Top Banner
Mustafa Büyükkolancı’ya Armağan Essays in Honour of Mustafa Büyükkolancı AYRIBASIM / OFFPRINT
24

Sakarale Versammlungsplätze in römsichen Städten?

Mar 01, 2023

Download

Documents

Josh Lange
Welcome message from author
This document is posted to help you gain knowledge. Please leave a comment to let me know what you think about it! Share it to your friends and learn new things together.
Transcript
Page 1: Sakarale Versammlungsplätze in römsichen Städten?

Mustafa Büyükkolancı’ya ArmağanEssays in Honour of Mustafa Büyükkolancı

AYRIBASIM / OFFPRINT

Page 2: Sakarale Versammlungsplätze in römsichen Städten?
Page 3: Sakarale Versammlungsplätze in römsichen Städten?

Mustafa Büyükkolancı’ya ArmağanEssays in Honour of Mustafa Büyükkolancı

Editör / Edited by

Celal ŞİMŞEKBahadır DUMANErim KONAKÇI

Page 4: Sakarale Versammlungsplätze in römsichen Städten?

Baskı / Printed byMatsis Matbaa Hizmetleri

Sefaköy / İstanbulTel: 0212 624 21 11 www.matbaasistemleri.com

Sertifika No / Certificate No: 20706

Yapım ve Dağıtım / Production and DistributionZero Prod. San. Ltd. Şti.

Abdullah Sokak, No. 17, Taksim 34433 Istanbul - Turkey

Tel: +90 (212) 244 7521 Fax: +90 (212) 244 3209e.mail: [email protected]/eng

www.egeyayinlari.com

Mustafa Büyükkolancı’ya ArmağanEssays in Honour of Mustafa Büyükkolancı

Editör / Edited by Celal Şimşek

Bahadır DumanErim Konakçı

ISBN 978-605-4701-53-7

© 2015 Ege Yayınları, İstanbul

Yayıncı Sertifika No / Publisher Certificate No: 14641

Bütün hakları saklıdır. / All rights reserved.

Kapak TasarımıMustafa Bilgin

Bu kitapta yayınlanan makalelerdeki bilimsel içerik ve etik ile ilgili tüm sorumluluklar yazarlarına aittir. Kaynak gösterilerek alıntı yapılabilir.

The academic content and ethical responsibility of the articles published here rest upon their authors. Quotations may be made with proper citation.

Page 5: Sakarale Versammlungsplätze in römsichen Städten?

İçindekiler / Contents

Sunuş ............................................................................................................................................................................. IXÖzgeçmiş ....................................................................................................................................................................... XIPervin Büyükkolancıİki Arkeoloğun 40 Yıl Meslek ve Gönül Birlikteliği ...................................................................................................... 1Celal ŞimşekDostum Mustafa Büyükkolancı ...................................................................................................................................... 5Belkıs SınıkMustafa Hocam ............................................................................................................................................................... 7A. Oğuz Alp – Alptekin OransayHan Nekropolü’nde Ele Geçen Roma Dönemi Seramikleri ........................................................................................... 9Maria Aurenhammer Die Ephesische Replik des Lysippischen Eros mit dem Bogen .................................................................................... 29Gökben AyhanAyasuluk İç Kalesi “Süzgeç Çanaklı” ve “Kaideli Süzgeç Çanaklı” Lüle Buluntuları ................................................ 41Özlem AytekAşağı Pınar Höyüğü’nde Bulunan Kil Bilezik/Halkalar Üzerine Bir Ön Değerlendirme ............................................ 55Asuman BaldıranStratonikeia’dan Rulet Bezemeli Unguentariumlar ...................................................................................................... 71Anton BammerDie Phöniker im Artemision von Ephesos .................................................................................................................... 85Emin BaşaranbilekÖdemiş’te Çoban Dede Türbesi ya da Kızıl Ali Zaviyesi ............................................................................................. 99Fahriye BayramMamatsminda (İbrikli) Kilisesi: Duvar Resimlerinin Tanımlanması Üzerine Bir Deneme ....................................... 115Aytekin Büyüközer – Zeliha GiderLykaonia Bölgesi’nde Bir Frig Kaya Mezarı .............................................................................................................. 145A. Vedat ÇelginEski Hellen Atletizmindeki Koşu Yarışmaları İçinde “Stadion Koşusu”nun Yeri ...................................................... 157Francesco D’AndriaPhrygia Hierapolisi Martyrion’u Hakkındaki Bir Kitabın Hikayesi ........................................................................... 171Fulya DedeoğluKüfü Çayı Vadisi M.Ö. 2. Binyıl Yerleşimleri ............................................................................................................ 193Zafer Derinİzmir, Yassıtepe Höyüğü Orta Tunç Çağı Yerleşimi ................................................................................................... 203Ertekin M. Doksanaltı – Deniz SevmenKonya Arkeoloji Müzesi’nden ‘Horoz Grubu’ Attik Bir Lekythos ‘Paridis Iudicium’ .............................................. 215

Page 6: Sakarale Versammlungsplätze in römsichen Städten?

İçindekiler / ContentsVI

Bahadır DumanTripolis’teki Geç Bizans Kalesi .................................................................................................................................. 229Turan EfeKüllüoba’dan Çift Kulplu Fincan Formuna Ait İki Örnek ve Düşündürdükleri ......................................................... 247Helmut Engelmann Die Ostothek des Timaios (TAM II 487) .................................................................................................................... 253Rifat ErgeçGünümüz Müzeciliği’ne Bir Bakış ve Gaziantep Müzeleri ........................................................................................ 257Aydın ErönTralleis Geç Antik Çağ Kandil Kalıpları ..................................................................................................................... 263Akın Ersoy – Çağdaş Yılmaz – Sarp AlatepeliAntik Smyrna’nın Hellenistik-Roma Dönemi Kent İçi Kapalı Sistem Su Kanalları .................................................. 277Adil EvrenDidim–Altınkum Buluntuları: Bronz Silahlar ............................................................................................................ 285Ebru Fatma Fındık‘Eukharistia ve Prosphora’, Ayasuluk Tepesi ve St. Jean Anıtı Kazılarından Kutsal Ekmek Mührü ........................ 299Bilge Hürmüzlü – Ayça GerçekPisidia’da Yeni Bir Kale Yerleşmesi ........................................................................................................................... 309Fahri IşıkAnadolulu Ephesos Üzerine ........................................................................................................................................ 315Mehmet Akif IşıkAfganistan – Belh Kasabasındaki Muhammed Bahaeddin Veled Medresesi Kazısı .................................................. 339Werner JobstWandmosaik und Opus Sectile-Paviment der Grossen Klosterkirche von Mor Gabriel (Tur Abdin/Türkei) ............ 345Turhan KaçarGeç Antik Çağ Ermeni Tarihi ve Ermeniler Arasında Hıristiyanlık Üzerine Notlar .................................................. 361İlhan KayanKüçük Menderes Delta Ovasında (Selçuk) Derbent Vadisi’nin Jeomorfolojik Özellikleri ve Çukuriçi Höyüğü ...... 369Erim KonakçıAyasuluk Tepesi Orta Tunç Çağı Seramiği Üzerine Bir Değerlendirme .................................................................... 381Claudia Lang AuingerSakrale Versammlungsplätze in Römischen Städten? ................................................................................................ 405Ulrike MussThe Artemision at Ephesos: From Paganism to Christianity ...................................................................................... 413Umay OğuzhanoğluLaodikeia Erken Tunç Çağı 2 Mezarlığından Bir Çukur ve Düşündürdükleri ........................................................... 423Aenne Ohnesorg Fragmente des Bauschmucks vom Kroisos-Tempel Funde aus der Johanneskirche von Ephesos ............................. 435Ali OzanEge Gübre Yerleşimi Bağlamında Kıyı Ege’de Neolitik Çağ Yerleşimlerinin Yer Seçimi ve Yerleşme Tiplerinin Değerlendirilmesi ....................................................................................................................... 459Mehmet ÖzdoğanHöyük - Höyükleşme ve Höyükleri Tanımak ............................................................................................................. 471Ramazan Özgan – Ali Altınİznik/Nikaia’dan İkinci Bir Sütunlu Lahit (Res. 2-10) ............................................................................................... 485

Page 7: Sakarale Versammlungsplätze in römsichen Städten?

