Rynek ziemi rolnej przed i po wstąpieniu Polski do Unii Europejskiej

Uniwersytet Warszawski Wydział Nauk Ekonomicznych

Mirosław Przychodzeń Nr albumu: 13040

RYNEK ZIEMI ROLNEJ PRZED I PO

WSTĄPIENIU POLSKI DO UNII EUROPEJSKIEJ

Studia podyplomowe „Mechanizmy funkcjonowania strefy euro”

VI edycja, rok akademicki 2014/15

Praca dyplomowa wykonana pod kierunkiem Dr Dagmary Mycielskiej.

Warszawa, maj 2015

Studia realizowane z Narodowym Bankiem Polskim w ramach programu edukacji ekonomicznej

2

Oświadczenie

Świadom odpowiedzialności prawnej oświadczam, że niniejsza praca dyplomowa

została napisana przeze mnie samodzielnie i nie zawiera treści uzyskanych w sposób

niezgodny z obowiązującymi przepisami.

Oświadczam również, że przedstawiona praca nie była wcześniej publikowana, jest w

pełni autorska i powstała dla celów uzyskania świadectwa ukończenia studiów

podyplomowych „Mechanizmy funkcjonowania strefy euro” i nie była także przedmiotem

procedur związanych z uzyskaniem tytułu zawodowego w wyższej uczelni.

Oświadczam ponadto, że niniejsza wersja pracy jest identyczna z załączoną wersją

elektroniczną.

Data Podpis autora pracy

3

Spis treści

Wstęp…………………………………………………………………………………………..4 1. Zasoby ziemi rolnej w Polsce………………………………………………………….5

1.1 Definicja nieruchomości rolnej……………………………………………...…5

1.2 Stan i zmiany w powierzchni użytków rolnych……………………………..…6

2. Rynek ziemi rolnej……………………………………………………………………11

2.1 Rynek ziemi rolnej przed przystąpieniem do Unii Europejskiej…………..…11

2.2 Rynek ziemi rolnej po przystąpieniu do Unii Europejskiej………………..…17

3. Zakończenie………………………………………………………………………..…27 Bibliografia……………………………………………………………………………..…….28 Zestawienie spisów………………………………………………………………….......……29

Wstęp Ziemia w gospodarce narodowej oznacza nie tylko powierzchnię, lecz także bogactwa

naturalne, siły natury jak również miejsce produkcji określane, jako przestrzeń gospodarcza.

Ziemia jest zarówno źródłem surowców przemysłowych i energetycznych, jak również

miejscem produkcji rolniczej i przemysłowej. Ziemia rolnicza obok pracy, kapitału i

managementu stanowi podstawowy czynnik produkcji rolnej. Znaczenie ziemi rolnej

zmieniało się w zależności od znaczenia rolnictwa w gospodarce narodowej.

W ekonomii ziemia rolna określana jest jako dobro prywatne będące przedmiotem

obrotu rynkowego. Lecz nie ma kraju, w którym obrót ten nie jest w mniejszym lub większym

stopniu przez administrację państwową kontrolowany. Nadzór ten wynika z tego, że na ziemi

rolnej tworzone są liczne dobra nierynkowe i niekomercyjne mające duże znaczenie dla

społeczeństwa. Historia zagospodarowania ziemi rolnej to znaczna część kultury narodowej,

ukształtowanie krajobrazu przyrodniczo-architektonicznego kraju, funkcjonowanie i rozwój

wsi i inne efekty. Zagospodarowaniu ziemi rolnej – produkcji rolnej towarzyszą efekty

uboczne o charakterze zewnętrznym, zarówno pozytywne jak i negatywne. Rynek nie

docenia, bądź niedostatecznie docenia wytwarzane w rolnictwie dobra mające charakter dóbr

publicznych. Tłumaczy to interwencję państwa w postaci wsparcia za efekty pozytywne i

ograniczania za negatywne. Jednakże najważniejszym efektem racjonalnego wykorzystania

ziemi rolnej jest zapewnienie bezpieczeństwa żywnościowego kraju.

Celem pracy jest analiza cen ziemi rolniczej oraz czynników na nią wpływających w

dwóch okresach, a mianowicie przed i po akcesji do Unii Europejskiej. Cena ziemi, spełniając

swoją funkcję informacyjną, pozwala rolnikom podejmować decyzje wpływające na

zwiększenie produkcji. W okresie przedakcesyjnym polscy producenci rolni byli pełni obaw o

sprostanie konkurencji na wspólnym rynku europejskim oraz o masowy wykup ziemi rolnej

przez rolników z Unii. Poprzez analizę rynku postaram się udowodnić, czy obawy te były

uzasadnione oraz jak integracja europejska wpłynęła na ceny ziemi rolniczej.

Struktura pracy jest następująca: część pierwsza zawiera opis zasobów ziemi rolnej w

Polsce, jego alokację, jakość przyrodniczą, przydatność rolniczą. W części drugiej opisano

rynek ziemi rolnej przed i po akcesji do Unii Europejskiej. Część trzecia zawiera konkluzje.

5

1. Zasoby ziemi rolnej w Polsce

1.1 Definicja nieruchomości rolnej

Według art. 461 k.c. „Nieruchomościami rolnymi (gruntami rolnymi) są

nieruchomości, które są lub mogą być wykorzystywane do prowadzenia działalności

wytwórczej w rolnictwie, w zakresie produkcji roślinnej i zwierzęcej, nie wyłączając

produkcji ogrodniczej, sadowniczej i rybnej”. Nieruchomość rolną stanowią grunty orne,

sady, łąki i pastwiska, grunty pod zabudowaniami (budynkami mieszkalnymi i

gospodarczymi) oraz grunty pod wodami użytkowanymi na cele produkcji rolnej np. stawy

rybne, a także wkłady do rolniczej spółdzielni produkcyjnej i ogródki działkowe. Nie jest

natomiast tą nieruchomością działka deputatowa lub przyzagrodowa albo też pojedyncza

działka w ogrodzie działkowym. Do nieruchomości rolnych nie zalicza się nieużytków, lasów

i gruntów leśnych. O tym, które grunty zalicza się do nieruchomości rolnych decydują

przepisy rozporządzenia Ministra Rozwoju Regionalnego i Budownictwa z dnia 29 marca

2001 r. - w sprawie ewidencji gruntów i budynków (Dz. U. z 2001 r. Nr 38, poz. 454). Od

2002 roku są to grunty zaliczane do użytków rolnych, które dzielą się na:

• grunty orne, oznaczone symbolem - R,

• sady, oznaczone symbolem złożonym z litery „S” oraz symbolu odpowiedniego

użytku gruntowego, stanowiącego część składową oznaczenia klasy gleboznawczej

gruntu, na którym założony został sad, np. S-R, S-Ł, S-Ps,

• łąki trwałe, oznaczone symbolem - Ł,

• pastwiska trwałe oznaczone symbolem - Ps,

• grunty rolne zabudowane, oznaczone symbolem złożonym z litery „B” oraz symbolu

odpowiedniego użytku gruntowego, stanowiącego część składową oznaczenia klasy

gleboznawczej gruntu, na którym wzniesione zostały budynki, np. B-R,

• grunty pod stawami, oznaczone symbolem - Wsr,

• rowy, oznaczone symbolem - W.

Według Eurostatu na podstawie Rozporządzenia Komisji Europejskiej No 649/87 z

dnia 03.03.1987 roku "powierzchnia użytków rolnych" oznacza łączną powierzchnię gruntów

ornych, trwałych użytków zielonych i łąk, stałych upraw i ogródków przydomowych.

6

1.2 Stan i zmiany w powierzchni użytków rolnych

Ziemia rolna jest dobrem, którego w szybkim tempie ubywa. W Polsce, podobnie jak

na świecie, w okresie po II wojnie światowej występuje zjawisko stałego zmniejszania się

powierzchni gruntów rolnych. Od roku 1946 do 2013 ubyło około 6 mln ha. Proces ten

przyśpieszył od roku 1980 – do roku 2013 statut zmieniło około 4 mln ha gruntów rolnych.

Zmiany stanu użytków rolnych od roku 1990 przedstawia tabela nr 1.

Tabela 1: Zmiany w użytkowaniu gruntów rolnych

Rok Grunty rolne [tys. ha]

Udział w powierzchni

kraju [%]

Grunty rolne na 1 mieszkańca

[tys. ha]

Grunty orne [tys. ha]

Udział gruntów ornych w

powierzchni gruntów rolnych

[%] 1990 18645,6 59,6 0,490 14387,8 77,2

1995 18411,9 58,9 0,477 14285,6 77,6

2000 18220,4 58,3 0,476 14062,8 77,2

2003 16136,4 51,6 0,422 12554,0 77,8

2004 16300,8 52,1 0,427 12605,5 77,3

2005 15906,0 50,9 0,417 12084,7 76,0

2006 15957,3 51,0 0,418 12357,4 77,4

2007 16177,1 51,7 0,424 11748,0 72,6

2008 15607,7 49,9 0,409 11972,7 76,7

2009 15624,6 50,0 0,410 11997,8 76,8

2010 14603,2 46,7 0,384 10877,6 74,5

2011 14780,2 47,3 0,388 11044,4 74,7

2012 14529,4 46,5 0,382 10871,4 74,8

2013 14409,9 46,1 0,379 10759,6 74,7

Źródło: Eurostat

Na przestrzeni lat 1990 - 2013, tj. od początku transformacji postsocjalistycznej

spadek użytków rolnych wyniósł 22,7%, a gruntów ornych 25,2%. Użytki rolne stanowią już

mniej niż połowę powierzchni kraju. Mimo utrzymującej się na stabilnym poziomie stanu

populacji spadła w omawianym okresie z poziomu 0,49 ha do 0,39 ha powierzchnia użytków

przypadająca na jednego mieszkańca. Przyczyną tego spadku jest przekształcanie ziemi

rolniczej na cele nierolnicze związane industrializacją, urbanizacją, rozwojem infrastruktury

oraz budownictwa i rekreacji na terenach wiejskich. Część gruntów słabej jakości została

zalesiona. Zjawisko przekształcania ziemi rolniczej na cele nierolne było bardzo szybkie na

początku transformacji, rocznie ubywało 5-8 tys. ha gruntów. Wprowadzenie w 1995 roku

Ustawy o ochronie gruntów rolnych i leśnych zahamowało ten proces do 1-2 tys. ha. Tempo

wyłączania gruntów rolnych na cele nierolne wzrosło po 2004 roku do 3-4 tys. ha rocznie (5).

