SAĞLIK SEKTÖRÜNDE İŞ STRESİ Prof. Dr.Vedat Işıkhan Hacettepe Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Sosyal Hizmet Bölümü Öğretim Üyesi [[email protected]] 1
SAĞLIK SEKTÖRÜNDE İŞ STRESİ
Prof. Dr.Vedat Işıkhan
Hacettepe Üniversitesi
İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi
Sosyal Hizmet Bölümü
Öğretim Üyesi
1
METODOLOJİ• Stres Nedir?
• Stresin Kaynakları, Nedenleri?
• Stresin Sonuçları
• İş Stresi-Tükenmişlik
• Sağlık Alanında Çalışanları Etkileyen Stres Faktörleri
• İş Stresinin Kurumsal ve Sosyal Sonuçları (Avrupa İşte Sağlık
ve Güvenlik Kurumu)
• Stresle Başa Çıkma
• Stres Yönetimi2
STRES NEDİR ?
• Organizmanın, fiziksel ve ruhsal sınırlarının tehdit
edilmesi veya zorlanması ile ortaya çıkan psikolojik
bir durumdur.
• Kişilerde meydana gelen ve onları normal
faaliyetlerinden sapmaya zorlayan durumdur.
• İŞ STRESİ: Kişinin kendisini rahatsız hissettiği ve
performansının normalden aşağıda veya çok
yukarıda olduğu psikolojik bir durumdur.3
BASKI > KAYNAK = STRES
STRESİN KAYNAĞI
STRESİN BİREY ÜZERİNDEKİ SONUÇLARIDavranışsal Sonuçlar: Alkol alma, aşırı yemek yeme,hata yapmak, agresif geri çekilmek, madde bağımlılığı vb.Fiziksel ve Zihinsel Sonuçları: Dolaşım sis., kalp ve damarhastalıkları, sindirim, üreme sistemi hastalıkları, tükenmişlik,şeker hastalığıPsikolojik Sonuçları: Kaygı, depresyon ve uykusuzluk.Zihinsel olayların damarlar ve iç organlar üzerindekietkilerini hep göz ardı edilmiştir. Ruhsal durumunfiziksel durumu ne şekilde etkilediği araştırılmamıştır.Bilişsel: Konsantrasyonda güçlük çekme, yeni şeyleröğrenememe, karar verememe ve olumsuz düşünmeİşle ilgili Olmayan Faktörler: Önemli yaşam olayları, ciddihastalıklar, kayıplar, vb.
6
STRES İLE İLGİLİ HASTALIKLAR
HEART DISESASES
ASTHMA
OBESITY
DIABETES
HEADACHES
Gastrointestinal problems
Alzheimer's disease
Accelerated aging (hızlandırılmış)
Premature death
KURUMSAL SONUÇLAR
•Performans Düşüklüğü
•Çalışan Devir Hızı (turnover)
•İşe Devamsızlık
(absenteeism)
•Yabancılaşma
9
TÜKENMİŞLİĞİN TANIMLANMASI
Stres ve tükenmişlik personel alma ve tutma
ve de bakım kalitesi üzerinde zarar verici
etkilere sahiptir ve en önemlisi çok ciddi
insani bedeller barındırmaktadır.
Çalışmalar; karmaşık fiziksel, psikolojik ve
manevi ihtiyaçları olan insanlara bakım
vermenin personelin stres düzeyini
yükselttiğini göstermiştir.10
11
•Tükenmişliğin bireyin başa
çıkma becerisi ile işyerinin
talepleri arasındaki
dengesizlikten ortaya çıktığı
düşünülmektedir.
12
•Edelwich ve Brodsky (1980): “Yardım edici mesleklerdeki insanların çalışma koşullarının bir sonucu olarak, idealizm, enerji ve amaçlarının azalma süreci”
•Shiron (1989): “Kişinin enerji kaynaklarının bitmesi”
Tükenme bu tür durumlara verilen bir TEPKİDİR
İŞ STRESİNİN KURUMSAL VE SOSYAL SONUÇL ARI( AVRUPA İŞTE SAĞLIK VE GÜVENLİK KURUMU)
Performans düşüklüğü
İşe devamsızlığın artması
Avrupa’da iş günü kaybının en önemli nedeni
strestir.
