUitayaaM samaJa rha hUM^, vah [sa mauFta maoM imalao saaMskRxitakx laaBa kxI paitaQvanaI qaIM AaOr paitainaiQatva BaI |

[tanaa taao saca hO ikx ikxsaI BaI raga kxa

Kyaala paoSa kxrtao va@ta iGasao ipaTo saaMigaitakx mauhavaraoM kxa {saI k`xma sao hrhmaoSa ivapaulataa sao ivatarNa kxrnao vaalao {nakox samakxalaInaaoM kxI taulanaa maoM kuxmaarjaI kox gaayana maoM paayaa jaanao vaalaa ‘bahurI Akoxlaa’pana, ekx Anaama paIDÜa BaItar maoM iCpaayao hue hzQamaI- r}zo baalakx kxI BaaMita pa`taIta haotaa qaa | ‘Kabardar! maora hala paUCnao kxa saahsa kxao[- kxro taao’ eosaI Qaakx | AaOr [sao manaanao kxI caoYTa kxrao, taao gaussao sao Kaud hI fUxT paDoÜgaa eosaa kÜxrIbavaalaaoM kxao Dr | kuxmaarjaI kox vyai@tatva sao AaOr Anya gauNaaoM sao paBaaivata ‘koxvala kuxmaarpaoimayaaoM’ nao kuxmaarjaI kox Kyaalagaayana kxa yah tanaava, yah Baar svayaM kxa hI paa@tana samaJa kxr KaUba Zaoyaa | Tsa sao masa nahIM hue | yah maOM Anaadryau@ta vyaMga nahIM kxr rha hUM | mauJao vaastava maoM AaOtsau@ya hO [nakxI saMvaodnaaeM jaananao kxa | par kx[-M baar kuxmaarjaI kxI saMgata maoM taanapauro par baOzo hue mauJao yah tanaava Asa+ haotaa qaa |

raga kox kxmavaar baZÜta kox ilayao Aalaapa,

baaolaàAalaapa, baaolataana, taana jaOsao pakxaraoM kox

Page 9: saMgaIta k ox ‘Garana o’ yaana o ivaiSaYT eva M ivaiBaÙa€¦ · saDaolaIkxrjaI na o ha ^M Bar dI | tanmayataa kxa fxilata ekx eosaa inaYkxama kxma -yaa oga ha o sakxtaa hO [sasao

9

AaOr [nhIM pakxaraoM kox {papakxaraoM kox Aaz AMgaaoM kox {payaaoga kxao ‘gvaailayar’ Garanao kxI saaMigaitakx pairBaaYaa maoM AYTaMga kxhtao hOM | Garanaodar maMDlaI [na saBaI yaa [na maoM sao kuxC cauinaMda AMgaaoM kxao Apanao gaayana maoM inaiEcata r}pa sao {payaaoga maoM laotaI qaI | yahI baata qaI jaao kuxmaarjaI kox gaayana maoM nahIM paayaI jaataI qaI |

maora eosaa AMdajaÜ hO, ikx 1955 kox

Aasapaasa ramaUBaOyaa datao, pau.la. Aaid nao ‘AByautqaanama\ AQama-sya’ [sa saMgaIta maoM fOxlao AQama- kxa naaSa kxrnao hotau paOda huAa yah EaIkRxYNaavataar hO, camatkxar hO, eosaa samaa ijasakxao laokxr baaMQaa qaa, vah kuxmaar gaMQava- mahifxla maoM Kyaala, maQyalaya, duta Aaid ragasaMgaIta kox r}Z forms hI gaa rha qaa | {saI AaKaaDo maoM Apanao gaayana maoM baZÜta kox naama par inaiEcata daMva kxsanao vaalao AaOr paoMca Dalanao vaalao Anya gaayakxaoM kxao kuxmaarjaI kox gaayana maoM AYTaMga ZUMDo nahIM imala paataa qaa, kuxmaarjaI kxI TaMga vao pakxDÜ nahIM paatao qao, na hI {nakxI KaaimayaaoM kxao jakxDÜ paatao qao | {nhoM AcaMBaa haotaa qaa ikx kuxmaarjaI jaao cala paDÜo hOM, vah kxaOnasaI idSaa kxa AamaM~aNa hO? mauJao lagataa qaa, kxhIM dUr… bahuta {]par… ekx Alaga hI duinayaa kxI saMidgQataa vao baTaor rho hOM |

maNaI ekx ekx {Naa, japataanaa (japaatalaa ‘ja’ AaiNa japaNyaatalaa

‘ja’) janmaKauNaa, iTpataao AaBaaLKauNaa,

paarQaI idvaaNaa.

_________________

yah isalaisalaa kxrIbana 1967 takx

calataa rha | saMgata banaI rhI | kuxmaarjaI kxa baMba[- maoM hmaaro Gar zhrnaa, maora CuiÕuyaaoM maoM dovaasa jaakxr basanaa jaarI rha | kuxmaarjaI kox saaqa maOnao safxr BaI bahuta ikxyao | hubaLI à QaarvaaD à baoLgaava à hMpaI àlaataUr àpaTnaa

àAlaahbaad | [sa sahvaasa maoM mahsaUsa huAa ikx Aaja kxI taarIKaÜ maoM kuxmaarjaI jaOsaa gaayana kxI samagataa kox paita jaagaRta, caaOmauKaa AaOr saMvaodnaSaIla gavaOyaa dUsara nahIM hO | Aagara, jayapaur, gvaailayar GaranaaoM kox gaayakxaoM kox paocaIda, ibakxT Aavata-na AaOr paocaaoKaÜma baMba[- kox risakxvaRMd nao saràAaMKaaoM par {za rKao qao | [nhIM kxI saaohbata AaOr saMskxar kox fxlasvar}pa, maoro nanhoM sao maistaYkx par maora Zaoyaa huAa yah maaOlyavaana Baar Aba haOlao haOlao hlakxa hao {tar rha qaa | maalavaI laaokxQaunaaoM maoM paayao jaanao vaalao camakxIlao paocao sao sajao hue ‘paaga’ (yaanao kuxmaarjaI hI) kxao maoro sar par Qar}M taao maOM AaOr jacataa hUM eosaa mauJao Aba laganao lagaa qaa | [sa paocao kxI baata kuxmaarjaI ‘baaolyaa’, taao ‘mhnao pyaara laagaao’ | saaqa hI maoM mauJapar {tanaa hI Asar kxrnao vaalaI baata qaI vasaUMQarataa[- kox svaraoM maoM AcaUkx saakxar hao {znao vaalaI, laaokxgaItaaoM maoM paa[- jaanao vaalaI, saba kuxC sah kxr vaatsalya barsaanao vaalaI, jaIvana kox saIQaosaaQao XaNaaoM kxa {tsava kxrnao vaalaI s~aI kxI saMkxlpanaa | taa[- kox svaraoM kxI GanaI CaMva gaur]jaI jahaM ‘baOzNa’ kox ilayao AaeMgao {sa ‘gaora gaora JaaD JaarI’ kxI saI lagataI qaI |

‘gaur]jaI jahaM baOzU^M vahaM Cayaa jaI saaohI taao saaihba mharI najaraNa Aayaa jaI.

gaora gaora JaaD JaarI SaItaL Cayaa mhara hao sadgaur] baOzNa Aayaa jaI.’

_________________

kuxmaarjaI kxIx saaMigaitakx paitaBaa kxI vyaaipta laaogaaoM kxao samaJao [sa {maI- sao kuxmaar paoimayaaoM nao ‘AnaUpa’ naamakx saMsqaa sqaaipata kxI | yao kuxmaarpaomaI AiQakxaMSa sqaapatyaSaas~a kox naaOjavaana snaatakx, saaihtyakxar AaOr rMgakxmaI- qao | [namaoM saMgaItakxar ekx BaI nahIM qaa | [sa saMsqaa Wara pastauta jaao jaao kxaya-kxma hue {nakox baaro maoM maOM qaaoDa bahuta kxhnaa caahUMgaa @yaaoM ikx [samaoM maora

Page 10: saMgaIta k ox ‘Garana o’ yaana o ivaiSaYT eva M ivaiBaÙa€¦ · saDaolaIkxrjaI na o ha ^M Bar dI | tanmayataa kxa fxilata ekx eosaa inaYkxama kxma -yaa oga ha o sakxtaa hO [sasao

10

saaMigaitakx evaM maanaisakx sahBaaga hO | AnaUpa kxI Aaor sao vaYaa-, homaMta, vasaMta [na PtauAaoM kxao ma_o najaÜr rKatao hue ikxyao hue AaivaYkxar pastauta hue | yao kxaya-kxma [@kxa du@kxa baMba[- maoM taao ekx AaQa paUnaa hI maoM koxvala pastauta hue | “calaao ekx baargaI laaogaaoM kxao saunaa idyaa | Aba kuxC AaOr kxrnao kxao mau>x hao gayaa hU^M |” yah kuxmaarjaI kxa va>xvya qaa | [na kxaya-kxmaaoM kxI navaInataa sao maaoihta kuxmaarjaI kox Kaasa cahotaaoM kxa samaudaya inamaa-Na haonao kxI naIMva yahIM sao paDÜI | Apanao Kyaala gaayana maoM sao “baoSaumaar saaMigaitakx saamagaI kxa ivatarNa kxrnao vaalaaoM nao” yah kxaya-kxma saunao takx nahIM | paUnaa maoM gaIta vasaMta kxao jaaoDÜ kxr dUsaro idna Aayaaoijata mahifxla maoM kuxmaarajaI BaImapalaasa AaOr paUiryaa QanaaEaI gaayao qao | Aama taaOr par risakxaoM kxao AaOr Kaasa taaOr par pau.la. AaOr saunaItaabaa[- kxao yah paarMpaairkx ZaMcao kxI mahifxla hI AiQakx pasaMd Aa[- qaI | [na kxaya-kxmaaoM Wara AiBajaata saMgaIta kxI baMidSaaoM koxx saaqa maalavaa kox laaokxmaanasa sao {maDÜnao vaalao gaIta AaOr PtauAaoM kxI gaMQa maharaYT/ kox saBaaGaraoM maoM Aa[- | yao taIna kxaya-kxma yaanao raga saMgaIta kxI maQya AaOr duta laya kxI baMidSaoM AaOr caOtaI, zumarI, Tppaa, haorI kox saaqa saaqa baarhmaasaI AaOr AaOr Anya laaokxgaItaaoM kxa saimmalana à collage qaa | maalavaI jaIvana kxa caala calana, Ea`waeM, {nakox tyaaohar, vaao manaanao vaalao maalavaI maanasa kxI maugQa inaragasataa kxa manaaohr dSa-na [na kxaya-kxmaaoM maoM huAa | yao AnaaoKao kxaya-kxma kuxmaarjaI kox saaMigaitakx samagataa koxx, {nakxI pairSaIlana kxI vyaaipta bataanao vaalao inaiEcata hI qao | yao kxaya-kxma kuxmaarjaI kox saMgaIitakx pairSaIlana kxa AMitama saaraMSa hO eosaa kuxC laaoga Aqa- inakxalatao hOM | (mauJao vah maMjÜaUr nahIM @yaUM ikx [sa dRiYTkxaoNa maoM kuxmaarjaI kxI Avaholanaa hO | [na kxaya-kxmaaoM kxao laokxr kuxmaarjaI kxI BaI eosaI QaarNaa nahIM qaI) | ekx taao raga saMgaIta kxI baMidSaaoM kxao Qar kxr {nakox BaItar kxa ‘gaanaa’ ZUMZnao kxI, panapaanao kxI {nakxI

kxrtaUtaoM [na kxaya-kxmaaoM kox pahlao AaOr paEcaata BaI jaarI rhIM AaOr vah [na {pak`xmaaoM sao jÜyaada maaOilakx evaM icarsqaayaI hO eosaI maorI QaarNaa hO | AaOr dUsarI baata, [na kxaya-kxmaaoM maoMx AMtaBa-Uta saBaI gaanapakxaraoM kxI {paja kxI, Sa@yataaAaoM, saMBaavanaaAaoM kxI AajaÜmaa[Sa [nhoM ApanaI mahifxlaaoM maoM Kyaala kox barabar paoSa kxrkox Apanao saMpaUNa- jaIvanakxala maoM kuxmaarjaI nao jaarI hI rKaI qaI | [na kxaya-kxmaaoM kxI paorNaa kxa Eaoya kuxmaarjaI dovaQarjaI kxao dotao hOM @yaUM ikx eosao AiBanava ZaMcao kxa ‘haorI’ kxa kxaya-kxma kuxmaarjaI kxao saaqa laokxr dovaQarjaI nao bahuta pahlao pastauta ikxyaa qaa |

