RÖNTGEN CİHAZLARI ve FİZİK PRENSİPLERİ 11 Dr. Erol Akgül Ç. Ü. SHMYO 1. Sınıf
RÖNTGEN CİHAZLARI ve FİZİK PRENSİPLERİ 11
Dr. Erol Akgül
Ç. Ü. SHMYO 1. Sınıf
SAÇILAN RADYASYONUN KONTROLU 1
SAÇILAN RADYASYONUN KONTROLU
• Saçılan radyasyon, sapma nedeniyle hasta hakkında yararlı bilgi taşıyamayan, filmde bulanıklığa yolaçarak film kontrastını azaltan olumsuz radyasyondur.
• Saçılan radyasyonu azaltmak için ışın sınırlayıcılar ve gridler kullanılır.
IŞIN SINIRLAYICILAR
• Bunlar x-ışını tüpünün penceresinin önüne yerleştirilerek x-ışını demetinin genişlik ve şeklini kontrol eden cihazlardır.
• Bu yolla ışın demeti istenilen alana istenilen büyüklükte yöneltilebilir.
• Belli başlı 3 tipi mevcuttur.
• 1. Apertura (Açıklık) diaframı• 2. Kon ve silindirler • 3. Kollimatörler
APERTURA DİAFRAMI
• En basit sınırlayıcı düzenektir. • Ortasında delik olan kurşun levhadır. • Deliğin boyutları ve şekli x-ışını demetini belirler. • En önemli dezavantajı x-ışını demetinin
çevresinde penumbranın geniş oluşudur. • X-ışını alanının merkezi fokal spotun tamamını
gördüğü halde periferi fokal spotu kısmen görür, buna penumbra adı verilir.
KON VE SİLİNDİRLER
• Koni veya silindir şeklindedirler.
• Işın alanını halka şeklinde sınırlarlar.
• Sella spot ve dental radyolojide kullanırlar.
• Çıkarılıp takılmaları pratik değildir.
• Baryumlu sindirim sistemi incelemelerinde konlar kullanılmaktadır.
KOLLİMATÖRLER 1
• En gelişmiş sınırlayıcılardar.
• Belli başlı 2 avantajları bulunur:
a) Sonsuz sayıda kare ve dikdörtgen ışın alanı sağlarlar
b) Bir ışık kaynağı ışın merkezini ve alanın büyüklüğünü göstermede kullanılabilir.
KOLLİMATÖRLER 2
• İki sıra kurşun yaprak karşılıklı yerleştirilmiştir ve karşılıklı çift olarak hareket ederler.
• İkinci sıra ile ilk sıranın oluşturduğu penumbrayı yokeder.
• X-ışını alanı kollimatör içine yerleştirilmiş ampul ve yansıtıcı ayna ile belirlenir.
• Işık ve ışın alanları tam olarak üstüste süperpoze edilir.
• Kollimatör önüne konulmuş pleksiglas üzerine çapraz çizilerek ışın merkezi belirlenir.
KOLLİMATÖRLER 3
• Otomatik kollimatörlerde kurşun yapraklar motorlu olup, seçilen filmin boyutuna uygun şekilde otomatik olarak ışın alanını sınırlarlar.
• Kasetin boyutları kaset yuvasındaki elektronik algılayıcılarla saptanır ve elektrik sinyali kurşun yaprakları hareket ettiren senkranöz motora iletilir.
KOLLİMATÖRLER 4
• Işın sınırlayıcılar saçılan radyasyonu azaltırken hastayı da korurlar.
• X-ışını alanı ne kadar küçülürse hastanın ışınlanan hacmi o kadar azalır.
• Alanın küçültülmesi yüzeyi karesi oranında küçültür ve dolayısıyla hacmi küçültür.
KOLLİMATÖRLER 5
• 20x20 cm’lik alanın yarıya yani 10x10 cm küçültmek yüzeyin 400’den 100 cm2’ye küçülmesini sağlar.
• Küçük alanlar saçılan radyasyonu azaltır ancak bunun oluşturtuğu film dansitesini de azaltırlar.
• Aynı dansitenin elde edilmesi için ışın alanı küçültüldüğünde eksposur faktörlerini arttırmak gerekir.