İçindekiler / Contents VII

Mehmet Özhanlı – Tuçe GüngörPisidia Antiokheia’sı Mortarları .................................................................................................................................. 505Şükrü ÖzüdoğruKlasik Dönem’de Ksanthos Kenti Dynast (Bey) Ailesi ve Pers Komutanı Harpagos İlişkisi .................................... 515Georg A. PlattnerBelebte Architektur - Figuralkapitelle Aus Ephesos ................................................................................................... 525Aslı Saraçoğlu Tralleis Konut Alanı Kazılarında Bulunan Dokuma Ağırlıkları ................................................................................. 537Mehmet SevimParnassos Antik Kenti Erken Bizans Kilisesi ............................................................................................................. 547M. Ayşem SezginLaodikeia’dan Fil Betimlemeli Lahit Parçası ............................................................................................................. 559Bilal Söğüt – Banu YılmazYeldeğirmen Tepe Çalışmaları Ön Değerlendirmesi .................................................................................................. 569Nuran ŞahinKlaros Doğuran Ana Tanrıça Heykelciği ve Kolophon Ülkesi’nde Ana Tanrıça Kimliği .......................................... 587Celal ŞimşekLaodikeia’da M.S. 7. yy. Sonrası Yaşam .................................................................................................................... 597Oğuz TekinWeights in the Museums of Denizli, Kütahya and Afyon ........................................................................................... 613Mehmet TekocakAkşehir Müzesi’nden Bir Urartu Bronz Kemeri ......................................................................................................... 631Hilke ThürPeristylgärten in Ephesos? .......................................................................................................................................... 641Şükrü TülDeğirmendere Su Kaynakları Çevresindeki Arkeolojik Alanlar ................................................................................. 665Polat UlusoyKlazomenai’de Bulunmuş Lotus-Palmet Bezemeli Friz Parçasının Değerlendirilmesi ............................................. 679Gilbert WiplingerDie Türen in den Wohneinheiten 1 und 2 des Hanghauses 2 von Ephesos ................................................................ 689Kahraman YağızBir Troas Bölgesi Arkaik Nekropolisi: Antandros ...................................................................................................... 707Ahmet YaraşTelesphoros Heykeli (Edirne Müzesi 1148) ................................................................................................................ 723Barış YenerLaodikeia’dan Traverten Bir Ion Başlığı .................................................................................................................... 729Senem Yıldız – Ertuğ ÖnerKadıkalesi-Anaia ve Çevresinde (Kuşadası-Aydın) Paleocoğrafya ve Jeoarkeoloji Araştırmaları ............................ 737Fuat YılmazAyasuluk Kalesi Kazısında Bulunmuş Bir Myken Vazosu Üzerine ........................................................................... 759Gülgün YılmazSt. Jean (Aziz Yuhanna) Kilisesi Atrium Kazılarında Bulunan Seramik Eserler ........................................................ 767K. Levent ZoroğluMüzeler ve Müze Uzmanlarının Akademik Araştırmacılığının Geliştirilmesi Konusunda Düşünceler ..................... 781Ayşe Zülkadiroğluİzmir / Bayındır Yakapınar Köyü Mezarlığı ve Üç Efe Mezar Taşı ........................................................................... 785

Page 8: Sakarale Versammlungsplätze in römsichen Städten?
Page 9: Sakarale Versammlungsplätze in römsichen Städten?

SUNUŞ

Türk Arkeolojisi bugün dünyada haklı bir üne sahipse, bunu geçmişten günümüze kadar bir çok değerli bilim insanımızın yaptığı özverili çalışma ve çabalara borçludur. Eskiden arkeoloji camiasının hemen hemen tamamı birbirini tanırdı. Çünkü bu meslek grubunu bir avuç insan sürdürüyordu. Günümüzde gerçekten bu bilim dalına uzman yetiştiren üniversiteler çoğaldı ve dolayısıyla arkeoloji mezunları da sayıca arttı. Bizler bu meslek için eski ve yeni kuşak ile bağlantıyı sağlayan son jenarasyonuz. Yeni nesil arkeologların çoğu eskiden bu mesleğe gönül vererek bu günlere taşıyanları fazla tanımaz.

Mustafa Büyükkolancı eski ile yeni nesil arasında bağlantı kuran son grubu temsil eder. O, bazen araçla, bazen binek hayvanıyla ve bazen de yaya olarak Anadolu’nun antik kentlerini gezen, siyah-beyaz basit fotoğraf maki-nesiyle resim çeken, elinde kalem ve kağıt çizim yapan, belgeleyen, yayınlayan bir müzeci ve akademisyendir. Mustafa Büyükkolancı; Arif Müfid Mansel, Jale İnan, Halet Çambel, Sabahat Atlan, Ufuk Esin, Ekrem Akurgal, Harald Hauptmann gibi arkeolojinin duayenlerinden ders almış, Onların sohbetlerine katılmış, bu mesleği yaşa-mış, yaşatmış, paylaşmış ve diğer kuşaklara da sevdirmiş bir bilim insanıdır. O, kararlı, azimli, sevgi ve yaşam dolu bir insandır. Bu meziyetlerin bir arkeologda toplanması önemlidir. Bunun en güzel örneği ise sıra arkadaşı, meslektaşı ve hayat arkadaşı Pervin Büyükkolancı ile yarım asıra yaklaşan beraberliğidir.

Bir çok bilim dalında olduğu gibi arkeologları da geleceğe taşıyacak olan onların yaptığı çalışmalardır. Şüp-hesiz Mustafa Büyükkolancı, arkeoloji bilimine yaptığı katkılarla gelecekte hatırlanacaktır. Bu meslekte başarılı olabilmeniz için uzun bir çalışma ve hazırlık safhanızın olması gereklidir. Bu başarı yarışına çok iyi hazırlanmış-sanız birincilik alır ve taçlandırılırsınız. Mustafa Büyükkolancı, yaşamı ve arkeolojiye yaptığı hizmetler yönüyle bu kitapla taçlandırılmayı hak edenlerdendir.

Biz Mustafa Büyükkolancı için bir Armağan Kitabı hazırlamaya karar verdiğimizde kimlere davet yazısı gön-dermemiz gerektiği hususunda eşi Pervin Büyükkolancı ile birlikte çok zorlandık. Çünkü Mustafa Büyükkolancı’yı müze ve akademik camiada ulusal ve uluslararası alanda o kadar çok tanıyan ve seven olduğundan katılım düşün-düğümüzden de fazla oldu. Bu nedenle, Mustafa Büyükkolancı için hazırladığımız bu armağan kitabında farklı uzmanlık alanlarına sahip yerli ve yabancı bilim insanlarının yazıları yer almaktadır. Kendilerine katkılarından do-layı teşekkürü borç bilirim. Kitapta yer alan 63 çalışma yazarların soy isimlerine göre alfabetik sırayla verilmiştir.

Mustafa Büyükkolancı Anadolu’nun bir çok arkeolojik yerleşmesinde çalışmıştır. Ancak meslek yaşamının büyük bir bölümünü Efes ve Ayasuluk Tepesi-St. Jean Kilisesi’nin kazılması ve tanıtılmasına adamıştır. Gelecekte Efes ve Ayasuluk Tepesi-St. Jean Kilisesi denilince şüphesiz Mustafa Büyükkolancı’nın adı akla gelecektir. O’nun yaptığı kazı, restorasyon ve yayınlar bilim dünyasında kalıcı izler bırakmıştır. Kolay değil, bu arkeoloji bilimi için harcanan uzun bir hayat hikayesidir. Bunun yanında Akademisyen olarak da Mustafa Büyükkolancı hep hatırla-nacaktır. O’nunla birlikte Pamukkale Üniversitesi, Arkeoloji Bölümü’nün bu günlere gelmesi için büyük çabalar sarfettik.