_________________

AnaUpa Wara ‘i~avaoNaI’ yah

maIraàsaUrdasaàkxbaIr kox padaoM par AaQaairta kxaya-kxma pa`stauta huAa | BajanaaoM maoM kuxmaarjaI kxa yaaogadana ApaUva- AaOr Apaitama hO | kuxmaarjaI nao Bajana ikxyao nahIM | vao Bajana gaae | Baarta Bar maoM Bajana kxI saudIGa- parMpara hO | ivaSaala janasamaudaya kxao [kxÖa Qar baaMQao rKanao kxI Xamataa, saamaudaiyakx gaayana kxI sauivaQaa koxvala Bajana maoM hI hO | [saIilayao Saayad BajanaaoM kox gaayana maoM KaUba kxlaatmakx KaaimayaaM paa[- jaataIM hOM | maM~apaaz, yaa pa`aqaimakx paazSaalaaAaoM maoM gaayao jaanao vaalao raYT/gaItaaoM maoM paae jaanao vaalaI gaayakxI kxa ‘majaÜa’ laonaa hao taao ‘Aasqaa’ yaa ‘saMskxar’ jaOsaI vaaihinayaaM (tv channels) kxao[- sauna kox doKao | janataa kxao [tanaa Aasaana, saugama laganaovaalaa, [tanaa ‘saamaanya’ saMgaIta dUsara nahIM haogaa | kuxmaarjaI kxao yah Eaoya donaa caaihyao kxI {nhaoMnao Bajana kxao ekx kxlaatmakx star par pahuMcaayaa AaOr ekx saaMigaitakx AakxarbaMQa kox naatao {sakxI paaNapaitaYza ‘Saas~aIya’ maMca par kxI| Bajana kxao {nhaoMnao saaMigaitakx icaMtana kxa maaQyama banaayaa | saMtakxivayaaoM kox kxavya kxa, padaoM kxa {nhaoMnao saMgaIta maoM Anauvaad ikxyaa | Kaud kxao

Page 11: saMgaIta k ox ‘Garana o’ yaana o ivaiSaYT eva M ivaiBaÙa€¦ · saDaolaIkxrjaI na o ha ^M Bar dI | tanmayataa kxa fxilata ekx eosaa inaYkxama kxma -yaa oga ha o sakxtaa hO [sasao

11

BaanaovaalaI AakxYa-kx svarrcanaaAaoM kxa make up caZa kxr {nhaoMnao BajanaaoM kxao face lift nahIM idyaa | kxbaIr, maIra, saUrdasa kox padaoM kxao svarbaw kxrnao sao pahlao [na saMtakxivayaaoM kox saRjana kox paICo {sa kxala kxI saaMskRxitakx, saamaaijakx pairisqaitayaaM, {na saMtakxivayaaoM kox manaaovyaapaar, {nakxI BaavaBaUmaI maoM AnhaoMnao Avagaahna ikxyaa |

saUrdasa vallaBa saMpadaya kox AYTCapa

parMpara kxa kxvaI qaa | [sa saMpadaya kox kxvaI padaoM kxa gaayana kxrtao hOM | “saUrdasa gaayakx kxvaI qaa” [sa baata kxa kuxmaarjaI kxao baDÜa GamaMD qaa | yah vaa@ya vao bahuta gava- sao kxhtao qao | ‘Ahaopaita saao {paa{ kxCu kxIjao’ eosaa maanaao saUrdasa nao hI kuxmaarjaI kxao kxha hao [saIilayao kuxmaarjaI nao saUrdasa kxao AiBajaata gaayakxI kox ZMga sao paoSa ikxyaa | par yah kxrtao hue saUrdasa kox Aqakx AaOr taRpta Baavaukxtaa kox mahIna Qaagao BaI {nhaoMnao {sa gaayakxI maoM iparaoyao | kRxYNacair~a kox {tkxT XaNaaoM kox vaNa-na maoM inarMtar magna AaOr {sa pasaMga kox climax maoM Apanao naamaaollaoKa sao ‘pakxT’ haonaovaalao saUrdasa kox @yaa kxhnao! saUrdasa kox padaoM kxa kuxmaarjaI kxa cayana AcaUkx AaOr Apaitama qaa |

gaaokuxla pagaT Bayao hrI Aa[- Amar {Qaarna Asaur saMharna AMtaryaamaI i~aBauvanara[-… (AaOr AMta maoM saUrdasa pa`kxT haotao hOM) saUrdasa paihlao hI maaMgyaao dUQa ipayaavana jasaumataI maa[- maIra kxI maugQataa, kRxYNar}pa sao {sakxI

samarsataa, {sakxa inaragasa samapa-Na, {sakox SabdaoM kxI naRtyamaya taMda kuxmaarjaI nao Apanao svaraoM maoM ZÜala dI AaOr [saI manaaovaR<aI sao gaayaa.

ipayaajaI mharo naONaa Aagao rHyaao jaI…

saMta kxivayaaoM kxI BaavaBaUima maoM jaakxr,

{nakox doSaàkxalaàisqataI kxI kxlpanaa kxr, {na kxivayaaoM kxao jaao kxhnaa hO, {sakxao AiQakx saamaqya- sao Agar {sa pad kxI svar rcanaa kxh sakxtaI hO, taao {saI maoM {sa svar rcanaa kxa saaqa-kx hO à eosaa maanadMD {nhaoMnao Kaud kox ilayao inaiEcata ikxyaa AaOr [saI kxsaaOTI par {nhaoMnao ApanaI svarrcanaaAaoM kxao parKaa !

Saamar}pa SaucaI r]icar kxsaaOTI

icata kMxcana tao KasaOM hao.’ _________________

inagau-Na BajanaaoM kxI maaOiKakx parMpara maaLvaa maoM rhnao sao kuxmaarjaI kxao Anaayaasa paapta hu[- | bastaI sao dUr inaja-na maoM rhnao vaalao naaqa saMpadaya kox [na saaQaU maMDlaI kox svar {nakox Qvaina kxa Alagaava {nhoM mahsaUsa huAa AaOr {skxa {nhaoMnao AByaasa ikxyaa | [na saaQauAaoM kox svar {nakxI jaIvanaSaOlaI sao jauDÜo hue hOM, yah {nakox AByaasa kxa inaYkxYa- qaa | kuxmaarjaI nao kxha hO, “inagau-Na gaayana maoM SaUnya inamaa-Na kxrnao kxI [na saaQauAaoM kxI jaaoo Si@ta hO vah Ad\Bauta hO | inagau-Na gaayakxaoM kxa Aavaaja inakxalanaokxa tarIkxa {nakxI jaIvanaSaOlaI sao jauDa huAa hO | {sa imajaaja kox ibanaa Aavaaja maoM vah Qvaina inakxalanaa AsaMBava hO | inagau-Na gaatao samaya {sakxa ekxaMta vya@ta haonaa caaihyao | kxbaIr kxI vaIrainayata AaOr fx@kxDpana kxa ehsaasa Qvaina AaOr svaraoM kox {ccaarNa Wara EaaotaaAaoM takx pahu^Mcanaa caaihyao |” kxbaIr AaOr naaqasaMpadaya kox inagau-Na BajanaaoM kxao kuxmaarjaI nao [saI saMvaodnaa sao gaayaa |

_________________ ‘maalavaa kxI laaokxQaunaoM’ yah kuxmaarjaI nao

AnauBaUta ikxyaa huAa laaokxQaunaaoM kox saaMigaitakx saaOMdya- kxao saakxar kxrnao vaalaa kxaya-kxma huAa !

Page 12: saMgaIta k ox ‘Garana o’ yaana o ivaiSaYT eva M ivaiBaÙa€¦ · saDaolaIkxrjaI na o ha ^M Bar dI | tanmayataa kxa fxilata ekx eosaa inaYkxama kxma -yaa oga ha o sakxtaa hO [sasao

12

laaokxQaunaaoM kxa mama- AaOr ragasaMgaIta sao

{sakxI ATUT naala kxao laokxr maora ekx irsaca- paopar hO, ijasakxa Agar sapaatyaiXakx inar}paNa ikxyaa taao vah 3 GaMToxkxa kxaya-kxma haotaa hO | [saIilayao {sakxa saMXaopa [Qar nahIM do rha hU^M | yah kxaya-kxma kuxmaarjaI kox [sa Xao~a maoM idyao hue yaaogadana kxa AaOr ekx pahlaU {jaagar kxrtaa hO | ragasaMgaIta AaOr laaokxsaMgaIta kox parspar saMbaMQaaoM kox baaro maoM jaao kuxC maOM kxhnaa caahtaa hUM^ vaOsaa kuxC kxhnao kxa kuxmaarjaI kxa ‘maalavaa kxI laaokxQaunaoM’ maoM {_oSya nahIM qaa | ekx gavaaXa Kaaolakxr saMgaIta kox saaOMdya- kxa yah dula-iXata kxXa {nhoM Aalaaoikxta kxrnaa qaa | maharaYT/ maoM [sa kxaya-kxma kxa AanaMd bahuta kxma maa~aa maoM {zayaa gayaa | paUnaa kox baalagaMQava- rMgamaMidr maoM EaaotaaAaoM kxI {paisqataI nagaNya qaI | maalavaI laaokxQaunaaoM mao bajanao vaalao ekxtaaranaumaa 7 maa~aa kox laMgaDo zokox kxa naamakxrNa kuxmaarjaI nao ‘satavaa’ ikxyaa qaa | paUnaa kox KaDUsaaoM nao [sa Sabd kox marazI maoM haonaovaalao ‘sataa’nao vaalao Aqa- sao [na laaokxQaunaaoM kxao saunaa |

_________________

paarMpaairkx baMidSaoM, {nakox rcaiyataaAaoM

kxI KaaisayataoM, {nakxa kuxmaarjaI Wara samaJaa huAa mama-, [sa paaSva-BaUima par kuxmaarjaI kxI svaricata baMidSaoM, {namaoMsao pastauta haonao vaalaa kuxmaarjaI kxa kxvaI, vaaggyaoyakxar kox r}pa maoM dSa-na, [sa baaro maoM {nakox samakxalaInaaoM kxI {dasaInataa, {nakox XaINa ivafxla payaaoga Aaid kxI Aalaaocanaa kxI vyaaipta ekx saMpaUNa- paustakx kxa, saca kxhao taao archival material [staomaala kxrkox AaOr svayaM gaa kxr kxTaXa kxrnao kxa ivaYaya hO | [sakxI {payaaoigataa kxI drkxar hO AaOr isqaita {tsaahvaQa-kx banaI taao [sao patyaXa maoM {taarnao kxa maora nama` maanasa hO |

_________________

sva. vasaMtarava Aacarokxr nao Aba sahI

maanao maoM ‘zokoxdar’ kxI hOsaIyata sao kuxmaarjaI kxI mahifxlaaoM maoM AaOr jaIvana maoM sqaana gahNa ikxyaa qaa | ‘ApanaI maZÜI maoM Aapa hI DaolaUM , KaolaUM sahja sva[cCa’ kxhtao hue Apanao dovaasa kxI gaZÜI maoM rmao hue [sa jaaogaI kox BaartavaYa- kox CaoTo baDÜo SahraoM maoM kxaya-kxma Aayaaoijata kxrnao kox paICo vasaMtaravajaI kxa Aagah AaOr saMyaaojana caatauya- qaa | [nhIM kox lagaataar paICo paDÜo rhnao sao kuxmaarjaI nao ‘malaa {majalaolao baalagaMQava-‘ paoSa ikxyaa | baMba[- paUnaa maoM pastauta hue C: kox C: kxaya-kxma housefull |

