Safranbolu Yazıköy İlyas Efendi (Orta Mahalle) Camiiisamveri.org/pdfdrg/D01732/2013_25/2013_25_KILAVUZB.pdf · Yüzürlcü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi,

Yüzürlcü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 2013-Kış, 25:183-203

Safranbolu Yazıköy İlyas Efendi (Orta Mahalle) . Camii

Bülent N uri KILA yuz•

Ö zet

Safranbolu'nun bir köyü olan Yazıköy Köy merkezindeki İlyas Efencİ.i (Orta Mahalle) Caı:pii, giriş kapısı üzerindeki kitabesine göre 1244 (H.)/1828 (M.) tarihinde inşa edilmiş, yangında tahrip olmasından sonra 1338 (H.)/1919 (M.) tarihinde yenileruniştir. Bölgede v~ Anadolu'da Anadolu Selçuklu çağından itibaren her dönemde yçığun olarak inşa edilen boyuna-enine dikdörtgen veya kare planlİ, düz ahşap tavanlı · canıilerin Geç Osmanlı Dönemi ömeklerindedir. Giriş kapısı üzerindeki inşa kİtahelerinde hattatların adının geçmesi, tavan göbek süslemesinin bölgedeki evlerle benzerlik göstermesi, rnihrap formu açısından önemlidir.

Anahtar Keliıneler: Safranbolu, Yazıköy, İlyas Efendi, Çami

Abstract

İlyas Efendi Mosque (central street) at the center of yazıköy which isa village in Safranbolu wasbuilt ın· 1244 (H.)/1828 (M) and was reconstructed after it was destroyed after a fire according to the inscription over the entrancegate. It is one of the Late ·Ottoman period exaİnples of longihıdinal - crosswise or rectangular - square shape plain-wooden ceiling mosques that were built intensely at ever yperiod since Anatolian Seljuks' period in Anatolia . in theregion. The names· ·of the· calligraphe_rs over the entrance Gates as inscriptions, the similarity of ceiling central omementation with thehousesin the region is significant ın 'terrns of 'the form of the rnihrab (niche in a mosque wall iri.dicating the direction: of Qibla). · ·

Keywords: Safranbolu, Yazıköy, İlyas Efendi; Mosqtie

1Doç.Dr. Karabük Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Sanat Tarihi Bölümü, Karabük-Türkiye, E-posta: [email protected]

1841 Bülent Nuri Kılavuz

Giriş

Safranbolu'ya bağlı bir köy olan Yazıköy, ilçe merkezinin 4 km. doğusunda Kastamonu yolunun kuzeyinde, Araç çayı, Güvercinlik ve Efiani dereleri ile çevrili Safranbolu plato üzerinde yer almaktadır.2 Safranbolu bölgesi 1190 tarihinde Anadolu Selçuklulan tarafından fethedilm.iştir3. Bölge, 1211' de Çobanoğullan,

1326'da Candaroğulları, 1392 tarihinde de Osmanlı hakimiyeline girmiştir4. Yazı.köy, 1916 yılında büyük bir yangın geçirmiştir. Bu yangında Rum tebaarun i.kamet ettiği Hisar Mahallesi daha çok tahrip olmuşturs.

Camiııiıı İııceleıımesi Yazıköy Orta Camii daha önce iki yayında ismen bahsedilmiştir6. Cami,orta

mahallede, köy meydarunda yer almaktadır. Giriş kapısı cilınlığındcik.i kitabesine göre ilk olarak 1244 (H.)/1828 (M.) tarihinde inşa edilmiş, daha sonra 1338 (H.)/1919 (M.) tarihinde yenilenmiştir. Kuzeybatı köşedeki minare üzerindekimermer yazıtına göre Hüseyin Hatipoğlu tarafından 1966 tarihinde inşa ettirilmiştir. Daha önce yerinde ahşap bir minarenin var olduğu ifade edilmektedir. Bu dönemde kuzeydeki betoı:ıarme giriş bölümü ve doğu cephesine de abdest bölümü eklenmiştir (Foto 1). Son olarak 2000 ve 2010 tarihlerinde yeniden onanlnuştır. 2000 tarihindeki onanmda kuzey cephedeki betonarme giriş bölümüne abdest musluklan eklenerek doğudaki bitişik bölüm yıkılmıştır. 2010 onanınında da giriş bölümü mermerle kaplanarak cami tamamen boyannuştır. Üst katı da kadınlar mahfili olarak düzenlenmiştir. Son cemaat yeri görünümündeki bu bölüm aslında giriş kapısırun iki yarundald musluklarla abdest alma yeridir. Batı duvarındaki kapıyla kuzeybatı köşedeki

minareye geçiş sağlanmaktadır. Canıinin 5 m. doğusunda tuvaJetler yer almaktadır (Foto. 2).Cami, 30.05.1985 tarihinde, Taşınrnaz Kültür ve Tabiat Varlıklan Yüksek Kurulu tarafından tescillenmiştir.

Günümüzde giriş bölümünün ikinci katında, mahfil bölümünde kalan giriş

kapısının yuvarlak kemerli alınlığında üç, kemer sorgucunda bir olmak üzere dört kitabe vardır (Foto. 3).