Realizacja dużych projektów infrastrukturalnych i rozwój gospodarczy po przystąpieniu do

Unii Europejskiej był bardzo „ziemiochłonny”.

7

W Unii Europejskiej Polska należy do krajów średnio wyposażonych w zasoby ziemi

rolnej. W 2013 roku w ujęciu Eurostatu Polska dysponowała 14.409,9 tys. ha gruntów

rolnych, co stanowiło 7,8% zasobu UE. Większą powierzchnią dysponowały tylko Francja,

Hiszpania, Niemcy i Wielka Brytania. Pod względem powierzchni użytków rolnych

przypadających na jednego mieszkańca Polska znajduje się w środku grupy krajów UE i

poziom 0,39 ha na jednego mieszkańca jest zbliżony do średniego unijnego. Znacznie gorzej

przedstawia się sytuacja w zakresie jakości gruntów pod względem wartości użytkowych. W

Polsce udział gleb słabo użytecznych rolniczo jest dwukrotnie większy niż średnio w Europie.

Stawia to polskich rolników w gorszej sytuacji względem rolników unijnych pod względem

produktywności i efektywności ekonomicznej, gdyż w Polsce przy podobnym poziomie

agrotechniki, jak średnio w UE, osiągnięcie podobnej wielkości produkcji roślinnej wymaga

znacznie większych nakładów kapitału lub większego areału ziemi (7).

W Polsce wyróżnia się kilka systemów klasyfikacji gleb. Najpowszechniejszy

przyrodniczy oparty jest na warunkach ich powstawania i uwzględniający naturalne cechy

gleby. Geograficznie występowanie tych gleb przedstawia mapa nr 1.

Prawie 80% powierzchni kraju pokrywa kompleks gleb brunatnych, bielicowych

i płowych występujących powszechnie na terenach nizinnych. Z wyżej wymienionych pod

względem przydatności rolniczej najbardziej wartościowe są gleby brunatne. Najlepsze

rolniczo, czarnoziemy, zajmują tylko około 1% powierzchni kraju i można je spotkać na

Wyżynie Lubelskiej, Wyżynie Małopolskiej i na Płaskowyżu Głubczyckim. Charakteryzujące

się podobną jakością, czarne ziemie, również mają około 1% udziału w powierzchni kraju.

Występują głównie na Kujawach, a poza tym na Nizinach: Wielkopolskiej, Szczecińskiej i

Śląskiej. Równie żyzne gleby pochodzenia osadowego - mady rzeczne - stanowią 5% udziału,

Gleby bagienne zajmują około 7% powierzchni kraju i poza dolinami rzek występują głównie

na Podlasiu, Polesiu i pojezierzach. Są dosyć żyzne, ale ze względu na duże zawilgocenie

wykorzystuje się je przede wszystkim na łąki i pastwiska. Dobrą jakość mają także rędziny

powstałe na skałach węglanowych Wyżyny Małopolskiej i Wyżyny Lubelskiej stanowiące

1% w strukturze. Udział typowo górskich gleb inicjalnych wynosi około 6% i występują one

na stokach Karpat i Sudetów. Są one mało urodzajne i na ogół porośnięte trawami.

Ostatnią grupę stanowią gleby antropogeniczne, czyli przekształcone na skutek działalności

człowieka występujące na obszarach miejskich, podmiejskich i uprzemysłowionych. Większe

ich kompleksy spotkać można na Śląsku, na terenie dużych miast, a także w rejonie

odkrywkowych kopalni węgla brunatnego i elektrowni.

8

Mapa 1. Jakość gleb w Polsce

Źródło: Wydawnictwo Edukacyjne WIKING

W celu określenia wartości gospodarczej gleby obok systematyki przyrodniczej

konieczne jest wyróżnienie kategorii użytkowych gleb określających ich właściwości

fizyczne, chemiczne, biologiczne, dynamizm zachodzących w nich procesów oraz sposób ich

traktowania. W Polsce takiemu ujęciu służy system bonitacji gleb gruntów ornych. Bonitacja

kategoryzuje gleby pod względem ich położenia, budowy profilu, barwy, struktury, składu

granulometrycznego poszczególnych poziomów, przepuszczalności, stosunków wodnych,

odczynu, zawartości wapnia i inne. Uzupełniającymi czynnikami bonitacji są właściwości

fizjograficzne otoczenia profilu glebowego i warunki uprawy. W obrębie gruntów ornych

wydziela się 8 klas bonitacyjnych, oznaczonych symbolami: I, II, IIIa, IIIb, IVa, IVb, V, VI.

W skali kraju gleby orne bardzo dobre i dobre (I–II) zajmują powierzchnię 1,6%, gleby IIIa i

IIIb – 18,6%, gleby średniej jakości (IVa i IVb) – 43,7% oraz gleby słabe i bardzo słabe (V i

VI) – 35,9% ogólnej powierzchni gruntów ornych. Gleby górskie zajmują 5%. W ogólnej

powierzchni użytków zielonych kraju klasy najsłabsze (V i VI) stanowią aż 42,6%.

(GUS,2012). Strukturę gleb w Polsce przedstawia wykres nr 1.

9

Wykres 1. Struktura gleb w Polsce wg powierzchni

Struktura gleb w Polsce [%]

26

52

1

1

1

5 7

6 1

bielice

brunatne i płowe

rędziny

czarne ziemie

czarnoziemy

mady

bagienne

górskie

antropogeniczne

Źródło: Wydawnictwo Edukacyjne WIKING

Gleby klasy I są to gleby orne najlepsze (czarnoziemy, rędziny kredowe, gleby brunatne te

bogate w próchnicę, mady) najbardziej zasobne w składniki pokarmowe, łatwe do uprawy -

przewiewne, ciepłe, nie zaskorupiające się. Gleby klasy II to gleby orne posiadające bardzo

dobre właściwości podobne jak gleby klasy I, jednak położone są w mniej korzystnych

warunkach terenowych. Gleby klasy IIIa i IIIb to gleby orne średnio dobre (gleby brunatne i

bielicowe). W porównaniu do gleb klas I i II, posiadają gorsze właściwości fizyczne i

chemiczne. Odznaczają się dużym wahaniem poziomu wody w zależności od opadów

atmosferycznych. Gleby klasy IVa i IVb to gleby orne średnie, a plony roślin uprawianych na

tych glebach są wyraźnie niższe niż na glebach klas wyższych. Gleby klasy V – gleby orne

słabe, kamieniste lub piaszczyste o niskim poziomie próchnicy, ubogie w substancje

organiczne. Do tej klasy zaliczmy również gleby orne słabe położone na terenach nie

zmeliorowanych albo takich, które do melioracji się nie nadają. Gleby klasy VI to gleby orne

najsłabsze. Wyróżnia się klasę VIz nadającą się tylko do zalesienia. Uwzględniając charakter

i właściwości samej gleby, warunki klimatyczne, sytuację geomorfologiczną, układ

stosunków wilgotnościowych i jej przydatność w Polsce klasyfikuje się użytki rolne w

zbiorcze typy siedliskowe rolniczej przestrzeni produkcyjnej, z którymi powiązane są

odpowiednie rośliny uprawne. Nazywa się je kompleksami przydatności rolniczej gleb albo

kompleksami glebowo-rolniczymi. Uwzględniając do tego warunki klimatyczne oraz

hydrologiczne największą przydatność do produkcji rolniczej przedstawiają grunty położone

10

w Polsce północnej i zachodniej. Również ze względu na korzystną strukturę obszarową

gospodarstw na tych terenach – działalność dużych gospodarstw poprzednio państwowych, a

obecnie w większości prywatnych wzrasta zainteresowanie rozwojem produkcji rolnej w tych

rejonach przez polskich rolników. Bliskość zachodniej granicy państwa powoduje, że również

rolnicy europejscy szukając możliwości rozwoju swojej produkcji próbują wejść w stan

posiadania gruntów rolnych w tym rejonie, głównie w formie dzierżawy, gdyż nabywanie na

własność było prawnie ograniczone.