[sa pa`yaaoga kxI hr jagah sao [tanaI maaMga

qaI ikx taIna caar saala takx kuxmaarjaI kxao [sao paoSa kxrtao rhnaa paDÜtaa | BaImasaonajaI kxI ‘saMtavaaNaI’ jaOsao {nakox ragasaMgaIta kxI mahifxla sao AiQakx laaokxipaya haokxr janamaanasa maoM basa ga[-, eosaI hI baata ‘malaa {majalaolao baalagaMQava-x’ kxI AasaanaI sao hao sakxtaI qaI | [sa kxaya-kxma kox baaro maoM jaba BaI paRcCa haotaI qaI taao kuxmaarjaI kxa ekx hI taikxyaa kxlaama huAa kxrtaa qaa, “maOnao Aba baalagaMQava- kxao fuxlsTapa do idyaa hO | yahI ekx hI maora gaaorKaQaMda nahIM hO, mauJao saMgaIta maoM Anya bahuta kxamakxaja hOM |” yah baata taao zIkx hO laoikxna [sa pastautaI kox baad kuxmaarjaI kxI taana AiQakx AaSayaGana AaOr gaaola hu[- |

‘marazI saMgaIta naaTkx’ yah maharaYT/

kxa jaagaitakx rMgaBaUima kxao yaaogadana maanaa gayaa hO | {<ama kxqaavastaU, kxavya, saMgaIta, saMvaad AaOr AiBanaya kox [sa paMcaaMga maoM baalagaMQava- naama kxa SauBayaaoga pacaasa sao jyÜaada vaYa- marazI rMgaBaUima maoM vaasa ikxyao qaa |

‘malaa {majalaolao baalagaMQava-x’ yah

kuxmaarjaI nao baalagaMQava- kxao dI hu[- saEaw maanavaMdnaa nahIM qaI | [sa pastautaI kxI paoSakxSa maoM

Page 13: saMgaIta k ox ‘Garana o’ yaana o ivaiSaYT eva M ivaiBaÙa€¦ · saDaolaIkxrjaI na o ha ^M Bar dI | tanmayataa kxa fxilata ekx eosaa inaYkxama kxma -yaa oga ha o sakxtaa hO [sasao

13

{nakxI icaMtanaSaIlataa AaOr pa`itaBaaivalaasa kox sabaUta imalatao hOM |

baalagaMQava- kox svayaMBaU gaanagauNaaoM kxao

Baaskxrbauvaa baKalao jaOsao caaOmauKaI gavaOyao nao sausaMskxairta ikxyaa qaa | naaTËsaMgaIta maoM saMgaIta kox AiBajaata maUlyaaoM kxa baIjaaraopaNa ikxyaa qaa |

saMgaIta naaTkx kxI samagataa kxa Kayaala

rKatao hue s~aI BaUimakxa kxrnao vaalao baalagaMQava- kox bahupahlautva kxI Cayaa maoM {na AiBajaata gaanagauNaaoM kxa paaOQaa hI panapaa par ikxsaI vaTvaRXa kxI iKalaavaT kox ilayao [na naaTËpa`yaaogaaoM maoM gauMjaa[Sa nahIM qaI [sa AiBaBaavanaa sao kuxmaarjaI paBaaivata hue AaOr AnhaoMnao ekx AnaUza maaga- taya ikxyaa | naaTËpayaaoga kxIx samagataa kxao paro rKatao hue koxvala dao taanapauraoM maoM baOzkxr @yaa baalagaMQava- kox gaayana kxI saaMigaitakx S@yataaAaoM kxI AajaÜmaa[Sa AaOr AiBavaRwI hao sakxtaI hO ? @yaa {na AiBajaata kxlaagauNaaoM kxa ivakxsana saMBava haogaa? [sakxI jaaMca svayaM gaakxr hI kxrnao hotaU {nhaoMnao baalagaMQava- kxI gaayakxI kxa saKaaola AByaasa ikxyaa AaOr {sao paoSa ikxyaa | kxaibalao gaaOr baata yah hO ikx paarMpaairkx kxlaamaUlyaaoM kxa naUtana AaivaYkxar hI parMpara kxa saU~a paIZIàdràpaIZI ATUT AaOr kxayama rKataa hO |

_________________

[saI daOrana baaL kxaolhTkxr kox naaTkx kox ilayao kuxmaarjaI nao ‘plaobakx’ idyaa | naaTkx maoM [sakxa QvainamaudNa hI bajataa qaa | ‘{zI {zI gaaopaalaa’ yah BaUpaalaI [tanaI laaokxipaya hu[- ikx marazI janamaanasa kox dOinakx inatyakxma- maoM {sanao sqaana gahNa kxr ilayaa | vaaNaI jayarama kox saaqa gaayaa huAa yaugalagaala BaI {tanaa BaI laaokxipaya huAa |

maharaYT/ kox jaoYz AaOr naamacaIna kxvaI Ainala kxI kxivataa kxao AiBajaata saMgaIta kox pahlaU maoM svarbaw kxr kuxmaarjaI nao ‘BaavagaIta gaayana’ kxI ekx AnaaoKaI SaOlaI kxa saUtaaovaaca ikxyaa | AiBajaata saMgaIta maoM, Kaasa kxrkox Kyaala maoM ‘Baava’ kxI maa~aa ikxtanaI haonaI caaihyao yah ‘vaad’àivavaad saMgaItakxaraoM kox AaOr risakxaoM kox inarMtar caava kxa, hmaddI- kxa ivaYaya zhra hO | [saI paaSva-BaUmaI par “ ‘Aaja Acaanakx’ yah maora BaavagaItaaoM kxI duinayaa kxa baDÜa Kyaala AaOr ‘AjaunaI r]sa}naI Aaho’ yah {sakxI jaaoDÜ maOnao baaMQaI hO” yah kuxmaarjaI kxI {>xI risakxaoM kxao ekx Alaga hI saaOMdya-baaoQa sao AnauBaUta kxrtaI hO | yahI saMkxlpanaa rajaa baZo kox dao BaavagaItaaoM kxao svarbaw kxrtao hue kuxmaarjaI nao {payaaoga maoM laI | yah BaavagaIta saunatao hue [kx Aaor Baavaaqa- kxI CTaeM gaUZ gahrI haotaI rhtaI hOM, taba dUsarI Aaor i~ataala AaOr r}pakx jaOsao ‘taala’ gaae jaa rho hOM, yah BaI pataIta haotaa hO | yahI [na BaavagaIta kxI jaaoiDyaaoM kxI Kaaisayata hO | yao BaavagaIta baohd laaokxipaya hue |

_________________ kuxmaarjaI kox ‘gaaMQaI malhar’, yah maorI

AtyaMta ipaya raga inaima-taI kox baaro maoM kuxC kxhnaa caahUMgaa | {na idnaaoM kuxmaarjaI vaak\xpaTU rahula baarpautao sao mahatmaa gaaMQaI kox ‘satya kox payaaoga’ paZvaa rho qao AaOr ivamaSa- kxr rho qao | baataaoM baataaoM maoM kuxmaarjaI baaola paDÜo, ‘mahatmaajaI kox paita mauJao AtaIva Aadr [sailayao hO ikx {nhaoMnao rivaMdnaaqa kxI tarh saMgaIta maoM dKalaAMdajaI nahIM kxI |’ gaaMQaI malhar yah rcanaa kuxmaarjaI nao mahatmaajaI kox vyai@tatva kxao AaOr ivacaaraoM kxao idyaa huAa maanavaMdna hO | taIsa saala pahlao kxI [sa inaima-taI kox baaro maoM kuxmaarjaI kxI BaUimakxa Aaja nayao saIro sao kxhnao kxI jaÜr}rta hO | kuxmaarjaI kxI yah BaUimakxa taba maOnao hI Sabdbaw kxI qaI | vah ‘satyakxqaa’ maoM pakxaiSata BaI hu[- qaI | {sakxa kuxC AMSa Aagao calakxr {d\QaRta kxrnao vaalaa BaI

Page 14: saMgaIta k ox ‘Garana o’ yaana o ivaiSaYT eva M ivaiBaÙa€¦ · saDaolaIkxrjaI na o ha ^M Bar dI | tanmayataa kxa fxilata ekx eosaa inaYkxama kxma -yaa oga ha o sakxtaa hO [sasao

14

hU^M | gaaMQaI malhar kxI inaima-taI kxao[ rajanaOitakx Aqavaa saMgaIitakx stunt nahIM qaa | koxMdIya gaaMQaI SataabdI saimataI AaOr AakxaSavaaNaI nao gaaMQaI SataabdI vaYa- manaanao hotaU kuxmaarjaI sao maSvara ikxyaa | kuxmaarjaI nao saimataI kxao ragarcanaa kxI kxlpanaa sauJaa[- | ikxsaI BaI AnaaoKao vyai@tatva kxao yaa ivacaar kxao vaMdna kxrnaa hao taba navarcanaa haonaI caaihyao yahI kuxmaarjaI kxI BaUimakxa qaI AaOr vah {nakox svaBaava kox Anaur}pa hI qaI | {samaoM ekx SaaoQa qaa, payaaoga qaa AaOr saRjana ko @laoSa qao | raga kxa ‘AMibakxa’ yah naama badla kxr ‘maQauvaMtaI’ rKanaa yaa taaoDÜI kox pahlao ‘imayaa’ AaOr BaItar paMcama lagaakxr {sao navainaima-taI kxhnaa Saayad {nhoM maMjÜaÜUr na qaa |

{na idnaaoM laaokxipayataa kxa ABaya pa`apta

BaImasaonajaI nao ‘Aba maOM jaInaa malhar baaMQataa hU^M ’ kxhkxr kuxmaarjaI kox [sa {pakxma kxI iKallaI BaI {DÜa[- qaI |

[sa saMdBa- maoM ApanaI BaUimakxa sauspaYT

kxrtao hue kuxmaarjaI kxhtao hOM, “mahatmaa gaaMQaI kxao rajanaIita maoM paapta ApaUva- yaSa, {nakox kxtaR-tva sao koxvala raYT/jaIvana maoM hI nahIM par AMtarraYT/Iya star par GaTo hue camatkxar saBaI jaanatao hOM | AipataU mahatmaa gaaMQaI kox vyai@tatva maoM pakxYa-taa sao ivaVmaana satyaSaaoQa yaanao hI ABaya AaOr kxr]Naa [na dao pavaRi<ayaaoM kox saMgama maoM mauJao idvyatva kxI pataIita haotaI hO |” yahaM ABaya sao AiBapaaya hO ‘Bayamau@ta’, ijasao Dr nahIM lagataa | kuxmaarjaI kxhtao hOM, “maoro kxr jauDÜtao hOM vah {nakxI ABaya saaQanaa samaXa | maora mastakx nata haotaa hO, vah {nakox sava-MkxSa kxr]Naa kox sammauKa | yah daonaao pavaRi<ayaaM vya@ta kxrnao kxI Xamataa pa`apta raga kxI naIMva par hI nayao raga kxI rcanaa saMBava qaI | AaOr [saIilayao maOnao malhar raga caunaa |”

gaaMQaI malhar maoM mahatmaajaI kxI AsaIma kxr]Naa kxao mauKairta kxrnao vaalao malhar kox AMgaBaUta daonaao inaSaad hOM hI, par {nakxI baulaMd