Kemer sorgucunda damla rootiili nazarlık biçiminde, kabartma tekniğinde

"Maşallah" yazılıdır. Bunun hemen altında, alınlığın üst bölümünde "İnne's­salatekanetale'l-mü'mininekitabenmevkOten" (Namaz, inananlar üzerine belirli

2 Ünal Özdemir; Safranbolu Yazıköy'lin CogTafi Etüdü, (Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Y~ek Lisans Tezi), Erzurum 1994,1

3 Osman TURAN; Selçuklular Tarihi ve Türk İslam Medeniyeti, İstanbul 1980, 261;

4 Hulusi YAZICIOCLU; Küçilk Osmanlı'nın Öyküsil Safranbolu Tarihl, İstanbul 2001, 38-46; Hulusi YAZICI0CLU; Mustafa AL; Safranbolu, Safranbolu-Karabilk-Ulus-Eflani, Karabilk 1982, 13-25.

s ü. Özdemir; a.g.e., 56.

6 Aynur DURUKAN; "Safranbolu'daki Ahşap Tavanlı Camiler'', I. Ulusal Tarih İçinde Safranbolu Sempozyumu, Ankara 2003, 30; Aysun ÖZI<ÖSE; "Safranbolu'da Kıranköy, Tabakhane, Bulakköyü, Yazıköyü ve Yörükköyü'nde Kaybolan Kültür Mirasım.ız", I. Ulusal Tarih İçinde Safranbolu Sempozyumu, Ankara 2003, 105.

Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 1185

vakitlerde farz kılınmıştır) (4/NİSA-103) ayeti dikdörtgen bir pano halinde, kabarbna tekniğinde celi sülüs yazı türünde yazılıru.ştır. Sol alt köşesinde hattat adı olarak "nemekahü Mehmet Şükrü" imzası yer alır.

Yapının ilk ve ikinci (yenileme) inşa kitabeleri ayetin altında dörder satırdan oluşan iki yatay dikdörtgen levha halinde yerleştirilmiştir. Sağda ilk, solda ikinci inşa kitabesi yer alır7.

Kitaberıin Okunuşu:

1- Tamamen muhterik olmuş idi bu cami-i ziba 2- Ola me' cür-i İlahl baru-i evvel ile saru 3- Sıyaneteylesündaimkazadan Hazret-i Allah 4- Baru-i evveli/İlyas Efendi/sene 1244 Kitabe celi ta'lik yazı türüyle, Osmanlı Türkçesiyle, merrner malzemeye,

kabartma tekniğinde dört satır halinde hakedilmiştir. Diğer kitabe ile aynı tarihte aynı şahıs (Hattat Ahmet Refik) tarafından ikinci bani tarafından yazdınlmıştır. Yapının ilk hanisi ve tarihi ile, tamiratı (yenilenmesi) hakkında aynnblı bilgi vermesi açısından çok önemlidir. Buna göre yapının ilk hanisinin İlyas Efendi· olduğu ve 1244/1828-29 tarihinde yapıldığı ifade edilmektedir. İlk satırdan hareketle "tamamen yandığı için" yenilendiğide belirtilmektedir.

Kitaberıin Okunuşu:

1- Hasan Fehmi Efendi eyledi inşa ile tecdid 2- Eda etdikçe farz-ı akdesi her sahib-i tevhid 3- Rızakemter bu hayrat-ı müblni eyledi tes' id 4- Baru-i sfu:ıisi/Yörük Karyeli Hüseyin Çavuşzade Hasan Fehmi Efendi

sene 1338 nemekahü Ahmet Refik Kitabe dört satır halinde celi ta'lik yazı türüyle ve Osmanlı Türkçesiyle mermer

malzerneye kabartma tekniğinde hakkedilmiştir. İlk satırın ilk kelimesindeki Hasan Fehmi Efendi ifadesi, son satırdaki ikinci hanisi ve devarnındaki bilgilerle daha aynnblı açıklanmıştır. Buna göre caminin onarıldığı, tamiratının da Yörük Köyünden Hüseyin Çavuşzade Hasan Fehmi Efendi tarafından 1338/1919-20 yılında

yaptınldığı anlaşılmaktadır. Bu husus ilk satırın sonundaki "tecdici = yenileme, onarım" kelimesiyle de desteklenmektedir. Sol alt köşedeki ."nemekahü Ahmet Refik" ifadesi kitabeyi yazan hattatın (yazı sanatkarmm) imzasıdır. Bu da kitabenin değerini artırmaktadır.

Vakıflar Genel Müdürlüğünde Yazı Köyürıde İlyas Camii Şerili Vak& adıyla vaktiyesi bulunmaktadırS.

Cami kuzey- güney doğrultusunda eğimli bir arazi üzerine oturduğundan kuzey cephe ile güney cephe arasında kod farkı bıılunmaktadır. Caminin kuzey cephesi yola açılmakta, batısında konutlar, güneyinde boş bir arsa, doğusunda şadırvan ve tuvaletler bulunmaktadır.

Cami dışarıdan 12.65 x 10.80 m. ölçülerinde boyuna dikdörtgen planlıdır. Sonradan eklenen giriş bölümünün kuzey cephedeki 4.90 m. taşıntısıyla yapının

7 Kitabeleri okuyan Prof. Dr. Abdülhamit TÜFEKÇİoGLU ve Yrd. Doç. Dr. İsmail YÜCEDAG' a teşekkür ederim. ·

s Hulusi YAZIOOGLU; Safranbolu Tarihine Ait Belgeler ve Kaynaklar, Ankara 1998, 68.