11

2. Rynek ziemi rolnej

2.1 Rynek ziemi rolnej przed przystąpieniem Polski do Unii Europejskiej

Rynek ziemi rolniczej w Polsce kształtowały różnorodne czynniki. Zachodzące

zmiany mają swoje źródło m.in. w:

• historycznie ukształtowanym podejściu do ziemi, jako wartości kulturowej i

symbolicznej - w przeszłości, oprócz tego że ziemia była najbardziej pożądanym

dobrem ekonomicznym i najważniejszym czynnikiem produkcji, z jej posiadaniem

wiązało się wiele innych korzyści, wartości i znaczeń. Ziemia wyznaczała status

społeczny, dawała prawa polityczne, była źródłem bogactwa i prestiżu (5);

• dziedzictwie socjalistycznego ustroju – wielkoobszarowe ekonomicznie nierentowne

przedsiębiorstwa powodowały, że w polskim rolnictwie sektor prywatny w tym

okresie był dominujący;

• wzroście znaczenia ziemi jako dobra wielofunkcyjnego tj. jako czynnik produkcji,

dobro przyrodnicze, dobro publiczne. Powoduje to, że przy zmniejszających się

zasobach jej wykorzystanie powinno maksymalnie służyć podniesieniu dobrobytu

społecznego. Produkcja żywności nie powinna naruszać zdolności do samoodnowy

gleby i innych zasobów powodujących powstawanie kosztów, które pokrywać musi

całe społeczeństwo.;

• transformacji ustrojowej, w tym przekształceń własnościowych w rolnictwie i

transformacji praw własności w celu efektywniejszego gospodarowania ziemią przed

przystąpieniem do Unii Europejskiej;

• integracji z Unią Europejską i włączenia polskiego rolnictwa w mechanizmy wspólnej

polityki rolnej (WPR);

• możliwości uzyskiwania różnego rodzaju rent ziemi – renta dzierżawna, dopłaty

bezpośrednie, niższe podatki, korzystne ubezpieczenie społeczne.

Rynek ziemi rolniczej w Polsce od roku 1990 składa się z:

• rynku prywatnego, na którym zarówno kupującymi jak i sprzedającymi są rolnicy,

zwany również rynkiem „międzysąsiedzkim”,

• rynku, na którym dokonuje się obrotu ziemią z Zasobu Własności Rolnej Skarbu

Państwa,

• nierynkowy (rodzinny) obrót ziemią.

12

W okresie gospodarki centralnie planowanej prawie 100% zasobów gruntowych było

zaangażowane w procesie produkcji rolniczej, a zakup ziemi był ściśle reglamentowany

prawodawstwem polskim. Obrót gruntami odbywał się na niewielką skalę w ramach

społeczności lokalnej. Wynikało to z istniejącego dość złożonego i specyficznego dla krajów

„bloku wschodniego” interwencjonizmu państwowego. Powodowało to, że relacje cen

środków produkcji do cen produktów rolnych były korzystne dla małych gospodarstw

zapewniając im parytet dochodowy.

W szerokim kontekście procesu transformacji systemowej polskiej gospodarki po

1990 roku pojęcie i znaczenie gospodarowania ziemią nabrały nowego wymiaru.

Zrównoważenie rynku żywnościowego i ograniczenie interwencjonizmu państwowego w

rolnictwie spowodowało, że o wykorzystaniu i cenie gruntów rolnych decydowała rentowność

produkcji rolnej. Po gwałtownym wzroście cen żywności na początku transformacji

ustabilizowały się one w latach następnych na poziomie niekorzystnym dla rolnictwa

drobnotowarowego, czyniąc produkcję rolną nierentowną w tej skali. Pojawiła się duża podaż

ziemi rolnej ze strony rolników indywidualnych i dodatkowo z likwidowanych Państwowych

Gospodarstw Rolnych. W latach 90. na skutek złej koniunktury w rolnictwie praktycznie nie

było chętnych na zakup ziemi. W 1992 roku grunty z Zasobu Własności Rolnej Skarbu

Państwa można było kupić za bezcen – po 500 pln (złoty po denominacji) za hektar. Od tego

czasu mamy do czynienia ze wzrostem cen. Lekki spadek wystąpił tylko w latach 1999 –

2002. W latach 1991-2004 średnia cena ziemi rolniczej liczona w zł/ha wzrosła nominalnie 8-

krotnie (60% średniorocznie), a skumulowana inflacja w tym okresie wyniosła 504% (prawie

40% średniorocznie). Na poziom cen ziemi rolniczej wpływ miały zmiany następujące

wewnątrz gospodarstw indywidualnych. Według danych Powszechnego Spisu Rolnego z

2002 roku, 10,8% gospodarstw rolnych powiększyło swój obszar a 5,3% zmniejszyło (13).

Świadczy to o przewadze procesu koncentracji nad rozdrobnieniem ziemi. Znacznie większą

dynamiką przy braku ograniczeń prawnych w nabywaniu charakteryzował się rynek ziemi

rolniczej wokół większych miast, co wpływało na średnie ceny ziemi typowo rolnej. Cena

ziemi przedstawiająca jej wartość znacznie rośnie w momencie jej odrolnienia z możliwością

przeznaczenia pod budownictwo mieszkaniowe. W przypadku gruntów oddalonych lub

niekorzystnie położonych, cena była wyraźnie niska i dla rolnika nie miała wielkiej wartości.

Najważniejszym uczestnikiem rynku regulującym kwestię ceny ziemi na styku popytu

i podaży była powołana do działania z dniem 1 stycznia 1992 roku Agencja Własności Rolnej

Skarbu Państwa (obecnie po zmianie nazwy w 2003 roku - Agencja Nieruchomości Rolnych),

której głównym zadaniem było przejęcie wszystkich państwowych nieruchomości rolnych do

13

Zasobu Własności Rolnej Skarbu Państwa i gospodarowanie tym zasobem na zasadach

określonych w Ustawie z dnia 19 października z 1991 roku o gospodarowaniu

nieruchomościami rolnymi SP. Agencja jest państwową osobą prawną, instytucją

powierniczą, której Skarb Państwa powierzył wykonywanie prawa własności i innych praw

rzeczowych na jego rzecz. Agencja, obejmując we władanie powierzone składniki mienia

Skarbu Państwa, wykonuje we własnym imieniu prawa i obowiązki z nimi związane w

stosunku do osób trzecich. Przekazany Agencji majątek stanowi wydzieloną część mienia

Skarbu Państwa, która tworzy Zasób Własności Rolnej Skarbu Państwa (Zasób). W skład

Zasobu weszło mienie likwidowanych państwowych przedsiębiorstw gospodarki rolnej (ppgr)

wraz ze zobowiązaniami (około 2 mld pln i 193 tys. osób zatrudnionych) oraz inne

nieruchomości rolne stanowiące własność Skarbu Państwa, np. z byłego Państwowego

Funduszu Ziemi (PFZ). Ogółem do Zasobu przyjęto 4.739 tys. ha gruntów, z czego

zasadnicza część ponad 80% – 3.762 tys. ha pochodziła z byłych PGR-ów. Podstawowym

zadaniem ANR jest restrukturyzacja i prywatyzacja przejętego majątku w sposób trwały

(sprzedaż, nieodpłatne przekazanie, wniesienie aportem do spółki) lub nietrwały (dzierżawa).

W działaniach tych uwzględniana jest konieczność poprawy struktury obszarowej

gospodarstw rodzinnych, które zgodnie z Konstytucją RP są podstawą ustroju rolnego w

Polsce. Agencja może również nieodpłatne przekazywać grunty uprawnionym podmiotom na

realizację celów publicznych.

Od momentu powołania ANR istotną rolę przywiązywała do zdynamizowania

sprzedaży nieruchomościami rolnych będących własnością Skarbu Państwa. Szczyt sprzedaży

wynikiem prawie 200 tys. ha Agencja osiągnęła w roku 1996, i w okresie 1996-2003 na

średnio rocznym poziomie około 150 tys. ha. dobrych dla działalności rolniczej gruntów.

Rynek gruntów rolnych w okresie przedakcesyjnym charakteryzował się

umiarkowanym wzrostem ich cen w transakcjach w obrocie prywatnym oraz ich spadkiem na

przetargach uzyskiwanych przez ANR. W ujęciu realnym, przy inflacji średniorocznej na

poziomie około 10%, oznacza to ich spadek. Podaż gruntów rolnych kontrolowana przez

ANR wymuszona realizacją działań statutowych i obsługą przejętych zobowiązań trafiła na

barierę popytu. Popyt na ziemię rolną w tym okresie, przy braku wsparcia państwa, był

uzależniony od rentowności produkcji rolnej, a ta do roku 2005 była malejąca. Malejąca

tendencja cen skupu pszenicy w tym okresie nie była zachętą do zakupu gruntów rolnych.

Potwierdzeniem wystąpienia bariery popytu na grunty rolne jest także niski poziom ich cen

przy braku do roku 2003 ograniczeń prawnych w ich nabywaniu. Kształtowanie się średnich

14

cen sprzedaży gruntów rolnych uzyskanych przez ANR i w obrocie prywatnym przedstawia

wykres nr 2.

