-
ISSN: 1309 4173 (Online) 1309 - 4688 (Print)
Volume 5 Issue 6, Special Issue on Balkan Wars, p. 183-206,
November 2013
H i s t o r y S t u d i e s
Special Issue on Balkan Wars Volume 5/Issue 6 2013
Heybeliada Ruhban Okulunda Yaplan Tezler The Theses Written at
Theology School of Chalki in Heybeliada
Yrd. Do. Dr. Salih nci
Krklareli niversitesi - Krklareli
z: Bu makale Heybeliada Ortodoks Ruhban Okulunda renciler
tarafndan hazrlanan tezlerin genel bir deerlendirmesini yaparak, bu
tezlerin hem kilise dili Katharevusa nn muhafaza edilmesine hem de
Ortodoks Rum halkn ortak bir dini ve milli kimliinin olumasna
katkda bulunduunu tespit etmektedir.
Anahtar Kelimeler: Heybeliada Ruhban Okulu, Din Bilimi, Ortodoks
Patrikhanesi, Trkiye
Abstract: This article examines the theses written by the
students at the Orthodox Theology School of Chalki and argues that
these theses contributed not only to the preservation of the church
language Katharevusa but also helped to form a common religious and
national identity for the orthodox Greek population.
Keywords: Theology School of Chalki, Orthodox Patriarchy,
Theology, Turkey
A. Giri
Heybeliada Ruhban Okulu1 (HRO), ondokuzuncu yzyln ikinci
yarsndan (1844),
yirminci yzyln son eyreine (1971) kadar, hem Osmanl mparatorluu
hem de Trkiye Cumhuriyeti Dneminde Patrikhaneye bal olarak eitim
retim faaliyeti yrtm olan dini bir eitim kurumudur. Okul,
Patrikhaneye bal olarak daha st dzeyde bir teoloji eitimi vermek
zere alr. Ondokuzuncu yzylda, Ortodokslarn din merkezi olan Fener
Patrikhanesinden ayrlan bamsz kiliselerin ortaya k, Patrikhane iin
byk bir darbe oluturur, cemaati azalan Patrikhane nfuzunu
kaybetmeye balar. zellikle Yunan Krallnn Osmanl mparatorluundan
ayrlarak siyasi bamszln ilan etmesinin ardndan, Atina
Bapiskoposluunun da 1833de Patrikhaneden ayrlarak dini bamszln ilan
etmesi Patrikhaneyi derinden etkiler. Bu nedenle Ruhban Okulunun
ald yllarda da iki kilise arasnda souk rzgarlar esmektedir.
Ayn yllarda, 1836da, Atina niversitesine bal bir lahiyat
Fakltesinin alm olmas da Patrikhaneyi tedirgin etmi olabilir ve bu
nedenle Patrikhanenin, Atina niversitesi lahiyat Fakltesine kar
Ruhban Okulunu aarak tedbir almaya altn syleyebiliriz. Patrikhane,
ancak 1850de Yunanistan Kilisesinin bamszln tanr ve ilikiler
normallemeye balar. lk nceleri bir nevi Yunanistana rakip olarak
alan HROya, sonraki yllarda okul tarihinde en fazla renci
Yunanistandan gnderilecektir.
Ayrca bu dnemlerde Katolik ve Protestan misyonerlerin Ortodoks
cemaate ynelik artan din propaganda faaliyetleri de ayr bir sorun
olmaya balar. Tm bu sorunlar arasnda Patrikhane, farkl uluslardan
oluan Ortodokslar arasnda din birlii muhafaza etmek, yeni
1 Bundan sonra ksaca HRO diye bahsedilecektir.
-
Heybeliada Ruhban Okulunda Yaplan Tezler 184
H i s t o r y S t u d i e s
Special Issue on Balkan Wars Volume 5/Issue 6 2013
kopmalarn nne gemek, bu mmkn deilse bile en azndan Ortodoks
teolojiye dair konularda otorite konumunu srdrmek ve Ortodoksluk
kart propagandalarn nne gemek iin artk bir okul amann gerekli
olduuna karar verimitir. Patrik IV. Germanos zamannda, Padiah
Abdlmecitten okul ama izni alnr. Okul inaas srasnda Patrikhane
ierisinde yaanan bir takm skntlara ramen bina sonunda Patrikhaneye
bal kilise blgelerinden toplanan balarla tamamlanr. 1 Ekim 1844de
Kayseri Metropoliti Pesiu tarafndan yaplan zel bir ayinle Aya
Triada Manastrndaki Teoloji Okulunun al treni gerekletirilir ve 8
Ekim 1844de dersler balar.2
Okul, bamszlk dncesindeki Balkan kiliseleri nazarnda, baz
istisnalar hari, pek itibar grmez ve Patrikhaneden kopular
engelleyemez. Ancak, kuruluundan itibaren, kendine zg eitim anlay
ve uygulamalaryla, Fener merkezli yazl ve szl Ortodoks din
geleneinin muhafazasnda, gelitirilmesinde ve yirminci yzyla
aktarlmasnda nemli bir rol stlenmitir. Okul, gerek teoloji anlay ve
gerekse yetimi beyin gc ile daha sonra diasporada kurulacak dier
Ortodoks teoloji kurumlarna da byk lde kaynaklk eder.
Heybeliada Ruhban Okulunun Ortodoks cemaatler zerindeki etkisi,
Fener Patrikhanesinin, Ortodoks dnyasndaki nfuz ve etkisiyle
paralellik arz eder. Bu anlamda HROnun ald yllardan itibaren bamsz
Ortodoks Kiliselerin yava yava Fenerden ayrlmasyla birlikte,
Patrikhanenin nfuzu Osmanl corafyasndaki Rum cemaatle snrl hale
gelmeye balar. Bu bakmdan okul tarihi boyunca HROya Yunanistan
Kilisesi hari, Balkanlardaki ayrlk kiliselerin, snrl sayda gelen
renciler dnda, pek fazla itibar etmedikleri grlr. Trkiye
Cumhuriyeti dneminde ise okula ABDde ve Avrupadaki diasporada
yaayan Rum cemaatinden gelenler olur. Bunlara, Girit ve On iki
Adalar Kilisesi ile Bamsz Kbrs Kilisesini de ilave etmek gerekir.
Bunlarn dnda saylar olduka az olmakla birlikte, zaman zaman dier
Ortodoks ve Dou Kiliselerinden de renci gelmitir.3
Okul, zellikle Anadoluda ve Balkanlardaki Ortodoks Rum cemaate
kar Katolik ve Protestanlarca yrtlen misyonerlik hareketlerinin ve
Batda ortaya kp cemaati etkileyen din kart fikirlerin etkisini de
en aza indirmeye alm ve yetitirdii din adamlar ile bu menfi
propagandalarn nne gemeye almtr.4 Ayrca Patrikhanenin en st din
eitim kurumu olan HRO, din kimliin yansra, zellikle on dokuzuncu
yzyln ikinci eyreinden itibaren Ortodokslar arasnda, Rum, Srp,
Bulgar, Makedon vb etnik kkene dayal ayrmalarn balad yllarda
Ortodoks Rum kimliinin olumasnda da etkili olmutur. Bu konuda en
ilgin rnek 1870li yllarda Patrikhaneden ayrlan Bulgar Eksarhl ile
Patrikhane arasnda yaanan ve Bulgarlarn aforoz edilmesi ile
sonulanan tartmalarda Ruhban Okulu mezunu din adamlarnn n saflarda
yer almasdr.5
Yine bunun son rneini Birinci Dnya Sava ve zellikle savatan
sonraki yllarda (1918-1922) Patrikhanede Osmanl mparatorluu ve
Milli Mcadele aleyhine siyasi
2Arhimandritu Yermanu Grigora, en Halki Theologiki Sholi
(1844-1898), Tipografion K.A. Faku,
skenderiye 1907, s.,38-41; Vasiliu Stavridu, era Theologiki
Sholi tis Halkis, (Bundan sonra ksaca Halki) Ekdotikos kos Adelfon
Kiriakidi, Selanik, 1988, s. 43,45. Salih nci, Heybeliada Ruhban
Okulu, Yedirenk Yay., stanbul, 2010, s. 92-93. 3 rencilerin
geldikleri blgeler iin bkz. Apostolos Meksi, en Halki era
Theologiki Sholi I , y.y.
stanbul 1933, s. 198 252; Meksi, en Halki II, y.y. st., 1953, s.
20 27, 49-52; Meksi, en Halki III, y.y. st., 1957, s. 81-85. 4
Patrikhanenin misyonerlerle mcadelesi iin bkz. Kiriaki Mamoni,
Agones tu kumeniku Patriarhiu
kata ton Missionarion, Minimosini, Atina, 1980-1981, s. 179-211.
5 nci, a.g.e., s. 104-106.
-
185 Salih nci
H i s t o r y S t u d i e s
Special Issue on Balkan Wars Volume 5/Issue 6 2013
faaliyetleri ile n plana kan Ruhban Okulu mezunu Metropolitler
de grmekteyiz.6 Bu nedenledir ki bu gn Trk kamuoyunda Patrikhane ve
kurumlarna, dolaysyla HROya kar menfi bakn tarihsel arka zemininde
bu dnemlerden miras kalan toplumsal hafzann nemli etkileri vardr.
Ancak buradan hareketle bu gnk Patrikhane mensuplarn yarglamak ne
kadar adil deilse, ayn ekilde yazl ve grsel medyada ska ifade
edildii ekliyle szkonu okuldan mezun olan tek bir kiinin bile menfi
bir eylemde bulunmadn iddia etmek adil deildir. Eer bu, bilinli
yaplyorsa kamuoyunu yanltmak ve gereekleri gizlemektir ki bu da
bilimsel ahlaka aykr olduu kadar tarihe de bir saygszlktr.
Okulu, Osmanl ve Cumhuriyet dnemindeki eitim kalitesi asndan
mukayese ve deerlendirme yapacak olursak, Cumhuriyet dneminin daha
baarl ve daha retken olduunu syleyebiliriz. Zira Osmanl idaresinin
son zamanlarna rastlayan dnemde Patrikhanenin ve dolayl olarak da
okulun ulusuluk eksenli bir dizi gelime ve mcadelelerin arasnda
kald gze arpar. Zira dnemin artlarna gre Patrikhane ierisinde
yaanan nfuz mcadelesinin etkileri zaman zaman Okul zerinde de
grnmtr. Bu kaos ortamnn ardndan gelen Cumhuriyet yllarndaki
sakinlikle birlikte Patrikhane, tm enerjisini okuldaki eitim ve
retimin daha kaliteli hale getirilmesi iin sarf etmitir.
Ancak 1965ten itibaren itibaren Yunanistanla Kbrs meselesi
yznden yaanan siyas gerginlik okula da yansm ve dardan renci alm
durdurulmutur. 1971de de ncelikle Trkiyenin kendi eitim kurumlarna
ynelik yapt bir kanuni dzenlemenin HROyu da iine almas, okulun
teoloji ksmnn kapanmasna neden olmu, 1985te ise renci yokluu sebebi
ile Patrikhanenin kendisi okulun lise ksmn da kapatmtr. Bugn
Patrikhane asndan en ncelikli ve hayati sorun, HROnun yeniden almas
konusudur. Bu nedenle de Patrikhane her trl platformlarda okulun
tekrar almas iin mcadele vermektedir.
7
B. Okulda Hazrlanan Tezler
Tezler konusuna gemeden nce almaya dair birka konuyu hatrlamakta
yarar vardr. Bunlardan ilki teolojinin bilimsel bir aratrma konusu
olup olamayaca meselesidir. Bazlar teolojinin bilimsel aratrmalara
konu olacan sylerken bir ksm onun dogmatik zellikleri sebebiyle
bilimsel olamayacan iddia etmilerdir, bu iki gr uzlatrmaya alan ara
grler de bulunmaktadr.8 Bu tartma, aratrma konumuzun dnda
kalmaktadr. Ayrca aratrma konusu, sadece tez balklar zerinden
gidilerek yapld iin, tezlerin akademik yeterlilikleri de inceleme
alanmz dnda kalacaktr. Ancak burada unu vurgulamk gerekir ki,
akademik almalarn en nemli arac dildir. Bu nedenle Ruhban Okulunda
dil derslerine olduka nem verilmitir. Okulda okutulan dil dersleri
arasnda
6 Bu dnemlerde siyasi faaliyetleri ile dnemin en aktif
Heybeliada Ruhban Okulu mezunu papazlar
unlardr: Bursa Metropoliti ve Patrik Vekili Dorotheos (mez.
1884), zmir Metropoliti Hirisostomos (mez. 1891), Trabzon
Metropoliti Hrisanthos (mez. 1904), Amasya Metropoliti Yermanos
Karavangelis
(1888), Tokat Metropoliti Yervasios Smelidis (1905 mez.), yine
Tokat Metropoliti Lavrentios Papadopulos(1894 mez.), ebinkarahisar
Metropoliti Sofronios Nistopulos (1878 mez.), Maka Metropoliti
Yervasios Sarasitis (1893 mez.), bir baka Maka Metropoliti Leontios
Huturiotis Papadopulos (1878 mez.), Niksar Metropoliti Polikarpos
Psomiadis (1892 mez.). Daha geni bilgi iin bkz. nci, a.g.e., s.
305-324. 7 Geni bilgi iin bkz. nci, a.g.e., s. 133-164.
8.Bkz. Vasiliu D. Fanurgaki, sagogi sti Theologia, Selanik 1984.
s.36-40.