1861 Bülent Nuri Kılnvuz

uzunluğu 17.55 m. ye ulaşmaktadır. Dikdörtgen planlı, düz ahşap tavanlı camiler grubundadır (Çizim 1, Foto 2).

Caminin beden duvarlan dışandan kaba yonu, köşelerde ve pencere kenarlannda daha düzgün taş malzemeyle inşa edilmiştir. Simetrik düzenlemeye sahip doğu ve batı cephelerde dört sıra yuvarlak kemerli pencerelere yer verilmiştir. Bu pencerelerden kuzeydeki sadece üsttetek sıra iken diğerleri iki katlıdır. İki katlı pencereler, niş formunda yuvarlak kemerli çökertme alanlar içine yerleştirilmiştir (Foto 4). Güney cephede de ayru formda, eksenin iki yanında iki katlı pencere açılnuştır. Milirabın üstüne gelecek şekilde dikdörtgen formlu bir pencere açıklı& bulunmaktaysa da onanınlar sırasında kapatılmıştır. Üstünde basık hafifletme kemeri bulunur. Cephenin üst kısmındaki saçak ve pencerelerin üstünden itibaren taşlar hasar görmtiştür. Diğer cephelerde moloz taşlar arasında kalın derzler kullarulırken burada sıva tabakasıyla kaplanmıştır. Doğu ve batı cepheye oranla biraz daha orijinal olan cephede pencereleri içine alan nişler, derzlerin renginde sıvalıdır (Foto 5). Onanın sonrasında doğu ve batı cephelerde pencereleri içine alan nişler beyaz renkli sıvanmıştır. Beden duvarlan üstte, düz-kaval-oluk ve düz silmeprofilli taş kornişlesonlarur. Yapı dışandan oluklu kiremit kaplı kırma çatı ile örtülüdür. Sonradan eklenen giriş bölümü daha alçak tutulmuştur (Foto 2).

Yanlan kapalı betonarme giriş bölümü kuzey cephesinin ortasında dikdörtgen giriş kapısı, iki yanında, altta yatay dikdörtgen üstte kare formlu iki katlı birer pencere vardır. Giriş kapısı hizasında, saça&n orta· bölümü, dışa taşıntı.lıüçgen alınlık formunda düzenlenmiştir. Altında da saça& taşıyan konsollar arasında bir kitabelik oluşturularak Arapça '~Bismillahirrahmanirrahim" yazılıdır. Kuzeybatı köşedeki

minare, kuzey cephe hizasında batı cephede taşıntı yapmaktadır(Foto 6). Giriş bölümü iki katlıdır. Alt kat enlemesine ikiye bölünerek iki bölüm halinde

düzenlenmiştir. Kuzeydeki birinci bölüm, ortada harime geçişi sağlayan derin bir giriş ve iki yanda abdest musluklarından oluşmaktadır. Batı duvarında minare kapısı vardır (Foto 7). Güneydeki ikinci bölüm, bu cephedeki, caminin asıl kuzey beden duvarındaki alt kat pencerelerin genişletilmeleri sonucunda iç mekana dahil edilmiştir. Kuzeybatıdaki merdivenle kadınlar mahfili şeklinde düzenlenmişgiriş bölümünün üst katına çıkılır (Çizim 1-2). Caminin asıl kuzey cephe beden rluvannın ortasındaki giriş kapısı bu bölümde orijinal durumuyla görülmektedir (Foto 8). Yuvarlak kemerli alınlık içerisinde onarım ve inşa kitabeleri vardır. Kapının alt bölümü genişletme sırasında bozulsa da üst kısmı orijinal olarak kalmıştır (Foto 9). Kapının iki yanında harirnmekarundaki mahfile açılan, birer pencere bulunmaktadır. Yüzeyden hafif taşıntı.lıçerçeveleriylebunlar asıl kuzey cephenin ikinci kat pencereleridir. Batı p~ncerenin alt bölümü, iç mahfile geçiş amaoyla kullanıldığından onarımlar sırasında basamak şeklinde düzenlenmiştir. Pencerelerin üst kısımlan tavan arasında kalsa da yuvarlak kemerli olduklan anlaşılmaktadır (Foto 8). Bu bölüme çıkışı sağlayan merdivenin başlangıcında, batı cephede minare kaidesinin güneyinde bir müştemilat odası vardır.

Harim, 9.40 x 11.10 m. ölçtilerinde kuzey-güney doğrultusunda dikdörtgen planlıdır. Mekanın kuzeyinde ahşap mahfi! bulunur. Mahfile kadar kare planlı olan mekanda qerinlik mahfille sağlanmıştır (Foto 10). Giriş bölümünün iç mekana açılan kuzeydoğu ve kuzeybatı köşelerdeki bölümleri birer oda şeklinde kalmıştır. Giriş

SosıJal Bilimler Enstitüsü Dergisi 1187

koridorunun iki yanlannın da ince duvarla kapab.lnuş ve · harim mekaruyla bağlantılan genişletilen pencerelerle sağlanrruşhr (Çizim 1-2, Foto ll).

Doğu ve batı duvarlan dış cephede olduğu gibi iç mekanda da simetriktir. Karşılıklı dört sıra · pencereyle düzenlenmiştir. Pencerelerden harime açılan güneydeki üç sıra iki katlı iken, mahfile açılan kuzey pencereler sadece ikinci katta vardır. Dış cephelerdeki düzenlerine benzer şekilde, yuvarlak kemerli yüksek nişler içine, alt kat pencereleri daha yüksek olmak üzere yuvarlak kemerlidir (Foto 10-12).