Wykres 2: Ceny sprzedaży gruntów rolnych uzyskane przez ANR i w obrocie

prywatnym

50

0

1 1

00

1 3

70

1 4

91

1 8

74

2 4

44

3 0

48

3 6

84

3 5

54

3 4

14

3 4

38

3 7

36

4 6

82

7 3

74

9 7

73

12

54

0

14

93

2

15

28

1

17

16

5

19

28

8

21

81

3

25

59

2

1 19

0

1 90

0

2 25

0

3 00

3

3 78

3

4 37

9 5 6

07

1 59

0

4 39

0

4 78

6

5 19

7

5 04

2

5 75

3

6 60

6

8 24

4

9 25

9

11 3

66

15 3

88

17 0

42

18 0

37

20 0

03

25 4

42

26 3

39

31 2

98

0

5 000

10 000

15 000

20 000

25 000

30 000

35 000

1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014lata

zł/ ha

0

10

20

30

40

50

60

70

80

90

100

Cena 1 ha gr. rolnych Agencji w złCena 1 ha gr. ornych między rolnikami w zł - wg GUSŚrednia cena skupu pszenicy w zł/dt

Źródło: Raport z działalności ANR w 2014 roku, Rocznik statystyczny rolnictwa GUS 2014

W Polsce w okresie 1990-2004 wyodrębniła się grupa gospodarstw progresywnych i

degresywnych, co wiąże się z istnieniem potencjalnego popytu i podaży ziemi rolnej. Do

gospodarstw progresywnych zalicza się gospodarstwa produkujące głównie na rynek,

utrzymujące się głównie z rolnictwa. Wykorzystanie szans rozwojowych przez tę grupę

gospodarstw będzie wiązało z nabywaniem lub dzierżawą ziemi w celu zwiększenia

potencjału produkcyjnego, zwiększenia produkcji i poprawy wydajności czynników

wytwórczych. Gospodarstwa degresywne to gospodarstwa bez produkcji rolniczej i

produkujące wyłącznie lub głównie na własne potrzeby, uzyskujące przeważający dochód ze

źródeł pozarolniczych. Zasoby ziemi znajdujące się w użytkowaniu tej grupy gospodarstw

zakreślają granice potencjalnej podaży gruntów. W 2004 roku z ogólnej liczby gospodarstw

ok. 2,6 mln około 90% prowadziło działalność rolniczą, a tylko 23% stanowiły gospodarstwa

progresywne, które mogłyby być zainteresowane kupnem lub dzierżawą ziemi na cele rolne.

Gospodarstwa progresywne użytkowały 61% ziemi rolnej, a pozostałe 39% stanowiące ok.

5.600 tys. ha - potencjalna wielkość podaży gruntów rolnych na rynku prywatnym -

gospodarstwa degresywne (14).

Oprócz ceny obrazem rynku jest skala obrotu i dynamika na rynku ziemi. Obrót

nieruchomościami rolnymi w latach 1990–2004 wykazywał dość silne zróżnicowanie – liczba

transakcji wahała się w granicach od 150 do 230 tys. rocznie. Najbardziej dynamiczne zmiany

15

miały miejsce w pierwszych pięciu latach badanego okresu, kiedy liczba transakcji gruntami

rolnymi spadła z 230 tys. w 1990 roku do 150 tys. w 1992 roku, a następnie wzrosła do 201

tys. w 1995 roku. W okresie od 1996 do 2004 roku odnotowano powolny trend spadkowy

tych transakcji i stabilizację w ostatnich latach na poziomie 153–164 tys. W badanym okresie

wyraźnie zmniejszyło się znaczenie obrotu nierynkowego. Obrót nierynkowy ziemią to

przede wszystkim obrót rodzinny, międzypokoleniowy, czyli przenoszenie praw do

nieruchomości w wyniku darowizn, spadków, działów rodzinnych i umów dożywocia.

Ponadto, do obrotu nierynkowego zaliczono umowy przeniesienia własności gospodarstwa

rolnego na następcę lub Skarb Państwa w celu otrzymania świadczeń emerytalnych. Ta forma

przenoszenia praw własności dominowała w latach 1990–1995. W 1990 roku transakcje

nierynkowe stanowiły 71% ogółu transakcji gruntami rolnymi. Jednak począwszy od 1996

roku proporcje między transakcjami rynkowymi i nierynkowymi wyrównały się (14).

Liberalizacja obrotu ziemią po 1990 roku, polegająca na zniesieniu ograniczeń w

postaci norm obszarowych, zasad podziału i dziedziczenia gospodarstw, zakupu gruntów

państwowych oraz pozostawieniu rolnikowi ubiegającemu się o emeryturę pełnej swobody

wyboru formy przekazania gospodarstwa, ożywiła prywatny rynek ziemi. Udział transakcji

między osobami prywatnymi wśród transakcji rynkowych systematycznie rósł i w 2005 roku

osiągnął 81%, przy 19% udziale transakcji ze Skarbem Państwa. W latach 1998–2005 obrót

prywatny ziemią rolniczą ustabilizował się na niskim poziomie od 66.000 do 71.000

transakcji rocznie. Na sytuację na rynku ziemi w tym okresie największy wpływ miały

czynniki ekonomiczne, prawne oraz perspektywa integracji z Unią Europejską. Wysokie

bezrobocie i poczucie zagrożenia utratą pracy skłaniały do utrzymywania gospodarstw

rolnych w celach samozaopatrzeniowych, co blokowało podaż gruntów. Utrzymująca się

dekoniunktura w rolnictwie ograniczała popyt na grunty rolne. Z kolei na wzrost popytu

oddziaływały zapowiedzi wprowadzenia ograniczeń w obrocie ziemią, przewidywany wzrost

cen ziemi oraz spodziewane korzyści z jej posiadania po wstąpieniu Polski do Unii

Europejskiej.

Obrót ziemią z udziałem sektora publicznego to głównie sprzedaż gruntów Skarbu

Państwa prowadzona przez Agencję Nieruchomości Rolnych. W latach 1990 i 1991

instrumentem polityki rolnej w zakresie gospodarowania zasobami ziemi był Państwowy

Fundusz Ziemi. W tym okresie sprzedaż gruntów z PFZ była stopniowo ograniczana, co

związane było ze zmianami organizacyjno-prawnymi w gospodarce gruntami Skarbu Państwa

i powołaniem Agencji Nieruchomości Rolnych. W latach następnych liczba

przeprowadzonych przez ANR transakcji sprzedaży nieruchomości rolnych wzrastała i

16

utrzymywała się na wysokim poziomie aż do 1995 roku. W okresie 1996–2005 skala

prywatyzacji była nieco mniejsza, przez co liczba transakcji z udziałem sektora publicznego

wahała się w przedziale 14–19 tys. rocznie. Można wnioskować, że począwszy od drugiej

połowy lat dziewięćdziesiątych rynek ziemi rolniczej w Polsce ustabilizował się. W 2005

roku struktura transakcji gruntami rolnymi przedstawiała się następująco: transakcje rynkowe

stanowiły 55% ogółu transakcji, a obrót nierynkowy to 45%. Spośród wszystkich transakcji

rynkowych 82% zawarto pomiędzy osobami prywatnymi, a w 18% uczestniczył sektor

publiczny (14).

Struktura obrotów ziemią była różna w zależności od regionu. Obrót rynkowy

dominował w takich województwach, jak: lubuskie, zachodniopomorskie i warmińsko-

mazurskie, gdzie stanowił 72–76% wszystkich transakcji. W województwach podkarpackim,

podlaskim, śląskim, świętokrzyskim i łódzkim dominowały darowizny, spadkobrania, działy

rodzinne i umowy dożywocia.

Zdecydowana większość transakcji na rynku ziemi to handel prywatny. W

województwach takich jak: małopolskie, mazowieckie, śląskie i wielkopolskie, transakcje

między osobami prywatnymi stanowiły 90% i więcej wszystkich transakcji rynkowych.

Transakcje z udziałem sektora publicznego, głównie ANR, najczęściej występowały w

województwach lubuskim, warmińsko-mazurskim, zachodniopomorskim i podkarpackim.

Przed wejściem do UE państwo polskie zaingerowało w obrót ziemi rolnej

wprowadzając w życie w 2003 roku Ustawę o kształtowaniu ustroju rolnego, która na nowo

definiowała pojęcie gospodarstwa rolnego oraz określała maksymalną powierzchnię takiej

jednostki. Za gospodarstwo rodzinne ustawa uznaje tylko takie gospodarstwo, którego łączna

powierzchnia użytków rolnych nie przekracza 300 hektarów. Ustawa ta określa zasady

kształtowania ustroju rolnego przez poprawę struktury gospodarstw rolnych, przeciwdziałaniu

poprzez prawo pierwokupu nadmiernej koncentracji nieruchomości rolnych, kierowanie

gospodarstwem rolnym przez osoby o odpowiednich kwalifikacjach. Wykonawcą zadań

wymienionych w ww. ustawie została ANR, która może nabywać nieruchomości rolne od

prywatnych właścicieli w celu ich późniejszej odsprzedaży, głównie na powiększanie

gospodarstw rodzinnych. Nabywanie odbywa się na podstawie prawa pierwokupu (przy

umowach sprzedaży) lub prawa nabycia – potocznie zwanego prawem wykupu, przy innych

transakcjach przeniesienia własności nieruchomości rolnych (np. przy umowach darowizny,

aportu). Uprawnienia Agencji odnośnie rynku prywatnego dotyczą nieruchomości rolnych o

powierzchni 5 ha i większych. Nabywanie nieruchomości rolnych przez cudzoziemców

17

obwarowane było uzyskaniem zezwolenia wydawanego przez Ministra Spraw

Wewnętrznych, o ile sprzeciwu nie wniósł Minister Rolnictwa i Rozwoju Wsi.

Cena ziemi rolniczej w okresie przed przystąpieniem do Unii Europejskiej

charakteryzowała się umiarkowaną tendencją wzrostową, ponieważ nie zdawano sobie

sprawy z możliwych skutków akcesji. Przeciwni integracji sceptycznie nastawieni polscy

rolnicy oprócz aspektów ideologicznych podawali również argumenty ekonomiczne. Obawy

obejmowały przede wszystkim zdolność do konkurowania z mocno subwencjonowanymi

rolnikami unijnymi po zniesieniu ochrony celnej zarówno cenowo, jak i jakościowo.

