Rusini w Polsce i na Słowacji. Meandry świadomości narodowej

Jan Jacek Bruski

Rusini w Polsce i na Słowacji. Meandry świadomości narodowej

Czy naród to kategoria anachroniczna? Czy wraz zpostępującą polityczno-gospodarczą unifikacją Europywięź narodowa tracić będzie nieuchronnie na znaczeniu?Tego rodzaju pytania - stawiane serio jeszcze parę lattemu - dzisiaj brzmieć muszą naiwnie. Nie tylko z uwagina żywiołowe odrodzenie się nacjonalizmów - zjawisko,które pociągnęło za sobą tak spektakularne i tragicznezarazem następstwa na Bałkanach. Do refleksji skłonićnas musi w równym stopniu fenomen szeregu europejskichgrup etnicznych - do niedawna uśpionych - które wostatnim czasie podjęły gorączkowe poszukiwania własnejtożsamości. Fryzowie, mieszkańcy Luksemburga i Monaco,Arumuni, Kaszubi, Walijczycy... Część z nichpoprzestanie zapewne na dobitniejszym zaakcentowaniuswej odrębności regionalnej, spora grupa podjęła jednakpróbę pełnej emancypacji narodowej.

Do miana samodzielnej nacji aspiruje międzyinnymi część karpackich Rusinów. Przywódcy tego nurtugłoszą, iż oto w Karpatach narodził się, czy raczejdojrzał wreszcie do istnienia, czwarty - obok Rosjan,Ukraińców i Białorusinów - naród WschodniejSłowiańszczyzny. Tworzyć go ma kilka grup góraliruskich, zamieszkujących obecnie tereny Polski iwschodniej Słowacji, obwód zakarpacki Ukrainy orazpółnocne skrawki Węgier i Rumunii1. Ważne miejsce w tejkoncepcji zajmują też środowiska diaspory - przedewszystkim tzw. Baczwańcy, potomkowie XVIII-wiecznychemigrantów, którzy osiedlili się na obszarze Wojwodiny,

1 Teoretyczne rozwinięcie koncepcji narodu karpatoruskiegoznaleźć możemy przede wszystkim w publikacjach znanegokanadyjskiego historyka rusińskiego pochodzenia, Paula RobertaMagocsiego: Rusini Karpaccy - lud nowy czy odrodzony?, w: Magury’91,Warszawa 1992, s. 52-73 (tekst wystąpienia wygłoszonego w marcu1991 r. na forum I Światowego Kongresu Rusinów w Medzilaborcach);Karpato-Rusini: obecny status i perspektywy, „Sprawy Międzynarodowe” 1992,nr 7-12, s. 95-110; The Birth of a New Nation, or the Return of an Old Problem?The Rusyns of East-Central Europe, „Canadian Slavonic Papers” 1992, nr 3,s. 199-223; The Carpatho-Rusyns, „Carpatho-Rusyn American” 1995, nr2, 3, 4; 1996, nr 1, 2.

a także kilkusettysięczna grupa Amerykanów okarpatoruskim rodowodzie2. Co ciekawe, pozapostulowanym zasięgiem narodu rusińskiego pozostają,bardzo bliscy mającym konstytuować nową nację grupom,górale wschodniogalicyjscy - Bojkowie i Hucułowie. Choćpod względem etnograficznym niewiele dzieli ich odpobratymców z południa, Galicjanie zaakceptowali już,jak się zdaje, definitywnie tożsamość ukraińską i ideakarpatoruska nie może liczyć wśród nich na szerszepoparcie. Nowy program narodowy nie spotkał się zresztąrównież z jednoznaczną reakcją tych, do których byładresowany w pierwszym rzędzie. Poważna grupaświadomych narodowo Rusinów z Zakarpacia, Polski,Słowacji opowiada się dziś bezwarunkowo za swąprzynależnością do wspólnoty ukraińskiej, traktująckoncepcję karpatoruską jako przejaw niezdrowego inajpewniej sztucznie zaszczepionego separatyzmu.