Caminin onarımlan sırasında, muhtemelen diğerleriyle ayru özelliklerde olan kuzey beden duvarındaki alt kat pencereleri genişletilerek büyük dikdörtgen açıklık olarak düzenlenmiştir (Foto 11). Kuzeydoğu ve kuzeybatı köşelerde ortadaki giriş bölümünden ince bir duvar!~ aynlan iki bölüm vardır. Kuzeydoğudaki bir son cemaat yeri görünümünde iken kuzeybatıdaki mahfile ve batı cephedeki odaya açılan ayru zamanda imam odası olarak kullarıılan bir mekandır. Kuzey beden duvarında ikinci kat pencereler diğerlerine oranla daha sade veyuvarlak kemerlidir. Bu pencereler mahfile geçiş için kapıya dönüştürülmüştür (Çizim 1-2). ·

Kıble duvarının ortasında mihrap, iki yarunda doğu ve batı duvarlardaki pencerelerle ayru özelliklerde, birer sıra iki katlı pencerelerle düzenlenmiştir (Foto 13).

Yüzeyden taşıntı yapan mihrap, derin, yarım daire planlı,· yuvarlak kemerli ve yarım kubbe kavsaralıdır. Mihrap nişi iki yandan, yüksek dikdörtgen prizmal kaidelere ve profilli basit başlıklara sahip birer silindirik · sütunceyle sınırlandırılmışhr. Yuvarlak kemer oluk silmeyle kademelendirilmiştir. Kilit taşııun S kıvrımlı sorgucu vardır. M.ihrabın üçgen üst . köşeleri, köşebent biçiminde, :fivli, çeyrek daire güneş kursu motifiyle; iç kısımda ortadaki gülbezek motifiyle birleşen iki natürel zeytin dalı motifiyle bezenmiştir. Zeytin dalları uç kısımlarından birer yaprak volüt oluşturarak ters düzenlenmiştir. Mihrap üstte yüzeyden taşıntılı silmeli bir korniş ve üç bölümlü taç ile sonlanmaktadır. Tacın orta bölümü yivli yarım daire güneş kursu motifi · ve iki yarunda · dendan, altında

"Kullemadehalealeyhazekeriyyelmihrab" (Al-i İmran, 3/37) ayetirıin yazılı olduğu levha, yanlar da iki babadan oluşur. Süslemeler altın yaldızlı renkle, diğer böl~er mermer görünümlü yağlı boyayla boyaruruşhr (Foto 14).

Harimin güneybatı köşesindeki ahşap minher sadedir. Aynalık bölümünün ortasıru kaplayan iri dairenin içi, ortada kabara biçiminde göbeği bulunan, üç kademeli olarak dışa doğru gelişen, uçları sivri.üçgen formlu ışınlardan oluşan güneş kursuyla bezemelidir. Aynalığın diğer bölÜmlerinde yatay alanlar içinde zikzak motiflerine yer verilmiş, zikzakların alt ve üsttekiletle birleşmesiyle eşkenar

dörtgenler oluşmuştur. Aynalıktaki motifler çıtalama tekniğiyle (çıtakan)

düzenlenmiştir. Korkulukta, iki yatay bir dikey düzende dikdörtgen levhalar kafes örgü biçiminde yerleştirilmiştir. Dikdörtgenlerin kenarlan çerçeve biçiminde işlenmiştir. Ayru düzenleme köşk altında da görülür. Dolap (geçit) bölümü sepetkulpu kemer li ve kapaklıdır. Dört ahşap desteğe oturan köşk, ortası yarım daire sarkıtlı sepetkulpu kemeriyle üç yana açılmaktadır. Üstte pirarnidal külalı ve hilalli alemle sonlanır. Tamamen ahşap malzemeli minher kahverengi ve beyaz renkli yağlı boyalıdır (Foto 15).

ısa ı Bülent Nııri Kılnvıız

Güneydo~ köşede yer alan vaaz kürsüsU taş malzemeli, aşagtd~ yukarı doğru genişleyen basit dÜZenlemelidir.

DÜZ ahşap tavanın göbeği, minherdeki gibi ortada 24 kollu başlayıp kenarlarda 48 kollu sonianan yıldız motiflidir. Minherden farklı olarak çevresinde Uçgen sırasından oluşan bir kuşak daha vardır. Tavanın köşeleri de köşebent tarzında ayru motif işlemeli çeyrek dairelerle doldurulmuşhır. Dairesel göbekten sonra tavan, çıtalarla oluşturulmuş, dışa dogt-u eşit aralıklarla genişleyen onbir sekizgenle işlenmiştir. Tavanda göbek ve köşebentler kahverengi diğer bölümler beyaz renkli yağlı boyalıdır (Foto 16-17).

Harimin kuzeyindeki ahşap mahfi!, ortadaki ikisi bagtınsız, kenarlardaki duvarlara bitişik dört ahşap desteğe ohırmaktadır. Köşelerde yarım, ortada T biçiminde kenarları yarım dairesel hatlarla yumuşatılmış başlıklarla (konsol) kirişe bağlarurlar. Mahfilin ortası dikdörtgen çıkınlllıdır. Çıkıntmm alb, gülbezek ve eşkenar dörtgenle süslenmiştir. Mahfilin alh ve üstte tavan bölümü yatay çıtalıdır. Mahfili taşıyan destekler üstte de ayru formda devam eder. Korkuluk basit, boğumlu silindirik çıtalıdır (Foto ll).