GRİDLER 1
• Saçılan radyasyon hastanın değişik yerlerinden ve her yöne doğru oluşur.
• Bunların filme ulaşmalarının engellenmesi için en etkin yöntem grid kullanımıdır.
• Gridler 1913 yılında Dr. Gustave Bucky tarafından geliştirilmiştir.
• Grid kullanımı, saçılan radyasyonu azaltırken hastanın aldığı dozun artmasına neden olur.
GRİDLER 2
• Gridler ince kurşun şeritler arasına yerleştirilmiş x-ışını geçirgen maddeden oluşur.
• Grid, kaynak ve hasta arasında aynı doğrultuda ışınların geçişine izin verirken oblik ve açılı x-ışınları kurşun şeritler tarafından absorbe edilir.
• Yüksek kaliteli gridler saçılan radyasyonu %80-90 oranında azaltırlar.
GRİDLERİN ÖZELLİKLERİ 1
• Esas grid maddesi yaklaşık 50-80 µ kalınlıkta kurşun şeritlerdir.
• Yüksek absorpsiyon özelliği ve kolay şekil verilebilmesi nedeniyle kurşun seçilmiştir.
• Kurşun şeritleri birarada tutmak ve x-ışınını geçirmek için seçilen ara madde aluminyum ve plastik fiberdir.
GRİDLERİN ÖZELLİKLERİ 2
• Aluminyum saçılan radyasyona ilave filtrasyon sağladığı gibi primer fotonları da bir miktar absorbe eder.
• 100 kVp’de absorpsiyon önemli değildir ancak düşük dozlarda primer radyasyondaki azalma %20’e varan ölçüde olabilir.
• Gridin çevresi kutu şeklinde koruyucu aluminyum muhafaza ile kaplanır.
GRİD ORANI 1
Gridlerde belli başlı 3 ölçüm bulunur:
• Grid maddesinin kalınlığı (T)
• Ara maddenin kalınlığı (D)
• Grid şeritlerinin yüksekliği (h)
Grid oranı, grid şeritlerinin yüksekliğinin aralarındaki mesafeye oranıdır (h/D).
GRİD ORANI 2
• Yüksek oranlı gridler düşük oranlara göre saçılan radyasyonu daha fazla azaltırlar çünkü x-ışınlarının geçebilmesi için açılarının dik açıya yakın olması gerekir.
• Grid oranı iki sayı ile verilir ve ikinci sayı daima birdir.
• Genelde grid oranları 4:1-16:1 arasında değişir.
GRİD ORANI 3
• Grid oranını yükseltmek için ara maddeyi inceltmek, kurşun şerit yüksekliğini arttırmak veya ikisini birden yapmak gerekir.
• Grid oranları aluminyum kutu üzerinde üretici firma tarafından belirtilir.
GRİD ORANI 4
• 5:1 grid saçılan radyasyonu %85, 16:1 grid ise %97 oranında azaltır.
• Yüksek oranlı gridlerin üretimi zordur ve bu gridler yüksek doz gerektirdiklerinden hasta dozunun artmasına neden olurlar.
• Ancak grid oranının arttırılması belli değerlerden sonra saçılan radyasyonu istenilen ölçüde azaltmaması buna karşılık hastanın aldığı ışını arttırması nedeniyle 90 kVp altında 8:1, 90 kVp üzerinde ise 12:1 grid oranları tercih edilir.
GRİD FREKANSI
• Santimetredeki grid şeritlerinin sayısına grid frekansı denilir.
• Gridlerin büyük kısmının frekansı cm’de 24-43 şerittir.
• Yüksek frekanslı gridlerde şeritler ince olduğundan grid çizgileri dah az belirgindir.
• Genel olarak frekans arttıkça grid maddesi artar.
Kaynaklar
• Bushong SC. Radiologic Science for Technologist: Physics, Biology and Protection. 3rd
ed. St. Louis, The C. V. Mosby Company, 1984.• Oğuz M. Röntgen Fiziğine Giriş: Diagnostik I.
Adana, ÇÜ Basımevi, 1992.• Kaya T. Temel Radyoloji Tekniği. Bursa, Güneş
& Nobel, 1997.