Stresle ilgili hastalıkların neden olduğu sorunlardan
dolayı işten ayrılanların oranı daha fazladır
Kaza oranlarının artması
Varoluş sorunları
Yüksek iş değiştirme oranı (Turnover)
Sağlık bakım bedellerinin artması
PSİKOSOSYAL RİSK FAKTÖRLERİ (ILO)
14
PsikososyalRisk
Faktörleri
İş Doyumu
Çalışanların Uzmanlığı ve
Gereksinmeleri
Örgütsel ve
Çevresel Koşullar
İş Örgütlenmesi ve Yönetimi
AV RUPA İ ŞTE SA ĞLIK V E GÜV ENLİK KUR UMUNA GÖR E EN ÖNEMLİ PSİKOSOSYAL R İ SK FA KTÖRLERİ ( 2017):
İstikrarsız iş sözleşmeleri
İşe karşı güvensizlik duygusu
İşgücünün gittikçe yaşlanması
Uzun çalışma saatleri
Yüksek duygusal talepler
İş ve aile yaşamındaki dengesizlik
Sağlık ve Ruh Sağlığı (ILO)Ruh ve sosyal sağlığın %50’ye yakın bir bölümü de iş ve çalışma koşullarından
etkilenmektedir.
İş yaşamında ruh sağlığına etki yapabilecek etmenler yer almaktadır.
Çalışma ortamı
Çalışma süresi
Ücret
İş sağlığı ve güvenliği
Çalışan hakları
Örgütsel etmenler (vardiya, esnek çalışma vb.)
Sendikalaşma
Dezavantajlı çalışanlar (yaşlı, kadın, engelli vb)
Taciz
Stres
Ayrımcılık, baskı
16
ÇALIŞANLARI ETKİLEYEN İŞ STRES FAKTÖRLERİ (GENEL)
A-Çalışanların Sosyo-Demografik ve Çalışma Hayatıyla
İlgili Özellikleri
1.Yaş
2. Cinsiyet
3. Medeni Durum
4. Eğitim Durum
5. Hizmet Yılı (Kıdem)
17
6. İş Doyumu
7. Kişilik Özelliği (A veya B Tipi Kişilik Özelliği)
B- İş ve Örgüt Dışından Kaynaklanan Stres
Faktörleri
1.İşin Yapısı
2.İş Yükü
3. İşin Niteliği
18
A VE B TİPİ KİŞİLİK ÖZELLİKLERİ
A Tipi Kişilik Özellikleri
Daima faaliyet
içerisindedir
Sabırsızdır
Hızlı yürür, hızlı konuşur
Aynı anda iki şeyi yapar
Atılgandır, rekabetçidir
Kendini zaman tehdidi
altında hisseder
B Tipi Kişilik Özellikleri
Sabırlıdır
Zaman tehdidi yoktur
Asla aceleci değildir
İşini yaparken eğlenir
Sıcakkanlı ve yumuşaktır
Ailesine ve sosyal yaşama zamanayırır
19
3. Yetersiz Liderlik
4. Görevin Çeşitliliği ya da Çok Yönlülüğü
5. Monotonluk (Değişkenlikten Yoksunluk)
6. Yetersiz Kaynaklar
C-Örgütsel Rolden Kaynaklanan Stres Faktörleri
1. Rol Çatışması
2. Rol Belirsizliği
3.Kariyer Gelişimi
20
D- İşteki Beşeri İlişkilerden Kaynaklanan
Stres Faktörleri
1. Müracaatçı, Hasta ve Astlarla İlgili
Duygusallık
2. Meslektaşlarla Olan Çatışmalar
3. Meslektaşların Desteğinden Uzaklaşma
(İzolasyon)
4. Amirlerle Çatışma Sıklıkları
5. Astları Değerlendirmek 21
E-Örgüt Yapısı ve İkliminden
Kaynaklanan Stres Faktörleri
1. Karar Vermede Güçsüzlük
2. Zayıf İletişim
3. Zaman Yönetimi
F- Örgüt Dışından (Aile Hayatı)
Kaynaklanan Stres Faktörleri
22
23
RİSK ALTINDA BULANANBAZI MESLEK GRUPLARI
• Doktorlar,
• Hemşireler,
• Ruh sağlığı çalışanları ,
• Konuşma ve dil patalogları,
• Acil yardım personeli,
• Polisler,
• Psikologlar,
• Sosyal Hizmet Uzmanları.
24
25
SAĞLIK ALANINDA TÜKENMİŞLİK
•Hastaların tıbbi tedaviden en üst düzeyde yararlanması, (işi tam anlamıyla yapma, işe kendini verme, hastaya zaman ayırmave yoğun bir ilgi gösterilmesi) ile
•Sağlıktan özveri verme arasındaki denge
26
SAĞLIK ALANINDA TÜKENMİŞLİK
•Personelin mesleğini uygularken, yaptıklarına kendi inancını, umudunu, yardım ettiği insana karşı ilgi ve duyarlılığı göstermesi gerekir.