Hüseyin Hatipoğlu tarafından 1966 tarihinde yaphrılan betonarrne minare yerinde daha önce bölgede görülen silindirik ahşap minare oldu~ köylüler tarafından ifade edilmektedir.

Değerlendinne Kargir duvarlar ÜZerine desteksiz ohıran, içten dÜZ ahşap tavan, dıştan kırma

çahlı, enine-boyuna dikdörtgen veya kare planlı, küçük boyutlu cami plan şeması Anadolu' da hemen hemen her ilde çeşitli dönemlerde yaygın olarak kullarulnuşhr. Anadolu Selçuklu döneminden itibaren süregelen bir geleneğin devamı olarak, kuzey-güney doğrultusunda boyuna dikdörtgen plan daha çok tercih edilmiştir. Bazı örneklerde iç mekanda destek elemaniarına da yer verilmiştir.

Safranbolu ve çevresinde bu tür yapıların ilk örneği Safranbolu Eski Camii (14.yüzyıl)dir. Bu plan tipi daha sonra;Hidayetullah (Dişçi) Camii(1719,1874), Taş Minare ·camii (1763), Akören Köyü Hao Halil Ağa Camii (1802), Kadıbükü Köyü Camii (1812), Çe.rçen Köyü Hasan Ramis Camii (1860), Lütfiye Camii (1878), Hamidiye Camii (1884), Yörük Köyü Aşagt Mahalle Camii (1891) ve Kütükçü Camii (20.yüzyıl)'nde uygulannuşhr9.Ahşap tavanlı, kırma ça!Jlı camiler Anadolu' da yogıın olarak kullarulnuşhr. Kastamonu Hamza Ağa Camii (1446-47), Kastamonu Ferhat

9Erengül ERYÜKSEL; Safranbolu Şehrinde 17-19. Yiizyıl Camileri, (Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Ankara 2005, 129-133; Mehmet ÖZKARO; Candaroğullan Beyli~ Mimari Eserleri!, (Atattirk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Doktora Tezi), Erurum 1992, 97; Ahmet GÖKoGLU; Paphlagonia Gayri Menkul Eski Eserleri ve Arkeolojisi, I, Kastamonu 1952, 243; Ünsal TUNÇÖZGÜR; Dünden Bugüne Safranbolu, Ankara 1997, 86; Aynur DURUKAN; "Safranbolu'da Ahşap Tavanlı Camiler'', I. Ulusal Tarih İçinde Safranbolu Sempozyumu, Ankara 2003, 49; Hulusi Y AZIOoGLU; Safranbolu Tarihine Ait Belgeler ve Kaynaklar, Ankara 1998, 32.

Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 1189

Paşa Camii {1559-60)10, Kastamonu İsfendiyar Bey Camii {1722-23), Çorum Abdilibaki Paşa Camii {17. yüzyıl),.Ankara Alaadilin Camii (1178), Ankara Yeşil Ahi Camii (18.yüzyıl)11, Gümüşhane Esentepe Camii, Gümüşhane Kale Köyü CamüU, NiksarCin . Camii (Ü60)13, Niğde Dört Ayak (Künkbaşı) Camii (XVIII. yüzyıl ortalan)14, Ankara Celal Kaddani Mescidi {1765-1766)15, Kütahya-Özbek Camii (XVITI. yüzyıl sonu)16, Sivas Sait Paşa (Seyit Paşa) Camii (1820)17, Trabzon-Konak Camii (1842)18, Samsun-Kavak Çakallı Camii (1878)19, Beypazarı-İmaret Camii (1887)20olmak üzere Anadolu'nun köyünden, büyük kentine kadar tek mekan.Iı cami plan tipinin örneklerini arbrmak mümkündür. Bunda en belirleyici faktör, mimarinin en önemli sorunu olan üst örtü probleminin sivil mimariden bildik ve alışıldık bir yöntemle yerel ustalarca giderilmesi ve işlevselliğin kazandınlmasıclır. Üst örtüde ahşap malzemenin tercih edilmesinde bölgenin ormanlık olması da etkili olmuştur.

Kargir duvarlı, düz ahşap tavanlı camiierin en karakteristik bölümleri tavanlarclır. Tavan formlan ve teknikleri sivil mimari ile büyük bir benzerlik içindedir. Ahşap konstrüksiyonlu sivil mimarinin önemli merkezlerinden olan Safranbolu' da, evlerin sofalan ve odalan ·sade fakat çeşitli ahşap tavanlada örtülmüştür. Caminin tavanı düz tavan yöntemiyle ·yapılmış ve çıtakari tekniğinde de süslenmiştir.

Bilinen en eski tavan süslemeleri çubuklu ve şişhanelidir (çıtakari tekniği). Çubuk taksimatıyla tavan yüzeyinde, kare, üçgen, altıgen ve yıldız motifleri yapılmıştır. 16. - 17. yüzyıllara ait çark ve yıldız motifli çubuklu tavan motifleri Anadolu'nun her

ıo Çağatay KILA VUZ; Safranbol u' nun Beş Büyük Camisi (Köprülü Mehmet Paşa, Dağdelen, Kazdağlıoğlu, İzzet Melunet Paşa, Lütfiye Camileri), (Yüzüncü Yıl Üniversitesi Yayırılanmamış Lisans Tezi), Van ı997, 88-90; E. Eryüksel; a.g.t., ı33 . . 11 Abdtil ka dir DÜNDAR: Çorum Cami ve Mescitleri, Ankara, 2004, ısı.