Obawiano się załamania niedofinansowanych gospodarstw rolnych i niektórych gałęzi

produkcji przetwórczej oraz masowego wykupu ziemi rolnej przez rolników z Europy.

2.2 Rynek ziemi rolnej po przystąpieniu Polski do Unii Europejskiej

W Unii Europejskiej nie występuje polityka bezpośredniego oddziaływania na

gospodarowanie gruntami rolnymi w poszczególnych państwach członkowskich oraz na

narodowe polityki kształtowania struktur agrarnych. Jednak mechanizmy Wspólnej Polityki

Rolnej (WPR) nakierowane są na wspieranie rodzinnych gospodarstw rolnych, które stanowią do

dzisiaj podstawową jednostkę w całym unijnym rolnictwie, jednocześnie ograniczając pomoc dla

bardziej produktywnych przedsiębiorstw rolniczych. Choć każde państwo członkowskie UE jest

niezależne w tworzeniu administracyjno-prawnego otoczenia rynku gruntów rolnych, można

odnotować istotne podobieństwa w tym zakresie. Wynikają one z dążeń do zagwarantowania

ciągłości rodzinnego charakteru rolnictwa przy zachowaniu własności ziemi w rękach obywateli,

z dbałości o zapewnienie odpowiedniego poziomu dochodów gospodarstw rolnych oraz z

przeciwdziałania obrotowi ziemią rolniczą w celach spekulacyjnych. Z drugiej jednak strony,

można wyróżnić wiele cech specyficznych, które sprzyjają utrwaleniu występującego w ramach

UE zróżnicowania w zasobach i strukturze ziemi rolniczej w tym uwarunkowania historyczne,

przyrodnicze, a także instytucjonalno-prawne otoczenie rynków ziemi rolniczej (15).

W pierwszych latach członkostwa w Unii Europejskiej aktywność uczestników na

rynku ziemi rolnej nie uległa zasadniczej zmianie, ale notuje się systematyczny wzrost cen

gruntów rolnych, zarówno na rynku prywatnym, jak i na rynku gruntów państwowych

(średniorocznie odpowiednio 18% i 20%). Największa dynamika wzrostu wystąpiła w latach

2005 – 2008 (od 8244 do 15388 zł/ha) oraz 2010 – 2015 (od 18037 do 31289 zł/ha). W

18

okresie 2004-2014 średnia cena gruntów rolnych w obrocie między rolnikami wzrosła prawie

5-krotnie w warunkach malejącej inflacji – jej skumulowana wysokość w tym czasie wyniosła

26%. (Wykres nr 2).

W Polsce w pierwszych latach po akcesji do UE aktywność uczestników rynku

nieruchomości rolnych ustabilizowała się na poziomie około 80.000 transakcji rocznie, a

zmniejszająca się powierzchnia gruntów objęta sprzedażą wynosiła od 240 tys. ha do 109 tys.

ha. Sprzedaż ziemi rolnej zaczęła szybko rosnąć i z poziomu 75160 w 2009 roku osiągnęła

wysokość 155411 transakcji w 2013 roku obejmując powierzchnię od 127 tys. ha do 291 tys.

ha (Tab. 2). Z przedstawionej tabeli wynika, że znacznie wzrósł wolumen obrotu na rynku

nieruchomości rolnych z poziomu 2,4 mld zł w 2003 roku do 12,4 mld zł w 2012 roku.

Pozwala to stwierdzić, że rynek bardzo się rozwinął.

Tabela 2: Transakcje kupna/sprzedaży użytków rolnych w latach 2003-2013

2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013

Liczba transakcji 83 767 87 493 80 858 84 939 104 286 84 763 75 160 97 085 104 191 109 455 155 411

Powierzchnia [ha] 240 224 209 696 182 486 215 589 109 111 147 292 127 935 157 946 194 155 291 680 210 667

Wartość [mln zł] 2 394 2 557 2 937 3 895 7 234 6 860 4 796 6 185 9 010 12 389 9 369 Źródło: Obrót nieruchomościami GUS

Na podstawie danych z tabeli 3 można stwierdzić, że od roku 2009 sprzedaż rynkowa

była dominującą formą obrotu, przy czym najwięcej transakcji odbyło się między podmiotami

prywatnymi. W 2013 roku na rynku prywatnym odnotowano 86% wszystkich umów

obejmujących 72% powierzchni oraz 78% wolumenu. Sprzedaż z udziałem sektora

publicznego stanowiła tylko 14% umów, obejmujących 18% powierzchni i 12% wolumenu.

W analizowanym okresie udział transakcji nierynkowych (darowizny, spadki i działy

rodzinne, umowy o dożywocie, zbycie nieruchomości za świadczenie emerytalne) w ogólnej

liczbie transakcji zmniejszył się z 47,4% w 2009 roku do 28,4% w 2013 roku.

Tabela 3: Transakcje nieruchomościami rolnymi według formy obrotu w latach 2009-2013

Rok Transakcje nieruchomościami rolnymi razem w tym rynkowe w tym nierynkowe

razem prywatne z udziałem Skarbu Państwa

% % %

2009 142 756 75 160 64 693 86,1 10 467 13,9 67 596 47,4 2010 162 639 97 085 83 124 85,6 13 961 14,4 65 554 40,3 2011 176 148 104 191 91 328 87,7 12 863 12,3 71 957 40,9 2012 171 885 109 455 93 887 85,8 15 568 14,2 62 430 36,3 2013 217 159 155 411 134 473 86,5 20 938 13,5 61 748 28,4 Źródło: Obrót nieruchomościami GUS

19

Cena gruntów rolnych zależy od ich urodzajności (Tab.4). Najdroższe są grunty

najlepsze, a różnica cen pomiędzy gruntami dobrymi i słabymi wynosiła 47% w 2005 roku i

zmniejszyła się do 37% w 2013 roku. Okazuje się, że tempo wzrostu cen też zależy od jakości

gruntów. Najszybciej drożały grunty najsłabsze (3,5 krotnie), które były atrakcyjną lokatą

kapitału z myślą o przyszłym zalesianiu i korzystaniu z dotacji celowych.

Tabela 4: Przeciętne ceny gruntów ornych w obrocie prywatnym w zł/ha

2005 2010 2011 2012 2013 Wzrost [%] 2013/2005

Grunty orne: 8 244 18 037 20 004 25 442 26 339 319,5 Dobre (pszenno-buraczane) 11 001 21 553 23 911 32 102 32 273 293,4 Średnie (żytnio-ziemniaczane) 8 603 18 841 20 806 25 660 26 973 313,5 Słabe (piaszczyste) 5 843 14 800 16 401 19 096 20 187 345,5 Źródło: Roczniki statystyczne rolnictwa GUS

Ceny ziemi rolniczej są wyraźnie zróżnicowane regionalnie i różnice między nimi

sięgają 2,5-krotkości ceny podstawowej. W 2015 roku najwyższe ceny ziemi rolniczej

osiągnięto w woj. kujawsko-pomorskim (49,6 tys. zł/ha), woj. opolskim (48,1 tys. zł/ha) i

woj. wielkopolskim (47,9 tys. zł/ha), a najniższe w woj. podkarpackim (20,8 tys. zł/ha), woj.

zachodniopomorskim (24,2 tys. zł/ha), woj. świętokrzyskim (24,4 tys. zł/ha), woj. lubuskim

(24,5 tys. zł/ha). Dane w tabeli nr 5 uwidaczniają istniejącą tendencję zróżnicowania

regionalnego w nasileniu i kierunku zmian rynkowej wartości ziemi.

Tabela 5: Średnie regionalne ceny gruntów w zł/ha

IV'kw 2009

IV'kw 2010

IV'kw 2011

IV'kw 2012

IV'kw 2013

IV'kw 2014

I'kw 2015

Wzrost [%]

2013/2005

Województwo Dolnośląskie 16 115 18 259 19 968 23 638 30 064 34 038 33 876 210 Kujawsko-pomorskie 25 458 26 299 28 233 33 994 37 003 48 076 49 618 195 Lubelskie 12 762 13 047 15 605 18 685 20 540 24 201 25 632 201 Lubuskie 9 363 10 163 12 320 15 579 18 143 23 151 24 525 262 Łódzkie 16 268 16 937 19 721 25 655 28 251 31 072 32 474 200 Małopolskie 16 590 15 629 18 206 20 712 23 711 27 328 27 042 163 Mazowieckie 18 050 19 220 22 450 25 175 28 119 33 315 32 581 181 Opolskie 17 719 18 953 21 031 32 062 35 407 43 529 48 105 271 Podkarpackie 11 481 13 117 10 869 15 332 18 382 20 963 20 850 182 Podlaskie 18 158 20 968 22 568 26 345 28 615 31 674 31 948 176 Pomorskie 21 950 21 597 23 679 26 468 30 088 35 591 35 494 162 Śląskie 20 429 20 905 22 665 25 936 25 599 33 794 31 767 156 Świętokrzyskie 9 259 8 864 10 905 17 955 20 757 23 468 24 352 263 Warmińsko-mazurskie 12 978 14 190 14 219 22 247 26 481 31 668 35 921 277 Wielkopolskie 27 600 28 916 30 922 35 825 37 933 45 320 47 937 174 Zachodniopomorskie 11 904 13 023 15 704 18 472 22 162 24 312 24 248 204 Źródło: Dane GUS według Agencji Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa

20

Prawidłowością było, że przede wszystkim ziemia drożała w regionach, gdzie była

stosunkowo tania (warmińsko-mazurskie, lubuskie, opolskie), a znacznie mniejsze wzrosty

wystąpiły w regionach, które od lat wyróżniały się pod względem jej wysokiej wartości

(kujawsko-pomorskie, wielkopolskie). Z powyższego wynika, że regionalne zróżnicowanie

ceny ziemi rolniczej zależy przede wszystkim od kultury rolnej i kosztów produkcji

generujących odpowiedni zysk.