Obserwując obecne podziały dojść musimy downiosku, iż korzeniami swymi sięgają one odległejprzeszłości. W niniejszym tekście chciałbym zwrócićszczególną uwagę właśnie na historyczną genezędzisiejszych sporów. Postaram się przedstawić przedewszystkim sytuację grup rusińskich na terenie obecnejPolski i Słowacji. To właśnie tutejsze środowiskazainicjowały współcześnie karpatoruski ruch narodowy,są też do dziś jego liderami, legitymując się szeregiempoważnych zdobyczy kulturalnych i politycznych.

Przedstawiciele rywalizujących ze sobą obecnieorientacji narodowych z upodobaniem odwołują się doargumentów z zakresu najdawniejszej historii, dowodzącistnienia bądź przecząc genetycznym związkom ruskiejgóralszczyzny z Rusią Kijowską. Niestety, w dyskusjiniejednokrotnie uczestniczą osoby, jak to określił

2 Szerzej na temat Rusinów Wojwodiny: L.J. Manko, The Rusyny:A Ukrainian Ethnic Element in Yugoslavia, „The Ukrainian Quarterly” 1974,nr 3, s. 249-274; W. Witkowski, O Baczwańcach i ich języku, „SlaviaOrientalis” 1984, nr 1, s. 3-18; The Destiny of Rusyns along the Danube,„Carpatho-Rusyn American” 1993, nr 1, s. 4-6. O emigracjirusińskiej w Ameryce: P.R. Magocsi, Our People: Carpatho-Rusyns and TheirDescendants in North America, wyd. 3, Toronto 1994; idem, Stworzeni czyprzekształceni w Ameryce? Narodowość i procesy świadomościowe wśród imigrantówkarpacko-rusińskich w USA, „Przegląd Polonijny” 1992, z. 3, s. 5-17;W.C. Warzeski, Byzantine Rite Rusins in Carpatho-Ruthenia and America,Pittsburgh 1971

2

Michał Parczewski, z „marginesu naukowego”, które „bardziejożywia chęć zmieniania świata niż jego poznawania”3. Faktyczniegeneza osadnictwa ruskiego w Karpatach i sprawasubstratów, które złożyły się na karpatoruski etnos,pozostaje do dzisiaj problemem przekonywująco nierozstrzygniętym przez naukę4. Nie wdając się wreferowanie - arcyciekawej skądinąd dyskusji -podkreślmy jedynie, iż obecność Rusinów w ichdzisiejszych siedzibach potwierdzają dopiero źródłapóźnośredniowieczne.

W sensie etnograficznym większość ruskich górali,zamieszkujących obecnie Polskę i wschodnią Słowację,należy do grupy łemkowskiej, przy czym - przezwiskowapoczątkowo - nazwa „Łemko” przyjęła się jakosamookreślenie etniczne jedynie po północnej stroniegranicy. Na południu w powszechnym użyciu pozostajetradycyjna nazwa „Rusin” bądź „Rusnak”, którą dawniejposługiwali się również polscy Łemkowie5. Aż do końca Iwojny światowej Karpaty nie stanowiły istotnej barierykulturowej. Rusinów, osiadłych po obu stronachkarpackiego wododziału, łączyły silne związkigospodarcze. Bogate miasta wschodniosłowackie -Koszyce, Bardejów, Preszów - były centrami, któreprzyciągały Łemków z północy znacznie silniej niż

3 M. Parczewski, Geneza Łemkowszczyzny w świetle wyników badańarcheologicznych, w: Łemkowie w historii i kulturze Karpat, t. I, red. J.Czajkowski, Rzeszów 1992, s. 11.