ABaya saaQanaa, satya saaQanaa AaOr QaOya- AiBavya@ta kxrnao hotaU ,malhar maoM Sauw gaMQaar ko AiBanava AaOr AtyaMta samapa-kx pataIkx kxI yaaojanaa kxI | malhar kox AaQaarvaRXa par Sauw gaMQaar kxa fxaTa lagaayaa (kxlama ikxyaa) | yah kuxmaarjaI kox paorNaa AaOr inaima-taI kxI paaSva-BaUmaI hO | mauJao eosaa lagataa hO ikx vah najaÜrAMdajaÜ kxr kox BaI yah raga saunaa jaae taao inaiEcata hI lagataa hO ik yah malhar kxao KaIMcaàtaana kox ikxyaa huAa ApaBaMSa na haotao ekx svayaMisaw ragar}pa hO | ragar}pa isaw haonao kox ilayao AavaSyakx saBaI tatva [sa malhar kox pakxar maoM hOM | {sakox svaraoM kox Aanao jaanao maoM Apanaa AMgaBaUta tak-xSaas~a hO | saaMigaitakx pairBaaYaa maoM hI baitayaanaa hao taao malhar maoM Sauw gaMQaar kxa pa`yaaoga ( na kxI jaOsao ramadasaI maoM haotaa hO ) AaOr {sa gaMQaar kxI Sauw QaOvata sao gaàQa eosaI AaraohI AaOr Qaàga eosaI AvaraohI maIMD bahuta kuxC kxh jaataI hO | malhar kxI ivakxla kxr]Naa kxI maoGa GaTaAaoM maoM ABaya saaQanaa kxa taojasvaI rivaikxrNa pakxT haotaa hO, saaMtvanaa, tasallaI dotaa hO, QaOya- dotaa hO ! eosaa Saayad GaTtaa hao na hao, ikxsaI kxao eosaa lagao na lagao; par kuxmaarjaI kxI [sa ragainaima-taI kox baaro maoM BaUimakxa yahI qaI |

_________________

gaaOD malhar ekx dSa-na ikxssaa paMZirnaaqa naagaoSakxr kox gaur}paUiNa-maa samaarMBa kxa, ijasa maoM kuxmaarjaI gaaOD malhar gaae, baMba[- kox CbaIladasa hala maoM | iGasao ipaTo ‘kxaho hao’ kox bajaae ‘barsao maohrvaa’ yah BaataKaMDo Wara svarilaiKata Kyaala gaae | naamaaollaoKa kxrnaa {icata nahIM samaJataa hU^M par saunanao Aa[- Garanaodar gaayakxaoM kxI maMDlaI itatar ibatar hao Apanoa Apanao GaraOMdo maoM pahMucaI | {na maoM sao ekx paMiDta hamaaro Gar zhro hue kuxmaarjaI sao, vaamanaravajaI kxao gavaah rKatao hue, JagaDÜÜa maaola

Page 15: saMgaIta k ox ‘Garana o’ yaana o ivaiSaYT eva M ivaiBaÙa€¦ · saDaolaIkxrjaI na o ha ^M Bar dI | tanmayataa kxa fxilata ekx eosaa inaYkxama kxma -yaa oga ha o sakxtaa hO [sasao

15

laonao kox ilayao Aae | kuxmaarjaI nao {nakxao pyaar BarI ‘samaJa’ dI | kxha, “paMiDtajaI, malhar kox baaro maoM Aapa @yaa jaanatao hOM? maOMnao BaartavaYa- kox kx[-M jagahaoM kxI vaYaa-Ptau kxI AnauBaUita laI hO | Anaokx jagahaoM kox gavaOyaaoM nao ikxyaa huAa gaaODÜ malhar kxa AaivaYkxar saunaa hO | Baarta jaOsao kRxiYapaQaana doSa kox ikxsaana kxI vaYaa- Ptau kxao laokxr kxI saMvaodnaaeM maOM jaanataa hU^M | Aapa taao maaca- kox mahInao hI sao Cataa {za kxr baahr inakxlatao hao AaOr baairSa Aatao hI ikxvaaDÜ baMd kxr laotao hao |” baad maoM kuxmaarjaI nao [saI Kaunnasa maoM gaaOD malhar kxI {nnaIsa baMidSaoM dIvaanaàeàKaasa maoM cauinaMda laaogaaoM kxao saunaa[- | eosaa pahlao ikxsaI nao ikxyaa nahIM qaa | ifxlahala maOM hI kxrtaa hU^M | [na saBaI kuxmaarjaI kox SabdaoM maoM special programmes kxI inaima-taI maoM haijaÜr rhnao kxa rajayaaoga maorI kuMxDlaI maoM qaa | maora taanapauro lagaanaa, zokxa lagaanaa {nhoM bahuta pasaMd qaa | saaohbata banaI hI rhI AaOr iSaXaa BaI jaarI rhI | par yah saba haotao hue, mauJao {nakox jaOsaa hI gaanaa hO, AaOr [saI Qyaoya kxao saaQya kxrnao hotau jaI taaoD maohnata kxrnaI hO, eosaI maorI manaaoQaarNaa nahIM qaI | lagataa hO, Anajaanao maoM mauJao maalaUma hI qaa ikx ‘saahba imalao sabaUrI maoM’ | yaa ifxr mauJao taba lagataa haogaa ikx maOM icarMjaIva hU^M |

hjaÜrtao iKaÜja gar SahId na haoM lautfoÜx {mao drajÜa @yaa jaanao

yah sayaanagaI qaI yaa ekx ikxsama kxI mauFtaKaaor inaila-pta AyyaaSaI qaI, yah taya nahIM kxr paa rha qaa |

_________________

‘malaa {majalaolao baalagaMQava-x’, baaL kxaolhTkxr kox naaTkx kox gaanao AaOr kuxmaarjaI nao gaae BaavagaIta kxI QvainamauidkxaeM KaUba laaokxipaya hu[-M | [nakxI Kapata nao {ccaaMkx pasqaaipata ikxyao AaOr kuxmaarjaI kox kxaya-kxmaaoM kxI saMKyaa

maharaYT/ maoM baZÜI | [saI daOrana maQya padoSa maoM ASaaokx baajapaoyaI jaOsao QaurINa ‘samaJadar’ kxvaI nao kuxmaarjaI kxI mah<aa kxI pahcaana SaasakxIya star par AQaaoroiKata kxr dI | (kuxmaarjaI kox saaqa maMgaoSa Dbarala, rmaoSacaMd Saah Aaid kxao laokxr ASaaokx baajapaoyaIjaI nao jaao dIGa- baatacaIta kxI qaI, jaao ikx maQya padoSa kxlaa AkxadmaI Wara pakxaiSata pai~akxa ‘paUva-gah’ maoM Saayad 1976 maoM CpaI hO, vah maoro ihsaaba sao kuxmaarjaI kox ivacaaraoM kxa ekx maaOlyavaana historic document hO, ijasao Aaja BaI maOM kx[-M baar paZÜtaa hUM^ AaOr kuxmaarjaI kox ivacaar jaananao kox ilayao hr kuxmaarpaomaI kxao [sao AvaSya paZÜnaa caaihyao | caahoM taao [sakxI paitayaaM^ maOM {palabQa kxra sakxtaa hUM^ ) | [sa laoKa maoM BaI [@kxa du@kxa jagah maOMnao {sasao kuxC saMdBa- AaOr vaa@yaaMSa {d\QaRta ikxyao hOM | idllaI maoM ivanayacaMd maaOd\galya nao, {nakox pairvaar nao AaOr {nakox AnaugaaimayaaoM nao yahI kxama ikxyaa | kuxmaarjaI kox saaMigaitakx maUlyaaoM kxa jatana AaOr pacaar EaI maQaupa maud\gala Aaja BaI yaqaaSai>x kxr rho hOM taqaa gaaMQava- mahaivaValaya kox snaatakxaoM kxao BaI [na sao pairicata kxra rho hOM |

gaayana kxI saBaI parMparaAaoM kox tak-xSaas~a kxa saaraMSa ilayao hue AaOr ikxsaI BaI caIjaÜ kxI AtaI sao vaMicata kuxmaar gaMQava- naamakx ‘ibarKana kox icakxnao’ Kayaalaata risakxaoM kxao irJaanao lagao| {nakxa ekx Eaaotaavaga- taOyaar huAa | {nakox Kyaala maoM pahlao mauJao laganaovaalaa Akoxlaapana, Kyaala gaayana kox baIca mahsaUsa haonao vaalaa AaOr @vaicata hI bahuta kuxC kxhnaovaalaa par A@sar Asvasqa kxrnao vaalaa saUnaapana… {sa SaUnya iSaKar par… Aba Jaalar Jalakxnao lagaI | saUnaapana jaakxr gaayana kox samaga AMgaaoM kxao AKaMDtaa paapta hu[- | ikxsaI BaI AMga kxI AtaI AaOr Bapakox sao vaMicata AaOr gaayana kox AYTaMga maoM sao ivaiSaYT AMgaaoM maoM sao kxBaI AitaSaya mauKar taao kxBaI maUkx, maugQa saMkoxta {nakox Kyaala gaayana sao AiBavya@ta haonao lagao | AYTaMga kox inaiEcata ZaMcao maoM kuxmaarjaI nao Apanaa Kyaala kxBaI BaI kOd nahIM ikxyaa | ikxyaa yah ikx kxavya paXa

Page 16: saMgaIta k ox ‘Garana o’ yaana o ivaiSaYT eva M ivaiBaÙa€¦ · saDaolaIkxrjaI na o ha ^M Bar dI | tanmayataa kxa fxilata ekx eosaa inaYkxama kxma -yaa oga ha o sakxtaa hO [sasao

16

kxI tarfx, {sakox {ccaarNa kox naadsaaOMdya- kxI tarfx ekx kxvaI kox najaÜiryao sao doKaa AaOr baMidSa maoM jaao raga kxa AaOr SabdaoM kxa ica~aNa hO, {sao AnaukUxla AaOr paaoYakx AYTaMgaaoM ko kuxC hI AMgaaoM kxao {payaaoga maoM ilayaa | Alaga Alaga KyaalaaoM maoM samaya samaya par, va@taàdràva@ta ivaiBanna AMgaaoM kxI vaRwI kxI | kuxC hI cauinaMda ApavaadaoM kxao CaoDÜ kxr bahutaaMSa kxlaakxar AYTaMga kox Aaz yaa caar AMgaaoM par Apanaa paBautva hO, AaOr hr ekx mahifxla maoM vah isaw kxrnao kxI ApanaI naOitakx ijaÜmmaodarI hO, [sa Baavanaa sao AiBaBaUta {saI caoYTa maoM rhtao hOM | AaOr [sa KaolaI maoM Kaud kxao baocaaro AaOr gaanao kxao dyaa kxa paa~a kxr baOztao hOM | kuxmaarjaI nao Kyaala kox ó baMidSa kox BaItar kxa ‘song’ talaaSaa, {sao caaraoM Aaor sao GaUr kxr doKaa, {sakxI kxaopalaoM ZUMZIM, {sa raga kox BaItar kxI jaÜmaIna kxsaI AaOr {pajaa{] KaotaI kxI | mauJakxao bacapana sao paaotsaahna donao vaalao baaLasaahoba baakxro jaI nao kuxmaarjaI kox ivaraT repertoire sao mahifxla maoM {nakox Wara sahsaa paoSa nahIM kxI jaanao vaalaI 106 baMidSaaoM kxa cayana kr (yah cayana maOnao hI ikxyaa qaa) {sakxa dRkxàEaavya maudNa kxrnao kxa saMkxlpa zanaa | AaOr baDÜI ihmmata sao vah isaw BaI ikxyaa | [sa pakxlpa kox SauBaarMBa maoM kuxmaarjaI nao kxha qaa, ‘Aalaapa kxr sakxtaa hU^M, taanao maar sakxtaa hU^M , baaolataana kxr sakxtaa hU^M , [sailayao [nhoM kxrtao rhnao vaalaa nahIM hU^M | gaanaa ! gaanaa gaanao vaalaa hU^M |

yah QvainamaudNa kxa samaya Aagao kxa hO | 1980 kox dSakx kxa | kxagajaÜ par maOM ABaI sana 70à72 maoM hI hUM^ | haM, AaOr ekx baata ABaI bataa[- hI nahIM, CuTpana sao hI mauJao baMidSaoM baaMQanao kxI, kuxmaarjaI kox hI SabdaoM maoM kxhoM taao ‘knack’ qaI | Composition AaOr composer [na dao caIjaÜaoM kxa mauJao Kaasa AakxYa-Na hO | ifxr vah