12 Haldun ÖZKAN; "Gümüşhane'de Ahşap Tavanlı Camiler", Atatürk Üniversitesi Güzel Sanatlar Fakültesi Dergisi 1 Journal Of Fine Arts Faculty, Sayı ıs; Erzurum 20ıo, 70

13HalitÇAL, Niksar' da Türk Devri Eserleri, İstanbul, ı989, s. 20-24; MustafaDENKTAŞ, Divriği' deki Osmanlı Camileri,Kayseri, 2005, s. 76.

' 4 Halit ÇAL, Niğde Şehrindeki Ahşap !Tavanlı Cami ve Mescitler, Ankara, 2000, s. 77-86; Denktaş, a.g.e., s. 76.

tSGönülÖNEY, Ankara' da Türk Devri Yap·ılan; Ankara, ı971, 62.

16AraALTUN, "Kütahya'run Türk Devri Mimarisi Bir Deneme", Atatürk'ün Doğumunun ıoo: ~ Yılına Armağan Kütahya, İstanbul, ı9Bı-ı982, s. 265-266.

1~etDENİZLİ; Sivas Tarihi ve Anıtlan, Sivas ı998, 73-74.

tSHaşim KARPUZ; Trabzon, Ankara, ı990, s. 4ı; Denktaş, a.g.e., s. 75.

19YılmazCAN; Samsun Yöresinde Bulunan Ahşap Camiler, İstanbul, 2004, s. 55-57

20'folgaBOZKURT; Beypazan'ndaki Türk Devri Yapılan, Ankara, 2004, s. 54-59.

Biileııt Nuri Kılavuz

yerinde özellikle sivil mimari eserlerde rastlanmaktadır21. Tavan göbeklerinde 16 -18 kollu yıldız motifleri özellikle S*"anbolu evlerinde görülmektedir22.

Tavan göbe~deki çıta.kariişlemeliyıldız moti.fi 16, 18 ve 24 kollu olarak özellikle 19. yüzyıl ve 20. yüzyıl başı Safranbolu evlerinde en çok tercih edilen süslemedir. Gökçüoğlu Bağ evi (1894), Safranbolu Asmazlar Şehir evi (1830),Paçacılar Bağ evi (1917)23 (Foto 18), Safranbolu Mümtazlar Evi (1888), Safranbolu Yörük Köyü Sipahioğlu Konağı (18. yüzyıl ikinci yarısı) (Foto 19), Safranbolu Kalafatoğlu Konağı (18. YliZyıl), Safranbolu Kileciler Konağı (1884)24önemli ömeklerdir.Evlerle birlikte düz ahşap tavanlı Safranbolu camilerinde de benzer tavan göbekleri kullanılmışbr. Hamidiye Camii (Foto 20), Taş Minare CamiiveHidayetullah (Dişçi, Musalla) Camii tavan göbekleri ile Lütfiye Camiinin tavan göbeği köşebentleri benzerdir. Ayrıca Hamidiye Camiinin mahfi! alh tavan göbe~de ve minher aynalığında da (Foto. 21) ayru motif yer alır.

Cam.inin, yarım daire planlı, yanm. ku b be kavsaralı ve yuvarlak kemerli m.ihrabı; kavsara· kemerinin silmelerle kademelendirilmesi, uzun kaideleri, sütunce formu, zeytin dalları, güneş kursu ile ilk inşa edildiği 1828 tarihine ve Osmanlı Sanahnın bu dönemdeki bahlılaşma dönemi özelliklerine uygundur. Mihrabı iki. yandan sınırlayan sütuneelerin oturduğıı dikdörtgen prizma formlu uzun kaideler İstanbul yapılarında da dönem özelliği olarak kullarulm.ışbr. Bu kaidelerin benzerleri bölgede Safranbolu Hidayetullah (Musalla) Camii m.ihrabında da vardır.

Cephelerde pencerelerin yuvarlak kemerli nişler içine yerleştirilmesi bölgede kullamlan bir özellik değildir. Bahlılaşma dönemi Osmanlı mimarisinin dönem özelliği olarak burada uygulanmışbr. ·

Caminin orijinal minaresinin, bölgede benzer örnekleri bulunan ahşap

minarelerden olduğıı söylenmektedir. Eski Cami(14.yüzyıl) (Foto 22), Yörük Köyü Aşağı Camii (1791) (Foto 23), Kilci Camii (1819? Çeşme tarihi), Müftüpınarı Camii (19. Yüzyıl Başı), Kabasofta Camii (1873), Safranbolu Lütfiye Cami (1878), Safranbolu Kütükçü Cami (20. Yüzyıl Başı), Safranbolu Değirmenbaşı Cami (1912), Safranbolu Asiye _Hatun Cami (1939)minareleri Safranbolu'daki ahşap minarelerin ömeklerindedir. Genellikle beden duvarlan üzerine oturan minarenin ahşap gövdesi silindiriktir. Gövde dikey çıtalarla çokgene dönüşmüştür. Şerefe bölümü silmelerle hafif biçimde dışa taşırılarak üst bölümler kafes örgü veya düz biçimde kapatılmışbr. Şerefenin üst bölümlerinde yuvarlak kemerli küçük pencerelere yer verilerek ezan

ıı Sedat Hakkı ELDEM; Türk Evi, Türk Evi Osmanlı Dönenti, Cilt:3, İstanbul, 1987, 106-112.