Odrębny segment rynku – obrót gruntami z udziałem Skarbu Państwa - obejmował

działalność Agencji Nieruchomości Rolnych, która po akcesji kontynuowała prywatyzację

majątku z Zasobu Własności Rolnej Skarbu Państwa. Ogółem do końca 2014 roku w wyniku

sprzedaży i trwałego przekazania zostało rozdysponowane około 3,3 mln ha gruntów, przy

czym od 2004 roku sprzedaż średniorocznie kształtowała się na poziomie około 100 tys. ha.

Najwięcej gruntów Zasobu znajdowało się w regionach o dużym udziale sektora

państwowego w rolnictwie, a więc w województwach: warmińsko-mazurskim,

zachodniopomorskim, wielkopolskim, pomorskim, lubuskim i dolnośląskim (około 73%

Zasobu). Obecnie w Zasobie pozostaje prawie 1,5 mln ha, w tym ponad 1,09 mln ha jest w

dzierżawie, a 266 tys. ha czeka na rozdysponowanie. Są to grunty trudno zbywalne ze

względu na cechy geofizyczne i przyrodnicze, specyficzną lokalizację, itp.

ANR posiada także w Zasobie dużo dobrze skomunikowanych gruntów, które mogą

służyć realizacji różnorodnych celów inwestycyjnych. Współpracuje z samorządami, a także z

Polską Agencją Informacji i Inwestycji Zagranicznych, z którą stworzyła Krajowy Zasób

Nieruchomości Inwestycyjnych. Agencja przekazała do tego zasobu około 8 tys. ha gruntów.

Pozyskanie gruntów w oparciu o prawo pierwokupu ustanowione w przepisach

Ustawy o kształtowaniu ustroju rolnego, stanowiło marginalny zakres jej działalności. Od

początku działania ustawy Agencja zakupiła 609 nieruchomości o łącznej powierzchni 14,9

tys. ha.

Od 2005 roku złagodzono przepisy ograniczające nabywanie nieruchomości na terenie

Polski przez obywateli państw członkowskich Europejskiego Obszaru Gospodarczego – EOG

(kraje Unii Europejskiej oraz Norwegia, Islandia, Lichtenstein) oraz Szwajcarii. W stosunku

do tych osób nie jest wymagane uzyskanie zezwolenia na nabywanie nieruchomości oraz

udziałów i akcji w spółkach handlowych będących właścicielami nieruchomości na terenie

Polski. Wyjątek stanowi nabywanie nieruchomości rolnych i leśnych, w odniesieniu, do

których wprowadzono 12-letni okres przejściowy, liczony od dnia przystąpienia do Unii.

Dwunastoletni okres przejściowy nie dotyczy cudzoziemców, będących obywatelami państw

członkowskich EOG, którzy nabywają nieruchomości rolne po upływie 3 lub 7 lat w

21

zależności od województwa, w którym położona jest nieruchomość. Okres ten liczony jest od

dnia zawarcia umowy dzierżawy, przy czym wymagane jest osobiste prowadzenie na

obszarze tej nieruchomości działalności rolniczej oraz legalnie zamieszkiwanie na terytorium

Rzeczypospolitej Polskiej. Wymóg 7-letniego okresu dzierżawy dotyczy województw:

dolnośląskiego, kujawsko-pomorskiego, lubuskiego, opolskiego, pomorskiego, warmińsko-

mazurskiego, wielkopolskiego, i zachodniopomorskiego, natomiast 3-letniego województw:

lubelskiego, łódzkiego, małopolskiego, mazowieckiego, podkarpackiego, podlaskiego,

śląskiego i świętokrzyskiego. Pomimo złagodzenia przepisów, na podstawie rejestrów

prowadzonych przez Ministerstwo Spraw Wewnętrznych można wnioskować, że

obcokrajowcy nie byli zainteresowani zakupem gruntów rolnych w Polsce. Ogółem w latach

1999-2013 nabyli łącznie 49 tys. ha, co stanowi około 0,3% krajowych gruntów rolnych.

W marcu 2012 roku wprowadzono nowe zasady sprzedaży nieruchomości rolnych z

Zasobu. Miały one na celu wspomaganie procesu powiększania gospodarstw rodzinnych,

które zgodnie z Konstytucją RP są podstawą ustroju rolnego w Polsce. Przetargi na sprzedaż

nieruchomości o powierzchni powyżej 1 ha organizowano w pierwszej kolejności, jako

ograniczone, wyłącznie dla rolników powiększających gospodarstwa rodzinne. Zmniejszono

także powierzchnię nieruchomości wystawianych do przetargów, która nie może być większa,

niż średnia powierzchnia gospodarstwa w danym województwie lub średnia krajowa według

danych ARiMR, przy czym tylko w niektórych przypadkach dopuszczono możliwość

zwiększenia tej średniej do 150% tej powierzchni.

Znaczącą rolę w procesie opiniowania sprzedaży uzyskały Izby Rolnicze, które w

szczególnych sytuacjach mogą dokonywać oceny lub wnioskować o przedmiocie sprzedaży w

trybie przetargowym odpowiednio do potrzeb rolników.

Wprowadzona została również zasada, że nie będą wystawiane do sprzedaży w trybie

przetargu nieruchomości obciążone umową dzierżawy, gdzie dzierżawcą jest rolnik

indywidualny w rozumieniu przepisów o kształtowaniu ustroju rolnego.

Część nieruchomości sprzedawana jest bez przetargu, w trybie tzw. pierwszeństwa w

nabyciu. Przysługuje ono m.in.:

• byłemu właścicielowi zbywanej nieruchomości lub jego spadkobiercom, jeżeli

nieruchomość została przejęta na rzecz Skarbu Państwa przed dniem 1 stycznia 1992

roku,

• spółdzielni produkcji rolnej władającej faktycznie zbywaną nieruchomością, do której

użytkowanie ustanowione na rzecz tej spółdzielni wygasło z dniem 31 grudnia 1993

roku,

22

• dzierżawcy zbywanej nieruchomości Zasobu, jeżeli dzierżawa trwała faktycznie przez

okres, co najmniej trzech lat,

• zarządzającemu specjalną strefą ekonomiczną w odniesieniu do nieruchomości

położonych w granicach specjalnych stref ekonomicznych.

W przypadku dzierżawy tryb bezprzetargowy stosowany jest m.in. przy przedłużaniu

umów z dotychczasowym dzierżawcami oraz przy wydzierżawianiu nieruchomości na rzecz

jednoosobowych spółek Skarbu Państwa, utworzonych przez Agencję. Największą grupę

nabywców nieruchomości od Agencji w trybie bezprzetargowym stanowią dotychczasowi

dzierżawcy. Ponadto nieruchomości Zasobu mogą być zbywane bez przetargu m.in. na rzecz

podmiotów, które w dniu przejęcia nieruchomości przez Agencję do Zasobu władają nią na

podstawie umowy lub decyzji administracyjnej (uprawnienie to wygasa po upływie roku od

dnia przejęcia mienia przez Agencję) oraz użytkownicy wieczyści nieruchomości. Przy

sprzedaży na rzecz użytkowników wieczystych, na poczet ceny zalicza się kwotę równą

wartości prawa użytkowania wieczystego, określoną w sposób przewidziany w przepisach o

gospodarce nieruchomościami.

W ramach uzyskiwania i udostępniania gruntów Zasobu na powiększanie gospodarstw

rodzinnych Agencja organizuje przetargi, w których uczestniczą wyłącznie rolnicy

powiększający gospodarstwa rodzinne oraz wyłącza grunty z dzierżaw dużych obszarów

(powyżej 429 ha) i przeznacza je na powiększanie areału istniejących gospodarstw

indywidualnych.

Obecnie w Ministerstwie Rolnictwa i Rozwoju Wsi trwają prace nad opracowaniem

nowych uregulowań dotyczących rynku ziemi w Polsce i funkcjonowania ANR. Przewiduje

się przekształcenie tej instytucji w ogólnopolskiego regulatora rynku ziemi, rejestratora

wszystkich transakcji dotyczących nieruchomości rolnych, pośrednika w obrocie oraz

regulatora prywatnych dzierżaw ziemi (16).

Główny problem w prywatyzacji polskiego rolnictwa polegał na regionalnie

nierównomiernej podaży nowej ziemi, bowiem jej nadmiar występował północno-zachodniej

Polsce a niedobór w pozostałych rejonach o zdrobnionej strukturze. W wyniku prywatyzacji

PGR-ów powstało wiele wielkoobszarowych gospodarstw dzierżawiących duże areały ziemi,

które w realiach obecnej polityki rolnej są zmuszone do oddania 30% użytków rolnych w celu

poprawy struktury agrarnej gospodarstw rodzinnych. Objęcie polskiego rolnictwa

mechanizmami Wspólnej Polityki Rolnej UE i działalność ANR miały decydujący wpływ na

zmiany strukturalne gospodarstw rolnych (Tab.6). Z danych w tabeli nr 6 wynika, że w 2013

23

w Polsce liczba gospodarstw rolnych w porównaniu do roku 2002 zmniejszyła się o prawie

29%, przy czym największy spadek (o około 36%) nastąpił w grupie obszarowej 1-5 ha.