composer AaOr composition ikxsaI BaI kxlaapakxar kxa hao | [sa maoM ica~akxlaa, kxavya, saMgaIta kox Alaga Alaga fxamsa- jaOsao gajaÜla, zumarI, isanaosaMgaIta AaOr daiXaNaatya AaOr ihMdustaanaI saMgaIta kxI taalaikxyaa BaI Saaimala hO | [na Xao~aaoM kox gauNaI laaogaaoM sao bacapana sao hI maOMnao saMbaMQa banaae rKao hOM | bacapana sao bahuBaaiYakx samaaja maoM maorI parvairSa hu[- | Alaga Alaga BaaYaaAaoM kxa mauJao SaaOkx hO | [sa laoKa maoM BaI AnauBava ilaKatao samaya mauJao SabdaoM ko vaOBava kxa ehsaasa rha hO AaOr {sa duinayaaM sao mauJao saMkoxta Aatao rho hOM | [na saba baataaoM kxa maO majaÜa lao hI rha qaa AaOr safxÜr hyaata kxa tavaIla na huAa | [mtahanaaoM maoM {<aINa- haotao haotao maOM baI.kxama. hao gayaa | AaOr caUM ikx ipataajaI baaTlaIbaaya AaOr pauraoihta [sa maSahUr caaT-D- Akxa{MTMT fxma- kox jaoYT ihssaodar qao, [saIilayao vahaM AaiT-kxlsa ikxyao AaOr [MTr saI.e. kxI dhlaIjaÜ takx paMhuMcaa | saI. e. haokxr fxma- maoM ihssaodarI laonao kox bajaae Gar maoM imalaI saMgaIta kxI vaIrasata kxI ihfxÜajaÜta kxrnaa maOnao {icata samaJaa | ipataajaI nao sauJaayaa ko tauma fxma- maoM ihssaodar hao kxr BaI saMgaIta kxa vyaasaMga kxr sakxtao hao | par [sa baata kxao laokxr vao AnaagahI qao | kxlaa kxao[- paaT- Ta[-ma kxrnao kxI caIjaÜ nahIM, vah ekx jaIvana paNaalaI hO| yah maorI QaarNaa pa@kI qaI | saIKanaa hO taao AiBajaata saMgaIta hI | [sa saMgaIta ko svaBaava, saMBaavanaaAaoM kxa Aakxlana haonaa caaihyao | saBaI gaanapakxaraoM kxI pahoilayaaM, gauitqayaaM saulaJaanao kxI jaDÜIàbaMUTI AiBajaata saMgaIta maoM hI hO eosaa inaiEcata r}pa sao mauJao lagataa qaa | [sakox Alaavaa sabakuxC ifxÜjaÜUla hO, vyaqa- hO, eosaa lagataa qaa | saaMigaitakx ivacaaraoM kxI parMpara, kxlaa kxI samagataa Agar jaananaa samaJanaa hao, taao rvaISaMkxrjaI kxI yaa kuxmaarjaI kxI saaohbata kxa saatatya caaihyao yao BaI maOM taya kxr caukxa qaa | magar riva SaMkxr Apanao vaadna maoM ijasakxa ivapaula {payaaoga kxrtao qao {sa layakxarI kox tak-xSaas~a kxao AByaasa sao naapaaàtaaOlaa jaa sakxtaa hO, [sa kxa mauJao Baraosaa qaa | par [sakxI taulanaa maoM kuxmaarjaI kxI Alaga Alaga parMparaAaoM kxI samaJa,

Page 17: saMgaIta k ox ‘Garana o’ yaana o ivaiSaYT eva M ivaiBaÙa€¦ · saDaolaIkxrjaI na o ha ^M Bar dI | tanmayataa kxa fxilata ekx eosaa inaYkxama kxma -yaa oga ha o sakxtaa hO [sasao

17

AaOr {samaoM na samaae jaanao vaalao kxlaakxaraoM kxI paitaBaaAaoM kxI samaJa doKa kxr maOM bahuta paBaaivata huAa qaa | samaya samaya par [sa baata kxao maOM mahsaUsa kxrtaa Aa rha qaa | saaqa hI {nakox Kaud kox gaanao maoM pataIta haonao vaalaI saMidgQataa, raga taala kox vyaakxrNa kxao haina na pahuMcaatao hue {nakox gaayana maoM paOda haonao vaalaI gaUZ Ainava-canaIyataa taba ekx paholaI jaÜr}r qaI, par baDÜI lauBaavanaI AaOr AakxYa-kx | AaiKar kuxmaarjaI kxa palaDa BaarI hao hI gayaa AaOr [sa inaNa-ya sao maOM hlakxa |

ipataajaI kxI fxma- maoM ihssaodarI na laonao

kxI ekx fxkxIrI mastaI mauJapar Ca[- qaI | [sa kox fxla svar}pa ijasakxa Anaumaana lagaayaa jaa sakxtaa hO, jaao sauinaiEcata hO, eosao saMgaIta kxao AaOr {sao gaanao vaalao laaokxmaanya kxlaakxar kxao gaur} kxr kox {sakox Aqavaa {sakox Garanao kxI goodwill kxa Aagao jaa kxr laaBa laonao kxa maOM laalaaiyata nahIM qaa | {<ar ihMdustaanaI AiBajaata saMgaIta kxa svaBaava samaJanaa, {sakxI inaima-taI paikxyaa samaJanaI caaihyao, yah maora Qyaoya qaa |

_________________ maora dovaasa pa`sqaana inaiEcata hao gayaa | vaamanarava AaOr kuxmaarjaI maoM [sa baaro maoM baata hu[- | kuxmaarjaI nao vaamanarava kxao kxha, ‘[sa kxao dao saala dovaasa kox fxa[-##na jaola maoM rhnaa haogaa’ | yah kxhtao hue haqa maoM rKaI hu[- tamaaKaU kxao mala kxr mahI-##na huAa caUNa- {nhaoMnao AMgauYT AaOr taja-naI maoM Qar kxr vaamanarava kxI tarfx {zayaa qaa | [sa tarh 1972 kxI jaulaa[- maoM ekx itailasmaI duinayaa maoM maOnao pavaoSa ikxyaa |

_________________

dovaasa jaanao kox pahlao kxI maorI manaaovasqaa ivaYad kxr rha hU^M | Aba takx kxI AvaQaI maoM pamauKataa sao kuxmaarjaI kxI saaohbata maoM, Garanaodar gaanao kxI taalaIma laonao sao jaao kxBaI imala nahIM sakxtaIM, eosaI bahuta saMvaodnaaAaoM kxa ivakxsana mauJamaoM huAa qaa | maoro AMtar maoM bahuta gahro, bahuta kuxC samaayaa jaa rha qaa | kuxmaarjaI kox saaMigaitakx maUlyaaoM kxa, {nakox saaOMdya-Saas~a kxa Aakxlana mauJao huAa hO, {nakox {paja AMga kxa baIjaaraopaNa BaI mauJamaoM huAa hO, eosaa mauJao taba lagataa qaa | @yaa {nakxI saaMigaitakx jaDÜoM ivaiBanna maanyataapaapta gaanaparMparaAaoM maoM iCpaI hu[-M hOM? yah talaaSanao kxI mauJao {tkMxza qaI | kuxmaarjaI @yaa isaKaaeMgao? ikxsao vao iSaXaNa samaJatao hOM? {nhaoMnao BaI taao [sa baaro maoM kuxC saaocaa haogaa | vah @yaa haogaa? [sakxa AaOtsau@ya BaI mauJamaoM qaa | hmaarI taalaIma Saur} hu[- | taalaIma koxvala SanaIcar va [tavaar kxao | savaoro, Saama | vasautaa[-, maukuxla, maOM, [MdaOr kox ikxrikxro, laaoMZo, AaOr Baaopaala sao Aa[- taao maIra rava | eosao hma saba laaoga saIKanao baOztao qao | yah taalaIma raga saMgaIta kxI huAa kxrtaIO qaI | ikxsaI raga kxa Kyaala, {sakxa naaoToSana saamanao rKa kxr [sa baMidSa kxI baarIikxyaaM vao dao caar baargaI gaa dotao qao AaOr {sao daohrakxr yaad kxrnao kxhtao qao | [sa daOrana vao baahr jaa kxr ifxr laaOTtao qao | ifxr {nakxa AaOr hmaara k`xmaSa: Aavata-na Barnao kxa, baaMQanao kxa AaOr vah baaMQa kxr sama par Aanao kxa isalaisalaa jaarI rhtaa qaa | ifxr vah raga {nhaoMnao ijana sao saunaa qaa, {na pa`itaBaavaana kxlaakxaraoM kxI spirit kxa {namaoM saMcaar haotaa qaa | imasaala kox taaOr par maana laIijayao raga ibahaga kxI taalaIma hao rhI hO | Kyaala isaKaayaa jaa caukxa hO | Akxsmaata, ibahaga hI kxI ‘cauiryaa baar baar kxrkxa[-x’ AafxtaabaàeàmaaOsaIkxI fÜOxyaajaÜ KaaM kox ijasa AMdajaÜ, qaaT AaOr r]tabao sao vao gaatao qao, vah nakxla {taarnao kxI baata nahIM qaI, vah fOxyaajaÜ KaaM kxI planchet par sao na baulaa[- hu[- spirit hI huAa kxrtaI qaI |

Page 18: saMgaIta k ox ‘Garana o’ yaana o ivaiSaYT eva M ivaiBaÙa€¦ · saDaolaIkxrjaI na o ha ^M Bar dI | tanmayataa kxa fxilata ekx eosaa inaYkxama kxma -yaa oga ha o sakxtaa hO [sasao

18

taao kxBaI gvaailayar Garanao kox saptakxàdoZ saptakx dIGa- svaraoM kox laFfoxdar gaucCo, paUMja badna par Qaro AQa- {]Qa- haotao rhnao vaalao Aalaapa, taao kxBaI gamakx, taao kxBaI saÕaoM kxI Barmaar calataI rhtaI qaI | taao kxBaI rajaa BaOyaa paMUCvaalao sao paapta taranaa isaKaakxr {sa rcanaa kxI saadgaI ikxtanaI kxlaatmakx hO, kxImataI hO, [sa par BaaYya huAa kxrtaa qaa | Allaidyaa KaaM kox galao maoM maIMD nahIM qaI | saa ga #### pa #### ma #### ga eosaI maIMD Tala kox {saI baata kxI gaxmaxpaxmaxpaxgaxsaa eosaI KaTkoxbaajaÜ AaOr AcaUkx phrase banaakxr {saI ibahaga kxa ikxsa kxdr saavanaI AaOr ibahagaDÜa maoM metamorphosis ikxyaa yah vao gaa kxr bataatao qao | “ Allaaidyaa KaaM nao ApanaI AavaajaÜ kxI majabaUiryaaoM kxao samaJaa AaOr {nhoM Qyaana maoM rKatao hue gaayakxI kox nae rstao banaae | gaanao kxao CaoDa nahIM | baDÜa cataur badmaaSa AadmaI !” eosaI kuxmaarjaI kxI Kaasa dad BaI inakxla jaataI qaI | daoàZa[- GMaTo kOxsao gaujaÜr jaatao qao, [sa kxa pataa BaI nahIM calataa | kuxmaarjaI nao BaI dovaQarjaI kox saainnaQya maoM {nakox skUxla maoM eosao hI saMskxar gahNa ikxyao qao AaOr [na baujaugaa-oM kxa gaayana saunaa qaa | kuxmaarjaI kox gaayana kxa svar kxalaa taIsara | is~ayaaoM kox kxalao caaOqao sao ekx paUra svar naIcaa | [saIilayao is~ayaaoM kxao {nakxI saMgata kxrnaa sahjasaaQya haotaa qaa| hma svarpauMgavaaoM kxI taalaIma kox ilayao {nhaoMnao {nakxa svar safoxd taIna takx naIcao KaIMcaa | [sakox naIcao {nakxI roMja nahIM qaI | ‘gaur]’tvaakxYa-Na sao vah pitch maoM gaanaa maOMnao qaaoDa kuxC inaBaa ilayaa | par manaaobala kxa [MQana ({]jaa-) Katma haonao par AavaajaÜ kxa rakoxT ifxr sao kxalao pahlao kox ipataRd<a haoma gaa{MD par Aakxr zhrtaa | hmaaro iryaajaÜ kox kxmaro maoM jaakxr maoro kxalao pahlao kox Zalao svar maoM jaba gaanao baOztaa qaa galao maoM jaDÜ Qaro hue gaanabaIja Alaga tarIkox sao