4 J. Repeta, Przegląd badań nad etnogenezą Łemków, „Wierchy”, R.57: 1988-1991, s. 190-197; T.A. Olszański, Geneza Łemków - teorie iwątpliwości, w: Magury’88, Warszawa 1988, s. 18-43; P.R. Magocsi, TheShaping of a National Identity. Subcarpathian Rus’ 1848-1948, Cambridge, Mass.,London, Eng. 1978, s. 106-129. Z nowszych prac poruszającychproblem genezy osadnictwa karpatoruskiego por. M. Parczewski,Geneza Łemkowszczyzny..., s. 11-25; idem, Początki kształtowania się polsko-ruskiej rubieży etnicznej w Karpatach, Kraków 1991; I. Krasowski, Problemautochtonizmu Rusinów w Beskidzie Niskim, w: Łemkowie w historii..., t. I, s.281-286; Z. Szanter, Skąd przybyli przodkowie Łemków? O osadnictwie zpołudniowych stoków Karpat w Beskidzie Niskim i Sądeckim, w: Magury’93,Warszawa 1994, s. 7-20; eadem, Jeszcze o osadnictwie zza południowej granicyw Beskidzie Niskim i Sądeckim; w: Łemkowie i łemkoznawstwo w Polsce, red. A.A.Zięba, Polska Akademia Umiejętności. Prace KomisjiWschodnioeuropejskiej, t. V, Kraków 1997, s. 181-202; B.Strumiński, O pochodzeniu Łemków z punktu widzenia językoznawstwa, w:Magury’91..., s. 87-96; idem, Kiedy powstał i skąd się wziął dialekt łemkowski,w: Magury’93..., s. 21-26.

5 H. Duć-Fajfer, Łemkowie w Polsce, w: Magury’91..., s. 14.

3

bliższe, ale uboższe, ośrodki polskie. To tradycyjneciążenie stanie się w pełni zrozumiałe, jeślizaakceptujemy dość przekonującą hipotezę, iż polskaŁemkowszczyzna skolonizowana została przez osadników,wywodzących się właśnie z obecnej wschodniej Słowacji6.Czymkolwiek by ich nie uzasadniać, silna obecnośćsłowackich wpływów w języku, obyczajowości, kulturzematerialnej zarówno północnych, jak i południowych,Łemków jest ewidentna. Podatność na nie byłaniewątpliwie przyczyną systematycznego cofania się kupółnocy słowacko-ruskiej granicy etnicznej7. Podobnegozjawiska nie obserwujemy po drugiej stronie Karpat.Ukształtowana pod koniec średniowiecza rubież polsko-ruska przetrwała w swym zasadniczym zrębie aż do połowynaszego stulecia.

Od swych słowackich i polskich sąsiadówwyróżniali się Rusini - jako wyznawcy prawosławia, a odXVII wieku grekokatolicy - wschodnim obrządkiemkościelnym8. To właśnie religia była zawsze głównymspoiwem, łączącym tę peryferyjną grupę z tradycjąkulturową Rusi, czynnikiem umożliwiającym karpackimgóralom zachowanie odrębnej tożsamościwschodniosłowiańskiej.

Język, a raczej kilka dialektów, którymiposługują się Rusini, większość filologów zalicza dogrupy ukraińskiej. Odrębności wynikłe z językowej

6 Por. cytowane wyżej prace Zofii Szanter.7 J. Húsek, Národopisná hranice mezi Slováky a Karpatorusy,

Bratislava 1925; J. Reychman, Pogranicze etniczne słowacko-ruskie,Warszawa 1939. Por. też recenzję pracy Húska: „Slovanský Přehled”1926, s. 553.