-
Heybeliada Ruhban Okulunda Yaplan Tezler 186
H i s t o r y S t u d i e s
Special Issue on Balkan Wars Volume 5/Issue 6 2013
bata Yunanca ve Trke (Osmanlca) olmak zere; branice, Latince,
Slavca, Franszca, Bulgarca, Rusa gibi dersler yer almaktadr.9
kinci konu Ortodoks almalarn dierleri (Katolik-Protestan)
ierisindeki konumu ile ilgilidir. ncelikle unu belirtmek gerekir ki
gnmzde teoloji eitim modellerinde arlkla Katolik ve Protestan
metotlar etkilidir. Ortodoks teoloji okullar da on dokuzuncu yzyln
ikinci eyreinde bir niversite iinde yerleerek teolojinin bilimsel
disiplin olabilecei iddias ile kurulmutur. Teolojinin blmlerine
dair yaplan ayrmlar da ncelikli olarak Bat Avrupada ortaya km,
Ruhban Okulunda da buna benzer mfredatlar oluturulmutur. Dolaysyla
Ortodoks teoloji eitiminin bir bakma Bat paradigmalarna bal olarak
ekillendii sylenebilir. Ortodoks aratrmaclar bunu bir ka nedene
balamaktadrlar. Bunlardan birisi, geen yz yllar iinde dnyann geri
kalanlar zerinde batl glerin byk aptaki entellektel kltrel basknlnn
kanlmaz bir neticesidir.10 Bir dier sebep olarak da Fenerin hakim
olduu Ortodoks evrenin bir baka kltrn hakimiyeti altnda (Osmanl)
bulunmu olmasn gstermektedirler. Bir dier unsur da, Ortodokslukta
gelenee balln, baka trl dnme ve almlara imkan vermedii eklindeki
bak asdr. Son olarak da farkl bir corafi blgede olmas nedeniyle
batdan gelen yenilik hareketleri ile daha ge bir dnemde tanm olmas
gibi nedenler saylmaktadr.
Burada vurgulamak istediimiz nc husus tezleri incelerken yaptmz
tasnif hakknda olacaktr. Hristiyan (Ortodoks) teologlar bir bilim
olarak teolojiyi incelerken onu, ele ald konularn muhtevalarna gre
belli blmlere ayrmlardr. Bu gn genel de teoloji bilimi drtl bir
tasnifle incelenmektedir. Bu drtl tasnife gre teoloji; 1. Tefsir
Bilimi11, 2. Kilise Tarihi
12, 3. Sistematik Teoloji
13, 4. Pratik Teoloji
14 olmak zere drt blme
ayrlmaktadr.15 Ruhban Okulunda bunlara ilaveten ayrca Dier
Dersler16 bal altnda ayr bir alana da yer verilmitir.17 Okulda
hazrlanan tezleri yukarda bahsettiimiz teolojinin blmlerine gre
ayrarak bir tasnife gidebilirdik. Ancak alma konularnn birbirine
yaknl, alanlar arasndaki ok geililie neden olaca ve de pratik
olmayaca iin biz bunu tercih etmedik. Bunu yerine ok kesin snrlarla
ayrmak mmkn deilse bile en azndan tasnif kolayl bakmndan tez
balklar zerinden giderek; 1. Ortodoks Teolojiye Dair Tezler, 2.
Dier Kiliselere Dair Tezler olmak zere iki ana blme ayrdk. Burada
dier kiliselerden kastettiklerimiz; hem Patrikhaneden ayrlp bamszln
ilan etmi olan Yunan, Bulgar ve Srp Kiliseleri, hem Antakya,
skenderiye ve Kuds gibi eski kadim kiliseleri, hem de Ortodoks
olmayan Katolik, Protestan gibi dier kiliseleri kapsamaktadr. Ancak
bu, bizim
9 nci, a.g.e., s. 266 vd.
10 K.M. George Kondothra, Education Historical Perspective,
Ortodox Teological Education in the
Modern World, Vth. International Consultation of Ortodox
Theological Schools, Halki/ Istanbul 14-24 Austos 1994, s. 3.
11
Ruhban Okulunda Tefsir Bilimi ad altnda genelde; Eski ve Yeni
Ahide Giri, Eski ve Yeni Ahit Tefsiri, K. Mukaddes Kritii ve brani
Arkeolojisi gibi dersler okutulurdu. 12
Blmde okutulan dersler ; Kilise Tarihi, Bamsz Ortodoks Kiliseler
Tarihi, Patroloji, Hristiyan Arkeolojisi, Hristiyan Mimarisi gibi
derslerdir. 13
Bu blmde ise Dogmatik , Simbolik, Apoloji, Dogmalar Tarihi ve
Hristiyan Ahlak dersleri yer almaktayd. 14
Blmde okutulan dersler; Kilise Hukuku, Liturji, Katihitik,
Pimantik, Omilitik, Ansiklopedik Teolojiden olumaktayd. 15
Fanurgaki, a.g.e, 63. 16
Dier Dersler kategorisinde; Felsefe Tarihi, Ahlak Felsefesi,
Bizans Muskisi, Salk Bilgisi, Beden Eitimi gibi dersler yer
almaktadr. 17
Okuldaki derslerle ilgili geni bilgi iin bkz. nci, a.g.e., s.
248-259.
-
187 Salih nci
H i s t o r y S t u d i e s
Special Issue on Balkan Wars Volume 5/Issue 6 2013
Ortodoks teolojiye dair tezler kapsamnda deerlendirdiimiz
almalarn, dier kiliselerle bir ilikisi olmad anlamna gelmez. Ayn
ekilde dier kiliselerle ilgili olanlarn da Ortodoks teolojisinde
bir karlnn olmad sylenemez. rnek olarak 1869da larion Kanakisin
hazrlad Dou ve Batda Hristiyanln Birlii Sorunu, 1872deki Stefanos
Sulidisin Papann Yanlmazlnn Yanll ya da 1905de, Yennadios
Arabacolunun Protestan ve Katolik nanlarnn Yanll gibi tezler, grnte
dier kiliselerle ilgili olsa da bunlarn yanll veya doruluu
genellikle Ortodoks Teoloji bakmdan ele alnmtr. Dolaysyla bu tr
tezler de bir baka adan Ortodoks teoloji ile ilgili tezler olarak
deerlendirilebilir.
Vurgulamak istediimiz son bir husus da Yunanca tez balklarnn
Trkeye aktarlmas meselesi olacaktr. Tezlerin Trke evirileri
yaplrken metne sadk kalmakla birlikte mmkn mertebe Trkiyede Dinler
Tarihi alannda kullanlan literatr ve dil tercih edilmeye allmtr.
Zira bir dilden yaplan eviriler, kimi zaman teki dilde tam karln
bulamamaktadr. Buna ek olarak, ele aldmz metinlerin bir ksm Kilise
dili (din dili) olup bu gnk modern Yunancadan biraz daha farkl olan
Katheravuza denilen dilde yazlmtr. Dolaysyla btn bu zorluklar gz
nne alarak kimi tez konular, eser adlar vb. birebir eviri olmayp
yaklak tercmeleri verilmeye allmtr. Ayrca ok uzun olan baz tez
isimlerinden de ksaltlarak bahsedilmitir.
1844de yllk yksek din eitimi vermek zere alan okul18, ilk
mezunlarn 1848de verir ve bu tarihte okuldan drt kii mezun olur.
1853 ynetmelii ile okulda eitim yedi snfa karlr. 1857 ylnda da yeni
bir ynetmelik hazrlanr, ancak bu ynetmelik birka dersin dnda
ncekinden pek farkl deildir. Bizim almamz ilgilendiren konu 1867
tarihli okul ynetmeliidir. Bu yeni ynetmelikle birlikte 1868 ylndan
itibaren okulun son snf rencilerinin Tez hazrlamaya baladklarn
gryoruz. 1951 tarihli okulun son ynetmeliinde de yer alan tez
hazrlama art, okul kapanana kadar srer.19 1951den nce lise blm
olmad iin (drt snfl ortaokul vardr) sadece teoloji mezunlar tez
hazrlamaktayd. Yeni ynetmelikle birlikte (1951) her iki blm
mezunlarnn da tez almalarn grmekteyiz.20
Okulun alndan (1844-1971) kapanmasna kadarki dnemde okulun
teoloji blmnden mezun olanlarn says 938dir. Okulda tez hazrlama art
1868 ylnda getirildiinden, o tarihe kadar okuldan mezun olan ilk
117 kii hari tutulursa, yaklak burada sz konusu teolojiye dair
tezlerin saysnn 821 olmas gerekir. Ancak Stavridisin verdii listede
yaklak yirmi civarndaki rencinin tez konular belirtilmiyor,
dolaysyla teoloji blmnde yaplan tezlerin says tam olarak 795tir.
1951 ynetmelii ile lise blmnde de tez hazrlama art getirildiini
sylemitik. Bu dnemde, 1953-1971 arasnda lise blmnde yaplan tez says
256y bulmaktadr. Dolaysyla teoloji ve lise ksmna dair tezleri
topladmzda 1047 tezin hazrlandn syleyebiliriz.21 Lise blmnden tez
hazrlayanlar genelde bir yl sonra da teolojiden mezun olduklar iin
teolojiden de ayr birer tez hazrlamlardr.
18
Kanonismos Organikos tis en ti kata Halkin era Moni tis Ayias
Triados Theologikis Sholis tis Hristu Ekklisias, 1845 (HRO 1845
Ynetmelii), Patrikhane Matbaas, stanbul, 1845, I/2.,3. maddeler.
19
Heybeliada Rum Rahipler Okulu Ynetmelii, I. madde,Trkiye
Cumhuriyeti Milli Eitim Bakanl ( TCMEB) Talim Terbiye Dairesi
Arivi, Kurul Karar Defteri, Karar No 151, Tarih: 25/09/1951. mad.
82-83; Stavridu, Halki, 256.
20 Stavridu, Halki, 497-508.
21 Stavridunun kitabnda tezlerle ilgili bir rakam telaffuz
edilmiyor, biz bu rakamlara yazarn eserinde (Halki, 250-289 ve
465-508) verdii isimleri sayarak ulatk.
-
Heybeliada Ruhban Okulunda Yaplan Tezler 188
H i s t o r y S t u d i e s
Special Issue on Balkan Wars Volume 5/Issue 6 2013
1. Ortodoks Teolojiye Dair Tezler
Okul ynetmeliinde belirtildii gibi okulun amac, an gereklerini
gz nne alarak Ortodoks dnyasnn ihtiya duyduu din adamlarn
yetitirmektir. Dolaysyla okulda (dersler ve) hazrlanan tezler
tespit edilirken bu ihtiya gz nnde bulundurulmutur. Doal olarak
yaplan tezlerin byk bir ksm Ortodoks teolojiye dair eitli konular
ihtiva etmektedir. Okul tarihinde ilk tezler, 1868 mezunlar
tarafndan hazrlanmtr. Bu yl mezun olan be renciden drdnn22 tezleri
u balklardan olumaktadr; Kutsal Gelenein Zorunluluu Meselesi,
Kilise Babalarnn Otoriteleri ve Eserleri, Eski Ahitte Teslis Srrn
Gsteren fadeler ve Evharistiya Ayininde sann Bedenine tirak.
Balklardan da anlalabilecei gibi yaplan ilk tezler, daha ok
Ortodoks teolojinin temel konularn iermektedir. Bir yl sonra yaplan
on adet tezin yedisi, yine Ortodoks Teolojisi ile ilgilidir.23
Sonraki yllarda kilisenin kendi teolojisine dair hazrlanan tezler,
doal olarak her zaman dierlerinden daha fazla olmutur.
1919 yl mezunlarn, Okulun Osmanl mparatorluu Dnemindeki son
mezunlar, dolaysyla da bu dnemde yaplan son tezler olarak kabul
edebiliriz. Zira her ne kadar mparatorluk siyasi ve hukuki bakmdan
hala ayakta olsa da askeri ve siyasi baarszlklardan dolay
Patrikhane zerindeki etkisini yitirmi ve Patrikhane, Osmanl
idaresini tanmadn ilan etmitir.24 Bu bakmdan 1919 yl mezunlarnn
tezlerinin Osmanl mparatorluu Dneminde yaplm son tezler olarak
grmek daha isabetli olacaktr. Bu tezler unlardr; Manastr
hayat,Anglikan ve Ortodoks Kiliseleri aras ilikiler, Roma
Katakompu, Antakya Kilisesindeki iizma, 1821-1852 Aras Yunanistan
Kilisesi, Ortodoks Papazlara Dair Tarihi Bir nceleme, Aziz
Hrisostomosun Ayin Usul, Sosyalizmde Aile,Kutsal Gnah karma Srr,
sann Kardeleri ve Bizans Dneminde Patriklerin Seimi.25 Dnemin sonun
da hazrlanan on bir tezin yedisi de ana hatlaryla Ortodoks
teolojiye dair tezlerden olumutur.
1919-1922 aras Okulun kinci Dnemi olarak bilinir. Eitim sresi,
orta okulsuz be yllk sadece akademi eitimi vermek zere planlanr ve
ona uygun ders program hazrlanr.26 Yeni siyasi konjoktre uygun
olarak kurulan okul, beklentilerin aksine bir hayal krklna neden
olur. Bylece baarsz bir dnem olan Akademi ilk ve son mezunlar
1922de verir. Akademi mezunlarnn tezleri de u balklardan
oluur;Aynarozun Ynetim Sistemi,Vaftizin Geerlilii,sa Mesih
Yuhannaya Gre Kurtarc Misyonu,sann
22
Kaynaklarda, okuldan bu yl mezun olan ve mezuniyetten sonra bir
papaz okulunda retmenlik yapan Kayserili Athanasios liadisin
tezinden bahsedilmiyor. 23
Stavridu, Halki, s. 256. 24
Birinci Dnya Savann akabinde Osmanl mparatorluunun yenik
dmesiyle birlikte HRO mezunu ve lml bir kii olan Patrik V. Yermanos
(1913-1918) istifa ettirilip yerine bir baka HROlu, ancak tam bir
Megali dea (Byk Dnce anlamna gelen ve Byk Yunan Devletini kurmay
hedefleyen yaylmac bir d politika dncesi) taraftar olan Bursa
Metropoliti Dorotheos Patrik Vekili (ocum Tenens) olarak seilmitir.
Patrikhanede Venizelist Dnemi olarak bilinen bu dnemin hemen banda
Dorotheos, 21 Ocak 1919da Rum Okullarnda Trke eitimi yasaklam, 9
Mart 1919da da Osmanl Rumlarnn vatandalk grevlerinden muaf
olduklarn ve bundan byle artk Patrikhanenin Osmanl resmi kurumlar
ile her trl ilikiyi kestiini ilan etmi ve Patriklik Konseyi 16 Mart
1919da Rum Kiliselerinde alnan Yunanistanla Birlik kararn aklamtr.