pallaivata haotao qao AaOr gaanao maoM Alaga ikxsama kxI KaumaarI AataI qaI | par kuxmaarjaI kox kxalao taIsaro kox caZo hue janaanaI pitch sao {tpanna svaraoM kxa taoja AaOr caOtanya maoro Zalao pitch maoM AiBavya@ta haotaa nahIM hO, [sa baata sao maOM baocaOna AaOr ~asta rhtaa qaa | mauJao lagataa qaa maorI manaaovaR<aI maoM hI vah bala nahIM hO, maOM {sa baulaMdI kxao CU nahIM sakxtaa | AaOr maorI baagabaanaI maoM fxlaaoM kox bajaae iClakxaoM kxI hI paOda[Sa haotaI hO |

gaur] iSaYya parMpara maoM paa[- jaanao vaalaI yah pauranaI samasyaa hO | Kaasa kxr kox gaur} jaba samaqa- gaayakx hao, taao {nakxI pitch maoM gaakxr {nakxI AavaajaÜ kxa AnaukxrNa kxrnao sao hI {sa gaur} kxa saaOMdya-Saas~a isaw haotaa hO eosaI Baavanaa bana jaataI hO | iSaYya kox [d- igad- eosaI Baavanaa banaae rKanao vaalaI gaur} kxI Ba>xmaMDlaI haotaI hI hO | AaOr Alaga jaataI kxI AavaajaÜ paae hue iSaYya kxI Avasqaa idSaahIna hao jaataI hO | Relevant hO [sailayao ilaKa rha hUM^, dovaasa maoM {na idnaaoM vaJaoobauvaa kox Sai>xSaalaI gaayana kxa KaUba AanaMd {zae hue ekx vaRw mahaSaya Aae qao | vah ekx tagaDÜI mahakxaya hstaI qaI | maukuxla nao AaOr maOnao {nhoM gaanaa saunaayaa | {nakox vaRw caohro kxI Jauir-yaaM takx nahIM ihlaIM | [saI daOrana dovaasa kox Ta{]na hala maoM kuxmaarjaI kuxC jyÜaada hI kxsa kox gaae | kuxmaarjaI kxa dmadar taar SaD\ja saunatao hI vao [sa tarh caaOMkox ikx jaOsao kxao[- kxrMT lagaa hao | gaanaa Katma haotao hI {nhaoMnao kuxmaarjaI kxao jaao dad dI, vah laajavaaba qaI | vao kxh paDÜo, “mastakx maoM Aavaara BaTkxnao vaalao kxITkx stabQa hao gae! ” | kuxmaarjaI kxao yah dad tahàeàidla sao [tanaI pasaMd Aa[- ikx kx[-M idnaaoM takx Aanao vaalao AitaqaI AByaagataaoM kxao yah dad vao saunaatao rho | AavaajaÜ maoM ‘ekx laaohar kxI’ haonaI caaihyao | ‘saaO saunaar kxI’ yaanao XaUd xkxarIgarI eosaa pauranao jaÜmaanao kxa ekx maUlya qaa| Aba vah nahIM rha |

Page 19: saMgaIta k ox ‘Garana o’ yaana o ivaiSaYT eva M ivaiBaÙa€¦ · saDaolaIkxrjaI na o ha ^M Bar dI | tanmayataa kxa fxilata ekx eosaa inaYkxama kxma -yaa oga ha o sakxtaa hO [sasao

19

maukuxla AaOr maorI jaaoDÜI banaI rhI | saaMigaitakx maanaisakx vyaqaaAaoM maoM hma ekx dUsaro kxao saaMtvanaa dotao qao AaOr ekx dUsaro kox ilayao sahara banatao qao | sahI maanaaoM maoM hmasuffer | maukuxla mauJapar bacapana sao hI Anaur>x qaa | {sanao samaya samaya par ilaKao hue KataaoM sao Bara ekx CaoTa saa saMdUkx maoro paasa hO | maOM {sasao caar saala baDÜa qaa | {sakxa friend, philosopher AaOr Saayad misguide | kxhavata hO naa, “tauJao kxao[- AaOr nahIM AaOr mauJao zaOr nahIM” | hma daonaaoM kxao iryaajaÜ maoM @yaa kxrnaa caaihyao, @yaa nahIM [sa par kuxmaarjaI nao Saayad hI dKalaMdajaÜI kxI hao| [sa maamalao maoM vao AnaagahI AaOr {dasaIna hI rhtao qao | hmaarI Asvasqataa, hma par baItanao vaalao inaraSaa kox daOr {nhoM AkxarNa AaOr baomatalaba jaana paDÜtao qao | {nhoM {nhaoMnao dula-iXata ikxyaa | ‘kxlaa kox pavaasa maoM naOraSya kox JaTkox ekx Apairhaya-taa haotaI hO | jaÜra majaÜbaUta banaao! ihmmata rKaao! samaJa maoM Aayaa naa, kxlaa ikxtanaI Katarnaakx haotaI hO? inakxlao hOM kxlaakxar bananao!’ eosaa hI kuxC {nakxa attitude huAa kxrtaa qaa| pau~a hao yaa iSaYya, {sakox maanaisakx AaMdaolanaaoM kxao maanyataa do kxr paucakxarnao kxa {na kxa svaBaava nahIM qaa | ‘jaanao dao, marnao dao, Jakx maarnao dao, majaÜa laonao dao yaa paroSaana rhnao dao | Kaud kxa rastaa Kaud ZUMZnao dao’ eosaI hI kuxC {nakxI saaoca qaI | maoro [sa vaastavya maoM maOM vasauMQarataa[- kox iryaajaÜ maoM {nakxao tabalao kxI saMgata dotaa qaa | saMgaIta maoM {nakxI paamaaiNakx inaYza, AaOr gaur}paitna kxI BaUimakxa inaBaatao hue ekx svataM~a saMgaIta saaQakx kxI hOsaIyata sao jaarI rhnao vaalaI {nakxI saaQanaa, [na daonaaoM kxa {sa inaraSa Avasqaa maoM mauJao sahara qaa | ekx mahtvapaUNa- baata yah hO ikx kuxmaarjaI nao kxBaI BaI hmaoM ‘maoro jaOsaa gaa[yao’ ‘eosaa hI gaa[yao’ yaa ‘eosaI hI AavaajaÜ lagaa[yao’ eosao kuxC kxha nahIM | AavaajaÜ gaaola, naadmaya, resonant haonaI caaihyao, {sakxao Aga haonaa caihyao, {samaoM KaraSa kox QaagaaoM kxI gautqaIO nahIM

haonaI caaihyao eosaI {nakxI QaarNaa qaI | yah saaQanao kox ilayao {nhaoMnao ekx ‘svarsaaQanaa maM~a’ banaayaa qaa | ‘yao Ana\ Aa[-Aao Ama\ {[- ’ | [na AXaraoM kox Anausaar mauKabaMdI kxr kox Alaga Alaga svar (vowels) AaOr Anaunaaisakx QvainayaaoM kxa vah Alaga Alaga ragaaoM kox svaraoM kxao laokxr kxrnao kxa jaapa qaa | [sa maM~aaoccaarNa kox baad maoro sinuses saUja jaatao qao AaOr sar BaarI hao jaataa qaa | AaOr vah baMd kxrtao hI AavaajaÜ maoM ipataRd<a javaarI AaOr KaraSa AataI qaI| AaOr maOM Anyamanaskx hao jaataa qaa | ifxr maOnao saaocaa ikx maorI AavaajaÜ kxa lagaava kOxsaa haonaa caaihyao, yah jaÜra fuxrsata sao AaOr [itmanaana sao taya kxroMgao | Saor hO,

maaohbbata maoM idla pao lagataI hO caaoT ya@saa, jaÜf-xÜ kox fÜxk-x sao AavaajaÜ badlataI hO.’

{}par kox svar majaÜbaUta lagatao nahIM hOM, kxalao taIsaro maoM kuxmaarjaI kox volume sao AavaajaÜ lagaanao sao galao maoM KaUna {tar Aataa qaa | AaOr bauKaar Aataa qaa | ifxr Da. kxjavaaDkxr kxao baulaayaa jaataa qaa | marIjaÜ kxI jaaMca paDÜtaala kox baad vao Erythrocin AaOr Surbex T ilaKa Dalatao qao | [na saba baataaoM sao caohro kxI raOnakx AaOr {tar jaataI qaI | ekx baar maOMnao maukuxla sao kxha, ‘maOMnao ekx sapanaa doKaa | Aagara raoD par maoro galao kox {}par sao T/kx kxa paOyaa calaa gayaa | Da@Tr saahba Aae, {nhaoMnao gaMBaIrtaa sao jaaMca kxI AaOr bahuta saaoca kox prescription ilaKaa Erythrocin AaOr Surbex T |’ ekx sa=dya ima~a kxao yao baataoM bataa rha qaa | {sanao kxha, ‘@yaa masta idna qao’ | maOMnao kxha ‘rataoM baDÜI ~asta qaIM ’ |

________________ [sa laoKanapapaMca maoM, gaur}gaRh maoM jaao kuxC GaTa, {sakxa saMiXapta mauAa[naa donao kxa payaasa kxrtaa hU^M | ekx taao kuxmaarjaI nao paarMpaairkx raga

Page 20: saMgaIta k ox ‘Garana o’ yaana o ivaiSaYT eva M ivaiBaÙa€¦ · saDaolaIkxrjaI na o ha ^M Bar dI | tanmayataa kxa fxilata ekx eosaa inaYkxama kxma -yaa oga ha o sakxtaa hO [sasao

20

AaOr baMidSaoM hI isaKaa[-M | {nakxI svaricata rcanaaeM yaa {nakxI ApanaI gaayakxI kox naama sao kuxC BaI Aagah sao hmapar laada qaaopaa nahIM | jaba ipataajaI ‘GarMdajaÜ gaayakxI’ ilaKa rho qao, taba @yaa kuxmaarjaI kxI gaayakxI kxa Garanaa hao sakxtaa hO? [sakxa {}hapaaoh vaamanaravajaI kuxmaarjaI sao hI kxr rho qao | kuxmaarjaI nao kxha, “maora Garanaa haogaa kxI nahIM, [sa baaro maoM maOMnao kuxC saaocaa nahIM hO | mauJao {samaoM rsa nahIM hO |”

dovaasa maoM rhtao hue, maoro haqaaoM ekx maaOilakx satya lagaa | Ainava-canaIyataa kxI Aaor saMkoxta kxrnao vaalao, samaa baaMQanao vaalao {nakox gaayana kxa raw material paarMpaairkx Saas~aàinayama hI qao | [sasao ekx tasallaI AaOr BaivaYya kxI yaa~aa jaInao kox ilayao ‘daOpadI kxI qaalaI’ imalaI | raga kxI Qauna Kaaoja kxr {sakxao panapaanao kox ilayao baaQaa bananao vaalaI Ba`YT haokxr Ayaaogya saaibata haonao vaalaI kuxC svaravalaIyaaoM maoM, kuxC Saas~aàinayamaaoM maoM {nhaoMnao jaana baUJa kxr badlaava laae | par jaao nae isaro sao rcaa, vao Saas~aàinayama hI qao | AavaYyakx saavaQaanaI na bartatao hue gaayakxaoM nao ragar}paaoM maoM AaOr baMidSa kox GaaT maoM jaao ibaKarava laayaa qaa, {sao {nhaoMnao izkxanao lagaayaa, sauQaara | pauranao Kyaala, {nakxa BaataKaMDo yaa imaraSaIbauvaa Wara ikxyaa huAa svarlaoKana saamanao rKa kxr {sa naaoToSana sao jauDo saaMigaitakx saMdBa- vao jaba gaunagaunaatao qao AaOr nae saIro sao vah naaoToSana ilaKatao qao, taba hma saba gavaah huAa kxrtao qao | vaIkoMxD kxI dao taanapauraoM kxI taalaIma CaoDI, taao eosaa kuxC na kuxC calataa hI rhtaa qaa | DayainaMga Tobala par jama kxr baOzkxr {nakxa ivaivaQa baataaoM par baitayaanaa, gaunagaunaanaa saunatao mauJao ikxtanao hI laaokxgaIta AaOr baMidSaoM {nakox mama-saihta yaad hu[-M | kuxmaarjaI kxao ‘compose’ kxrtao hue maOM bacapana sao doKataa Aa rha qaa | kxaya-kxma maoM jaao gaanaa hO {sakxa vao ‘menu’ ilaKatao qao | hr baMidSa kox ilayao Alaga rMga kox felt pen | sauvaacya AXaraoM maoM vah baMidSaoM ilaKatao samaya Aaja {nhoM kxaOnasao AMdajaÜ sao gaanaa hO, vah ivacaar vao gaunagaunaatao rhtao qao | vah