Her zaman söylediğim gibi, “gelecekte geçmişte yaptığımız güzel işlerle hatırlanacağız”. İşte Mustafa Büyükkolancı bir müzeci ve akademisyen olarak, arkeoloji bilimine yaptığı katkılarla hatırlanacaktır. Mustafa Büyükkolancı ile eşine daha nice güzellikleri paylaşacakları, yaşayacakları, sağlıklı ve başarılı bir ömür dileriz.

Page 10: Sakarale Versammlungsplätze in römsichen Städten?

SunuşX

Son olarak bu kitabın hazırlanmasında büyük emeği geçen; Arkeolog Pervin Büyükkolancı, Yard. Doç. Dr. Bahadır Duman, Yard. Doç. Dr. Erim Konakçı, Uzm. Mustafa Bilgin, Arkeolog Ayşegül Arığ ve Ege Yayınları’nın sahibi Arkeolog Ahmet Boratav’a çok teşekkür ederim.

Güzellikleri yaşamak, yaşatmak ve paylaşmak dileklerimle...

Prof. Dr. Celal ŞİMŞEK 14.06.2014 Laodikeia Kazı Evi, Denizli

Page 11: Sakarale Versammlungsplätze in römsichen Städten?

YRD. DOÇ. DR. MUSTAFA BÜYÜKKOLANCI’NIN ÖZGEÇMİŞİ VE YAYINLARI

ÖZGEÇMİŞDoğumu 20 Ocak 1949 Isparta

Öğrenimi1967 Lise, Isparta Şaik Lisesi

1973 Lisans, İstanbul Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi Klasik Arkeoloji Bölümü

1996 Doktora, İstanbul Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi Klasik Arkeoloji Bölümü

Mesleki ve Akademik Geçmişi1975-2002 Arkeolog Selçuk Efes Müzesi

1996-2002 Dr. Arkeolog, Selçuk Efes Müzesi

2002- Yard. Doç. Dr., Pamukkale Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Arkeoloji Bölümü

İdari Görevleri2002-2013 Prehistorya Anabilim Dalı Başkanlığı, Pamukkale Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Arkeoloji Bölümü

2009-2013 Arkeoloji Bölümü Başkan Yardımcılığı, Pamukkale Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Arkeoloji Bölümü

Üyesi Olduğu Bilimsel Kuruluşlar 2013 Asil Üye, Türk Eskiçağ Bilimleri Enstitüsü

Aldığı Yurt Dışı Burslar ve Yaptığı Araştırmalar1982 Alman Karl Duisberg Vakfı, Müzecilik ve teşhir incelemelerinde bulunmak üzere Almanya’ya gönderilmiştir. Köln,

Römisch Germanisches Museum’daki çalışmaların yanı sıra Almanya içinde Münih, Nürnberg ve Berlin ve dışındaki Londra, Paris ve Viyana müzelerinde incelemeler yapmıştır.

1999 Avusturya Arkeoloji Enstitüsü, Viyana ÖAI Kütüphanesinde Eski Efes Arkeolojisi üzerine araştırmalar ve yayın çalışması

Katıldığı Kazılar1969-1972 Prof. Dr. Ufuk Esin, Tepecik

1972 Prof. Dr. Ufuk Esin, Tülin Tepe

1973-1975 Prof. Dr. H. Hauptmann, Norşun Tepe

1972-1973 Prof. Dr. Jale İnan, Kremna

1973-1974 Prof. Dr. Jale İnan, Seleukeia-Lyrbe

1975-2006 Efes-Selçuk Müzesi Müdürlüğü, Efes, Ayasuluk-St. Jean Anıtı

1985-1987, 1995 Dr. Nurettin Yardımcı Başkanlığında Heyet Üyesi, Harran

1986 Heyet Üyesi, Arkeolog, Termessos

Page 12: Sakarale Versammlungsplätze in römsichen Städten?

Yrd. Doç. Dr. Mustafa Büyükkolancı’nın Özgeçmişi ve YayınlarıXII

1991-1995 Efes Müzesi Müdürlüğü Başkanlığında Heyet Üyesi, Notion

1998-2005 Ülkü İzmirligil Başkanlığında Heyet Üyesi, Side Tiyatrosu

2000 Heyet Üyesi, Arkeolog, Zeugma

2003-2007 Prof. Dr. Celal Şimşek Başkanlığında Heyet Üyesi, Laodikeia

YürüttüğüKazılar1997-2002 Adada Antik Kenti Yüzey Araştırması

2004-2005 Pisidia Antiokheia Kazısı

2004 Adada Antik Kenti Kazısında bilimsel danışmanlık

2007- Ayasuluk Tepesi ve St. Jean Anıtı

Tez Yöneticiliği2006 Sedat Akyol, Pamukkale Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, “Phrygia Bölgesi’nde Ticaret”

2008 Zerrin Kuzu, Pamukkale Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, “Laodikeia Hamamları”

Verdiği DerslerAnadolu’nunTarihi Coğrafyası (Arkeoloji Lisans)

Anadolu’nun Antik Kentleri (Arkeoloji Lisans)

Pisidia Arkeolojisi (Arkeoloji Yüksek Lisans)

Antik Kentler (Arkeoloji Yüksek Lisans)

Batı Anadolu’da MÖ. 2.Bin Anıtları (Arkeoloji Doktora)

Batı Anadolu’da Kentleşme Süreci (Arkeoloji Doktora)

YAYINLAR

Uluslararası Hakemli Dergilerde Yayınlanan Makaleler1982 “Zwei neugefundene Bauten der Johannes-Kirche von Ephesos: Baptisterion und Skeuophylakion”, İstanbuler

Mitteilungen 32, 236-257, Taf. 49-62, Beil. 1-4.

1988 (U. Muss ile birlikte), “Archaische Freiplastik aus Ephesos”, Öjh 58, Beiblatt 33-46.

1989 (D. Knibbe ile birlikte), “Zur Bauinschrift der Basilica auf dem sog. Staatsmarkt von Ephesos”, Öjh 59, Hauptblatt, 43-45.

1991 (H. Engelmann ile birlikte), “Inschriften aus Ephesos”, ZPE 86, 137-144

1993 “Fragmente der Bauplastik des Artemisions von Ephesos: Funde aus den Grabungen bei der Johanneskirche in Selçuk”, Öjh 62, Hauptblatt, 95-104.

1998 (H. Engelmann ile birlikte), “Inschriften aus Ephesos”, ZPE 120, 65-82.

1999 (U. Muss ile birlikte), “Neue Archaische Skulpturen aus der Umgebung von Ephesos”, Öjh 68, 33-40.

1999 (L. Vandeput ile birlikte), “Das Grosse Propylon in Kremna in Pisidien”, İstanbuler Mitteilungen 49, 213-248, Taf. 19-26.

2000 (M. Marginaenu-Carstoiu ile birlikte), “Neue lonische Kapitelle von Ephesos und Bemerkungen zu ihrer Geometrischen komposition”, Dacia 40-42, 1996-1998, 103-139.

2002 (E. Trinkl ile birlikte), “Eine Marmortafel mit der Darstellung einer Sage vom Ayasuluk (TR)” Instrumentum 16, 19-20.

2006 (C. Şimşek ile birlikte), “Laodikeia Antik Kenti Su Kaynakları ve Dağıtım Sistemi”, Adalya IX, 83-103

2006 (C. Şimşek ile birlikte), “Die Aquadukte und das Wasserverteiligungssystem von Laodikeia ad Lycum”, Cura Aquarum in Ephesos, Babesch, Supp 12-2006 (Ed. G. Wiplinger), Vol. 1, s. 137-146.