Blent Atalay, Fener Rum Ortodoks Patrikhanesinin Siyasi
Faaliyetleri (1908-1923), stanbul 2001, s. 98 vd. 25
Stavridu, Halki, s. 287-288. 26
To Neon Programa Tis Theologikis Akadimias Halkis, Ekklisiastiki
Alithia, 40/1920, say 14., sayfa 99-102.
-
189 Salih nci
H i s t o r y S t u d i e s
Special Issue on Balkan Wars Volume 5/Issue 6 2013
Diriliinin Gereklii, Selanikli Simeonun Litrjik Grleri,
Yunanistan Kilisesinin Bamszl, Yuhannaya Gre lk Dnem ehitlik
Kavram,Ohri Bapiskoposluu ve Selanikli Simeonun Dagmatik almalar
Grld gibi burada da iki tez, Ohri ve Yunanistan Kilisesi ile ilgili
olup olup dierleri genel anlamda Ortodoks teolojiye ait almalardan
olumaktadr.
Trkiye Cumhuriyeti Dneminde , Okul ilk mezunlarn 1930da verir.
Bu yl okuldan mezun olan alt kiinin hazrladklar tezlerin balklar da
unlardr; kon Kartlnn Nedenleri, Papazlk Cbbesi,Dinde ktisat, Luka
ncilinin Yazar, VI. Grigorios ve stanbul Patrii I. Yermanos27.
Trkiye Cumhuriyeti Dneminin son tezleri de Okulun teoloji blmnn
kapand 1971de yaplan tezlerdir. Bu tezlerin says yedidir. Ancak bu
yl teoloji blmnn son snfta olan tek rencisi Mihail Balkistir. Onun
da tezi Dul Olan Papazlarn kinci Evlilikleridir. Geri kalan alt
tezi hazrlayan renciler o yl nc snf olduklarndan, muhtemelen bu
tezlerini Selanik niversitesi Teoloji Fakltesinde tamamlamlardr.28
Bu alt tezin konu balklar da yledir; Kilisede Azizlerin Sslemeleri
,Nilos Askitis,20. yy.da Ortodoks konografi almalar, Son ki Asrda
Kilisede Teolojik Kavgalar, Kilise Babalar ve Papaz Giysileri29
Ancak Cumhuriyet Dnemindeki tezler ierisinde dorudan Ortodoks
teolojiye dair yaplan tezler, Osmanl Dnemindekilere gre daha
fazladr. Bir baka deyile Cumhuriyet Dneminde dier kiliselere dair
yaplan tezler ok daha azdr. rnein ilk drt ylda (1930-1933) dier
kiliselerle ilgili yaplm hibir tez yoktur. Bu dnemde drt tezle en
ok 1957 mezunlar dier kiliselerle ilgili tez hazrlamlar, geri kalan
baz yllarda bu konuyla ilgili ya hi tez hazrlanmam , ya da belli
aralklarla birer tez hazrlanmtr.30 Ksaca, 1930-1971 arasnda teoloji
blmndeki 382 tezden sadece 22si dier kiliselerle ilgilidir. Ancak
1951 tarihli ynetmelikteki deiiklikle birlikte okulun lise blmnde
yaplan tezler ierisinde bu oran, dier kiliselere dair yaplan tezler
lehine deimi grnmektedir.
Buraya kadar bazen isim vererek, bazen de rakamlar vererek
tezleri Ortodoks teolojiye
dair tezler ve dier kiliselere dair tezler diye kaba bir ayrmla
verdik. Sonuta, Osmanl ve Cumhuriyet Dnemini de gz nne aldmzda
ortaya kan bu tabloyu nasl okumak ve yorumlamak gerekir? Buna cevap
verebilmek iin Okulun ald dnemelerde Fener Patrikhanesinin iinde
bulunduu artlar ksaca hatrlamak gerekir. Bu yllarda Patrikhaneyi
derinden etkileyen en nemli olay milliyetilik akmlaryla balayan
blnmelerdir. Zira ondukuzuncu yzyl ulus devletlerin ortaya kmaya
balad bir dnemdir. Bu dnemde Milliyetilik hareketleri Osmanl
mparatorluunun idaresinde yaayan Balkan uluslarn dorudan
etkilemitir. lk nce 1832de Yunan (Atina) Kilisesi, 1879da Srp
Kilisesi, 1865-1885 yllarnda ise Romanya Kilisesi ve daha sonra
1872de Bulgar Kilisesi, Fener Patrikhanesinden ayrlarak bamszlklarn
ilan ederler. Patrikhane, her bir kilise ile ayr ayr yaanan uzun
tartmalar ve aforoz tehditlerinden sonra er ya da ge (rnein Bulgar
Kilisesinin bamszln ancak 1945de tanyacaktr) bu ayrlklar onaylamak
durumunda kalmtr. Tabiki bu mcadele ncesinde Patrikhanenin nfuzu
altndaki kilise blgelerindeki dier etnik kkenli Ortodokslar pek
dikkate almayarak Helenizmi himaye etme abalarnn da etkili olduu
unutulmamaldr.31
27
Stavridu, Halki, s. 465. 28
Zira Okulun teoloji blmnn kapanmasyla birlikte ara snflarda olan
toplam on bir teoloji rencisi eitimlerine yukarda bahsettiimiz
Selanikteki Okulda devam etmilerdir.. 29
Stavridu, Halki, s. 495-496 30
Stavridu, Halki, s. 465-508. 31Halil nalck, Tanzimat ve Bulgar
Meselesi. stanbul: Eren Yaynlar, 1992, s.19.
-
Heybeliada Ruhban Okulunda Yaplan Tezler 190
H i s t o r y S t u d i e s
Special Issue on Balkan Wars Volume 5/Issue 6 2013
Yine bu mcadelelerde her ne kadar siyasi hedefleri bakmndan bir
birlik oluturamasalar da Rus, Srp ve Bulgarlar, Slavizm adna, Helen
kartl zerine ayr bir cephe oluturmaya almlardr. Ayrca yukarda ayn
dnemlerde Katolik ve Protestan kiliselerin Ortodokslua ynelik
misyonerlik faaliyetlerinin de ayr bir tehlike oluturduunu
sylemitik. Dolaysyla bylesine frtnal yllarda gelenein ok nemli
olduu Ortodokslukta, Patrikhane hem gelenekten gelen ncelii ve stnl
hem de teoloji konusundaki meydan okumalara kar verecei mcadelede,
onun en st seviyede eitim veren tek
32 okulu olan Ruhban Okulu, ok daha nemli hale gelmekteydi. Bu
bakmdan rencilere
verilecek tezlerin de genelde zm bekleyen meselelerle ilgili
olmas doald. Bunun iin Fener Patrikhanesinin kendi teolojik
grlerini destekleyecek tezlere ncelik verdiini, yani kendi dorularn
ve sabitelerini tesbit etmeye altn syleyebiliriz. Ancak yukarda
bahsettiimiz bu hareketli ortamda dier kiliselerden gelen fikri
saldrlara kar durmak iin de onlarn yanllarn gsterip kendi dorularn
ortaya koymak adna, aada bunlarn ieriklerinden bahsederken
greceimiz gibi says az da olsa, dier kiliselerle ilgili tezlerin de
hazrlandn syleyebiliriz.
Yukarda, dier kiliselerle ilgili tezlerin Trkiye Cumhuriyeti
Dneminde daha az olduunu ifade etmitik. Bunu, biraz da Trkiye
Cumhuriyeti ile birlikte balayan yeni dnemdeki Patrikhanenin
konumuyla ilgili olarak deerlendirmek gerekir. Bu dnemde Patrikhane
nceki imtiyazlarndan arndrlm, ve grevi, sadece cemaatinin ruhani
ileri ile snrlandrlmtr. Ayrca Rum nfusun ou Yunanistanla yaplan 30
Ocak 1923 tarihli Mbadele Anlamas (karlkl nfus deiimi) gerei
Yunanistana gittii iin Patrikhanenin cemaati de iyice azalmtr.33 Bu
nedenle Patrikhane, Osmanl Dneminde daha ok dier Kiliselerle nfuz
mcadelesine giritii iin daha yaylmac (zellikle Balkanlardaki
Makedonya mcadelesinde olduu gibi) ve (misyonerlere kar da)
savunmac bir refleks iierisinde olurken, en azndan 1950li yllara
kadar, Cumhuriyet Dneminde, daha ie kapank ve mevcudu korumaya
ynelik bir strateji izlemitir. Dolaysyla bu, muhtemelen okulda
hazrlanan tezlere de yansm, Cumhuriyet Dneminde Patrikhanenin
stratejisine uygun olarak yaplan tezlerde daha ok, kendi iddialarn
korumaya ve glendirmeye ynelik Ortodoks teolojinin nceliklerine gre
tez konular verilmitir. Cumhuriyet Dneminde daha zayf bir konumda
olduundan dier Kiliselerle daha dostane ilikiler gelitirmeye alan
Patrikhane, bunlarla olan ilikilerini, Hristiyan mezheplerin bir
araya gelerek oluturduklar Ekmenik Hareketler 34 kanalyla
gelitirmeye almtr. Bu nedenle de 1950 sonrasnda okulun lise blmnde
yaplan tezlerde Ekmenik Hareketler ve dier kiliselere dair tezler
de youn bir art gzlemlenmektedir.35 Ayrca bu yllardan itibaren Souk
Sava denkleminde Rusyaya kar ABD blokunda yerini alan Patrikhane,
yava yava uluslararas arenada boy
32
Ruhban Okulundan evvel Patrikhanenin din eitimi veren kurumu,
kuruluu 1453e kadar gtrlen Patrikhane Akademisi ya da Krmz
Mekteptir. Bu gn Fener Rum Lisesi olan bu okulda Osmanl
Hariciyesinde Fenerliler olarak bilinen bir ok kii yetimitir.
Ruhban Oklulunun almasndan sonra, bu okul 1861de klasik bir lise
haline dnr. Manuil Gedeon, Hronika Tis Patriarhikis Akadimias, st.,
1883.(Yayn evi yok). 33
Bu dnem Patrikhane ile ilgili tartmalar iin bkz. Atalay, a.g.e.,
s. s.133-243; Elin Macar, Cumhuriyet Dneminde stanbul Rum
Patrikhanesi, letiim Yaynlar, st., 2003, s. 65-126. 34
Bkz. Vasil Th. Stavrides , A Concise History of The Ecumenical
Patriarchate(Trans. from the Greek George Dion. Dragas), GOTR,
Brookline, 2000, c. 45, say 1-4, s. 135-140. 35
Stavridu, Halki, s. 497-508.
-
191 Salih nci
H i s t o r y S t u d i e s
Special Issue on Balkan Wars Volume 5/Issue 6 2013
gstermeye balar ve bylelikle dier kiliselerle daha youn iliki
kurmak iin uygun bir zemin yakar.
36
Buraya kadar tezler hakknda genel bilgiler vermeye altk. almamzn
bundan sonraki ksmnda tez konular zerinden giderek bir deerlendirme
yapmaya alacaz. Okulda Ortodoks teolojiye dair hazrlanan tezler bir
ok konuyu iermektedir. Bunlar; Ortodokslukta Kilise idaresi, dini
hizmetler, kilise devlet ilikileri, teslis ve teslisin unsurlar
olan Baba, sa ve Kutsal Ruh, bata Evhristiya ayini olmak zere dier
ayinler ve ibadetler, Bakire Meryem, havariler, kilise babalar,
azizler, baz Patrikler ve nemli teologlarn biyografileri ve dini
grleri, Kitab- Mukaddes ve nciller, kutsal ya, mucizeler, kutsal
gelenek, ikonlar, papaz atama prosedrleri, konsiller, baz ahlaki
erdemler, evlilik, bekarlk, boanma, iyilik, ktlk ve gnah, aforoz,
lm, yeniden dirili, manastr ve keilik hayat, metropolitlik ve
piskoposluk seviyesindeki baz nemli dini merkezler ve Patrikhaneye
bal baz kurumsal yaplar, tezlerde ilenen belli bal konulardr.
Kilisenin kendi teolojisine dair yaplan almalarda en dikkat
ekici olanlar papazlarn evlilii ile ilgili konulardr. Bu konuda
olduka fazla tez bulunmaktadr. Bunun da muhtemel nedeni bu konuda
Ortodokslarn dierlerinden farkl dnmeleridir. Zira Ortodokslukla
Katoliklik arasndaki en nemli farklardan birisi, Katoliklerde
ruhban snf hibir ekilde evlenemezken, Ortodokslukta dk dereceli,
diyakoz seviyesindeki papazlarn evlenebilmesidir. Katoliklerle
Ortodokslar arasndaki evlilikle ilgili bir dier fark, Katoliklerde
boanmalara izin verilmezken, Ortodokslukta boanmalara belli
artlarda msaade edilmitir.37 Bu nedenledir ki HROdaki renci ve
retmenlerin bir ksm evlidirler. Evlilik, hem papazlar hem de laik
snftan olanlar ilgilendiren bir mesele olarak Bizanstan beri
kilisenin urat nemli konulardan birisi idi. Bizansta patrik
adaylarnda aranan artlardan birisi de eer aday, daha nceden evli
ise adayn kendisinin ve karsnn tek evlilik yapm olmas, yani boanp
ikinci bir evlilik yapmam olmalar istenirdi. Ayrca dul olanlar da
aday olabilirlerdi. Ancak adayn kars hayatta ise bir rahibeler
manastrna ekilmeyi kabul etmesi art getirilmiti.38 Kilise,
laiklerin evliliklerini de dini bir olay olarak grp bunlarla ilgili
de dzenlemeler yapm ve buna aykr yaplan evlilikler de aforoz kartn
kullanmt. Ayrca kilise hibir zaman ikinci evliliklerden holanmamt.
Nitekim Bizansta mparator VI Leon, nc evlilikten sonra bir de
drdncsn yapnca Patrik I. Nicholas Mysticus tarafndan aforoz edilmi,
imparator da buna patrii azlederek karlk vermitir.39 Konu kilise
geleneinde nemli grld iin Ruhban Okulunda yaplan tezlerde de ncelik
verilen almalar arasna girmitir.
Okulda evlilikle ilgili tez konular genelde; papazlarn evlilii,
boanma, ikinci kez evlilik, akraba evlilii, din ve ahlak asndan
evlilik, piskoposlarn bekarl gibi konular ihtiva etmektedir.