saunakxr mauJao yaad hao jaataa qaa | Aama, imacaI- AaOr baOMgana [na taIna ragaaoM maoM Alaga Alaga svaad kxI baMidSaoM bahuta hOM, eosaa jaÜayakoxdar &aana maOM baDÜo caava sao saunataa qaa | {na idnaaoM kuxmaarjaI nao SaaOkx sao ekx [kxtaara BaI svayaM banaayaa qaa | {sakxI Qvaina kxa ANaurNana laajavaaba qaa | [sa tarh kx[-M pakxar kxa ivaVaQana {nasao imalataa hI rhtaa qaa | par hmakxao isaKaa[- hu[- baata hI jaba vao mahifxla maoM tanmaya AaOr {}ga ekxaga haokxr gaanao lagatao qao, taao {sa gaanao maoM pataIta haonao vaalaI Ainava-canaIyataa, gaanao maoM paae jaanao vaalao tak-x sao, haoiSayaarI samaJaI jaanao vaalaI galaobaajaÜ hrkxtaaoM sao kuxC Alaga hI huAa kxrtaI qaI | [sa baata par maora paBautva Aana caaihyao, [sao saIKanaa caaihyao eosaI maorI kuxC A‘saurI’ mahtvaakxaMXaa qaI | Agar eosaa haotaa, taao ivaVaByaasa hI Katma hao jaataa naa | maorI [sa Aakxamakx SaaigadI- kxao kuxmaarjaI nao na Gaasa DalaI, naa CaC paanaI idyaa | Aaja lagataa hO, yah isaKaanao saIKanao kxI caIjaÜ hI nahIM hO | Ainava-canaIyataa kxI AcaUkx paakxivaQaI (recipie) kxao[- ikxsaI kxao do nahIM sakxtaa | ‘raga rsaao[- paagaDÜI, baMQao saao baMQa jaae’ | maoro gaur}gaRh kox vaastavya maoM hma daonaaoM kxao BaivaYya maoM commercial stage sao performance dokxr laaokxipaya haonaa hO yah Kayaala na hmaaro mana maoM qaa AaOr na hI kuxmaarjaI kxI saaoca maoM |

________________ ifxr {sa fxa[-##na jaola maoM sao irfx[-##na haokxr maOM baMba[- laaOTa | maukxula C: mahInao pahlao hI hmaaro Gar baMba[- pahuMcaa qaa | maOM gaur}maM~a saaqa laayaa qaa | vah qaa, “kxlaa kox gaUZrmya padoSa, Saas~aàvyaakxrNa kxI saImaa kxao saTo hue hI haotao hOM |” gaatao samaya kxlaakxar [na daonaaoM kxI lacaIlaI saImaa roKaa par isqata ekx ko baad ekx Aanao vaalao Aavata-naaoM kxI SaRMKalaa banaa kxr AaMdaoilata kxrtaa rhtaa hO | kuxmaarjaI kxI

Page 21: saMgaIta k ox ‘Garana o’ yaana o ivaiSaYT eva M ivaiBaÙa€¦ · saDaolaIkxrjaI na o ha ^M Bar dI | tanmayataa kxa fxilata ekx eosaa inaYkxama kxma -yaa oga ha o sakxtaa hO [sasao

21

Aavata-na AaMdaoilata kxrnao kxI paikxyaa, kxlaakxarI maOMnao AnauBava kxI qaI | Aba maoro tarIkox sao yah saImaaroKaa AaMdaoilata kxr ko maorI kxlaakxarI kxI pahcaana mauJao paanaI qaI | [sakox dao caar mahInao baad hI jaba kuxmaarjaI Gar zhro qao taba vaamanaravajaI nao kuxmaarjaI kxao kxha, {nakox isqatapa&a nama-ivanaaod Baro svar maoM, “kuxmaar, gaMDabaMQana kxI ivaQaI rh ga[- ! iSaYya gaMDabaMQa caaihyao |” yah gaMDabaMQana kxI ivaQaI gaur}àiSaYya kxa irStaa recognise haokxr samaUcaI ibaradrI kxao &aata haonao hotau gaanao bajaanao vaalaaoM maoM manaayaa jaanao vaalaa samaarMBa haotaa hO | [sasao ivaVadana kxI sanctity AbaiQata rhtaI hO AaOr {ca@koxpana kxao paitabaMQa lagataa hO | AaOr gaur} sao ‘paorNaa’ laonao ko instant iSaXaNapawtaI par raokx lagataI hO | iSaXaNa kxI paorNaa laonao ijatanaa Aasaana tarIkxa dUsara nahIM | [-àmaola Kaaolanao maoM jaao JaMJaT haotaa hO, {tanaa BaI yahaM^ nahIM hO | paorNaa laonao kxI zanaI ikx basa vaao ‘laI jaa caukxI hu[-x’ haotaI hO | vaamanaravajaI nao natqanaKaaM kxa gaMDa baaMQaa qaa | irvaajaÜ eosaa hO, ikx gaur} kxa gaur} Agar jaIivata hO, taao vahI iSaYya kxI kxlaa[- par gaMDa baaMQataa hO, gauDÜàcanao kxa gassaa maUMh maoM Dalataa hO AaOr mahUrta kox daoàpaaMca svar isaKaataa hO | [sailayao vaamanaravajaI kxao Allaaidyaa KaaM nao gaMDa baaMQaa qaa jaao ikx natqanaKaaM kox gaur} qao | AaOr Allaidyaa KaaM jaao {paja kxa palaTa laokxr Kaao kxr ‘AanaMd mauKa caMd’ kox sama par Aae vah mauJao vaamanaravajaI nao bataayaa qaa | Apaitama hO | jaba kuxmaarjaI kxao saunaayaa, taao {nakox mauMh sao {sfUxta- dad inakxla ga[- qaI | maora gaMDa baMQana, maoro dovaasa sao laaOTnao kox baad ramarava doSamauKa kox Gar, baMkx ha{]sa maoM huAa | pau.la. doSapaaMDo nao BaaYaNa ikxyaa, maOM gaayaa | raga EaI | maOMnao laaja rKaI, [sakxa saafxlyaBaava kuxmaarjaI kox caohro par qaa | baad maoM kuxmaarjaI

gaae | maOM AaOr maukuxla taanapauro par qao | [sakxa QvainamaudNa hO | gaMDabaMQana kox pahlao sao hI Gar maoM zhro hue kuxmaarjaI kxI najaÜr ekx laala Qaagao AaOr gaMgaajala par paDÜI | maoro maataa ipataa, maaogaUbaa[-, ikxSaaorItaa[- banaarsaàhirWar kxI yaa~a kxr laaOTo qao | kxaSaIàivaSvanaaqa kox paujaarI dSa-naaqaI- kxao jaao dotao hOM, vahI vah laala gaMDa qaa| vahI {nhaoMnao mauJao gaMDa baMQana maoM baaMQaa | mauJao gauDÜ canao iKalaae, {paisqataaoM kxao baaMTo, Kaud caKao AaOr kxha, “gaur} kxa kxama guide kxa haotaa hO | Apanao kxao jaao Baataa hO {sa tarfxÜ {MgalaI {za kxr iSaYya kxa Qyaana AakxiYa-ta kxrnaa | yah vaamanarava kxa laayaa huAa kxaSaI ivaSvanaaqa kxa gaMDa yaaogaayaaoga sao maOnao doKaa | [sa sao AiQakx AcCa gaMDa imala hI nahIM sakxtaa | vahI [sao baaMQa rha hUM^ ” (kuxmaarjaI iSavaBa@tax qao) | AaOr kuxmaarjaI nao Apanao haqa paICo KaIMca kxr CuDÜvaa laonao kxa AivaBa-ava ikxyaa, jaOsao ikx {nakox haqa Aba mau@ta hao gae haoM, jaOsao {nhaoMnao kuxC ikxyaa hI na hao | AaOr {nhaoMnao koxvala guide haonao Bar kox ilayao vao ekx ‘inaima<amaa~a’ qao, [sakxI saUcanaa donao vaalaa cataur ismata ikxyaa |

‘maOM gaur}diXaNaa kxdapaI svaIkxar nahIM kxrUMgaa’ yah baata DaMT kxr kuxmaarjaI nao vaamanaravajaI kxao samaJaa[- qaI | ifxr BaI gaMDabaMQana kox baad {laTI DaMT ipalaakxr jaÜbardstaI vaamanaravajaI nao kuxmaarjaI kxao ekx blaMkx caokx idyaa AaOr saaqa maoM ‘parmasauKa’ QaaotaI kxa jaaoDÜa | &aana kxI kxImata nahIM, par Kacaa- paanaI gaur} @yaaoM {zae, eosaI Saayad {nakxI saaoca haogaI | vaamanaravajaI jaldI Gar gae | kuxmaarjaI nao SaaOkx sao maV kxa GaUMT ilayaa AaOr baaolao, “Aaja fxar majaa Aalaa. taMbaUrMhI Cana laagalao haotao.” | AaOr baad maoM vah caokx Aaihstao fxaDÜtao hue {nhaoMnao kxha, “ihsaaba kxrnao kox ilayao vaamanarava kxao gaanaa bajaanaa yaanao @yaa baaTlaIbaa^ya kxa haipasa lagaa?”