2007 (A. Ohnesorg ile birlikte), “Ein ionisches Kapitell mit glatten Voluten in Ephesos”, Istanbuler Mitteilungen 57, 209-233.

2010 (O. Russo ile birlikte), “Scultura della Prima Basilica di San Giovanni Efeso”, Quaderni della Rivista di Bizantinistica 15, 2-39, Tav. I-XLI.

Page 13: Sakarale Versammlungsplätze in römsichen Städten?

Yrd. Doç. Dr. Mustafa Büyükkolancı’nın Özgeçmişi ve Yayınları XIII

Uluslararası Bilimsel Toplantılarda Sunulan ve Bildiri Kitabında (Proceedings) Basılan Bildiriler1995 “Zur Bauchronologie der Justinianischen Johanneskirche in Ephesos”, Akten des XII. Internationalen Kongresses für

Christliche Archaologie, Bonn 1991, Teil 1, Münster, 598-602, Taf. 75-78.1999 “Adada”, I. Uluslararası Pisidia Antiocheia Sempozyumu (Yalvaç 1997), 31-33.1999 “Excavation, Restoration and Conservation at the Church of St. John in Ephesus/ Selçuk, 1974-1998”, VII Simposio di

Efeso su S. Giovanni Apostolo, Turchia: La Chiesa e la sua storia 13, 321-326.1999 “Zum Skeuophylakion der Johanneskirche von Ephesos“, Efeso Paleocristiana e Bizantina-Frühchristliches und

Byzantinisches Ephesos, Roma 1996 (Hrsg. R. Pillinger – O. Kresten – F. Krinzinger – E. Russo), ÖaqW-Arch. Forc. Band 3, 100-103, Taf. 81-87.

1999 “Eine Klosterkirche auf dem Ayasoluk in Ephesos”, 100 Jahre Österreichische Forschungen in Ephesos, Akten des Symposions Wien 1995 (Ed. H. Friesinger – F. Krinzinger), 491-493, Taf. 110/2.

2000 “Excavations on Ayasuluk Hill in Selçuk/Turkey. A Contrbution to the Early History of Ephesus”, Die Agais und das Westliche Mittelmeer. Beziehunger und Wechsel wirkunger 8. Bis 5. Jh. V. Chr., Akten des Symposions Wien 1999 (Ed. F. Krinzinger), 39-43, Fig. 10-14.

2003 (A.B. Yalçın ile birlikte), “Gli Architravi Templon Medievale Della Basilica Di S. Giovanni”, IX Simposio di Efeso su S. Giovanni Apostolo, Turchia: La Chiesa e la sua storia 17, 293-305.

2007 “Apasa, Das Alte Ephesos und Ayasuluk”, Frühes Ionien Eine Bestandsaufname, Panionion-Symposion Güzelçamlı, 1999 (Ed. J. Cobek – V. von Graeve – W.D. Niemeier – K. Zimmermann), 21-26.

2008 “Quelques exemples de plüques de parapet des VII-VIII siecle provenant de Saint-Jean a Ephese”, La sculpture byzantine, VII-XII siecles, (Athenes 2000), BCH Supplement 49 (Ed. C. Pennas – C. Vanderheyde), 71-79.

Ulusal-Uluslararası Kitaplar ve Kitaplardaki Bölümler1995 “Tor der Verfolgung und die Festungsmauern, Johannesbasilika, Kapelle und Schatzkammer (Skeuophylakion),

Baptisterium, Atrium der Johanneskirche, Byzantinischer Aqudukt, Die byzantinisch-seldschukkische Zitadelle”, Ephesos der Neue Führer (Efes Rehberi, Yay. P. Scherrer), 192-198, “Die Kuppelkirche Johannes des Taufers in Şirince”, 239-240.

1997 (S. Erdemgil ile birlikte), “Jüngste archaologische Nachweise für die alteste Geschichte von Ephesos”, Ephesos, Gebaute Geschichte (Yay. F. Hueber), 26-28, “Die Johannesbasilika”, 104-107.

2000 “Aphrodisias, Klaros ve Euromos”, Heroische Landschaften, Eine pittoreske Reise zu den Staetten der türkischen Mittelmeerküste (Ed. J. Gorecki - E.Schallmayer), VPVZ, 34, 51-53.

2001 (A. Bammer – U. Muss ile birlikte), Der Atlar des Artemision von Ephesos, Wien.2008 (C. Zhuber-Okrog ile birlikte), “Bir Dünya Harikasına ait Mimari” Efes Artemisionu, Bir Tanrıçanın Kutsal Mekanı

(Ed. W. Seiper), Viyana, 129-139.2010 “Die Kapell beim Skeuophylakion”, Wandmalerei in Ephesos (Ed. N. Zimmermann - S. Ladstatter), Wien.2014 “Laodikeia Merkezi Hamam 2003-2007 Kazıları ve Sonuçları / Excavation and Results of Central Bath Laodikeia 2003-

2007”, 10. Yılında Laodikeia (2003-2013 Yılları), Laodikeia Çalışmaları 3, (Ed. C. Şimşek), İstanbul, 207-227.

Ulusal Dergilerde Yayınlanan Makaleler1988 “Efes Müzesine Gelen Dört Mezar Steli”, Türk Arkeoloji Dergisi 27, 73, 83. 1997 “Termessos N1 Yapısı”, Adalya 2, 117-127.1998 “Ayasuluk Tepesi Batı Yamacındaki Manastır”, Arkeoloji ve Sanat 82, 26-27.2007 (E. Doğan ile birlikte), “Efes Ayasuluk Tepesi’nde Bulunan Figürinler”, Arkeoloji Dergisi IX, (2007/1), 123-133.2010 (G.K. Öztaşkın ile birlikte), “Selçuk-Efes Müzesi’nde Sergilenen St. Jean Kilisesi’ne ait Korkuluk Levhaları ve Templon

Arşitravları”, Pamukkale Üniversitesi, Sosyal Bilimler Dergisi Sayı 7, 39-49.

Armağan Kitaplarında Yayınlanan Makaleler1999 “Ein Vierfigürenrelief des Meterkultes vom Panayır Dağ in Ephesos”, Steine und Wege, Festschrift für D. Knibbe zum

65., Geburststag, 19-21.2004 “Termessos Q1 Anıtı ve Iphigenia Kabartmaları”, 60. Yaşında Fahri Işık’a Armağan, Anadolu’da Doğdu (Yay.

T. Korkut), 209-218.2005 “Eski Efes-Ayasuluk Tepesi”, Ramazan Özgan’a Armağan (Yay. M. Şahin – H. Mert), 65-77.2008 “Side Dionysos Tapınağı’na İlişkin Yeni Bulgular”, Haluk Abbasoğlu’na Armağan, Euergetes (Yay. İ. Delemen),

239-262.

Page 14: Sakarale Versammlungsplätze in römsichen Städten?

Yrd. Doç. Dr. Mustafa Büyükkolancı’nın Özgeçmişi ve YayınlarıXIV

2009 “Efes Artemis Tapınağı Kilise Olarak İşlev Gördü mü?”, Altan Çilingiroğlu’na Armağan, Urartu Krallığı’na Adanmış Bir Hayat (Yay. H. Sağlamtimur – E. Abay – Z. Derin – A. Erdem – A. Batmaz – F. Dedeoğlu – M. Erdalkıran – M. Baştürk – E. Konakçı), İstanbul, 173-181.

2010 (C. Şimşek ile birlikte), “Ayasuluk’ta Bulunmuş (Efes) Nemesis Adak Steli”, Metropolis, Yolların Kesiştiği Yer, R. Meriç için Yazılar (Ed. S. Aybek – A.K. Öz), İstanbul, 81-85.