Konuyla ilgili ilk tez 1890da Vasilios Lampridis tarafndan,
Kilisedeki ruhbann bekrl ile ilgili hazrlad tezdir. Okulun teoloji
blmnn kapatld 1971 ylnda blmn son snftaki tek rencisi olan, bir
anlamda okulun son teoloji mezunu rencisi saylan Mihail Balkisin
tez konusu da Dul Olan Papazlarn kinci Evlilikleri isimli tezidir.
almamzda evlilikle ilgili otuz civarnda bir tezin bulunduunu tespit
ettik. Genelde bu konuya dair deiik aralklarla tezler verilirken
1911 ve 1961 yllarnda konuyla ilgili birden fazla tezin verildiini
gryoruz. u anki Patrik Vartholomeos (Dimitrios)
36
Macar, a.g.e., s. 183 vd. 37
Krat Demirci, Ortodoksluun Teolojisi, Ay Kitaplar, stanbul 2005,
s. 4-10. 38
Steven Runciman, The Great Church n Captivity, Camridge at The
University Press, New York,1968, s. 28. 39
Runciman, a.g.e., s.63.
-
Heybeliada Ruhban Okulunda Yaplan Tezler 192
H i s t o r y S t u d i e s
Special Issue on Balkan Wars Volume 5/Issue 6 2013
Arhontonisin 1961deki teoloji bitirme tezi deBoanm Evliliklerin
Yeniden Kurulmas adl almasdr. Konuyla ilgili lise blmnde herhangi
bir tez yaplmamtr.40
Ortodoks teolojiye dair tezlerde Hristiyan ilahiyatnn en nemli
konularndan birisi olan ve Teslisin ikinci unsurunu oluturan sann
konumu (Kristoloji) nemli bir yer tutmaktadr. Konuya dair elliye
yakn tez karmza kmakta olup, ilk alma, tezlerin hazrlanmaya baland
1868 ylnda Neofitos Kalokeridisin Evharistiya41 Ayininde sann
Bedenine tirak balkl tezdir. Tezler ierisinde ayn konu baln tayan
be ayr tez yaplmtr. sa ile ilgili yaplan tezlerde, Onun yeniden
diriliini konu edinen tezler ilk srada yer almaktadr. Hristiyanlara
gre sa, Cuma gn armha gerilmi, gn sonra, Pazar gn dirilip ge
ykselmi ve Baba Tanrnn sana oturmutur. Tezler ierisinde dorudan
sann Yeniden Dirilii baln tayan on iki ayr tez bulunmaktadr. sa ile
ilgili yaplm olup ayn bal tayan bir dier grup tezler sann Tanrsall
adn tamakta ve saylar bei bulmaktadr. Bunlarn dnda sann kurtarcl,
misyonu, insanla keffaret oluu, masumiyeti, mucizeleri, yeniden
inii, kardeleri, hayat, tarihsel bir figr olup olmad gibi konu
balklarn ieren birer ikier tez vardr.
Tezlerde, Hristiyanlk teolojisinde sadan baka teslisin dier iki
unsuru olan Baba Tanr ve Kutsal Ruh meselesi de ele alnmtr. Konuya
dair ilk tez 1869da Hristos eroklisin Tanrya taatin Gereklilii baln
tamaktadr. Tanr konusunda yaplan tezlerde genelde Tanrnn, varl,
mahiyeti, gkteki krall, isimleri, adaleti, tanrsal inayet meselesi,
mutlak bilinip bilinemeyecei, tanrya itaatin gereklii, tanrya
ibadette ruh ve beden birliktelii, Tanrnn bilgisi ve kader ilikisi,
Tanrnn sekin cemaati, Tanr ve ktln kayna meselesi, Tanr adna
insanlara hogrl davranma, Tanrnn aracs olarak kilise, teslisin dier
usurlaryla Tanrnn ilikisi, havarileri seimi, Tanr konusunda Kilise
Babalarnn ve dier dini ahsiyetlerin yorumlarn konu edinen balklar
grmekteyiz.
Teslisin nc unsuru olan Kutsal Ruhla ilgili tezlerde ilk gze
arpan ey, Kutsal Ruhun kimden ktn ele alan tez saysnn le snrl
olmasyd. nk bu konu, Ortodoks ve Katolikler arasnda ok iddetli
teolojik tartmalara neden olmu sonuta, Patrik ve Papann
birbirlerini aforoz etmeleri ile Hristiyanlk tarihindeki en byk
blnmeye neden olmutur.42 Konuya dair ilk tez 1877de Miltiadis
Papadopulos tarafndan hazrlanan Kutsal Ruh Sadece Babadan kmtr
balkl tez olup, 1886da da ayn adla bir baka te hazrlanm, dierleri;
Latinlere Gre Kutsal Ruhun Ortaya k ve Kutsal Ruh Sadece Babadan
kmtr balklarn tamaktadr.
Hristiyanlkta nemli bir yer tutan havariler konusuna da tezlerde
geni yer ayrlmtr. Hristiyanlkta bir kilisenin bir havariye dayanmas
(apostolik oluu) ona onursal bir ncelik salar. Roma Kilisesi, kendi
stnln havari Petrusa dayandrarak stanbul ve dierlerine kar stnlk
iddiasnda bulunurken stanbul, bu hiyerarjik sralamay havarilerden
ziyade
40
almann bundan sonraki blmlerinde eitli tarihlerde yaplan deiik
tezlerden bahsederken ok gerekli olmadka hepsi iin tek tek dipnot
vermeyeceiz. Bu tezleri hazrlarken Vasiliu Stavridunun, ksaca
Halki, diye verdiimiz eserinin 250-289 ile 465-508 sayfalar arasnda
verilen okul mezunlar listesinden hareketle tespit ettiimiz
hatrlatmak isteriz. 41
Ortodoks Hristiyan inancnda genelde Pazar gnleri kilisede, sann
bedenini temsil eden ekmein, yine sann kann temsil ettiine inanlan
araba batrlp yenilmesiyle icra edilen ve bylelikle sa ile
btnletiklerine inanlan en byk ayindir. 42
znik Konsilinde kabul edilen inan bildirgesine gre Kutsal Ruhun
sadece babadan kt kabul edilmiken Katolik Kilisesi, 1014 ylnda
Kutsal Ruhun hem Babadan hem de Ouldan geldiini iddia ederek ve
ouldan anlamna gelen Latince Filioque ibaresini iman esaslar
ierisine dhil etmitir. bkz Krat Demirci, Ortodoksluun Teolojisi, s.
4-10; Runciman, a.g.e., s. 3-61.
-
193 Salih nci
H i s t o r y S t u d i e s
Special Issue on Balkan Wars Volume 5/Issue 6 2013
ehrin bykl, bir anlamda siyasi merkez oluu ile aklamaya almtr.43
Bu konu okulda yaplan tezlerede yansm grnmektedir. Konuyla ilgili
ilk tez 1869da Grigorios Drakopulos tarafndan Btn Havarilerin
Eitlii balkl tezdir. Bununla ilgili tezler havarilik gelenei,
havarilerin eitimleri, Havariler Konsili gibi balklar tamakta.
Burada ilgin olan stanbul Kilisesinin kurucusu kabul edilen Havari
Andreasla ilgili sadece tek bir tezin yaplm olmas ki oda ge
dnemlerde 1933de, Andreas LagurosunHavari Andreas adl almasdr.
Ortodoks Kilisesince grleri daha ok benimsenen Havari Yuhanna ile
ilgili yaplan tezlerde de onun mektuplarn, hayatn, Logos
doktirinini, ehitlik ve kurtarclk kavramlarn ele alan almalardan
olumaktadr. Havari Petrusla ilgili de sadece iki alma bulunmaktadr.
Hristiyanlkta sann on iki Havarisi dnda olmasna ramen havari olarak
grlen, Hristiyanl, Yahudilerin dnda (putperestler arasnda) yayd iin
Yabanclarn Havarisi olarak bilinen ve bugnk Hristiyanln
ekillenmesinde balca rol oynayan Pavlosla ilgili Ruhban Okulunda
yirmi ksr tez hazrlanmtr. Bu konuda ilk tez, 1876da oannis H.
ApostolununPavlosa Gre Hristiyanlkta Sevgi ve Adalet adn tarken son
tez, 1966da lias oakim Neranculisin Havari Pavlosun Misyonla lgili
Drt Yolculuu adn tamaktadr. Pavlosla ilgili dier tezler; onun deiik
blgelere yapt misyon faaliyetlerini, yaamn, eitimini, eitli
milletlere hitaben yazd mektuplar ile Pavlosa gre sevgi, adalet,
iman, lm, gnah ve lm sonras gibi konu balklarn tamaktadr.
Okulda, Hristiyan Kilise babalarnn44 grlerini ve biyografilerini
ieren almalar da nemli yer tutmaktadr. Konuya dair ilk alma,
tezlerin ilk kez hazrlanmaya baland 1868de Anthimos Peltekis
tarafndan Kilise Babalarnn Otoriteleri ve Eserleri Adl tezi olurken
en son yazlan tez de, teoloji blmnn kapand son yl olan 1971de
Haralambos D. Sakatisin Kilise Babalar adl almasdr. Konuya dair
dier tezler Kilise Babalarna gre; piskoposluk rtbeleri, ilham, Tanr
alem ilikisi, ahlak, vatfiz, kutsal ya, ikonlar, ktlk ve eytan, oru
gibi balklar iermektedir. Bu konuyla yakndan ilikili bir baka alma
alan da Hristiyan Azizlerle45 ilgili yaplan almalardr ki saylar
elliyi bulmaktadr. Ayrca kimi kilise babalar ve patrikler ayn
zamanda aziz sayldklar iin, azizlerle ilgili yaplan almalarn says
biraz daha artmaktadr. Azizlerle ilgili ilk tez, 1869da Ambrosios
Kesarasin Azizlere Yalvarma baln tamakta, sonraki dnemlerde ayn
adla yaplan tezlerin says bei bulmakta. Dier tezlerde Aziz Savva,
Dionisios, Stefanos, Psaltiros, Damaskinos, Augustin, Venediktos,
Nikiforos ve Patros gibi nemli isimler ele alnmtr. phesiz ki
Hristiyan azizlerle ilgili yaplan almalarda en nde gelen isim,
drdnc yzylda yaam ve bir ara stanbul Bapiskoposluu (398-404) da
yapm olan
43
Runciman, a.g.e., s. 20. 44
Kilise Babalar: Kutsal Kitab, yazl veya szl gelenei esas alarak,
kilise tarafndan retilen dini esaslarn (doktirinler) tmn hazrlayan
ilk Hristiyan yazarlarna verilen bir addr. Katolik ve Ortodokslarn
Babalara baknda farkllklar olmaktadr. rnein Eusebios, Ortodokslar
iin son derce nemli iken Katolikler iin pek nemli saylmamtr.
Katoliklerce nemli olan Augustinde Ortodokslarca hi dikkate alnmam
ve hatta tenkit edilmitir. Bunun yannda Kapadokya Babalar gibi her
iki mezhep iinde nemli saylan ortak Kilise Babalar vard. Mehmet
Aydn, Ansiklopedik Dinler Szl, Kilise Babalar Din Bilimleri
Yaynlar, Konya, 2005 ; Demirci, Ortodoksluun Teolojisi, s. 13,
29-32. 45Aziz : Hristiyanlkta ermi kii olarak bilinir ve olduka
nemli bir yer tutar. zellikle Ortodoks Kilisesi'nde azizlerin resim
ve kabartmalarndan oluan ikonalar dua etmek ve tapnmak amacyla da
kullanlr. Aziz, kutsallndan dolay tanrya yakn olan kii, bir baka
deyimle bir eit arac varlk olarak grlr. Erken dnem Hristiyanlkta
din ehitleri aziz kabul edilirken, Hristiyanln devletle barmasndan
sonra azizlik, baka bir mahiyete dnmtr.
-
Heybeliada Ruhban Okulunda Yaplan Tezler 194
H i s t o r y S t u d i e s
Special Issue on Balkan Wars Volume 5/Issue 6 2013
uannis Hrisostomos (John Chrysostom) dur. Onun Ortodoks
ayinleri, manastr yaam, tevbe, sevgi, mucize, kadn, evlilik,
vaftiz, havariler vb. konulardaki grlerini ieren tezlerin says
yirmiyi bulmaktadr. Yine ayn zamanda hem Aziz saylan hem de stanbul
Patrii (858-867, 877-886) olan, gerek Bizans ierisinde ve gerekse
darda Katoliklerle yaplan tartmalarda nemli biri isim olan Aziz
Fotiosun patrik seiliini, ona yaplan iftiralar ve onun ahlak anlayn
ele alan tezler de nemli bir yer tutmaktadr. Drdnc yzyln nemli
isimlerinden birisi de uannis Hrisostomosun ada Byk Vasilios olarak
da bilinen Kapadokyal kei Aziz Vasiliostur. Okulda onun hakknda ilk
tez 1906 Vasilios Efthimiuun hazrlad Byk Vasiliosun Kilise
Faaliyetleri adl almasdr. Onunla ilgili yaplan almlar da ana
hatlaryla ahlak, kilise yazarlar, keilik, teslis, Kitab- Mukaddes,
iyilik ve kozmoloji konularn iermektedir. Ortodoks Kilisesinde
konoklastik dnemde, ikon taraftar grleri ile n plana kan bir baka
Aziz aml Yuhanna (645/676-749)dr. Mslmanlarla girdii polemikler
nedeni ile slam dnyasnda Yuhanna ed-Dmeki adyla bilinen bu azizle
ilgili ilk almay 1909da Yeorgios H. Apostolu yapar, tez, Aziz
Damaskinosun konlarla lgili Dncesi baln tar. Bundan baka onun
felsefi grlerini, Tevratla ilgili tahlillerini, tanr ve ahlak
konularndaki grlerini ele alan almalar gze arpar.
phesiz btn Hristiyan mezheplerinde olduu gibi Ortodokslukta ok
nemli olan ve ayn zamanda aziz kabul edilen bir baka ok nemli isim
de sann annesi Bakire Meryemdir. Hristiyanlkta Meryemin say dourmas
nedeni ile ona Theotokos yani Tanr Douran unvan verilmesi onun tanr
olup olamayaca tartmalarna neden olmutur. Ortodokslar onu Tanr Anas
ilan etmekle birlikte insani ynne vurgu yapmlar, ancak efaat
ediciliine de byk nem vermiler, Katoliklerin Meryemin tm gnahlardan
arndrld ve de ge ykseltildii eklindeki grlerine kar karak, Roma
Kilisesinin bu anlayyla Meryemi tanrlatrdklarn iddia etmilerdir.46
Konuya dair karmza kan ilk tez 1876da Arsenios FraggulisinMeryem
Ana ve Asli Gnah Meselesi adl almasdr. Dier tezler Meryemin
bakirelii, masumiyeti, papaln onun hakkndaki yanl inanlar, Bizansta
ve Ortodokslukta Meryemle ilgili almalar konu edinmektedir.