•Aksi taktirde yardım eden ve yardım alan arasındaki iyileştirici, tedavi edici bağ kurulamaz.
27
SAĞLIK ALANINDATÜKENMİŞLİK
Sağlık Personeli
Hasta
Hasta
HastaHasta
28
TÜKENMİŞLİĞİN ÖNLENMESİ
Duygusal kayganlığı erken
tanımlamak için
hizmeti sunan ile hasta
ilişkisinin kişileştirilmesinin
önlenmesi gerekir.
29
Doktor veya hemşire:
• “Hasta insanlardan hoşlanmıyorum”
• “Ağrı şikayeti olan insanlara katlanamıyorum”
SHU:
• “Serserilere yardım etmek istemiyorum”
30
SAĞLIK ALANINDA TÜKENMİŞLİK YARATAN BAZI FAKTÖRLER (1)
•Zor Hastalar ve Özel Hastalar
•Şekil Bozukluğu ve Şiddetli Düzeyde
Halsizliğe Maruz Kalan Hastalar
•Personelin Ölüme Verdiği Tepki
•Hastaların durumlarının ağır olması,
31
SAĞLIK ALANINDA TÜKENMİŞLİK YARATAN BAZI FAKTÖRLER (2)
• Hastaların beklentilerinde artma,
• Yeterince iyi bakım verememe,
• Yapılanların sonucunu kontrol edememe,
• Kronik ruh hastaları ile çalışmak,
• Hızla ilerleyen ve ölümcül hastalığı olan kişilerle
çalışmak,
32
SAĞLIK ALANINDA TÜKENMİŞLİK YARATAN BAZI FAKTÖRLER (3)
•Hastaların ölmesi,
•Hasta ve ailesine yönelik sorunlar,
• İş yükünün fazla olması,
•Ekip elemanları ile iletişim sorunları yaşama,
• İşe yeni başlama,
33
SAĞLIK ALANINDA TÜKENMİŞLİK YARATAN BAZI FAKTÖRLER (4)
•Hasta ve amirlerce yapılan
takdirlerin azalması,
•Araç, gereç ve eleman yetersizliği,
•İçapçı kalma ve rotasyon.
34
SAĞLIK ALANINDA TÜKENMİŞLİK ARAŞTIRMALARI
Işıkhan V. Özet, A. Arpacı F. Kömürcü, Ş.
Öztürk B. (1998, 2001)
35
KANSER HASTALARIYLA ÇALIŞAN SAĞLIK PERSONELİNİN İŞ STRESİ
VE BAŞA ÇIKMA YÖNTEMLERİ (2001)
• Medeni Durum (evli olmak), Yaş (21-36), Kıdem (1-10 yıl)
• Çalışmaların bir üst tarafından takdir edilmemesi,
• Yükselme olanaklarının adaletsiz oluşu,
• Görev ve yetkilerdeki dengesizlikler,
• Meslektaşlarla çatışmalar yaşama,
36
SAĞLIK PERSONELİNİ ETKİLEYEN İŞ STRES
FAKTÖRLERİ• Uzun ve yorucu çalışma saatleri,
• Yeterli araç ve gereçten yoksun olma,
• Aile ve sosyal yaşama yeterli zaman ayıramama,
• Hasta ve yakınlarıyla yaşanan sorunlar,
37
SAĞLIK PERSONELİNİ STRESE BAĞLI OLARAK ETKİLEYEN SAĞLIK
SORUNLARI Doktorlar %
• Başağrısı 24,8
• Aşırı sinirlilik 24,4
• Ülser türü raht. 19,4
• Uyku düzensizl. 14,7
• Yüksek Tans. 3,9
• Kolit 2,3
Hemşireler %
• Başağrısı 24,8
• Aşırı sinirlilik 19,0
• Uyku düzensizl. 16,1
• Ülser türü raht. 12,1
• Yüksek Tansiyon 4,7
• Hazımsızlık 3,5
38
HORTUM STRES MODELİ[THE WHİRLDWİND STRESS MODEL, KİVİSTO]
Stres Tepkisi
Fiziksel
Mesleki (İş)
ManeviSosyo
-kültürel
Zihinsel
Duygusal
Davranışsal
Psikolojik
Bir kişinin iyilik
halinin boyutları
Bilişsel
çevre çevre
çevre çevre
BAŞAÇIKMANIN AMAÇLARI
1.Sıkıntı yaratan problemi değiştirmek
veya yönetmek [Problem odaklı başa
çıkma]
2. Probleme karşı oluşan duygusal
yanıtları düzenlemek [Duygu odaklı
başaçıkma]39
40
STRESLE BAŞAÇIKMAK İÇİN STRATEJİLER
•Doğrudan Başaçıkma
Stresörle Mücadele
•Dolaylı Başaçıkma
Tepkilerle Başaçıkma
41
STRES YÖNETİMİ
•Yöntemi derece derece oluşturun.