2011 “Efes Artemis Tapınağı’nda Önerilen Kilise”, Fabrica et ratiocinatio, in Architectur Bauforschung und Denkmalpflege, Festschrift von F. Hueber (Ed. J. Klein – A. Kolbitsch), Wien, 109-120.

2012 (B. Söğüt ile birlikte), “Ephesos-Ayasuluk Kompozit Başlığı”, Stratonikeia’dan-Lagina’ya-Ahmet Hoca’ya Armağan (Yay. B. Söğüt), İstanbul, 115-125.

2013 “Müzeci Kökenli Dostum, Bilim İnsanı Levent Zoroğlu’na”, İstanbul, K. Levent Zoroğlu’na Armağan-Studies in Honour of K. Levent Zoroğlu (Ed. M. Tekocak), İstanbul, 1-2.

Ulusal Bilimsel Toplantılarda Sunulan ve Bildiri Kitabında Basılan Bildiriler1981 “Ayasuluk (St.Jean) Çevresinde yapılan 1980 Yılı çalışmaları”, III. Kazı Sonuçları Toplantısı, Ankara 1980, 125-127,

Taf. 41-42.

1991 (Ü. Yüğrük ile birlikte), “Efes Müzesi 1989 Yılı Çalışmaları Özeti” , 1. Müze Kurtarma Kazıları Semineri, Ankara 1990, 177-189.

1992 (S. Erdemgil ile birlikte), “1990 Yılı Efes-Ayasuluk Tepesi Prehistorik Kazısı”, XIII. Kazı Sonuçları Toplantısı 2, Çanakkale 1991, 265-282.

1996 “1994 Yılı Notion Kazıları”, VI. Müze Kurtarma Kazıları Semineri 1995 Kuşadası, 371-381.

1998 “Ayasuluk Tepesi (Eski Efes) 1996 Yılı Kazıları”, VIII. Müze Kurtarma Kazıları Semineri, 1997 Kuşadası, 69-84.

1998 “Apasas, Eski Efes ve Ayasuluk”, Geçmişten Günümüze Selçuk Sempozyumu, Eylül 1997, 31-40.

1999 “Selçuk-Ayasuluk Tepesi (Eski Efes) 1997 Yılı Kazı ve Araştırmaları”, IX. Müze Kurtarma Kazıları Semineri Antalya 1998, 361-370.

2000 “1974-1998 Yıllarında Selçuk-Efes St. Jean Anıtı ve Çevresinde Yapılan Kazı, Restorasyon ve Çevre Düzenleme Çalışmaları”, 10. Müze Kurtarma Kazıları Semineri, Kuşadası 1999, 19-24.

2001 “Selçuk Ayasuluk Tepesi 1999 Yılı Kazıları”, 11. Müze Çalışmaları ve Kurtarma Kazıları Sempozyumu Denizli 2000, 1-4.

2002 “St. Jean Anıtı ve Ayasuluk Tepesi 2000 Yılı Kazı ve Onarım Çalışmaları”, 12. Müze Çalışmaları ve Kurtarma Kazıları Sempozyumu, Kuşadası 2001, 237-240.

2003 (Ü. İzmirligil, “Side Tiyatrosu ve Çevresinde Kazı, Onarım Ön Çalışmaları” İçinde), “Parados 1 ve 2 Kazıları sonucu Sahne Binası Cephe Mimarisi”, 24. Kazı Sonuçları Toplantısı, Ankara 2002, Cilt 2, 267-269.

2005 (C. Şimşek, “Laodikeia 2003 Yılı Kazıları” İçinde), “Laodikeia Hamam Bazilika Kazıları 2003”, 26. Kazı Sonuçları Toplantısı, 1. Cilt, Konya 2004, 311-312.

2005 (Ü. İzmirligil, “Side Tiyatrosu ve Çevresinde Kazı, Onarım Çalışmaları (2003)” İçinde), “ Side Dionysos Tapınağı”, 14. Müze Çalışmaları ve Kurtarma Kazıları Sempozyumu” Ürgüp 2004, Ankara 283-285.

2006 (C. Şimşek, “2004 Yılı Laodikeia Antik Kenti Kazısı” İçinde) “Hamam Bazilika Kazı Çalışmaları 2004”, 27. Kazı Sonuçları Toplantısı, 1. Cilt, Antalya 2005, 427-428.

2007 “Laodikeia ve Hierapolis Hamamlarının Kazı Sonuçlarına Göre İki Kentin Son Dönemleri”, Uluslararası Denizli ve Çevresi Tarih ve Kültür Sempozyumu, Eylül 2006, 51-56.

2007 (C. Şimşek, “2005 Yılı Laodikeia Kazı Çalışmaları” İçinde), “Merkezi Hamam Kazısı 2005”, 28. Kazı Sonuçları Toplantısı, 1. Cilt, Konya 2006, 469-472.

2007 “Yassıhöyük’te Yapılan Kazı ve Araştırmaların Işığında Acıpayam Ovası’nın Tarihöncesi Çağları”, I. Acıpayam Sempozyumu Bildirileri, Acıpayam 2004, 134-141.

2008 (C. Şimşek, “2006 Yılı Laodikeia Antik Kenti Kazıları” İçinde), “Merkezi Hamam Kazısı 2006”, 29. Kazı Sonuçları Toplantısı 3. Cilt, Kocaeli 2007, 112-114.

2008 “Selçuk Ayasuluk Tepesi (Eski Efes) ‘Apasas’ mı ?”, Batı Anadolu ve Doğu Akdeniz Geç Tunç Çağı Kültürleri Üzerine Yeni Araştırmalar Sempozyumu (Mayıs 2007), (Ed. A. Erkanal – S. Günel – U. Deniz), Ankara, 41-55.

2009 “Ayasuluk Tepesi ve St. Jean Anıtı 2007 Yılı Kazıları”, 30 Kazı Sonuçları Toplantısı 4. Cilt, Ankara 2008, 219-232.

2010 “2008 Yılı Ayasuluk Tepesi ve St. Jean Anıtı Kazı ve Onarım Çalışmaları”, 31. Kazı Sonuçları Toplantısı 3. Cilt, Denizli 2009, 131-144.

2010 “Side Tiyatrosu Batı Parados Kazıları ve Side Dionysos Tapınağı’na İlişkin Yeni Bulgular”, Side’ye Emek Verenler Sempozyumu, 20-22 Nisan 2007 Side (Yay. Ü. İzmirligil – G. Tanyeli – Z. Ahunbay), İstanbul, 92-102.

Page 15: Sakarale Versammlungsplätze in römsichen Städten?

Yrd. Doç. Dr. Mustafa Büyükkolancı’nın Özgeçmişi ve Yayınları XV

2011 “Ayasuluk’ta Yeni Bulunan Kale Köşkü ve Hamamı”, XIII. Orta Çağ ve Türk Dönemi Kazıları ve Sanat Tarihi Araştırmaları Sempozyumu, Denizli, Ekim 2009 (Ed. K. Pektaş ve Ark.), İstanbul, 143-154.

2011 “2009 Yılı Ayasuluk Tepesi ve St. Jean Anıtı Kazı ve Onarım Çalışmaları”, 32. Kazı Sonuçları Toplantısı 2. Cilt, İstanbul 2010, 82-95.

2011 “Adada Antik Kenti”, Eğirdir Turizm Sempozyumu, 1-4 Aralık 2011, Turizmde Yeni Ufuklar Bildiriler Kitabı, Isparta, 295-306.

2012 “Selçuk Ayasuluk Kalesi ve St. Jean Kilisesi 2010-2011 Yılları Kazı ve Onarım Çalışmaları”, Uluslararası Katılımlı XV. Ortaçağ ve Türk Dönemi Kazıları ve Sanat Tarihi Araştırmaları Sempozyumu. Anadolu Üniversitesi, Eskişehir 19-21 Ekim 2011, Cilt I, Eskişehir, 169-178.