22Kemal YILDIRIM, M. Lütfi HİDA YET0CLU; "Geleneksel Türk Evi Ahşap Tavan Süsleme Ozelliklerinin Ve Yapım Tekniklerinin Çeşitliligi Üzerine Bir İnceleme", Uluslararası Geleneksel Sanatlar Sempozyumu / International Symposium Of Trad.itiona!Arts, Bildiriler C.2, İzmir,

.. • Ekim 2006, s. 336; Reha GÜNAY; "Türk Ev Gelenegi ve Safranbolu Evleri", Yem Yayınlan, İstanbul, 1998, 145, 195-205.

23 K. Yıldırım, M. L.Hidayetoglu; a.g.e.,335-336.

24Erhan İŞLER; Kastamonu Merkez, Daday ve Safranbolu Geleneksel Türk Evi Tavanlan, (Gazi Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü Yayınlarunanuş Yüksek Lisans Tezi), Ankara 2010, 47-49,164, 199; Fatma PAMUK; Safranbolu Evlerinde Ahşap v Metal Süslemeler, (Gazi Üniversitesi, Egitim Bilimleri Enstitüsü, Yayınlarunanuş Yüksek Lisans Tezi), Ankara 2010, 173, 189,

Sos1Jnl Bilimler Eııstihlsii Der ·si 191

sesinin çıkışı saglannuştır. Üstte ahşap malzemeli, saç kaplamalı konik, piramidal veya soğan formlu killah ile son bulur. Bölgesel bir özellik gösteren bu minare tipi Safranbolu'da özellikle 19. ve 20. yüzyıllarda tercih edilmiştir.

Kitabelerde imzası tespit edilen Mehmet Şükrü ve Ahmet Refik isimli hattatların, hat tezkerelerinde25 biyografisi bulurımamaktadır. Bu bağlamda hat tarihi araştırmaları açısından söz konusu isiınlerin kaydedilmesi ayrı bir önem taşımaktadır.

Safranbolu Yazıköy Camii, inşa ve onarım kitabelerine sahip olması, kitabelerdeki hattat adları, bölgede çok fazla uygulanmayan cephe dtiZenleri, Safranbolu yöresinde ve çevresinde özellikle sivil mimaride kullarulan yıldız tavan göbeği motifinin tavanda ve minher aynalıgtndakullanılması, günümÜZe ulaşamasa da ahşap minaresinin bölge özelliğini sürdürmesi bakİmından önemlidir.

Kaynakça

Altun, A. (1982), Kfitalıya'ımı Tfirk Devri Mimarisi Bir Deneme, Atatürk'ün Doğumunun 100. Yılına Armagan Kütahya, İstanbul.

Bozkurt, T.(2004). Beypazarı'ndaki Tfirk Devri Yapılnı·ı, Ankara.

Can, Y. (2004). Samsım Yöresinde Bıılıman Afışap Camile~·, İstanbul.

Çal, H.(2000). Niğde Şehrindeki Ahşap Tavmı/ı Cami ve Mescitler, Ankara.

Çal, H.(1989). Niksar'da Tiirk De-vri Eserleri, İstanbul.

Denizli, H. (1998). Sivas Tarihi ve Amtları, Sivas.

Denktaş, M. (2005). Divriği'deki Osmanlı Cami/eri, Kayseri.

Durukan, A. (2003). Safrnnbolıı'daki Alışap Tavmı/ı Cami/er, I. Ulusal Tarih İçinde Safranbolu Sempozyumu, Ankara, 23-30.

Dündar, A. (2004). Çorum Cami ve Mescitleri, Ankara, 2004.

Eldem, S. H. {1987). Tiirk Evi Osmanlı Dönemi, Cilt:3, İstanbul.

Eryüksel, E. (2005). Safranbolu Şehrinde 17-19. Yiizyıl Çamileri, Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayınlanmarnış Yüksek Lisans Tezi, Ankara.

Gökoğlu, A. (1952). Paplılagonia Gayri Men k u i Eski Eserleri ve Arkeolojisi, I, Kastamonu.

Günay, R. (1998). Türk Ev Geleneği ve Safrmıbolıt Evleri, İstanbul.

İnal, İbnüleminMahmud K. (1995). Son Hattatlar, İstanbul1955

İşler, E. (2010). Kastmııoıııı Merkez, Daday ve Safranbolu Geleneksel Tiirk Evi Tavmıları, Gazi Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara.

Karpuz, H. (1990). Trabzon, Ankara.

ı:.ibnüleminMalunud Kemal İnal; Son Hattatlar, İstanbul 1955; Şevket Rado, Türk Hattatlan, İstanbul1982.

1921 Bıileııt Nuri Kılavuz

Kılavuz, Ç. (1997). Safranbolu'nım Beş Biiyük Camisi (Köpn'ilii Mehmet Paşa, Dağdelen, Kazdağlıoğlıı, İzzet Mehmet Paşa, Lütfiye Cnmileri), YÜZüncü Yıl Üniversitesi YayuliruunanuşL~Teu,V~

Öney, G. (1971). Ankara'da Türk Devri Yapılan, Ankara.