Okulda yaplan tezlerde kilise babalar ve azizler dnda daha
sonraki yllarda bu mezhebin tarihine ve teolojisine yn veren
patrik, imparator ve teolog gibi nemli kiilerlere de yer
verilmitir. Patriklerle ilgili ilk alma, 1871de Athanasios Megaklis
tarafndan yaplan stanbul Patrii I. Athanasios adl tezdir. Bunun
dnda stanbul patrikleri Patrik Fotios, II. Jeremias, I. Yermanos,
II. Yermanos, Kirillos Lukaris, I. Nikiforos, IV oannis gib
patriklerle ilgili almalar yaplrken, stanbul dnda dier kiliselerden
Antakya Patrii I. Silvestros, Kuds Patrii Timotheos Themelis,
skenderiye Patrii Meletios Pigas ve Latin Patrii oannis Vekkosla
ilgili yaplm tezler bulunmaktadr. Yukarda bahsettimiz Ortodoks
teoloji ile ilgili konulara dair okulun lise blnde hemen hemen
hibir tez yokken patriklerle ilgili yaplm yaklak yirmi be civar bir
tezin olduunu grdk. lgin olan bu tezlerin yirmi tanesi 1962-1963
eitim retim ylnda okulun lise blmnden mezun olanlar tarafndan
yaplmtr. Bir baka deyile o yl mezun olanlarn tmne (biri hari)
patriklerle ilgili tezler verilmitir. Bir dier ilgin nokta ise,
lise blm rencilerin altklar patrikler son yz elli yllk sre de
patrik olan isimlerden olumaktadr. 47Bunlar iinde; III oakim
(1878-1884 ve 1901-1912), Dorotheos (Patrik vekili olarak)
(1918-1921), Meletios IV (1922-1923) ve VI. Konstantinos
(1924-1925) gibi mcadeleci ve siyasi kimlikleri ile n plana kan
nemli isimler de yer almaktadr. Okulun lise blmnde,
46
Demirci, Ortodoksluu Teolojisi, s. 8. 47
Stavridu, Halki, s. 497-508.
-
195 Salih nci
H i s t o r y S t u d i e s
Special Issue on Balkan Wars Volume 5/Issue 6 2013
nemli teologlardan bata Manuel Gedeon (1851-1943) olmak zere
Konstantinos Tipaldos, Nikiforos Glikas, Kallinikos Delikanis,
Padoleon Komninos, Sardeon Yermanos, Filadelfias
Emilianos gibi kiilerle ilgili tezler yaplmtr. Osmanl Dneminde
yaplan tezlerde daha ok erken dnem ve Bizans teologlar allrken,
Cumhuriyet Dnemide gerek teoloji ve gerekse lise blm tezlerinde
daha ok on dokuz ve yirminci yzyl teologlarnn alldn grmekteyiz.
Hristiyanln devlet tarafndan tannmasn salayan ve Hristiyan olup
sonradan aziz seviyesine ykseltilen I. Konstantin ( 306-337) le
ilgili de Okul da yaplm tezler vardr. Bunlarn ilki 1885te
Konstantinos Mikrulisin Byk Konstanin Azizlerle lgili Tavr adl
tezidir. Daha sonra onun dnminde kilise ve devlet ilikilerini,
dnemindeki ahlak anlayn, hristiyan oluunu ve hristiyanlkla
ilikilerini konu edinen tezler hazrlanmtr. I. Konstantin dnda
Bizans mparatorlarnn ta giymesi, evrensel sinodlara devlet katks,
Bizans Dnemi boyunca din devlet ilikileri ve Patriklerin seimi gibi
meseleler de tezlere konu olmu. oannis Ciciridisin 1961-1962de lise
blmnde Hazrlad Batdaki Din-Devlet likilerinde Reformun Etkisi adl
almayla, ayn rencinin 1963de Rusyada Kilise ve Devlet likisi adl
almas farkl bir alan kapsamas bakmndan ilgin gelmektedir.48
Patrikhanenin Osmanl Devleti ile olan ilikilerini konu edinen
tezlerin saysnn sadece le snrl olmas da ilgin bir istatistik olarak
karmza kmaktadr. Konuya dair ilk tez, 1904 ylnda Dionisios Minasn
Fetihten Sonra Yennadios Sholariosun stanbul Patrii Olmas ve Trk
Devleti le Olan likileri, 1915de Konstantinos Voratakisin Fatih
Sultan Mehmet Zamannda stanbul Kilisesi, 1964 lise blmnden
Evstratios Zenginisin Osmanl Devletinde Ortodoks Kilisesine Verilen
mtiyazlar adl tezleri yer almaktadr.
Hristiyanlarn kutsal metinleri de okulda incelenen konular
arasnda enmli bir yer tutmaktadr. Kutsal kitaplar, genelde Kitab-
Mukaddes (Eski Ahit) ve Havarilerin mektuplarn da ieren nciller
(Yeni Ahit) bal altnda incelenmektedir. Bu tezlerde ana hatlaryla
bu kutsal kitaplarn geerlilii ve balaycl, ilham, tarihi,
tercmelerinin gereklilii, gelenekle olan ilikisi, yorumlanmas ve
bir takm dini konulara referans kayna olmalar (rnein incillere gre
deccal, Tanr krall, Romann ncelii gibi) balamnda ele alnmlardr.
Kutsal kitaplarla ilgili ilk alma 1868de Averkiosun Eski Ahitte
Teslis Srrn Gsteren fadeler olurken, son tez 1965te Theodoros
Nikolaunu Resullerin lerinde Mesih sann Tankl adn tamaktadr.
Ortodoks Hristiyan geleneinde kon konusu olduka nemlidir.
konaklastik Dnem49 (kon krclk) (726-842) olarak bilinen bu dnemde,
ikon konusu gerek stanbul Kilisesinin kendi ierisinde ve gerekse
Roma kilisesi ile byk tartmalara sebep olmu, mcadele ikon
tarftarlarn zaferi ile sonulanmtr. Okulda konuya dair yaplm yirmiye
yakn alma bulunmaktadr. kon konulu ilk alma, 1880de oakim
ForopulosunII. znik Konsiline Kadar kon Mcadelesi adn tamaktadr. Bu
konudaki tezler; ikon inancnn
48
Burada oannis Ciciridisde olduu gibi Okulun lise blmnden mezun
olanlar daha sonra teoloji blmn bitirdiklerinde de yeniden tez
hazrlyorlard. Ayn ekilde mevcut Patrik Vartholomeos da 1959-1960
retim Ylnda liseden mezun olurken farkl, bir yl sonra teolojiden
mezun olurken de farkl bir tez hazrlamtr. 49
konaklast Dnem : Bizans mparatoru III. Leon (717- 741) 726da
ikonlara tazimi yasaklayan bir genelge yaynlamas ile balayp 842ye
kadar srecek olan bu dnem, Kilise ierisinde ikon taraftarlar
(konodules) ve ikon kartlar (konomahos/konoklast) olmak zere iki
grup arasnda uzun sren kavgalarn yaanmasna neden olmutur. Roma
Kilisesi bu mcadelede ikon taraftardr. Demirci, Ortodoksluun
Teolojisi, s. 64.
-
Heybeliada Ruhban Okulunda Yaplan Tezler 196
H i s t o r y S t u d i e s
Special Issue on Balkan Wars Volume 5/Issue 6 2013
doruluunu, ibadet objesi olarak kulanlabileceini, ikon taraftar
ve ikon kartlarnn grlerini, mcadelenin tarihini, bu inancn kutsal
kitap, gelenek ve kimi kilise babalarnn grlerine gre doruluunu ne
sren balklardan olumaktadr.
Gelenein nemli olduu Ortokslukta buna dair okulda yaplan ilk tez
1873te Panaretos Moshidis tarafndan Kutsal Gelenek adn tamakta ve
ilerleyen yllarda ayn ad tayan tez says bei bulmakta. Gelenee dair
dier tezler de ise, teoloji- gelenek ilikisi ele alnmtr. Hazrlanan
tez konularnn bir blm de Kilisenin ileyii, idari yaps, bata evlilik
ve boanma olmak zere ruhbanlarn uymas gereken kurallar, papaz atama
ve azletme prosedrleri, yanlmazlk konusu, dini kyafetler, dini
rtbelerin verilmesi ve drlmesi, ruhban-laik fark, vb.den
olumaktadr. Bu konuda ilk alma 1877de Nikodimos Angelidis tarafndan
yaplan Kilise Hizmetlerindeki Makamlarn Menei balkl tezdir. 1971de
Okulda yaplan son tezlerden birisi de Hrisostomos Kalaicis
tarafndan hazrlanm olup, Papaz Giysileri adn tamaktadr.
Kutsal ayinlerin eitleri, usulleri, sreleri, blmleri, ekilleri,
ayinlerde kullanlan ve belli aralklarla Patrikhane tarafndan
hazrlanp tm Ortodoks kiliselere gnderilen kutsal ya da yaplan
tezlere konu olmutur. Mucize konusu da tezlerden ilenmitir. Bu
konuda ilk tez, 1873te Nikiforos Asteriadisin Vahyi Aklamada
Mucizenin Yeri baln tamaktadr. Mucize ile igili tezler; genelde
mucizenin gereklii, geerlilii, gc, incillerde bahsedilen sann
mucizeleri ile dier nemli din byklerinin mucizeleri ve mucizeye kar
yaplan itirazlar ele alnmtr.
Hristiyan inan esaslarnn ekillenmesinde Ekmenik Konsillerin nemi
ok byktr. Kutsal Ruhun yardmyla alndna inanlan kararlar balaycdr.
Ortodokslara gre bu konsillerin says yedi iken Katolikler de bu say
yirmi birdir.50 Okulda konsillerle ilgili yaplan bir dzine tezin
bir ka hari neredeyse tm Ferrara-Floransa Konsili (1438-1439) ile
ilgilidir. Bizans mparatoru VIII. Yannis Palaiologos (1425-1448)un
Trklere kar Papann ve Avrupa Devletlerinin desteini almak iin
(siyasi hedefler uruna) Roma Kilisesinin stnln kabul ettii bu
konsil kararlarn, stanbul Kilisesi her ne kadar kabul etse de
Ortodokslar arasnda byk ihtilaflara neden olmu ve bu konsil
kararlar ancak stanbulun Trkler tarafndan fethedilmesinden epey
sonra, 1884de Patrikhane Sinodunda alnan bir kararla geersiz
saylmtr.51 Okulda bu konsille ilgili ilk alma 1878de Lukas
Petridisin Floransia Konsilinin Geerlilii Konusu adn tamaktadr.
Dier tezlerde ayn ekilde szkonusu konsilin geersizlii, alnan
kararlardaki yanlglar ve burada ne kan baz isimler zerine
younlamaktadr.
Okulda, ahiret yani lm sonrasna (eskatoloji) dair yaplan
tezlerde araf konusuna zel bir vurgu yaplmtr. Arafla ilgili
Ortodoks ve Katolikler farkl dnmektedirler. Katoliklere gre lm
sonrasnda bir Hristiyan kk gnahlar iin ateten arndrc bir yer olan
arafta bir sre kalacak, bir nevi azap ekecektir. Ortodokslar ise,
sann kurtarclk misyonuna ters dt gerekesiyle buna kar karlar.52
Okulda konuya dair ilk tez 1875te Nikolaos Papadimitriunun hazrlad
Arafta Azap Yoktur baln tamaktadr. Bunun dnda konuya dair dier
birka tez, Katolik inancndaki arafn yanllarna vurgu yapan balklar
iermektedir. Eskatolojiye dair dier tezlerde; Kalvinistlerin,
Protestanlarn ve Mslmanlarn ahiret inacna yneliktir. Ayrca ruhun
lmszl, yeniden dirilii ve lm sonras yaamla ilgili yaplm tezleri de
bu kategoride deerlendirebiliriz.
50
Konsiller iin bkz. Mehmet Aydn, Hristiyan Genel Konsilleri II.
Vatikan Konsili , Konya 1991. 51
Paraskevas Konortas, Tarihi Uzlamadan Entente Cordialee, Ekmenik
Patrikhane (Der Cengiz Aktar),letiim Yay, st., 2011, s. 36. 52
Demirci, Ortodoksluun Teolojisi, s. 9.
-
197 Salih nci
H i s t o r y S t u d i e s
Special Issue on Balkan Wars Volume 5/Issue 6 2013
Ortodoks Hristiyan geleneinde mistisizm ve mistik yaam
merkezleri olan manastrlar da olduka nemlidir. Manastrlar mistik
dini yaam merkezleri olmann tesinde, Bizans dneminde ou
Patrikhanenin ve mparatorun kontrol dnda olup halka daha yakn
olduklar iin kamuoyu oluturma ve halk ynlendirme de nemli roller
stlenmiler bu nedenle de zaman zaman merkezi idare ile ters
dmlerdir. Heybeliada Ruhban Okuluda ayn zamanda bir manastrdr. Okul
aslnda dokuzuncu ve onuncu yzyllarda kurulmu olan Aya Triada
Manastrnn ek bir binasdr. Zamanla okul daha n plana kt iin manastr
ikinci planda kalmtr. Okul rencilerinin buradaki gndelik yaamlar ve
ders programlar manastr geleneklerine gre dzenlenmitir.53 Okulda
mistik yaam, keilik ve manastrlara dair yaplan tezlerin says otuz
civarnda olup ilk tez, 1881de oannis Diakumakisin Hristiyan
Mistisizmi adl almasdr. Konu ile ilgili tezlerde genelde manastr
yaamnn gerekleri, belli dnemlere gre tarihi geliimi ile Aziz
Hrisostomos, Theodoros Studios, Byk Vasilios, Aziz Benedik gibi
nemli mistiklerin yaamlar ve konuya dair grleri ilenmekte, bata
mehur Aynaroz Manastrlar olmak zere eitli manastrlar ve zellikleri
ele alnmaktadr. 963de kurulan Aynaroz Manastrnn 1963de bininci ylna
isnaden Grigorios Larencakis (lise blm) tarafndan Aynarozun Bininci
Yl balkl bir tez yaplmtr. Yine manastrlarla ilgili almalar iinde
mozaikleri ile mehur stanbuldaki Karye Manastr (imdi mze) da
bulunmaktadr. Thomas Cevas tarafndan 1962de hazrlanan tezin bal
Karye Manastrndaki Mozaikler ve Freskler baln tamaktadr.