2013 “Adada Antik Kenti ve Geleceği”, Pisidia Araştırmaları I Sempozyum Bildiri Kitabı (Ed. B. Hürmüzlü – M. Fırat – A. Gerçek), Isparta, 197-214.

DİĞER YAYINLARKitap/Kitapçık1995 (S. Erdemgil ile birlikte), Notion-Claros.

1998 ADADA, Pisidia’da Antik Bir Kent.

1998 “Lyrbe-Seleukeia C1 ve C2 yapıları”, Toroslar’da Bir Antik Kent Lyrbe-Seleukeia? (Yay. J. İnan – N. Başgelen), 68-72.

2000 (Efes Müzesi Uzmanları ile birlikte), Ephesos Museum (Yay. D. Gümüş).

2002 St. Jean, Hayatı ve Anıtı ve Anıtı (Kilisesi), 2001 – St. John, The Life and the Monument of St. John, 2001-Heilige Johannes, Das Leben des Heiligen Johannes und die Johanneskirche.

2002 “Efes Müzesi’ne Yeni Gelen Venetor ve Gladyatör Kabartmaları/ Neue Venatoren und Gladyatorenreliefs im Ephesos Museum”, Efes Gladyatörleri, Öğleden Sonra Ölüm/Gladiatoren in Ephesos, tod am nachmittag, 83-88.

2011 “Skeuophylakion Yanındaki Şapel Freskleri”, Efes Duvar Resimleri, Freskleri, (Ed. N. Zimmerman – S. Ladstatter – Alm. İng. Türkçe), İstanbul, 197-201.

2013 Aziz Yuhanna Hac Kilisesi ve Ayasuluk Kalesi - The Pilgrim Church of St. John and Ayasuluk Castle, Hitit Color, İstanbul.

Yerel Dergiler1978 “St.Jean Bazilikası Atriumu” Efes Müze Yıllığı 2, 38-42.

1991 “Efes St.Jean Kilisesi” Ege Mimarlık , 9.

1996 “Sütçüler-Adada” Isvak-Ün 1, 9-10.

1998 “Şirince Köyü ve Kiliseleri” İşbank Kültür ve Sanat 38, 58-62.

2000 “Efes Tarihçesi”, Uygarlığın Beşiği Selçuk, 1, 7-8.

2001 “Değişen Efes” Turing, 43-49.

2005 “Efes Gladyatörleri”, National Geographic Türkiye, Aralık 2005, 154-155.

2009 “Ayasuluk Tepesi ve St. Jean Anıtı, Ephesos’un Beş Bin Yıllık Tarihsel Süreci’nin Başlangıcı”, Aktüel Arkeoloji 11, Nisan 2009, 88-95.

Page 16: Sakarale Versammlungsplätze in römsichen Städten?
Page 17: Sakarale Versammlungsplätze in römsichen Städten?

SAKRALE VERSAMMLUNGSPLÄTZE IN RÖMISCHEN STÄDTEN?

Claudia LANG AUINGER*

Das Forum Caesaris in Rom ist, aus der grabungstechnischen Sicht des Archäologen gesehen, ungünstig gelegen, um den ursprünglichen Entwurf zu erforschen und nachzuzeichnen. Daher konnten verschiedene offene Fragen bis jetzt nicht letztgültig geklärt werden. Eine davon sind die Eingänge, die nach der ursprünglichen Planung in das Forum bisher nicht eindeutig geklärt werden konnten. Durch den Tempel erfüllt das Forum auch gleichzeitig die Funktion eines Temenos. Der Zugang durch das Gebäude der Curia ist bekannt und scheint Teil der Planung gewesen zu sein (Abb. 1). Die vor dem Tempel der Venus Genetrix1 axialsymmetrisch errichtete Triportikus wür-de an der östlichen Schmalseite einen Eingang in der Symmetrieachse erwarten lassen. Nur konnte dort bisher keiner festgestellt werden. Gleichzeitig sei bemerkt, dass es genau das Forum Caesaris ist, das ein axialsymmetri-sches Propylon in das Forum Augusti unmöglich macht; es ist nur über die Nordportikus des Caesarforums, also indirekt, zu betreten.

Der abgeschlossene Platz des Forum Caesaris hat mehr den Charakter eines Temenos als den einer offenen Anla-ge, wie das benachbarte Forum Romanum, das durch die lockere Anordnung der umgebenden Gebäude keines-wegs den Eindruck eines geschlossenen Platzes macht2.

Der Tempel des Forum Caesaris ist so weit nach Nordwesten geschoben, dass die Frontportikus des Tempels gleichzeitig die Nordwestbegrenzung des Forums bildet. Diese Form der Tempelpositionierung, bei der die Front des Tempels die vierte Seite des Tempelhofes einfriedet, zählt zu den außergewöhnlichen Konzepten3. Die Ursa-che mag das im Nordwesten ansteigende Gelände sein, das jedoch optimal für das Tempelpodium genutzt werden konnte.

Die Neuordnung des römischen Imperiums unter Augustus hatte in Ephesos unter anderem eine Neugestaltung des Areals, das von den Forschern als Staatsmarkt bezeichnet wird, in augusteischer Zeit zur Folge. Der rechtecki-ge, Ost West orientierte Platz, der im Norden von der dreischiffigen Basilika, im Süden einer dorischen Halle und der weitgehend unbekannten Halle im Osten begrenzt wird, erhielt in seiner westlichen Hälfte einen Tempel, der den Platz zu einem Temenos macht4. Die Flanke nach Westen blieb offen, so dass ein als Triportikus gestalteter Platz entstand. Der Tempel war also für den sich von der Hafenseite nähernden Besucher gut sichtbar. Vergleichs-weise dazu, weist die hellenistische Agora in Magnesia am M., wie schon Gruben festgehalten hat5, eine ähnliche

* Dr., Institüt fur Kulturgeschichte der Antike, Wien. E.mail: [email protected] Um Platz für den Tempel zu schaffen, musste das Atrium Libertatis beseitigt werden, vgl. dazu Ulrich 1993, 57.2 Ein anschaulicher Vertreter des rechteckigen, abgeschlossenen Forums der republikanischen Zeit – jedoch ohne sakrale Anlage – ist das von Cosa,

vgl. dazu Brown 1993, passim.3 Trunk 1991, 173-175 (Avenches); Eingartner 2005, 7 (A3) und Beilage 21, 22 führt aber kein dem Temenos des Tempels der Venus Genetrix

vergleichbares Beispiel an.4 Siehe dazu Hänlein-Schäfer 1985, 46 zitiert W. Jobst, der den Staatsmarkt als Augusteum von Ephesos benennt; dagegen Tuchelt 1981, 181-184

und Alzinger 1985, 61 f.5 Gruben 1986, 387.

Page 18: Sakarale Versammlungsplätze in römsichen Städten?

Claudia Lang Auinger406

Situation auf, nämlich dass der kleine, aus dem Zentrum gerückte Tempel des stadterhaltenden Zeus Sosipolis die Agora zu einem Temenos macht. Dort sind in den begrenzenden Hallen Geschäftslokale eingerichtet, womit der Zweck der Portikushallen eindeutig bestimmt werden kann.

In Ephesos wurde schon in hellenistischer Zeit ein Platz in der Senke zwischen den beiden Stadtbergen Panayır Dağ und Bülbül Dağ, angelegte und entsprechend dem Geländeverlauf, nach Nordwesten hin aufgeschüttet und mit einer mächtigen Stützmauer befestigt6.