Özdemir, Ü. (1994). Safranbolu Yazıköy'ün Coğrafi Etiidii, Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlruunanuş Yüksek Lisans Tezi, Erzurum.

Özkan, H. (2010). Gümüşhane'de Ahşap Tavanlı Camiler", Atatürk Üniversitesi Güzel Sanatlar Fakültesi Dergisi 1 Journal Of Fine Arts Faculty, Sayı 18, Erzuxum, ss. 63-80.

Özkarcı, M. (1992). Caııdaroğullan Beı;liği Mimari Eserleri I, Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanrnanuş Doktora Tezi, Eruru.m.

Özköse, A. (2003). Safranbolu'da Kıranköy, Tabakhane, Bıılakköyü, Yazıköyü ve Yön1kköyü'nde Kaybolan Kiiltiir Mirasımız, I. lflusal Tarih İçinde Safranbolu Sempozyumu, Ankara 2003,95-110.

Pamuk, F. (2010). Safraııbolıı Evlerinde Ahşap v Metal Siislemeler, Gazi Üniversitesi, Eğitim Bilimleri Enstitüsü, Yayınlanmanuş Yüksek Lisans Tezi, Ankara.

Rado, Ş. (1982). Türk Hattatlan, İstanbul.

Tunçözgür, ü. {1997). Dünden Bııgiine Safranbolıı, Ankara.

Tuxan, O. (1980). Selçuklular Tarihi ve Türk İslam Medeniyeti, İstanbul.

Yazıcıoğlu, H., & Al, -M. (1982). Safran bolu, Safranbolu-Karabük-Ulus-Eflani, Karabük.

Yazıcıoğlu, H. (2001). Küçük Osmanlı'nın Öyküsü Safranbolu Tarihi, İstanbul.

Yazıcıoğlu, H. {1998). Safranbolu Tarihine Ait Belgeler ve Kaynaklar, Ankara.

Yıldırım, K. Hidayetoğlu, ML. (2006). Geleneksel Türk Evi Alzşap Tavan Siisleme Özelliklerinin Ve Yapını Tekniklerinin Çeşitliliği Üzerine Bir İnceleme, Uluslararası Geleneksel Sanatlar Sempozyumu 1 International Symposium Of Trad.itionalArts, Bildiriler C.2, İzmir, ss. 332-341.

ÇİZİMLER-FOTOGRAFLAR

o 1 2 ) • '&

Çizim 1. Yazıköy İlyas Efendi Camü Alt Kat Planı

. ..L~~~::.:-;- L-1: ::::~ '.ı - . , ,, , =-~·=·',...,..,~

f·~·~··

' . :

0. .

~ ~ ~ ~ ~=-=====rc=ıı!!====-Ôi====· Q

o 1 2 l • , ..

Çizim 2. Yazıköy İlyas Efendi Camü Üst Kat Planı

1941 Biileııt Nııri Kılnvıız

Foto ı. Yazıköy İlyas Efendi Caınü Kuzey Cephe Onarım Öncesi (VGMA)

Foto 2. Yazıköy İlyas Efendi Camii Kuzeydoğu Genel

SosiJnl Bilimler Enstitiisii Dergisi lı95

Foto 3. Yazıköy İlyas Efendi Camü I<itabeler Foto 4. Yazıköy İlyas Efendi Camü Doğu Cephe

Foto 5. Yazıköy İlyas Efendi Camii Güney Cephe

1961 Bülent Nııri Kılavuz

Foto 6. Yazıköy İlyas Efendi Camii Kuzey Cephe

foto 7. Yazıköy İlyas Efendi Camii Giriş Bölümü

Sos1Jal Bilimler Eııstihlsii Der ·si 197

Foto 8. Yazıköy İlyas Efendi Camü Giriş Bölümü Üst Kat-Mahfil

Foto 9. Yazıköy İlyas Efendi Camü Asıl Giriş Kapısı

Foto 10. Yazıköy İlyas Efendi Camii Bab Duvarı

1981 Biileııt Nuri Kılavuz

Foto 11. Yazıköy İlyas Efendi Camii Kuzey Duvan-Mahfil

Foto 12. Yazıköy İlyas Efendi Camii Do~ Duvarı

Foto 13. Yazıköy İlyas Efendi Camii Güney Duvarı

Sosval Bilimler Enstitiisii Der ·si 199

Foto 14. Yazıköy İlyas Efendi Camü Mihrap

Foto 15. Ya2:ıköy İlyas Efendi Camü Minher

2001 Biilent Nuri Kılavuz

Foto 16. Yazıköy İlyas Efendi Camii Tavan

,. r

1 -

Foto 17. Yazıköy İlyas Bey Camii Tavan Göbeği

Sosyal Bilimler Eııstihlsii Der ·si 201

'

l Foto 18. Safranbolu Paçacılar Konağı Üst Kat Sofa Tavan Göbeği

Foto 19. Safranbolu Yörük Köyü Sipahioğlu Konağı Üst Kat Baş Oda Tavan Göbeği

2021 Biile11t Nuri Kılavuz

Foto 20. Safranbolu Hamidiye Camii Tavan Göbeği

Foto 21. Safranbolu Hamidiye Camii Minberi

5os1Jnl Bilimler Eııstihlsıi Der 'si 203

Foto 22. Safranbolu Eski Cami Minaresi

Foto 23. Yörük Köyü Aşağı Cami