8 Dodać warto na marginesie, że źródła grekokatolicyzmu popółnocnej i południowej stronie Karpat były odmienne.Łemkowszczyzna wraz z resztą ziem ruskich Rzeczypospolitejznalazła się pod zwierzchnictwem Rzymu na mocy unii brzeskiej (defacto dopiero w roku 1692 - po przystąpieniu do niej prawosławnegobiskupa przemyskiego). Na Zakarpaciu zawarto unię odrębnie - w1646 r. Greckokatolickie kościoły: zakarpacki i galicyjski, niezostały ze sobą nigdy organizacyjnie połączone. Na temat losówunii po obu stronach Karpat: A.B. Pekar, The History of the Church inCarpathian Rus’, New York 1992; J. Kubinyi, The History of Prjašiv Eparchy,Rome 1970; T.A. Olszański, Z dziejów Kościoła na Łemkowszczyźnie,„Chrześcijanin w Świecie. Zeszyty ODiSS” 1988, nr 8-9, s. 238-249;W. Kołbuk, Kościół unicki na Łemkowszczyźnie w wieku XVIII: problem odrębności,w: Łemkowie i łemkoznawstwo..., s. 115-123.

4

interferencji na pograniczu etnicznym polsko-słowacko-rusko-węgierskim sprawiły tym niemniej, iż w potocznejświadomości samych zainteresowanych ugruntowało sięprzeświadczenie o oryginalnym charakterze własnejmowy9.

Na całym obszarze Rusi Karpackiej doszło dowydatnego opóźnienia procesów narodotwórczych. Wpłynęłyna to: geograficzna izolacja ruskiej góralszczyzny,niedostatek własnej inteligencji, poważne zacofaniecywilizacyjne regionu. Na Zakarpaciu dodatkowymczynnikiem był narastający od początku XIX wieku uciskmadziaryzacyjny. Obawa przed całkowitą asymilacjązmuszała miejscowych działaczy do walki o utrzymaniechoćby mgławicowo pojętej ruskości, czy po prostusłowiańskości karpackiego ludu, odsuwając pytanie ojego przynależność narodową w nowoczesnym rozumieniu.

Począwszy od końca XVIII wieku wśród lokalnejinteligencji narastać zaczęły silne sympatieprorosyjskie. Wielu Rusinów - wymieńmynajwybitniejszych: Mychajła Bałudianskiego, DmytraBortnianskiego, Iwana Orlaja - wyemigrowało w tymczasie na teren Imperium Romanowów, gdzie ich udziałemstała się błyskotliwa kariera. Kolosalne znaczenie dlakrzewienia się rusofilstwa miały też kilkakrotneprzemarsze przez Karpaty zwycięskich wojsk rosyjskich,a przede wszystkim wydarzenia lat 1848-1849, kiedy toarmia odprowadzona do karpackich przełęczy przez samegocesarza Mikołaja wzięła udział w stłumieniu rewolucjiwęgierskiej. Fascynacji, która gruntowała - jak piszeukraiński historyk - „żywiołowe i, można powiedzieć, idealne

9 Dialektom karpatoruskim i wpływom na nie gwar sąsiednichszereg swych prac poświęcili: Zdzisław Stieber, Iwan Pańkewycz,Iwan Ziłynski, Janusz Rieger, Bohdan Struminski. Ciekawestanowisko wobec przynależności językowej Rusinów zajmuje czołowyideolog ruchu karpatoruskiego, Paul Robert Magocsi: „Dialekty[Karpatorusinów] klasyfikuje się jako wschodniosłowiańskie, są one blisko związanez ukraińskimi. Ponieważ Rusini zamieszkują obszar pogranicza, na ich gwary silny wpływwywiera słownictwo polskie, słowackie i węgierskie. Zapożyczenia ze wschodu i zachoduw połączeniu z licznymi terminami z liturgicznego języka staro-cerkiewno-słowiańskiegoi dialektyzmami specyficznymi jedynie dla Karpatorusinów - są tym, co odróżnia ichmowę od innych języków wschodniosłowiańskich, takich jak ukraiński”. P.R.Magocsi, The Carpatho-Rusyns: Language, Identity and Culture, „Carpatho-RusynAmerican” 1995, nr 3, s. 8-9.