Również duże spadki wystąpiły w grupie obszarowej 5-10 ha – o około 26% i 10-20 ha – o

około 21%. Natomiast wzrost o około 8% obserwujemy w grupie 20-50 ha i o 6% w grupie

gospodarstw dużych powyżej 50 ha. Analogiczna tendencja występuje w zmianach areału

użytków rolnych pozostającej w zagospodarowaniu poszczególnych grup obszarowych.

Zmniejszenie powierzchni użytkowanych gruntów rolnych występuje w trzech najmniejszych

grupach, a jej zwiększenie obserwujemy w gospodarstwach większych niż 20 ha. Wyjątek

stanowi grupa powyżej 50 ha użytków rolnych pozostających w latach 2002-2006, kiedy to

odbywała się intensywna prywatyzacja dużych byłych gospodarstw państwowych.

Najistotniejszy z punktu widzenia przemian w rolnictwie wydaje się spadek liczby

gospodarstw z grup obszarowych 5-10 ha i 10-20 ha, co może świadczyć o słabej sile

konkurencji takich gospodarstw z racji małego majątku produkcyjnego. Z poniższych danych

można wnioskować, że większe zmiany w strukturze obszarowej gospodarstw wystąpiły w

okresie 2006-2013 niż w latach 2002-2006. Potwierdza to tezę, że efekt integracji z UE i

objęcie polskiego rolnictwa mechanizmami WPR stymulująco uaktywniło przemiany

strukturalne gospodarstw. Efektem przemian strukturalnych jest, że w 2013 roku prawie 10%

gospodarstw większych niż 20 ha użytkuje około 52% gruntów rolnych w kraju. W 2002 roku

grupa ta stanowiła 6% gospodarstw i posiadała 45% gruntów.

Tabela 6: Zmiany w strukturze agrarnej gospodarstw rolnych według grup obszarowych

użytków rolnych

Rok Liczba gospodarstw

ogółem

Grupy obszarowe gospodarstw

1-5 5-10 10-20 20-50 50 i więcej 2002 1 956 141 1 146 890 426 869 266 623 95 943 19 816

Powierzchnia użytków rolnych w gospodarstwach rolnych [ha] 2 788 800 3 014 600 3 640 500 2 732 900 5 061 800

2006 1 810 418 1 030 147 415 289 247 758 94 783 22 441

Powierzchnia użytków rolnych w gospodarstwach rolnych [ha] 2 535 543 2 929 914 3 399 271 2 726 935 4 001 269

2013 1 394 631 732 840 315 227 211 498 103 246 31 820

Powierzchnia użytków rolnych w gospodarstwach rolnych [ha] 1 851 294 2 176 577 2 971 988 3 003 832 4 532 535 Źródło: Roczniki statystyczne rolnictwa GUS

Przemiany w strukturze agrarnej zdeterminowane były lokalnymi uwarunkowaniami natury

ekonomicznej. Na terenach lepiej rozwiniętych pod względem przemysłowym stosunkowo

łatwo i szybko ubywało małych gospodarstw w związku z odpływem siły roboczej do działów

24

pozarolniczych. Tym samym na terenach, które cechują się słabszym wpływem czynników

pozarolniczych, główną siłą zmian jest konkurencja na rynkach rolnych.

Reasumując integracja z UE wpłynęła na wzrost aktywności na rynku nieruchomości

rolnych w Polsce w wyniku objęcia polskiego rolnictwa wspólną polityką rolną. Od czasu

przystąpienia Polski do UE ceny doznały prawdziwej eksplozji, co jest niewątpliwie związane

z unijnymi programami wspólnej polityki rolnej. Ceny ziemi rolnej, jako jedne z nielicznych

aktywów nie spadły po wybuchu kryzysu w latach 2008-2009. Stabilny popyt przy

ograniczonej podaży po 2009 roku skutkował dalszym wzrostem cen. Ponadto, ograniczeniem

podaży na rynku gruntów była mało stabilna sytuacja na rynku kapitałowym. Ziemię rolną

traktowano jako pewne aktywo przynoszące stały dochód (dzierżawa, środki z funduszy

pomocowych UE), co wpływa na spadek chęci jej zbycia przez właścicieli i ogranicza jej

podaż.

Analizując krajowy rynek ziemi rolnej nie można pominąć jego najbliższego

otoczenia, jakim jest rynek europejski, a dokładniej objęty takimi samymi regułami WPR

rynek nieruchomości rolnych UE. W gronie prezentowanych państw krajów europejskich,

pominięto Maltę gdzie za hektar trzeba zapłacić 130 tys. euro, średnia cena gruntów w 2013

roku wyniosła 12050 euro/ha. Polska cena 6275 euro/ha znajduje się blisko środka

zestawienia, lecz porównując ją z krajami przyjętymi do UE po 2003 roku okazuje się

najwyższa. W porównaniu z krajami „starej unii” cena okazuje się niska, taniej niż w Polsce

jest tylko we Francji i Szwecji. Najwyższe ceny notowane są w Holandii, Belgii, Irlandii,

Niemcy-stare landy. Porównywanie cen ziemi rolnej pomiędzy krajami utrudnia też fakt, że

nie wszędzie rynek obrotu jest w pełni wolny. Może to działać zarówno, jako czynnik

zaniżający, jak i zawyżający wyceny.

W Niemczech działają czynniki, które zaniżają ceny gruntów. We wschodnich landach

dzierżawcy mogą, bowiem kupić użytkowaną ziemię za 65% jej wartości rynkowej. Areał

możliwy do nabycia jest ograniczony do 120 hektarów. Aby nie utracić bonifikaty należy

użytkować ziemię przez przynajmniej 20 lat. Natomiast we Francji działa agencja zajmująca

się nadzorem nad zagospodarowaniem i osadnictwem na terenach wiejskich (SAFER).

Nadzoruje ona obrót ziemią. Pierwotnie miała za zadanie zapobieganie koncentracji gruntów,

ale dziś dba o rozwój i środowisko na terenach wiejskich i ma nie pozwalać na spekulacje na

rynku ziemi. Do kompetencji SAFER należy mediacja w trakcie negocjacji pomiędzy

sprzedającym i kupującym. Organizacja ta ma też prawo zakupu ziemi na własne konto.

Ponadto SAFER może zaproponować innego nabywcę lub cenę, gdy strony umowy nie mogą

25

dojść do porozumienia. Działalność agencji SAFER powoduje, że oficjalne ceny transakcyjne

we Francji utrzymują się na niskim poziomie.

Wykres 3: Średnie ceny gruntów rolnych w wybranych krajach UE w euro/ha

Średnie ceny gruntów rolnych w wybranych krajach UE w euro/ha

29 8

24

1 56

0

2 34

0

26 4

40

928

6 25

0

5 17

0

10 9

74

40 1

96

39 1

91

1 00

0

1 37

4

9 95

5

17 1

75

4 97

3

1 30

0

1 32

8 4 36

0

2 50

0

16 2

10

14 4

13

4 37

9

10 9

85

28 3

00

3 03

7

4 60

0

22 2

40

1 93

4

8 10

0

5 75

0 9 66

3

52 1

00

25 9

26

2 39

0

1 23

2

16 3

81

25 1

89

10 5

10

3 10

0

3 70

0

5 37

0

2 55

0

19 3

00

19 0

57

6 27

5

12 0

50

0

10 000

20 000

30 000

40 000

50 000

60 000

Belgia

Bułgaria

Czech

y

Dania

Eston

ia

Finlan

dia

Franc

ja

Hiszpa

nia

Holandia

Irlan

diaLit

waŁo

twa

Niemcy

ogółe

m

Niemcy

-star

e land

y

Niemcy

-now

e land

y

Rumun

ia

Słowacja

Szwecja

Węg

ry

Włoch

y

Wielka

Bryt

ania

POLS

KA

cena śre

dnia

euro/ha

2008

2013

Źródło: Rynek ziemi rolnej – stan i perspektywy, 2014

Patrząc na dynamikę obserwujemy wzrost o prawie 10% średniej ceny ziemi w 2013

roku w porównaniu do roku 2008. Największe wzrosty wystąpiły na Słowacji (179%), na

Litwie (139%), w Rumunii (138%), Niemcy-nowe landy (111%), w Estonii (108%). W kilku

krajach zanotowano spadki, należą do nich: Irlandia (-34%), Dania (-16%), Hiszpania (-12%),

Łotwa (-10%), Belgia (-5%).