Okuldaki tezler arasnda Ortodokslar ve Patrikhane asndan nemli
grlen baz dini mekanlar, kilise ve piskoposluk blgeleri ile
Patrikhanenin nemli kurumlar da ayr bir grupta deerlendirilebilir.
Antakya, Kuds, skenderiye, Sina, Efes, Kbrs, Selanik, Ohri, Girit,
Sakz vb., alma yaplan nemli tarihi mekanlar arasnda saylabilir.
Kurumsal yaplara ilk rnek erken dnem Hristiyan okullar olan
skenderiye Okulu ve Antakya Okulu ile ilgili almalar rnek
verilebilir. Dou Hristiyanl zerine eitim vermek zere alan Romadaki
Athanasios Okulu da yaplan tezler arasnda yer almaktadr. Ruhban
Okulunun lise blmnde 1957-1958 eitim ylnda yaplan on sekiz tezin
neredeyse tm54 Patrikhanenin kurumsal yaplarna ayrlmtr. Bunlar;
Heybeliada Ruhban Okulu ( dnemi ayr ayr tezlere konu olmu), Okul
Ktphanesi, Fener Patrikhane Ktphanesi, Heybeliada Aya Triada
Manastr, Kudsdeki Stavru Ruhban Okulu, Atina niversitesi Teoloji
Okulu, Selanik niversitesi Teoloji Okulu, Boston Teoloji Okulu,
Dersaadet (stanbul) Rum Cemiyet-i Edebiyesi, Aynarozdaki Athos
Okulu, Fener Patrikhane dergileri olan Ekklisiastiki Alithia
1880-1923, Kallifronos Ekklisiastiki Epitheorisis (1871-1885) ve
Neos Pimin (1919-1923) hakknda hazrlanm tezlerden olumaktadr.
Cumhuriyet Dneminde Anadolu ve Balkanlarda ortaya kan siyasi duruma
paralel olarak geni nfus hareketleri olmu, hem Trkiyeden hem de
baka lkelerden bir ok Ortodoks Hristiyan Avrupa ve Amerikaya
gittikleri iin geni bir diaspora cemaati ortaya km, sonuta bunlara
kaytsz kalmayan Patrikhene, szkonusu blgelerdeki dini hizmetlerini
srdrmek iin yeni kilise nerkezleri ve okullar amtr. Yukarda
bahsettimiz gibi ABD ve Avrupa daki bu yeni merkezler de, okulda
ilenen tezlere konu olmaya balamtr.
Yukarda belli blmlerle kategorize ettiimiz alanlarn dnda;
Ortodoks teolji asndan Logos kavram, ahlak ve zgrlk meselesi,
din-ahlak-felsefe-filoloji ilikisi, iyilik, ktlk, gnah, eytan, oru,
kurban, mayasz ekmek, aforoz, tevbe ve bir takm ahlaki
53
Geni bilgi iin bkz. Salih nci, Heybeliada Aya Triada Manastr,
"Uluslararas Hogr ve nan Turizmi Konferans 9-12 Mays 2013 Konya ",
, (2011), s.771-780. 54
Stavridu, Halki, s. 501-502.
-
Heybeliada Ruhban Okulunda Yaplan Tezler 198
H i s t o r y S t u d i e s
Special Issue on Balkan Wars Volume 5/Issue 6 2013
erdemleri konu edinen tezlerle kimi heretiklere kar yazlm olan
apolojetik (reddiye) trde konu balklarn tayan tezler de
bulunmaktadr.
2. Dier Kiliselere Dair Yaplan Tezler
Burada dier kiliselerden kastettiklerimizin Patrikhaneden
bamszln ilan etmi (otosefal) kiliselerle, dounun dier kadim
kiliseleri ve Katolik, Protestan Kiliseler olduunu tekrar belirtmek
isteriz. Ayrca Ortodoksluun kendi teolojisi ile dier kiliselere
dair yaplan tez konularnda geiler olabileceini de dha nce
vurgulamtk. Dier kiliselere dair yaplan almalarda Bat (Katolik)
Kilisesi en nemli yeri igal etmektedir. Tezlere gemeden nce ksaca
iki kilise arasndaki tarihsel ilikileri hatrlamakta yarar vardr.
Katoliklerle Ortodokslarn 1054te grnrde teolojik bir nedenden
(Kutsal Ruhun kimden kt) dolay birbirlerini aforoz etmeleri ile
balayan ve nihayet 7 Aralk 1965 ylnda Vatikan ve Fenerde ayn anda
yaplan trenlerle aforozun karlkl olarak kaldrldnn ilan edilmesiyle
yeni bir dneme girilen on asrlk ilikiler a inili kl dnemlerin
yaanmasna neden olmutur.55 Aslnda sadece dini deil ayn zamanda
siyasi ve kltrel nedenlere bal olan bu ayrlk, iki kilise arasnda
teolojik farkllklarn daha da derinlemesine neden olmu, zaman zaman
yaplan eitli (1438-1441 Floransa Konsili gibi) birleme giriimleri
baarszlkla sonulanmtr. Batl gler karsnda Osmanl Devletinin siyasi
hedefleri ile, son bir buuk asr hari tutulursa, kilisenin karlar
rttnden, gl bir siyasi destei arkasna alan Patrikhane, Katolik
kilisesi ile mcadelesinde kendi nfuz alanlarn korumutur.56 Ancak
zamanla siyasi dengelerin deimesi ve Cumhuriyet Dneminde oluan yeni
denklemde Patrikhane gcn kaybettiinden eski nfuz alanlarn koruyamam
hem Katolik Kilise hem de dier kiliseler karsnda olduka zayflamtr.
ki byk kilise arasnda yaanan bu tarihi sre ve ihtilafl konular,
Heybeliada Ruhban Okulunda yaplan tezlere de konu olmutur. Genelde
Osmanl Dnemindeki tezler de ihtilafl konular zerine younlalp sulayc
balklar karmza karken57, 1950lerden sonraki lise blm tezlerinde ise
biraz daha uzlamac ve mutedil konu balklar ile karlamaktayz.
Katolik Kilisesine dair konular genelde papalar ve papalarn
yanlmazlklar, kiliselerin ayrlma ve birleme abalar, Kutsal Ruh,
evlilik, mayasz ekmek, dini takvim, araf (eskatoloji), azap,
Meryemin bakirelii, sakramentler /ayinler, gnah, kurtulu gibi iki
kilise arasndaki teolojik ihtilafl doktirinler, Havarilerin stnl ve
bundan kaynaklanan onursal ncelik meselesi, Kilisenin kurucular
(Babalar, Azizler vb) Kilise idaresi, ekmeniklik tartmalar,
konsiller ve Katolik Kilisesindeki baz reformlarla ilgili
meselelerdir. Sadece Kiliselerin birlemesi ve ayrlk (iizmalar)
hareketlerine dair yaklak yirmi civarnda tez bulunmaktadr. Dou ve
Bat (Katolik) kiliseleri ile ilikiler konusundaki ilk tez 1869da,
larion Kanakis tarafndan Dou ve Bat Kiliselerinde Hristiyanln
Birlii Sorunu adyla hazrlanm tezdir. ki kilise arasndaki ekmeniklik
tartmalarla ilgili olarak da 1904de
55
Patrikhane- Vatikan ilikileri hakknda geni bilgi iin bkz.
Evangelu Theodoru, Simvoli tu kumeniki Patriarhu Athinagoru is tin
Apokatastasin Adelfikon Sheseon Metaksi Orthodoksu ke
Romeokatholikis Ekklisias Athinagoras I kumenikos Patriarhis O
pirotis, oannina /Yanya, 1975, s. 307-332. 56
Paraskevas Konortas, a.g.e., s.35-36. 57ki kilise arasndaki
ilikiye bak gstermesi baknmdan u olay ilgintir: 1873de okuldaki
renci, okulu ziyarete gelen Katolik rahipler tarafndan, kendilerine
yurt dnda yksek renim imkan vaadi ile kandrlrlar, olay farkedilince
Katolik propagandasna alet olan rencilerin okulla ilikileri
kesilir. Vasilios Adoniadis, Mia Selis Mathitias Mu, Orthodoksia, 2
(1927/1928) 125-129.
-
199 Salih nci
H i s t o r y S t u d i e s
Special Issue on Balkan Wars Volume 5/Issue 6 2013
Filotheos Lukidisin, Dou ve Bat Kiliseleri Arasnda Evrensel
Patriklik nvan le lgili Mcadele adl tezi zikredilebilir. Okulda
Katolik kiliseye dair yaplan tezlerin says ise aa yukar elliyi
bulmaktadr.58 Hristiyanln iki kadim kilisesi olan stanbul ve Roma
arasndaki tarihi ve dini ilikiler gz nne alndnda Katolikle ilgili
bu kadar fazla tezin olmasn doal karlamak gerekir.
Katoliklikle ilgili son yllardaki tezler de (zellikle lise
blmnde) daha ok iki kilise arasnda balayan diyalog ve kiliseler
birlii gibi gncel konulara yer verilmitir. rnein 1968-69 retim
ylnda Haralabos (akovos) Sofroniadisin lisedeki Eski ve Yeni Roma
Arasndaki Afarozun Kaldrlmas ile ayn kiinin 1970de teolojiden
hazrlad Son Yirmi Ylda 1948/1968- Ortodoks ve Katolik Kilise
Arasndaki likiler adl tezi, 1963de (lise) Pavlos Bogos Dikrann II.
Vatikan Konsili adl almas. Okulda yaplan son tezlerden (1970 lise)
u de kiliseler arsndaki yaknlamay gstermesi bakmndan olduka ilgin
konu balklarn iermektedir.59 Bunlardan ilki Yeorgios Hazudisin
Genel konular : Ortodoks ve Katolik Kilisesi, ki Kilise Arasndaki
Benzerlikler ve Farkllklar zerine Bir Aratrma (nan Asndan) adl
tezi, ikincisi Eleftherios Kersenoglunun ayn konuyu Kilise Hukuku
Asndan deerlendirdii tezi, son olarak da Yeorgios Lemopulosunda iki
kilise ilikilerini, Dnce, Propaganda, Dini Telkin ve Kiliseler
Birlii Konularndaki Faaliyetleri Asndan ele ald tezidir.
Orodoks Kiliseler dndaki Hristiyanlarla ilgili yaplan almalarda
ikinci sray ise Anglikan Kilisesi Bapiskoposluu (Archbishops of
Cantenbury) almaktadr. Tez konular dorudan Anglikan Kilisesinin
teolojik konular ile ilgili olduu kadar ayn zamanda iki kilise
arasndaki diyalog ve yakn ilikileri de kapsamaktadr. ki kilise
arasndaki ilikiler on yedinci yzylda tccarlar, diplomatik
temsilciler ve din adamlar kanalyla balar. Ancak misyonerlik nedeni
ile bir buuk asrlk sren bir kesintiden sonra, on dokuzuncu yzyln
ikinci yarsnda Anglikan toplumu ile Patrikhane arasndaki ilikiler
yeniden balar ve bu her iki kilise tarihi bakmndan olduka nemlidir.
Balangta (1901-1914) ilikiler, belli lde akademik ve teorik
karakterlidir. rnein 1903de, o zamanlar Heybeliada Ruhban Okulu
hocas Androutsos, Anglikan Mezhebinin doruluu ile ilgili klasik
almasn kaleme alr. 1922de Patrikhane, Anglikan Mezhebinin
geerliliini tanmaya karar verir ve 1925de Londrada yaplan
(325/1925) Birinci znik Ekmenik Konsilinin 1600. yl kutlamalarna
katlr. 1922 sonrasnda Anglikan Kilisesi nezdinde, Tiyatira
Metropliti Yermanos (1922-1951) Patrikhanenin resmi temsilcisi olur
ve gnmze kadar bu makama gelenler bu temsili srdrrler.60
Birinci Dnya Sava sonrasnda Trkiye topraklarnda Patrikhanenin
konumunun tartld Lozanda, Patrikhane en byk destei Anglikan
Kilisesinin ynlendirmesiyle ngiliz temsilcilerden alr. Hatta bu
durumu kimi yazarlar, Patrikhanenin Trk topraklarndan gitmesi veya
stanbulda kalp kk bir kilise eklinde kalmasn savunan Katolik talya
(Roma Kilisesi) Fransz ittifakna kar ngiliz destekli bir
Anglikan-Ortodoks ittifaknn olutuunu sylerler.61 Dolaysyla teolojik
ittifaklar zamanla siyasi ittifaklara da zemin hazrlamtr. Anglikan
Kilisesi ile ilgili ilk tez, 1869da Filotheos Konstantinidis
tarafndan, Anglikan Kilisesi le Dou Ortodoks Kilisesinin Birlii
adyla
58
Stavridu, a.g.e, s. 250-289 , 465-508. 59Bu kii okul kapatldnda
ayn zamanda ikinci snf teoloji rencisidirler. Bunlar, muhtemelen
sonradan Selanik niversitesi Teoloji Okulundan mezun olurlar.
60
Stavrides, History of The Ecumenical Patriarchate, s. 79. 61
Alexis Alexandris, Lozan Konferans ve stanbul Patrikhanesi,
Ekmenik Patrikhane (Der. Cengiz Aktar), s. 80-83.