Im Zuge der augusteischen Neugestaltung des Staatsmarktes wurden aus der hellenistischen Zeit die Südhalle und die Stützmauer im Westen beibehalten. Die Südhalle hat in ihrer Länge ursprünglich der hellenistischen Nordstoa entsprochen, die unter dem späteren Chalkidikum weiter verlaufen ist. Durch den Bau der Osthalle wurde die Süd-halle verkürzt. Dazu passt Alzingers Beobachtung, nach der der Stylobat der Osthalle auf demselben Niveau wie der der Basilika liegt. Die Osthalle setzt nämlich am Krepidoma der Basilika an7; daher ist sie also erst nachdem zumindest der Unterbau der Basilika fertig war, errichtet worden. Die zum Domitiansplatz hin orientierten Klein-monumente wurden teils in augusteischer Zeit und teils erst in der 2. Hälfte des 1. Jahrhunderts vor der Stützmauer

errichtet8. Der Platz war also, schon wie in hellenistischer Zeit, nur an drei Seiten von Portiken eingefasst.

Der Tempel, dessen Errichtung9 etwa gleichzeitig mit der der Basilika10 im Norden erfolgt ist, liegt in axial-symmetrischer Ausrichtung in der westlichen Hälfte dieses Platzes. Die Frage, ob mit dieser Ausrichtung eine bestimmte Absicht verbunden war, wurde noch nicht gestellt. Der Tempel steht jedenfalls genau auf derselben Nord Süd Achse wie das Prytaneion; ein Faktum, das vielleicht mit seiner Weihung in Verbindung zu bringen ist. Seine Weihung muss schließlich in einem engen Bezug zur Stadt stehen, wenn er auf der Agora seinen Platz bekommt hat.

Die Zugänge in dieses Temenos, den sog. Staatsmarkt, sind zahlreich. Im Norden sind durch die Stierkopfba-silika mehrere Eingänge in unterschiedlicher Größe vorhanden: Der wohl bedeutendste ist der westlichste und mit 4,3 m. der breiteste und größte, dem sich ein deutlich schmälerer Zugang mit 1,7 m. Breite anschließt. Von den fünf Verbindungstüren zum Bouleuterion, ist keine dem ursprünglichen Entwurf der Basilika zuzurechnen11. Nach dem augusteischen Konzept dürfte daher nur das 4,3 m. breite Tor als Zugang in die Basilika geplant gewesen sein12.

Entlang der Südseite wurde die bereits in hellenistischer Zeit errichtete, zweischiffige Halle beibehalten. Zwischen dieser Südhalle und der sog. Magnesischen Straße13 liegt ein 16 m breiter Streifen, dessen Verbauung zur Straße hin orientiert war14. Eine Verbindung zwischen der Halle und der kleinteiligen Verbauung konnte bisher nicht festgestellt werden. In die Südhalle führt an der Westseite neben dem Brunnenbau des Laecanius Bassus15 ein 9 m breiter Zugang in diese Halle16. Ein weiterer Zugang erfolgte von der Magnesischen Straße in die Osthalle. Es ist der einzig rekonstruierbare Torbau, ein dorisches Propylon, das über die Osthalle in die Südhalle führt. Der

6 Alzinger 1975, 281.

7 Alzinger 1974, 50.

8 Thür 2007, 406.

9 Mitsopoulos 2005, 203-212.10 Nach der Bauinschrift lässt sich das Jahr 11 n. Chr. für die Vollendung der Basilika ablesen, vgl. dazu Lang-Auinger 2012, 22, 48 Fußnote 152.11 Bier 2011, 43.12 Nach genauer Begutachtung scheinen das die einzigen Türgewände zu sein, die nicht nachträglich in die Mauer eingesetzte zu wurden.13 Nach dem Grabungsbefund wurde die Magnesische Straße im 2. Jahrhundert v. Chr. angelegt; vgl. Sokolicek 2010, 361. 14 Thür 2007, 406.15 Jung 2006, 79-86.16 Alzinger 1974, 51 hat es irrtümlich als „Westtor des Platzes“ bezeichnet.

Page 19: Sakarale Versammlungsplätze in römsichen Städten?

Sakrale Versammlungsplätze in Römischen Städten? 407

Torbau umspannt die gesamte Breite der Osthalle und ist in erster Linie als Eingang in diese zu sehen. Da an die-ser Stelle die Osthalle in die Südhalle mündet, konnte Hilke Thür auch nach gründlichem Studium des Propylons nur ein einseitiges, zur Straßenseite ausgebildetes Portal, das eben zur Südstraße hin orientiert ist, zeichnerisch rekonstruieren17 (Abb. 2). Nach den Baugliedern wird das Tor in das 2./1. Jahrhundert v. Chr. datiert; die Osthalle kann jedoch frühestens gleichzeitig mit der Basilika errichtet worden sein, wie oben bereits angesprochen wurde.

Ein direkter Zugang zu diesem repräsentativen Platz wäre in der Tempelachse von der Ostseite her zu erwarten. Nach dem Rasterplan von Ephesos18 scheint sich ein weiterer, kleiner Platz an der Osthalle anzuschließen. Nach dem gegenwärtigen Wissensstand lassen sich daher nur indirekte Zugänge über die Hallen ausmachen, ein korri-dorartiges Prunktor durch eine der einfriedenden Hallen ist bis jetzt nicht nachweisbar.

Zusammenfassend kann von einer linearen Platzgestaltung ohne axiales Propylon gesprochen werden. Lenken wir wieder den Blick auf das eingangs erwähnte Caesarforum nach Rom, wo die Architektur begonnen hat, eine eigene Formensprache der sich ankündigenden Macht zu entwickeln. Der sog. Staatsmarkt gleicht in seiner for-malen Anlage dem Forum Iulium, dem längsrechteckigen Platz mit dem Tempel an der Stirnseite. Die ephesischen Gegebenheiten des Geländes ermöglichten allerdings eine freie Platzierung des Tempels, er ist wohl zur offenen Seite hin verschoben, jedoch allseitig frei zugänglich. Überraschend ähnlich ist jedoch die Zugangssituation: Das Forum Iulium war nach seiner ursprünglichen Planung nur über die beiden rückwärtigen Türen der Curia in die Südstoa zu betreten; ein weiterer Zugang über das Argiletum führte direkt in die Stoa, wo Süd- und Osthalle zu-sammentreffen. Das Forum Iulium konnte also nach seiner ursprünglichen Planung nur indirekt über die Hallen betreten werden. Ein axialsymmetrisches Propylon, das wie ein Korridor durch die Hallen führt, konnte bis heute nicht nachgewiesen werden19. War das Ausbleiben eines direkten, repräsentativen Eingangs mit einer bestimmten Absicht verbunden? Diese Situation, erweckt jedenfalls den Eindruck einer Zugangsbeschränkung, deren Recht-fertigung es zu hinterfrageng gilt.

DeutungDer Blick nach Rom zum Forum Iulium führt uns eine geschlossene Tempelanlage ohne ersichtlichen Haupt-eingang vor Augen zu der uns Appian Bell. Civ. 2, 102 folgendes wissen lässt: Caesar….errichtete für Genetrix einen Tempel und legte um das Heiligtum einen geweihten Bezirk (temenos20). Dieser sollte den Römern als Agora (Forum) dienen, nicht für Marktgeschäfte, sondern als Treffpunkt zur Erledigung von Agenden. Ein Platz sowie die Agora bei den Persern, wo sie Recht suchen und studieren (Übersetzung nach Otto Veh). Der geweihte Platz diente also auch profanen Tätigkeiten in unmittelbarer Nähe einer Gottheit.