5

moskalofilstwo”10, ulegała w równym stopniu inteligencja,jak i prosty lud. Nie był odosobniony w swych uczuciachnajwybitniejszy zakarpacki „budziciel”, AleksanderDuchnowycz, gdy pisał: „Jedna tylko rzecz naprawdę dała miradość w życiu. Było to w roku 1849, gdy po raz pierwszy zobaczyłemwspaniałą rosyjską armię. Nie potrafię opisać uczucia satysfakcji, gdyujrzałem pierwszego kozaka na ulicach Preszowa. Tańczyłem i krzyczałemw zachwycie...”11. Kompleks cywilizacyjnej niższościodczuwany wobec Węgrów kompensowało Rusinom poczuciepokrewieństwa - opartego o bliskość języka i obrządku -z wielkim narodem rosyjskim. Trudno się dziwić, iżrusofilstwo polityczne - rozpowszechnione również wśródinnych Słowian - przekształcać zaczęło się w Karpatachw rusofilstwo narodowe.

Wierze w etniczną jedność Rusinów z Wielkorusamii istnienie jednolitego narodu, zasiedlającegoeuroazjatyckie obszary od rzeki Poprad na zachodzie podalekowschodnią Kamczatkę, sprzyjało zamieszanieterminologiczne. Subtelna różnica oddzielająca etniczneokreślenia „russkij” (rosyjski) i „rus’kyj” (ruski)zacierała się niejednokrotnie w świadomości karpackichgórali, którzy traktowali ruskość i rosyjskość jakosynonimy, nie dostrzegając narodowej dyferencjacjiWschodniej Słowiańszczyzny. Odbiciem stanu świadomościinteligencji było XIX-wieczne piśmiennictwo. Tworzonoprzede wszystkim w tzw. jazyczju - swoistym volapüku,wywiedzionym ze staro-cerkiewno-słowiańskiego, bądź porosyjsku, czy raczej w języku, który uchodził wśródmiejscowych literatów za rosyjski, faktycznie jednakskażony był całą masą karpackich dialektyzmów12.

10 D. Dorošenko, Uhors’ka Ukraїna, Praha 1919, s. 25.11 Cyt. za P.R. Magocsi, The Rusyn-Ukrainians of Czechoslovakia. An

Historical Survey, „Bausteine zur ethnopolitischen Forschung”, t. VII,wyd. 2, Wien 1985, s. 25. Szerzej na temat postawy RusinówKarpackich wobec wydarzeń lat 1848-1849: idem, The Shaping..., s. 45-55; I. Hvat’, Istorija pivničnoї Lemkivščyny do vyhnannja lemkiv, w:Lemkivščyna. Zemlja-ljudy-istorija-kul’tura, t. I, red. B.O. Strumins’kyj,Zapysky Naukovoho Tovarystva im. Ševčenka, t. 206, N’ju Jork-Paryž-Sydnej-Toronto, s. 175-176; O. Baran, Istorija pivdennoїLemkivščyny do 1867 r., w: ibidem, s. 325-326; idem, Narysy istoriїPrjašivščyny, Winnipeg 1990, s. 61-62.

12 Wybór określonego standardu języka literackiego byłjedną z pierwszych kwestii, które zantagonizowały wewnętrznieśrodowisko ruskiej inteligencji. Przedstawiciele emancypującego

6

Do pełnej rosyjskiej tożsamości narodowejdojrzała jedynie pewna - nie tak liczna - grupainteligencji. Znaczna jej część, tzw. starorusini -mimo poczucia organicznego związku z resztą wschodnichSłowian i mimo promoskiewskich sympatii politycznych -pozostała niejako wpół drogi, pieczołowicie kultywującjednocześnie ogólnoruską i lokalną tradycję kulturową,rezygnując jednak z określenia się w kategoriachnarodowych. Na Zakarpaciu - dodać należy - poważnyproblem stanowiła asymilacja części elit, którezachowały wprawdzie przywiązanie do niektórychelementów ruskiego dziedzictwa, w sensie narodowymuznawały się jednak za regionalną grupę wspólnotywęgierskiej.