-
Heybeliada Ruhban Okulunda Yaplan Tezler 200
H i s t o r y S t u d i e s
Special Issue on Balkan Wars Volume 5/Issue 6 2013
hazrlanr. Daha sonra 1871-1875 arasnda birer tez yaplm ve uzun
bir sre (yaklak 45 yl) 1919a kadar bu konuda her hangi bir teze
rastlanmamaktadr. Buna karn 1954/1955 ylnda yaplan (lise ve teoloji
blmndeki) otuz alt tezin yirmisi Anglikan Kilisesi ile ilgilidir.
Tm tezler iinde ise Anglikan Kilisesi ile ilgili yaplan tezlerin
adedi otuzu amaktadr. XX. yy.n balarnda Anglikan Kilisesi ile
balayan ilikiler, tez konular olarak HROnun gndeminde yer bulmutur.
Okul tarihinde ilk kez dier mezheplerden renci alm da 1907de
Anglikan Kilisesinden gelen bir rencinin okula kayd ile
gereklemitir.62 Anglikan Kilisesi ile ilgili tezler ana hatlaryla;
on civar tezin hemen hemen ortak balklar Anglikan-Ortodoks
iliikileri zerine, yine bir o kadar sayda tez Anglikanlarn papaz
atama ayinleri ve prosdrleri hakknda, dier tezlerde Bapiskoposlukla
Patriin yazmalar, Anglikan Kilisesindeki reformlarla szkonusu
kilisenin inan esaslar hakknda yaplm almalar iermektedir.
Dier kiliselerle ilgili yaplan almalar ierisinde ilk sralarda
yer alan konulardan biri de 1950li yllardan sonra hz kazanan
Ekmenik Hareketlerdir.63 Ksaca Dnya Hristiyan Kiliseleri arasnda
diyalog ve ibirliini hedefleyen bu akmn iinde Patrikhane de yer alm
ve bu akmn gelitirilmesine katk salamtr. zellikle 1902-1904
yllarndaki Patriklik Genelgelerinde (Patriarchal Encyclicals) dier
Hristiyanlarn inanllarna dair olumlu ifadeler yer alrken, 1920den
sonraki genelgelerde ise konuya dair daha ak ve net ifadeler
kullanlmtr.64 Buna dair tezlerin hemen hepsi lise blmnde 1953/ 1954
Eitim- retim Ylnda yaplmaya balanr, ayn ylda bir anda ayn konulu
toplam yedi tez birden allmtr. Konuya dair yaplan yaklak otuzu akn
tez, 1953- 1957 tarihleri arasndadr. Tezlerin ana konular, Ekmenik
Hareketlerin mahiyeti ve gerekesi, tarihi, yaplan eitli toplantlar,
alnan kararlar, hareketin fikir ncln yapanlarn grleri, bu oluuma
dier kiliselerle birlikte Ortodoks Kilisesinin katklar hakkndadr.65
Konuyla ilgili olarak mevcut Patrik Vartholomeosun 1959-1960 lise
bitirme tezi de bu konuyla ilgili olup 1937ye Kadarki Ekmenik
Hareketlere Fener Patrikhanesinin Katksadn tamaktadr.
Yukardakilerle yakndan ilikili olan bir baka tez konusu da Dnya
Kiliseler Birlii ile ilgili olanlardr. Dnya Kiliseler Birlii,
Hristiyanlkla ilgili belli konularda ortak hareket etme adna 1948de
Amsterdamda kurulmu olup bu gn merkezi Cenevrede bulunmakta ve
Patrikhane de bu oluumun ierisinde aktif olarak yer almaktadr.
Patrikhane temsilcileri bu kurumun kuruluundan itibaren komisyon
bakanl, merkezi konmite ve yrtme komitesi yelii gibi deiik
seviyelerdeki temsillerde yer almlar, Patrikler de zaman zaman
kurumunun kurulu yldnmlerinde (rnein 25.ve 40. yldnmleri gibi)
eitli genelgeler yaymlamlardr.66 Okulda bununla ilgili tezlere
1953den sonra rastlanmaktadr. Konuyla ilgili teoloji blmnde yaplan
tek tez 1961de oannis Panagopulosun Dnya Kiliseler Birliinin
Kuruluu ve ars adn tamaktadr. Lise blmnde yaplan tezlerde Dnya
Kiliseler Birlii Genlik rgt, bu oluuma Ortodokslarn bak, hareketin
nemli fikir babalar, eitli dnemlerde yaplan toplantlar ve alnan
kararalar zerinde durulmutur. Ayrca 1950 sonrasnda hz kazanan tm
Ortodokslar bir araya getiren Panortodoks Kongrelerle ilgili de
eitli tezler yaplmtr.
62
Stavridu, era Theologikis Sholi tis Halkis Mia Sinoptiki
Theorisis, Patrikhane yay. Selanik 1994, s 43. 63
Ekmenik Hareketlerle ilgili bkz.; A. Hikmet Erolu, Gnmzde
Hristiyan Ekmenizmi, Dinler Tarihi Aratrmalar III Hristiyanlk, Dn,
Bu gn ve Gelecei, Ankara, 2002 s. 247-258. 64
Stavrides, History of The Ecumenical Patriarchate, s. 82. 65
Stavridu, Halki, 497-501. 66
Stavrides, History of The Ecumenical Patriarchate, s. 140.
-
201 Salih nci
H i s t o r y S t u d i e s
Special Issue on Balkan Wars Volume 5/Issue 6 2013
Katolik ve Anglikan Kilisesi dndaki dier kiliselerle ilgili
yaplan tezler daha azdr. Her birisi iin saylar genelde be ile on
arasnda deien dier kiliselere dair tezler; Yunanistan Kilisesi,
Kbrs Kilisesi, Ermeni Kilisesi, Etyopya Kilisesi, Bulgar Kilisesi
ve Protestan Kiliseleri ile ilgilidir. Rus Kilisesi, Srp Kilisesi,
Cizvitler, Girit Kilisesi, Kalvinizm, Makedonya Kilisesi ve Yehova
ahitleri ile ilgili de birer ikier tez allmtr.
Okulda Hristiyanlk dndaki dinlerden Yahudilik ve slamla ilgili
olarak da birka teze rastlamaktayz. Yahudilikle ilgili ilk tez
1873te Yerasimos Doricasn Putperest Halk ve Yahudilerde Kurtarc sa
ismini tamaktadr. Yahudilerle ilgili dier tezler; Musa Peygamberin
Hayat, onun be kitab (Tevrat), kitaplarn gereklii, Musann konumu ve
nemi, Pavlosun Yahudilere Mektubu ve onun Yahudilikle ilgili
teolojik grleri, Yahudilerde Mesih beklentileri ve Musa zamanndaki
felaketlerin incelenmesini iermektedir.
slam ve Mslmanlkla ilgili olarak da okulda hazrlanm birka teze
rastladk. Bunlardan ilki 1946da Theodoros Mancirakis tarafndan
hazrlanan (Hz.) Muhammed Hakknda Tarihi Bir nceleme adl almadr.
Dier biri, 1957de Etyopyal bir renci olan Mogas Zaungenin,
Etyopyada Hristiyanlk ve Mslmanlk adl tezidir. Bir baka tez de
Adamantios A. ukosun 1963de ki Kuranda Tanr, Alem, nsanlk ve Ahiret
nancadl almasdr.67
Okula deiik ve farkl yerlerden gelen kimi rencilere zaman zaman
kendi geldikleri blgelerle ilgili tezlerin verildiini de
grmekteyiz. rnek birka tezden bahsetmek gereklirse; Selanikten
gelen ve 1962de mezun olan Evstathios Milonas,Selanik Kilisesinin
lk Yllardaki Poblemleri adl tez hazrlamtr. Yine spanyadan gelip
1958de mezun olan Pavlos Balester despanya Ortodokslar Tarihinden
Notlar adl almasn yapmtr. Ayn ekilde Etyopya Kilisesinden gelen ve
1967de mezun olan Afeverk Alemu daEtyopyada Katolik ve
Protestanlarbalkl tezi almtr.
3. Yaymlanan Baz Tezler
Okulda yaplan tezlerin bir ksm bata Patrikhanenin Osmanl
Dnemindeki resmi yayn organ Ekklisiastiki Alithia (1880-1923)68 ve
onun Cumhuriyet Dnemindeki devam niteliinde olan Orthodoksia
(1926-1963) 69 olmak zere dnemin deiik Ortodoks dergilerinde
yaymlanm, bir ksm da kitap olarak stanbul, Selanik ve Atina gibi
merkezlerde baslmtr. Bu ekilde Teoloji Blmnde hazrlanp yaymlanm
tezlere rnek olarak unlar zikredilebilir;
rineos Pandoleodos (1890 mez.)nciller ve Gelenek asndan ikonlara
sayg Atinada 1971de yaymlanr.
Emmanuil Fotiadis. (1930) : stanbul Patrii I. Yermanos.
Ortodoksia, 9(1934) 91de yaymlanmtr.
67
Stavridu, Halki, s. 250-289; 465-508. 68Ekklisiastiki Alithia (
) : 1880-1923 yllar arasnda Patrikhanenin resmi yayn organ olarak
stanbulda karlm ok nemli bir dergidir. Dergi iin bkz. Th. Hristu
Krikoni, s tin Epanekdosin tu Periodiku Ekklisiastiki Alithia
Konstantinupoleos 1880-1923 Klironomia, 16/B, Selanik:1984, s.
274-334. 69
Orthodoksia (): Patrikhane tarafndan 1926-1963 yllar arasnda
stanbulda karlan aylk dini ve ahlaki ierikli bir dergidir. Dergi,
1994den itibaren Fener Patrikhanesinin Selanikteki Selanik
Pateristik Aatrmalar Merkezince yeniden karlmaya balanmtr. Bkz.
Adamantiu St. Anestidi, Orthodoksia thikothiriskeftikon Periodikon
tu kumeniku Patriarhiu (1926-1963), Atina, 1984.
-
Heybeliada Ruhban Okulunda Yaplan Tezler 202
H i s t o r y S t u d i e s
Special Issue on Balkan Wars Volume 5/Issue 6 2013
Hrisostomos Koroneos. (1922), sa Mesihin Yuhannaya Gre Kurtarc
Misyonu, Ortodoksiann deiik saylarnda yaymlanmtr. Ortodoksia,
6(1931) 94-101, ve 9 (1934) 59-65. vd.
Apostolos Meksi.(1911)70
Karma Evliliklerin Geerlilii ve Bozulmas adl alma Aile ve
Evlilik adyla, 1945te stanbulda yaymlanmtr.
Parthenios Kinidis. (1939) Vissarion Nikeas Hakknda skenderiyede
1957de baslr.
Pavlos Balester. (1958) spanyal Ortodokslarn Tarihinden Notlar.
1961de Atinada baslr.
Hrisosotomos Zafiropulos. (1959) sidoros Pilusiotise Gre
Kutsallk Basm yeri belirtilmeyen tez 1980de baslr.
Damaskinos Papandreu. (1959) lk Dnemlerde Ermeni Kilisesi 1966da
Atinada yaynlanr.
Timotheos K. Yiokarinis. (1959) Ortodokslua Gre Vaaz ve Dini
Propaganda Selanikte 1962de baslr.
Yeorgios eis. (1960)Ortodoks Azizlere Dair Kutlama Takvimi1961de
stanbulda baslr.
Andreas Aksiotakis. (1963) Katolik Neas Monis Manastr ve
Mimarisi Eser Sakzda 1969da Nea Moni tis Hiu, storia ke Tehni (Sakz
Yeni Manastr Tarihi ve Teknii) adyla yaynlanr.
Stefanos Sahpelidis. (1963) Yunan Kilisesi ve Konstantinos
konomos 1966da Selanikte baslr.
Konstantinos Patelos. (1965) Yirminci Yzylda skenderiye Kilisesi
Bu tez Meletios B o Metaksakis, Patriarhis Aleksandrias ke pasis
Afrikis (1926-1935) (skenderiye Patrii II. Meletios Metaksis ve Btn
Afrika) adyla 1966da skenderiyede yaymlanr.71
Lise Blmnde hazrlanp sonradan basla tezlere rnek olarak da unlar
zikredilebilir;
Konstantinos Halkias (1953-1954 retim yl). Profesr G.
Konidarinin Ekmenik Hareketlerle lgili Grleri Tez, 1949da Theologia
adl Ortodoks dergisinde yaymlanr.
Yeorgios eis (1955-1956) Dnya Kiliseler Birlii Tznn lk
Maddesinin Ortodoksluk Asndan Deerlendirilmesi Bu alma, Ortodoksia
36 (1961), s. 28-32de yaynlanmtr.
Hristos uvalis (1960-1961). Fener Patrikhanesinde Fetihten
Sonraki Dnemde Barahiplerin eref Unvanlar Bu alma Piskoposlarn
Unvanlar Meselesi balyla 1962de Teoloji Blm mezuniyet tezi olarak
da hazrlanmr ve Atina Kilisesi tarafndan hazrlanan mehur Din ve
Ahlak Ansiklopedisinde (Thriskeftiki ke thiki Enkiklopedia, cilt
12, s. 1005, (ek madde), Atina, 1968) madde olarak yer almtr.
Stefanos Sahpelidis (1961-1962) Konstantinos konomos adl lise
bitirme tezi, Bamsz Yunan Kilisesi ve Konstantinos konomos adyla
1962de Teoloji Blmnde de mezuniyet tezi olarak sunulmu ve Yunan
Ortodoks dergisi Grigorios Palamasta, 49 (Selanik, 1966) 214-224,
288-300, 54(1971) 410-420 vd. yaymlanmtr.
Konstantinos Patelos. (1963-1964) Meletios Metaksakis. 1966da
skenderiyede baslr.72
70
Yazarn Cumhuriyet Dneminde hazrlad iltlik Heybeliada Ruhban
Okulu (I-III, st. 1933-1957) adl alma ilk olmas bakmndan nemlidir.
71
Stavridu, Halki, s. 250-289; 465-508 72
A.g.y.