Ein Platz, dessen Aussehen dem Forum Iulium gleicht, könnte mit dem ephesischen ,Staatsmarkt‘ in augusteischer Zeit angestrebt worden sein. Die formale Ähnlichkeit trifft in der architektonischen Struktur zu wie auch in sei-nen Funktionen. Mit dem modernen Namen Staatsmarkt hat Alzinger bereits versucht diese Funktion passend zu umschreiben21. Es liegt also ein Temenos vor, das glz. als Agora bzw. Forum anzusprechen ist und als Ort für die Gerichtsbarkeit genutzt worden sein könnte, wenn zumindest eine Streitpartei römischer Bürger war. Seit Ephesos (29 v. Chr.) Sitz des Statthalters der Provinz Asia war, standen drei Legati pro Praetore zur Verfügung, wovon vermutlich allein einer für die Rechtsprechung in Ephesos zuständig war22. Für diesen Bedarf, den Ephesos

17 Thür 1996, 352.18 Groh et al. 2006, Faltplan Abb. 20.19 Vgl. dazu Morselli 1990, 222-229 und Rocca 2006, 120-143; Rizzo 2001, 224-230. 20 Temenos – locus inauguratus: Maiuro 2010, 190.21 Hänlein-Schäfer 1985,101 wird der sog. Staatsmarkt als Kaiserforum bezeichnet; siehe dazu auch Fußnote 1.22 Vgl. dazu Haensch 1997, 317-318: Haensch tendiert aufgrund der epigraphischen Überlieferung zu der Annahme, dass sich einer der Legaten in

Ephesos aufhielt.

Page 20: Sakarale Versammlungsplätze in römsichen Städten?

Claudia Lang Auinger408

beansprucht hat, muss ein passender Platz vorhanden gewesen sein. Dafür bietet sich der Staatsmarkt mit seinen umgebenden Hallen und besonders mit der Basilika im Norden als ideal an.

Weder das Caesarforum noch der Staatsmarkt boten nach aktuellem Forschungsstand von einem der Eingänge ei-nen direkten Blick auf den Hofplatz, der Weg dorthin führte über die Hallen. Ein direkter Zugang in Gestalt eines Portals oder Propylons war offenbar nicht beabsichtigt. Der Grund dafür könnte z. B. die Verwahrung bestimmter Güter oder die Nutzung als Archiv sein; Belege dafür kennen wir allerdings keine.

Resümee Das Caesarforum in Rom ist als Triportikus anzusprechen sowie auch der Staatsmarkt von Ephesos, ein an drei Seiten eingefriedeter Platz. Es sind beide gleichermaßen unter dem Aspekt eines Temenos wie unter dem einer Agora/Forum zu betrachten. Es sind geweihte Bezirke, in denen unter dem Schutz der Gottheit, die wir in Ephesos vorläufig nicht benennen können, neben rituellen und sakralen Aktivitäten auch ganz profane abgewickelt worden sind. Die beiläufig erscheinende Eingangssituation in die ephesische Triportikus ist nach aktuellem Forschungs-stand mit dem Caesar und Augustusforum in Rom vergleichbar. Eingebettet im städtischen Zentrum, sind diese Plätze ohne axial ausgerichtete Prunktore angelegt, die im Konzept dieser Platzanlagen offenbar gar nicht vorge-sehen waren.

Page 21: Sakarale Versammlungsplätze in römsichen Städten?

Sakrale Versammlungsplätze in Römischen Städten? 409

Bibliographie(Abbreviations according to DAI)

Alzinger 1974 W. Alzinger, “Augusteische Architektur in Ephesos”, Österr. Archäol. Inst. Sonderschr., 16, Wien, 1974, 49-51.

Alzinger 1975 W. Alzinger, “Das Regierungsviertel”, ÖJh 50, Bonn, 1975, 229-300.

Alzinger 1985 W. Alzinger, “Ephesiaca”, ÖJh 56, 1985.

Bier 2011 L. Bier, “The Bouleuterion at Ephesos”, FiE, IX, 5, Wien, 2011, 99-113.

Brown 1993 F.E. Brown, “Cosa, 3. The buildings of the forum. Colony, municipium, and village”, MAAR, 37, 1993.

Eingartner 2005 J. Eingartner, Templa cum porticibus, Leidorf, 2005.

Groh et al. 2006 S. Groh et al., “Neue Forschungen zur Stadtplanung in Ephesos”, ÖJh 75, 2006, 47-116.

Gruben 1986 G. Gruben, Die Tempel der Griechen, München, 1986.

Hänlein-Schäfer 1985 H. Hänlein-Schäfer, Veneratio Augusti, Roma, 1985.

Haensch 1997 Rudolf Haensch, Capita Provinciarum: Statthaltersitze und Provinzverwaltung in der römischen Kaiserzeit, Mainz, 1997.

Jung 2006 K. Jung, “Das Hydrekdocheion des Gaius Laecanius Bassus in Ephesos”, BABESch Suppl., 12, 2006, 79-86.

Knell 2004 H. Knell, Baupropgramme der römsichen Kaiser, Mainz, 2004.

Lang-Auinger 2012 C. Lang-Auinger, Architektonische Tonreliefs aus den Grabungen der Basilika am Staatsmarkt in Ephesos, Archäologische Forschungen, Wien, 2012.

Maiuro 2010 M. Maiuro, “What Was the Forum Iulium Used for?”, Spaces of justice in the Roman world (Hg. F. de Angelis), Leiden, Boston, 2010.

Mitsopoulos-Leon 2005 V. Mitsopoulos-Leon, “Zur Chronologie des kleinen Tempels auf dem Staatsmarkt in Ephesos”, Synergia (Hg. B. Brandt

– V. Gassner – S. Ladstätter), Wien, 2005.

Morselli 1990 C. Morselli, Curia, Forum Iulium, Forum Transitorium (Hg. C. Morselli), Roma, 1990.

Rizzo 2001 S. Rizzo, “Indagini nei fori imperiali. Oroidrografia, foro di Cesare, foro di Augusto, Templum Pacis”, RM, 108, 2001, 215-244.

Rocca 2006 E. La Rocca, “Passeggiando intorno ai Fori Imperiali”, Imaging Ancient Rome: Documentation-Visualization-Imagination, Portsmouth (Eds. L. Haselberger – J. Humphrey), JRA, 61, 2006, 121-143.

Sokolicek 2010 A. Sokolicek, “Chronologie und Nutzung des Magnesischen Tores von Ephesos”, ÖJh 79, 2010, 359-381.

Steskal 2010 M. Steskal, Das Prytaneion in Ephesos, FİF IX/4, 2010.

Thür 1996 H. Thür, “Ein dorischer Torbau am Staatsmarkt in Ephesos”, Fremde Zeiten: Festschrift für J. Borchhardt zum sechzigsten Geburtstag am 25., Februar 1996, dargebracht von Kollegen, Schülern und Freunden (Hg. F. Blakolmer), Wien, 1996, 345-361.

Thür 2007 H. Thür, “Das Gymnasion an der oberen Agora in Ephesos”, ΠΟΤΝΙΑ ΘΗΡΩΝ Festschrift für G. Schwarz zum 65. Geburtstag, (Hg. E. Christof – G. Koiner – M. Lehner – E. Pochmarski), Wien, 2007, 403-414.

Trunk 1991 M. Trunk, Römische Tempel in den Rhein- und westlichen Donauprovinzen, Forschungen in Augst 14, 1991.

Tuchelt 1981 K. Tuchelt, “Zum Problem „Kaisareion-Sebasteion“. Eine Frage zu den Anfängen des römischen Kaiserkultes”, IstMitt, 31, 1981, 167-186.

Ulrich 1997 B. Ulrich, “Julius Caesar and the creation oft he Forum Iulium”, AJA, 97, 1997, 49-80.

Page 22: Sakarale Versammlungsplätze in römsichen Städten?

Claudia Lang Auinger410

Abb. 1 Rom, Forum Iulium (Knell 2004, Abb. 29)

Page 23: Sakarale Versammlungsplätze in römsichen Städten?

Sakrale Versammlungsplätze in Römischen Städten? 411

Abb. 2 Ephesos, sog. Staatsmarkt (Steskal 2010, Taf. 2)

Page 24: Sakarale Versammlungsplätze in römsichen Städten?