Samo porównanie cen ziemi między poszczególnymi krajami nie pozwala stwierdzić,

czy w Polsce jest ona za wysoka lub za niska (19). Dopiero zestawienie ceny i

produktywności ziemi pozwala na porównanie rentowności w poszczególnych krajach. Z

danych w tabeli nr 7 wynika, że w Polsce rentowność jednego ha gruntów ornych w 2013

roku wynosiła około 26%, a produktywność 1621 euro/ha, przy średniej rentowności dla

prezentowanych krajów UE na poziomie 23% i produktywności 2725 euro/ha. Z powyższych

danych wynika, że cena gruntów rolnych w Polsce osiągnęła poziom godziwy zapewniając jej

użytkownikom rentowność na poziomie średnioeuropejskim. Otrzymane wyniki pozwalają

wnioskować, że rentowność gruntów rolnych w krajach „nowej unii” jest znacznie wyższa niż

w Polsce i krajowa cena ziemi rolnej na ich tle prezentuje się, jako wysoka. Z kolei

rentowność w krajach „starej unii” jest niższa niż w Polsce, a cena gruntów prezentuje się,

jako niższa. Zauważamy, że różnice w rentowności nie są duże, jednak czy wystarczające aby

26

Tabela 7: Średnie ceny gruntów rolnych w porównaniu z ich produktywnością w wybranych krajach UE w 2013 roku euro/ha

Cena gruntów

rolnych Dochód brutto Rentowność

[%] Okres zwrotu

[lata]

Belgia 28 300 6 323 22,3 4,5 Bułgaria 3 037 919 30,3 3,3 Czechy 4 600 1 388 30,2 3,3 Dania 22 240 4 156 18,7 5,4 Estonia 1 934 931 48,1 2,1 Finlandia 8 100 2 042 25,2 4,0 Francja 5 750 2 588 45,0 2,2 Hiszpania 9 663 1 804 18,7 5,4 Holandia 52 100 14 636 28,1 3,6 Irlandia 25 926 1 529 5,9 17,0 Litwa 2 390 967 40,5 2,5 Łotwa 1 232 667 54,1 1,8 Niemcy ogółem 16 381 3 210 19,6 5,1 Niemcy-stare landy 25 189 Niemcy-nowe landy 10 510 Rumunia 3 100 1 222 39,4 2,5 Słowacja 3 700 1 206 32,6 3,1 Szwecja 5 370 1 981 36,9 2,7 Węgry 2 550 1 624 63,7 1,6 Włochy 19 300 3 991 20,7 4,8 Wielka Brytania 19 057 1 698 8,9 11,2 POLSKA 6 275 1 621 25,8 3,9 cena średnia 12 050 2 725 22,6 4,4 Źródło: Rynek ziemi rolnej – stan i perspektywy 2014, (19)

zachęcić do przenoszenia produkcji do Polski? Rentowność gruntów rolnych nie jest stała i

zależy z jednej strony od ceny ziemi i od dochodu z niej uzyskiwanego z drugiej strony.

Inwestycja w grunty rolne jest inwestycją długoterminową obarczoną dużym ryzykiem, więc

inwestorzy dużą uwagę przywiązują do stabilnej rentowości w dłuższym okresie. Będzie to

główny bodziec zachęcający rolników z Europy Zachodniej do przeniesienia produkcji do

Polski, lub do innego kraju spełniającego ten warunek.

27

3. Zakończenie

Ziemia jest szczególnym czynnikiem produkcji determinującym każdą podejmowaną

działalność. A ziemia rolnicza jest kluczową determinantą sektora rolnego wykorzystywaną w

produkcji rolnej do wytwarzania żywności oraz do wytwarzania dóbr publicznych.

Ziemia rolna jest dobrem, którego w Polsce zgodnie z tendencją światową ubywa wraz ze

wzrostem liczby ludności i rozwojem przemysłowym. W Polsce od zakończenia II Wojny

Światowej do 2013 na cele nierolne przekształcono około 4 mln ha gruntów rolnych.

Polska posiada 14,4 mln ha gruntów rolnych, co daje 0,39 ha na jednego mieszkańca. W

UE większą powierzchnię posiadają tylko Francja, Hiszpania, Niemcy i Wielka Brytania. W

Polsce udział gleb o gorszej przydatności rolniczej jest dwukrotnie wyższy niż średnio w

Europie. Udział gleb słabych i bardzo słabych w obrębie gruntów ornych wynosi prawie 44%,

a gleb bardzo dobrych i dobrych tylko 1,6%.

Czynniki historyczne, społeczne i ekonomiczne ukształtowały w Polsce obrót

nieruchomościami rolnymi. Efektem jest działanie od roku 1990 rynku prywatnego, rynku z

udziałem sektora publicznego oraz rodzinnego obrotu ziemią. Najwięcej transakcji i

największy udział w obrocie ma rynek prywatny. Na rynku z udziałem sektora publicznego

działa głównie Agencja Nieruchomości Rolnych realizująca proces prywatyzacji majątku

przejętego po PGR-ach. Obrót rodzinny obejmuje transakcje nierynkowe wśród członków

rodziny. Największe znaczenie dla kształtowania się cen gruntów rolnych mają transakcje

zawierane na rynku prywatnym.

Ceny gruntów rolnych od roku 1992 systematycznie rosną, przy czym po wstąpieniu do

UE od 2004 roku rosną w tempie około 20% średniorocznie. Poziom cen gruntów rolnych w

Polsce w porównaniu do cen w pozostałych państwa UE można uznać za godziwy,

gwarantujący korzystny dla rolników poziom rentowności produkcji.

Wstąpienie Polski do UE pozytywnie wpłynęło na rozwój rynku prywatnego obrotu

gruntami rolnymi w następstwie, czego zmiany w strukturze agrarnej gospodarstw

kształtowały się pod wpływem racjonalnych impulsów ekonomicznych.

Celem pracy była analiza cen ziemi rolniczej, podstawowego czynnika produkcji rolnej, w

okresie przed i po akcesji do Unii Europejskiej. Praca jest próbą odpowiedzi na pytanie jak

integracja europejska wpłynęła na ceny ziemi rolniczej? Otrzymane wyniki analiz i wnioski

pozwalają ocenić wpływ integracji z UE na rynek gruntów rolnych w Polsce.

28

Bibliografia:

1. Wirtschaftslehre – Band 4 – Landwisrtschaft, s. 211-212, s. 465-482, BLV Verlagsgesellschaft München 1993,

2. Rynek ziemi rolniczej – stan i perspektywy, Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowe – Państwowy Instytut Badawczy, 2013, 2014,

3. Roczne raporty z działalności Agencji Nieruchomości Rolnych, 2003-2014, 4. Rola Agencji Nieruchomości Rolnych w unowocześnianiu rolnictwa i obszarów wiejskich, R.

Marks-Bielska, R. Kisiek, UWM Olsztyn 2013, 5. Ziemia rolnicza – dobro wielofunkcyjne, J. Wilkin, Wieś i Rolnictwo nr 1 (162) 2014, 6. Gleboznawstwo, Praca zbiorowa pod red. S. Zawadzkiego, Państwowe Wydawnictwo

Rolnicze i Leśne, Warszawa, 2006 r., wyd. IV 7. Zagospodarowanie ziemi rolniczej w Polsce w okresie przed- i poakcesyjnym w ujęciu

regionalnym, W. Dzun, W. Musiał, Wieś i Rolnictwo nr 4 (161) 2013, 8. Produkcyjne wykorzystanie zasobów ziemi rolnej w gospodarstwach rolnych z

uwzględnieniem ich form prawno-organizacyjnych, W. Dzun, Wieś i Rolnictwo nr 4 (165) 2014,

9. Zmiany w powierzchni użytków rolnych według danych powszechnych spisów rolnych z lat 2002 i 2010, B. Mickiewicz, SERiA Roczniki Naukowe t.XIV zeszyt 3,

10. Obrót nieruchomościami, GUS 2003-2013, 11. Rocznik Statystyczny Rolnictwa, 2014, 12. Znaczenie polityki rolnej państwa w rozwoju rynku ziemi rolniczej w Polsce, J. Maśniak,

Roczniki Nauk Rolniczych, seria G, t. 98, z. 3, 2011, 13. Porównanie ceny ziemi rolniczej przed i po wstąpieniu Polski do Unii Europejskiej, A.

Mickiewicz, B.M. Wawrzyniak, SERiA Roczniki Naukowe t.XIV zeszyt 3, 2012, 14. Formy obrotu ziemią rolniczą w Polsce, J. Maśniak, Zeszyty Naukowe SGGW – Ekonomika i

Organizacja Gospodarki Żywnościowej nr 72, 2008, 15. Ewolucja wspólnej polityki rolnej a zmiany zasobów i struktury ziemi rolniczej w państwach

UE – rozprawa doktorska, A. Majchrzak, 2014, 16. Model kontroli obrotu gruntami rolnymi w Polsce w świetle doświadczeń rolnictwa państw

UE, A. Zadura, Ekspertyza dla Komisji Rolnictwa i Rozwoju Wsi Senatu RP, 2014, 17. Baza danych EUROSTAT, 18. Baza danych GUS, 19. Polskie ceny ziemi rolnej w pogoni za Europą, B. Turek, Lion’s Bank, eGospodarka.pl, 2015.

http://www.nieruchomosci.egospodarka.pl/119092,Polskie-ceny-ziemi-rolnej-w-pogoni-za-Europa,4,80,1.html.

29

Zestawienie map i wykresów:

Mapa 1. Jakość gleb w Polsce

Wykres 1. Struktura gleb w Polsce wg powierzchni

Wykres 2: Ceny sprzedaży gruntów rolnych uzyskane przez ANR i w obrocie prywatnym

Wykres 3: Średnie ceny gruntów rolnych w wybranych krajach UE w euro/ha

Zestawienie tabel:

Tabela 1: Zmiany w użytkowaniu gruntów rolnych

Tabela 2: Transakcje kupna/sprzedaży użytków rolnych w latach 2003-2013

Tabela 3: Transakcje nieruchomościami rolnymi według formy obrotu w latach 2009-2013

Tabela 4: Przeciętne ceny gruntów ornych w obrocie prywatnym w zł/ha

Tabela 5: Średnie regionalne ceny gruntów w zł/ha

Tabela 6: Zmiany w strukturze agrarnej gospodarstw rolnych według grup obszarowych

użytków rolnych

Tabela 7: Średnie ceny gruntów rolnych w porównaniu z ich produktywnością w wybranych

krajach UE w 2013 roku euro/ha