-
203 Salih nci
H i s t o r y S t u d i e s
Special Issue on Balkan Wars Volume 5/Issue 6 2013
Okulda hazrlanan kimi tez konular, baz renciler tarafndan
sonraki eitim almalarnda daha da geniletilerek bu alanda ilahiyat
doktoru olmalarna imkan vermitir. rnein 1947de Vasilios Stavridis,
Origienin zellikleri adl tezini hazrlar. Daha sonrta gittii
Bostonda skenderiyeli Klementde Ahlak adl master tezini hazrlar ve
1951de de skenderiye Okulunda Teoloji Eitimi adl almasyla teoloji
doktoru olur. Dolaysyla Clement (190-202) ve Origen (203-231)
skenderiye Okulunun iki nemli ismidir. Yaklak 700 civarnda inceleme
ve aratrmalar ile daha ok Kilise Tarihi zerine younlaan Stavridis,
Patrikhanenin bu alandaki en nemli isimidir.73
Okulda yaplan tezler, sonraki akademik almalar iin belkide bir
ilk tercrbe niteliindeydi. Nitekim tez hazrlayarak Okuldan mezun
olanlar daha sonra farkl konular zerine younlaarak Teoloji zerine
ok nemli eserler vermilerdir. Bunlarn tmn burada saymak bu almann
snrlarn aacaktr. Ancak rnek olarak birka isimden bahsetmekle
yetineceiz. Bunlar74;
1871 mezunu Filaretos Vafidis, akademik yn ile n plana kan nemli
bir isim olarak geride ok sayda eser brakmtr. En nemli eseri,
ciltlik Kilise Tarihidir. (I-II. cilt st., 1884, 1886, III. cilt,
skenderiye,1928).
1892 Hristos Andrutsos, Felsefi almalar ve Ortodoks dogmalarn
sistematik hale getirme konusundaki abalar ile bilinir. En nemli
almalarndan biri de Felsefe Szldr. (Atina 1929, II. bask, Selanik
1965.) Ayn zamanda doktora almas olan iki ciltlik Platona Gre Ktlk
(Atina, 1896-1897) nemli bir eserdir.75 Bir baka felsefeci Okuldan
1874 de mezun olan Vasilios Antoniadisdir. Konuya dair makale ve
teliflerden oluan eserlerinin says yz amaktadr.
1897 mezunu Yermanos Strinopulos, (1907-1922 Okul mdr), Teoloji
alanndaki brikimi ile Patrikhaneyi uluslarars bouyutta her yerde
temsil etmi, Oxford, New York, Atina gibi Avrupann eitli
niversitelerinden fahri doktora unvanlar alm, Anglikan Kilisesi,
ekmenik hareketler, Patrikhane ve dier Hristiyanlarla ilikilere
dair yaynlanm onlarca makale ve yazlar bulunmaktadr.
1903 meunu Vasilios Stefanidis, bir baka nemli Kilise
Tarihisidir. Kilise Tarihi adl eseri 1948de, Atinada yaymlanr.
Meslektalar onu Son dnem Yunanistann en byk ve nemli tarihisi
olarak tanmlarlar.
nemli almalar nedeni ile son dnem teologlardan 1941 mezunu
Hrisostomos Konstantinidis ve 1959 mezunu Athanasios Papas da bu
listeye ilave etmek gerekir.76
Yaplan bu ve benzeri almalar, gerek Heybeliada Ruhban Okulunda
gerekse dier Ortodoks Teoloji Okullar olan Atina ve Selanik
niveristeleri lahiyat Okullar ile Amerikada bir nevi Ruhban
Okulunun ikizi olarak grlen Holy Cross Grek Ortodoks Teoloji
Okulunda ve eitli Ortodoks Enstitlerinde kaynak eserler olarak
grlmtr. Ayrca yaplan renci ve hoca deiimleri ile daha yakn ilikiler
kurulmu bu da Ortodoks Teolojiye dair en azndan belli konularda
ortak bir dncenin ve eserlerin ortaya kmasna yardmc olmutur.
73
Stavridu, Halki,s. 406 vd. 74
Tm bu isimler ve dierleri iin bkz. nci, a.g.e, s. 178-195,
204-212, 218-226. 75
Dier almalar iin bkz., Stavridu, Halki,s. 215-216. 76
Stavridu, Halki, s. 250-289; 465-508
-
Heybeliada Ruhban Okulunda Yaplan Tezler 204
H i s t o r y S t u d i e s
Special Issue on Balkan Wars Volume 5/Issue 6 2013
C. Sonu
Heybeliada Ruhban Okulunda yaplan bu tezler, Fener merkezli
kadim Ortodoks geleneinin, modern dnemlere aktarlmasnda nemli bir
rol oynamtr. Zira okulun almasndan nceki dnemlerde, baz manastrlar
dnda, daha ok szl aktarma dayanan bu gelenek, bundan byle yazl
olarak nakledilmeye balanm, bu noktada szkonusu almalar nemli bir
boluu doldurmutur. Gerek bu tezler ve gerekse okul retmenlerinin
teoloji ile ilgili dier almalar, Patrikhane etkisindeki Ortodoks
Teolojisinin ekillenmesinde nemli bir paya sahiptir. Her ne kadar
bu almalarn, tm Ortodoks Teoloji zerinde dntrc bir zellie sahip
olduunu sylemek zor olsa da, bu alanda yirminci yzylda yaplacak
olan aratrmalar iin nemli ve byk bir adm olarak grmek gerekir. Daha
sonra yaynlanm olan bu almalarn bir ksm, referans olarak kullanlan
kaynaklar arasna girmitir. Yine bu almalar, Ortodoksluun batda dier
kiliseler (Katolik- Protestan) ve topluluklar tarafndan da
tannmasna vesile olmutur. Ayrca okuldan mezun olup yurt dnda
eitimlerine devam eden kimi renciler, bu almalarn batdaki modern
niversitelerde daha da gelitirerek ciddi akademik eserler ortaya
karmlardr.
Patrikhane ve Ortodoks dnyas ile ilgili, ierde ve darda meydana
gelen gelimelerin bir ou gerek Patrikhanenin kendi teolojisine
ynelik ve gerekse dier kiliselerle olan ilikilerine ynelik
hazrlanan tezlere konu olmutur. Dolaysyla tez konular bize,
Patrikhanenin, tezlerin verildii dnemlerde hangi olaylarla megul
olduunu ve Patrikhane gndeminin ne olduu konusunda ksmen ipular
vermektedir. Bu balamda, zellikle 1951 sonras (daha ok lise
blmndeki) tez konular bize bu konuda ok daha net bilgiler
sunmaktadr. Szkonusu dnem Patrikhanenin da alma siyaseti takip
ettii ve konjektrn etkisiyle uluslararas alandaki faaliyetlerinin
artt bir zamandr. Sonuta Patrikhanenin tm faaliyetlerinin fikir
iiliini yrtmek bir bakma Ruhban Okuluna dt iin okulda, Ortodoks
Teolojiye dair temel almalarn yansra, mevcut konjtre uygun almalar
da yaplmtr.
Yaplan almalarn, dorudan ya da dolayl olarak kilise dilinin
muhafaza edilmesine de katk saladn syleyebiliriz. (Yunanistanda
devletin, halk dili olan Dimotikaya sahiplenmesi karsnda kilisenin
Katharevusa y savunma mcadelesi gibi). Daha sonra bir ksm mstakil
birer eser olarak stanbul ve Atinada baslan, bir ksm da dnemin
Ortodoks dergilerinde yaymlanan bu eserler, teoloji alanna bir
hareketlilik getirmi ve hatr saylr bir bilgi birikiminin ortaya
kmasn salamtr. Dnemin imkanlar lsnde oaltlan bu eserler, dierleri
ile birlikte taradaki belli noktalara kadar ulatrlmtr. Bunlarn,
zellikle asrn banda, Balkanlar ve Anadoluda yaayan Ortodoks Rum
halkn ortak bir dini ve milli kimliinin olumasnda katksnn olduu
sylenebilir.
Patrikhane evresine nemli bir teolojik hareketlilik getiren
okulda, teoloji alannda yaplan almalar bir balang olmu, ilerleyen
yllarda ortaya konan baka eserlerle birlikte Fener Patrikhanesinin
etkin olduu Heybeliada Ruhban Okulu, Atina, Selanik Teoloji Okulu
ve ABDdeki Greek Holy Cross Okullar ile diasporadaki Ortodoks
Enstitler arasnda ksmen ortak bir teolojik dilin ve anlayn
gelimesine de katk salamtr.
-
205 Salih nci
H i s t o r y S t u d i e s
Special Issue on Balkan Wars Volume 5/Issue 6 2013
Kaynaka
Adoniadis, Vasilios. Mia Selis Mathitias Mu, Orthodoksia, 2
(1927/1928) 125-129, stanbul.
Alexandris, Alexis, Lozan Konferans ve stanbul Patrikhanesinin
Ekjmenik Boyutu: 10 Ocak 1923 Tarihli tutanan nemi, Tarihi Siyasi
Dini ve Hukuki Adan Ekmenik Patrikhane (Der. Cengiz Aktar), letiim
Yay, st., 2011.s.77-119.
Anestidi St. Adamantiu, Ortodoksia thikothriskeftikon Periodikon
tu kumeniku Patriarhiu (1926-1963), kumeniki Patriarhion, Atina,
1984.
Atalay, Blent, Fener Rum Ortodoks Patrikhanesinin Siyasi
Faaliyetleri (1908-1923), Tarih ve Tabiat Vakf, st. 2001.
Aydn Mehmet, Ansiklopedik Dinler Szl, Din Bilimleri Yaynlar,
Konya, 2005. ..Hristiyan Genel Konsilleri II. Vatikan Konsili,
Seluk niversitesi
Yaynlar, Konya, 1991. Demirci, Krat, Ortodoksluun Teolojisi, Ay
Kitaplar, stanbul, 2005. Erolu, Hikmet, Gnmzde Hristiyan Ekmenizmi,
Dinler Tarihi Aratrmalar
III,Hristiyanlk, Dn, Bu gn ve Gelecei, Ankara, (2002,) s.
247-258. Estia Theologon Halkis Epetiris Melon, Atina, 1992.
Fanurgaki, Vasiliu D., sagogi sti Theologia, Ekdosi piresia
Dimosievmaton, Selanik, 1984.
Gedeon, Manuil. Hronika Tis Patriarhikis Akadimias, st.,
1883.(Yayn evi yok) Grigora, (Arhimandrit) Yermanu, En Halki
Theologiki Sholi (1844-1898),
Tipografion K.A.Faku, skenderiye, 1907. Heybeliada Rum Rahipler
Okulu Ynetmelii, I. madde, TCMEB Talim Terbiye
Dairesi Arivi, Kurul Karar Defteri, Karar No 151, Tarih:
25/09/1951. nalck, Halil. Tanzimat ve Bulgar Meselesi. Eren
Yaynlar, stanbul, 1992. nci, Salih, Heybeliada Ruhban Okulu,
Yedirenk Yay., stanbul, 2010. ---------------- Heybeliada Aya
Triada Manastr, "Uluslararas Hogr ve nan
Turizmi Konferans 9-12 Mays 2013 Konya ", (2011), s.771-780.
Kanonismos Organikos tis en ti kata Halkin era Moni tis Ayias
Triados Theologikis
Sholis tis Hristu Ekklisias, 1845 (HRO 1845 Ynetmelii),
Patrikhane Matbaas, stanbul, 1845.
Kondothra, George, K.M. Ortodox Teological Education in the
Modern World, Vth. International Consultation of Ortodox
Theological Schools, Education Historical Perspective, Halki/
Istanbul 14-24 Austos 1994, s. 3.
Konortas, Paraskevas, Tarihi Uzlamadan Entente Cordialee, Tarihi
Siyasi Dini ve Hukuki Adan Ekmenik Patrikhane (Der Cengiz Aktar),
letiim Yay, st., 2011.s. 27-68.
Krikoni, Th. Hristu, s tin Epanekdosin tu Periodiku
Ekklisiastiki AlithiaKonstantinupoleos 1880-1923 ke tu Parartimatos
Aftis O Neos Pimin 1919-1923 Klironomia, 16/B,Selanik, (1984), s.
274-334.
Macar, Elin. Cumhuriyet Dneminde stanbul Rum Patrikhanesi,
letiim Yaynlar, st., 2003.
Mamoni, Kiriaki, Agones tu kumeniku Patriarhiu kata ton
Missionarion, Minimosini,1980-1981, Atina, (1981), s. 179-211.
Meksi, Apostolu, en Halki era Theologiki Sholi, I-III, stanbul,
1933-1957. Ortodoksia, stanbul (1955/30), say 1, s. 118 - 123;
(1956/31), say 3, s. 362;
(1958/33), say 3, s. 336 337; (1961/36), say 3, s. 290.
-
Heybeliada Ruhban Okulunda Yaplan Tezler 206
H i s t o r y S t u d i e s
Special Issue on Balkan Wars Volume 5/Issue 6 2013
Pasadeu, Aristidi, era Theologiki Sholi Halkis storia,
Arhitektoniki, Ekdosi eras Mitropoleos Elvetias, Atina, 1987.
Runciman, Steven, The Great Church n Captivity, Camridge at The
University Press, New York,1968.
Stavridis Vasiliu Th., era Theologiki Sholi tis Halkis,
Ekdotikos kos Adelfon Kiriakidi, Selanik, 1988.
____, era Theologikis Sholi tis Halkis Mia Sinoptiki Theorisis,
Ekdotikos Patriarhion, Selanik, 1994.
____, era Theologikis Sholi tis Halkis Simpliroma, 1985-2000,
Ekdotikos kos Adelfon Kiriakidi, Selanik, 2001.
--------, A Concise History of The Ecumenical
Patriarchate(Trans. from the Greek George Dion. Dragas), GOTR,
Brookline, 2000, c. 45, say 1-4, s. 135-140.
Theodoru, Evangelu, Simvoli tu kumeniki Patriarhu Athinagoru is
tin Apokatastasin Adelfikon Sheseon Metaksi Orthodoksu ke
Romeokatholikis Ekklisias Athinagoras I kumenikos Patriarhis O
pirotis, Yanya, 1975.
Tmer, Gnay - Kk, Abdurrahman, Dinler Tarihi, Ocak Yay. (III.
bask), Ankara, 1997.