_________________

Page 22: saMgaIta k ox ‘Garana o’ yaana o ivaiSaYT eva M ivaiBaÙa€¦ · saDaolaIkxrjaI na o ha ^M Bar dI | tanmayataa kxa fxilata ekx eosaa inaYkxama kxma -yaa oga ha o sakxtaa hO [sasao

22

maoro baMba[- laaOTnao kox baad BaI maukuxla

hmaaro Gar saala doZ saala rha | kuxmaarjaI Gar maoM zhrtao hI qao, maOM dovaasa jaataa rhtaa qaa AaOr Anya SahraoM maoM {nakox kxaya-kxmaaoM kox ilayao maOM jaataa hI qaa | [sa tarh saMbaMQa banaa rha | [sa daOrana maMO 2à3 baar yauraopa AaOr Amaoirkxa jaa Aayaa | taanasaona samaaraoh maoM gaayaa | savaa[- gaMQava- pauNyaitaqaI maoM gaayaa | CaoToàbaDÜo kxaya-kxma haotao rho |

Alaga Alaga GaranaaoM kxI gaayakxI kxa

paitainaiQatva kxrnao vaalao QvainamaudNaaoM kxa, ivaQyamaana gaayakxaoM kxao record kxrkox AaOr pauranaI recordings [kx$a kxr kox ekx archives banaayaa jaae, jaao {Bartao hue kxlaakxaraoM kox ilayao educational aid saaibata hao, [sa makxsad sao maOnao Xavier’s College maoM Indian Music Group kxI sqaapanaa kxI | dao saala takx vahaM tanaKaa laI | par vah gaUpa yah Qyaoya haisala kxrnao kxI paamaaiNakx [cCa nahIM rKa paayaa, taba vah naaOkxrI maOnao CaoD dI | bacapana kox gauNaIjanaaoM sao maoro interactions cala hI rho qao | kuxmaarjaI kox gaur}baMQaU baabaUrava roLo Apanaa vakxalata kxa paoSaa CaoD kxr ifxr sao dovaQarjaI kox paasa gaanaa saIKanao jaa rho qao | [sakxI badaOlata mauJao maorI gaur}parMpara kxI jaDaoM takx ifxr sao Avagaahna kxrnao kxa maaOkxa imalaa | baabaUravajaI kxI zumarI kxa Aaja BaI maOM AaiSakx hUM^ |

halaMD maoM taba isqata jamaala{_Ina

BartaIyaa sao maUJao AmaIr KaaM kox gaanao kxa environment , Amsterdam maoM imalaa | AmaIr KaaM kxa imajaajaÜ, {nakox maorKaMD kxa saaOMdya-tatva, AsakxI baarIikxyaaM samaJaI | maoro hma {ma {Bartao kxlaakxaraoM kxao maMca donao kox {_oSya sao 1983 maoM maOMnao saMvaad fxa{MDoSana kxI sqaapanaa kxI qaI | [saI saMsqaa kxao 1988 maoM Ford Foundation kxa Anaudana imalaa, “{<ar BaartaIya kMxz saMgaIta kxI naYT haonaovaalaIx

parMparaAaoM kxa QvainamaudNa kxr {nhoM jatana kxrnao kox ilayao” | [sa kxa kxarNa qaa idllaI kox I.I.C. maoM taba Aayaaoijata maorI ekx mahifxla, ijasamaoM maOMnao ekx hI raga Aqavaa baMidSa Alaga Alaga GaranaaoM kox laaoga yaa GaranaaoM maoM na samaanaovaalao paitaBaaSaalaI kxlaakxar kOxsao gaatao hOM, [sakxa idyaa huAa saaodahrNa paatyaiXakx | [sa mahifxla maoM {paisqata Ford Foundation kox representative nao mauJao [na baataaoM par AQaairta ekx project banaanao kxha, AaOr vah hkxIkxta maoM {tar Aayaa | maOMnao vaaLkoxSvar raoD, mauMba[- isqata maorI sadinakxa studio, research center maoM pairvaita-ta kxI AaOr hmaarI saMsqaa maoM baDÜI lagana sao kMxzsaMgaIta kox saBaI gauNaIjanaaoM kxa QvainamaudNa ikxyaa | maoro samakxalaIna ‘Aro yah taao paMiDta hao gayaa’ yah vaa@ya ‘Aba yah ikxsaI kxama kxa nahIM rha’ [sa Aqa-CTa sao kxhnao lagao qao |

‘[Skx nao gaÜailaba inakxmmaa kxr idyaa varnaa hma BaI AadmaI qao kxama kox’

_________________

‘kuxmaarjaI nao parMpara kxa inacaaoD inakxalaa hO, saar inakxalaa hO taao {na pauranao BaMDaraoM maoM taakxnao kxI Aba hmaoM kxao[- jaÜr}rta nahIM’, eosaa qaaoDa bahuta maaOsama Aasa paasa bana caukxa qaa | zIkx [saI samaya saBaI parMparaAaoM kxI jaDÜ takx pahuMcakxr {nakxI baarIikxyaaoM kxa saUXmataa sao AByaasa kxrnao kxa saunahra maaOkxa maoro paa@tana maoM ilaKaa qaa | saMgaIta kox maoro ivacaaraoM kxa ifxr sao maMqana haonao lagaa AaOr nae mataItaaqa- {pajanao lagao |

‘inarKa rMga naIkxao, Gaaola inaja GaT kxao

caZo taao rMga laagao fxIkxao AaOrna kox GaT kxao’

Page 23: saMgaIta k ox ‘Garana o’ yaana o ivaiSaYT eva M ivaiBaÙa€¦ · saDaolaIkxrjaI na o ha ^M Bar dI | tanmayataa kxa fxilata ekx eosaa inaYkxama kxma -yaa oga ha o sakxtaa hO [sasao

23

{<ar BaartaIya saMgaIta daiXaNaatya kRxtaI kxI BaaMita Aqavaa western music kxI symphony kxI BaaMita paUva-inaiEcata nahIM hO | Baarta kox dao itaha[- ihssaaoM maoM yah saMgaIta gaayaa jaa rha hO | raga taala kox {nhIM inayamaaoM kxa paalana kxrtao hue {saI raga, {saI baMidSa kox gaayana maoM Baarta maoM paa[- jaanaovaalaI paaMtaIya socio-economic cultural patterns kxI ivaivaQataa kox fxlasvar}pa ivaiBanna interpretations haotao hOM | iBanna kxlaamaUlya evaM saaOMdya-Saas~a pasqaaipata haotao hOM | [saI kxa taaOlainakx AByaasa [sa archive kxI {palabQaI hO | gaur}àiSaYya parMpara kxI Aaja banaI hu[-XaINa isqataI maoM yah archive saMgaIta saaQakxaoM kox ilayao {payau@ta saaibata hao rha hO | Aaja kxI taarIKa maoM mauJao BaI Agar maQyalaya nayao AMdajaÜ sao gaanaa hao taao maOM [sa archive sao fOÜxyaajaÜ KaaM, vasaMtarava doSapaaMDo, AmaIr KaaM AaOr iBaMDIbaajaÜar Garanao kox gaayakxaoM kxI maQyalaya saunataa hUM^ | [na gaayakxaoM kxI mauJao &aata BaavaBaUmaI maoM jaakxr AaOr {nakox [itahasa kxao jaIivata kxr kox {nakxa gaanaa saunataa hUM^ | [na baujaugaa-oM kxa gaanaa pasaMd kxrnao vaalaa samaaja {sa jaÜmaanao maoM {nakxox saMgaIta kxao @yaaoM AcCa samaJataa qaa? [sakxI jaanakxarI haonaI caaihyao [sakxI samaJa mauJao Aa[- hO | yah saba saunakxr kxBaI lagataa hO ikx gaanaa baokxar hO, {na laaogaaoM kox star kxa mauJasao kuxC bana nahIM sakxtaa | taao kxBaI Akxsmaata kuxC nae AMdajaÜ, Sa@yataaeM Apanaa paT KaaolataIM hOM |

baMidSa kox paT {paja AMga sao Kaaolakxr hI taao {sakxI saMidgQataa hTtaI hO…ipayaa imala jaatao hOM … kxBaI yaqaaqa- kxI naapataaOla kxrtao hue taao kxBaI rsajanya ikxsaI Anya Baava maoM ivaBaaor! [na ivaiBanna paitaBaaAaoM sao paalaa paDÜa rhnao sao mauJao maorI saaMigaitakx manaaovaR<aI kxI

AiQakx spaYT pahcaana hao paayaI hO | gaatao samaya ekx sao AiQakx BaUimakxaAaoM maoM sahjaavasqaa sao pavaoSa ikxyaa jaa sakxtaa hO AaOr baahr BaI inakxlaa jaa sakxtaa hO | yah ekx tasallaI donao vaalaI baata BaI bana jaataI hO AaOr AatmaSaaoQa kox ilayao svayaM kxao inarMtar ~asta, paroSaana rKanao kxa [MtajaÜama BaI yahaM hao jaataa hO, [sakxI BaI mauJao KauSaI hO | ihja maoM Saad, vasla maoM naaSaad @yaa taibayata ijagar nao paayaI hO | ivagata vaYa- maa. dInaanaaqa maMgaoSakxr smaRita pa`itaYzana nao maorI svaricata AaOr saMvaad fxa{MDoSana kox archives maoM sao cauinaMda baMidSaaoM kxI dao C.D.s kxa saMcaya pakxaiSata ikxyaa | [sakxI BaUimakxa kxao ApanaI baata banaakxr lataajaI nao C.D.s maoM [sakxa paircaya BaI idyaa hO | [na C.D.s kxa ivamaaocana lataajaI kox kxrkxmalaaoM Wara maa. dInaanaaqa maMgaoSakxr pauNyaitaqaI kox ivaraT samaaraoh maoM huAa | [tanao baDÜo sammaana kox kxaibala maOM rhUM^ eosaa hI kxama BaivaYya maoM maOM kxr paa sakxUM^ yahI paamaaiNakx [cCa hO | maoro Gar maoM ekx AaramakuxsaI- (easy chair) hO | baaTlaIbaaya & pauraoihta kox dFtar maoM vaamanaravajaI {samaoM baOzkxr baIsa imainaT kxa siesta laotao qao | yahI kuxsaI- vao Aagao jaakxr Gar lao Aae | [sa kuxsaI- maoM, paIz na Tokxtao hue pad\maasana lagaakxr kuxmaarjaI kxa AaOr Anya bahuta sao kxlaakxaraoM kxa, risakxaoM kxa, ivacaarvaMtaaoM kxa kxBaI {tkxT taao kxBaI KaUMsaT, {_MDtaa sao BarpaUr bataa-va, baitayaanaa, gaanaa vaamanaravajaI ekx AaMatairkx pasannataa sao AaOr saihYNaUtaa sao sauna laotao qao | hmaaro fximalaI Da@Tr kxIta-nao jaI sao kxh kxr, kMxpaa{MDr kxaOma ijasao [stamaala ikxyaa kxrtaI qaI, vah hqaolaIBar {M}caa, glaasanaumaa ekx measuring unit {nhaoMnao haisala ikxyaa qaa | {samaoM Saama kox saaZÜosaata sao savaa Aaz AaOr savaa Aaz sao naaO eosao dao Aavata-naaoM maoM scotch whisky kox dao small pegs kxa ekx kox baad

Page 24: saMgaIta k ox ‘Garana o’ yaana o ivaiSaYT eva M ivaiBaÙa€¦ · saDaolaIkxrjaI na o ha ^M Bar dI | tanmayataa kxa fxilata ekx eosaa inaYkxama kxma -yaa oga ha o sakxtaa hO [sasao

24

ekx vao saovana kxrtao qao | yah paaSana kxma- jaba jaarI rhtaa qaa taba baarI baarI sao vao kxBaI {sa measuring unit kxI Aaor taao kxBaI GaDÜI kxI Aaor taakxtao rhtao qao| ([sa baaro maoM pau.la. doSapaaMDo nao kxha qaa ikx “vaamanaravajaI, AanaMd kxI maa~aa kxhIM AiQakx na hao, [sailayao bahuta satak-xtaa bartatao hOM |) {nakxa saMtaulana banaa rhtaa qaa | ikxsaI baata par Kaudkxao ekxdma sao nyaaOCavar na kxrnao vaalaI AaOr Kaud kxao ~asta na kxrnao vaalaI {nakxI taTsqa risakxtaa mauJao AcCI kxlaakox AaivaYkxar kxo taulyabala lagataI hO | vah kuxsaI- maOMnao maoro paUnaa kox baDÜo Gar maoM yaa {sasao BaI baDÜo bagaIcao maoM kxhIM BaI rKaI taao vah sahI izkxanao lagaI hO eosaa mauJao lagataa nahIM hO | maOM {sao {zakxr yahaM sao vahaM paTkxtaa rhtaa hUM^ | vaOsao hlkxI hO | {samaoM baOzUM taao paIz lagaakxr lauZÜkx jaa{}M yaa maor]dMD kxao saIQaa rKa kxr Aasanasqa baOzUM [sa saMBama hI maoM maOM rhtaa hUM^ AaOr Aarama kxrnaa duYvaar hao jaataa hO | Aaja kuxmaarjaI BaI nahIM rho AaOr vaamanaravajaI BaI nahIM hOM | SaaMta baOzUM taao {nakxI smaRitayaaoM kxI Janakxar Anahd\ maoM saunaa[- dotaI hO AaOr {sa kuxsaI- kxao doKakxr mana maoM Kayaala Aataa hO,

yao @yaa makxamao [Skx hO jaÜailama, kox [na idnaao

A@Üsar taoro bagaÜOr BaI Aarama Aa gayaa |

_________________

Satyasheel Deshpande

www.satyasheel.com