•Kendi stilinizi bulun.
•Düşünceleri değiştirebilmek için kendinize izin verin
•Kendinize yeniden başlamak için sürekli izin verin. Bıraktığınız yerden daha iyi bir şekilde tekrar başlayın
42
BAŞA ÇIKMAYI ETKİLEYEN FAKTÖRLER
• STRESÖRE AİT ÖZELLİKLER
– Stresörün
şiddeti/yoğunluğu
– stresörün etkilediği
alan
– stresörün süresi
– stresörlerin yapısı
ve sayısı
• BİREYE AİT ÖZELLİKLER
– Cinsiyet
– Kişilik yapısı
– Gereksinim ve güdüler
– Birey için stresörün anlamı
– İnanç sistemleri
– Sosyo-ekonomik düzey
– Eğitim ve bilgi birikimine bağlı zihinsel
kaynaklar
43
STRESLE BAŞAÇIKMADAKULLANILAN YÖNTEMLER (GENEL)
• Başka bireylerle karşılaştırma
• Spiritualite [Din, dua etmek, yaşamın anlamını değerlendirmek]
• Duygusal boşalım; Hayal kurma
• Kendini suçlama; Bilgi arama;
• Mesafe bırakma; Kaçınma
• Planlı problem çözme
• Stresli olayı yeniden değerlendirme, problemi farklı bir bakış açısıyla değerlendirmek, mizahi bakış kullanmak 44
STRESLE BAŞAÇIKMADAKULLANILAN YANLIŞ
YÖNTEMLER
•Saldırganlık ve risk alma
•Olumlu ve yapıcı olmayan düşünceler
üretme
•Reddetme davranışı
•Gerçeklerden kaçış45
PSİKOSOSYAL RİSKLERİ VE STRESİ YÖNETEBİLMEK İÇİN E-REHBER
İşle ilgili stres ve psikososyal riskleri, nedenlerini ve sonuçlarını açıklamak
Kurumlar eğer küçükse pratik örnekler ve uygulamalara yer vermek
Endişe ve yanlış kanıların ifade edilmesine izin vermek
Stresin erken uyarıcılarını, semptomlarını tanıyabilmek,
Stresten korunmayla ilgili yolları tanımlamak,
Strese olumlu tepki verebilmeyle ilgili tutumların gelişmesini desteklemek,
Stresle ilgili nedenleri tanımlamak,
Kişinin kendisiyle ilgili stres ve aşırı yorgunlukla ilgili nedenleri belirlemek
BİREYSEL DÜZEYDE BAŞAÇIKMA YÖNTEMLERİ
İyi Beslenmek
Egzersiz [Beyin faaliyetlerini %25 artırır], Spor ve Masaj
Meditasyon [soluk alıp verme, kalbin kapasitesini genişletir]
Psikolojik Danışma ve Psikoterapi
Rahatlama [ yoğa, müzik ve grup terapisi], ruhsal süreci kapatmak.
Gereksiz Sorunlardan Kaçma
Strese Dayanıklı Kişilere Öykünmek
Biyolojik Geri Bildirim (Biyofeedback)
Sosyal Destek
Davranış Değiştirme
Oyun
EmpatikYaklaşımı kullanmak48
ÖRGÜTSEL DÜZEYDE BAŞA ÇIKMA YÖNTEMLERİ
Çalışanlar için yaşanabilir bir ücret düzeyi sağlamak
İnsan gücü planlaması yapmak
İş yükünü azaltmak
Esnek çalışma saatleri
Çalışanlara yönelik sosyal olanakları artırmak
Yapılan işin ağırlığı göz önüne alınarak yıpranma hakkı (asker ve polis gibi) verilebilmelidir.
Destekleyici Bir Örgüt İklimiYaratmak
İşi Zenginleştirerek Düzenlemek49
50
ÜNLÜ FİZİKÇİ ALBERT EİNSTEİN'IN MUTLULUK FORMÜLÜ
«Başarı peşinde koşmak ve bununla
beraber gelen sürekli huzursuzluğa
karşın, sakin ve alçak gönüllü bir
yaşantı daha fazla mutluluk
getirecektir»51
52
53
Huzur, huzur,huzur, huzur…..
sabrınız için teşekkürler
54