Dopiero pod koniec XIX wieku pierwsze nieśmiałepróby penetracji Rusi Karpackiej poczyniliprzedstawiciele ruchu ukraińskiego. Konserwatywnainteligencja rusińska - zarówno o rusofilskiej czystaroruskiej, jak i o prowęgierskiej orientacji -zdecydowanie odrzuciła proponowany jej program. Oburzałantyrosyjski separatyzm narodowców, głoszona przez nichnobilitacja ludowego języka, a przede wszystkimrewolucyjna nazwa „Ukrainiec”, którą kijowscy i lwowscynowinkarze postanowili lansować w miejsce uświęconegotradycją samookreślenia „Rusin”. „Nie rozumiem, dlaczegostosuje Pan ‘kuliszówkę’ [alfabet fonetyczny promowany przezukraińskich narodowców - JJB] - pisał w 1897 r. dogalicyjskiego etnografa Wołodymyra Hnatiuka znany poetazakarpacki, Iwan Silvay - U nas nie tylko, że nikt się nią nieinteresuje, lecz wręcz przeciwnie - kto choć trochę zajmował się filologiąporównawczą, ten całą ‘kuliszówkę’, wszystkie próby separatyzmu irozbicia [języka] literackiego traktuje jak dziecięce głupstwo. Literaturarosyjska nie tylko osiągnęła już poziom innych oświeconych literatur, leczdzięki swemu bogactwu i pełni (włączając w to i język cerkiewny) sięgawyżyn helleńskiego klasycyzmu. Po tej stronie Karpat nie ma ani jednego

się z wolna ruchu ukraińskiego optowali za kodyfikacją językaopartego o lokalne małoruskie dialekty. Z wyraźną odrazą odnosilisię oni do jazyczja. „Piszący dzisiaj niby to po rusku - zanotował w 1848r. galicyjski działacz Wasyl Podołynski - piszą jakimś prawdziwymbełkotem, który ani w świecie nie exystował, ani exystować nie będzie; piszą bowiemjakoś dziwacznie, barbarysmami, makaronizmami, mortualizmami, zarzucając słoważywe, w całym narodzie żyjące, a zaplatając dziury przez nich powstałe słowami, którychżaden Rusin nie rozumie”.

7

Rusina, którego ciekawiłaby wasza „niezależna” ortografia i „niezależne”mrzonki”13. Rusinów niepokoiło też socjalne zabarwieniei początkowy antyklerykalizm młodego ruchuukraińskiego. „Wasza partia - pisał do Hnatiuka inny zzakarpackich korespondentów - jest zbyt radykalna, gdyż podrywaprzywiązanie ruskiego ludu do cerkwi i duchowieństwa. Tymradykalizmem niczego na naszej Rusi nie osiągniecie, gdyż nasz lud widziw swojej cerkwi jedyne swe narodowe oparcie [...]. Wasza partiastosuje i rozwija taką wersję języka ruskiego, której ni ukraińscy, nigalicyjscy, ni węgierscy Rusini nie używają i [którą] rozumieją ztrudnością; poza tym stosujecie nienaturalną ortografię, sprzeczną znaukową etymologią i lingwistyką”14. Z podobnym oporemmiejscowych elit stykali się również narodowcyukraińscy, działający na terenie Łemkowszczyzny. Dodaćzresztą trzeba, iż obszar ten przez długi czaspozostawał praktycznie poza orbitą ich zainteresowań, apracę tutaj traktowano jako rodzaj zesłania15.

Przywoływane spory absorbowały, rzecz jasna,przede wszystkim niewielką liczebnie warstwę ruskiejinteligencji. Masy ludowe - nie kształcone,niepiśmienne, bytujące w nader skromnych warunkachmaterialnych - przez długi czas wykazywały niewzruszonąobojętność wobec kwestii swej przynależności narodowej.Sytuacja zaczęła zmieniać się dopiero u progu XXstulecia. Olbrzymią rolę odegrała masowa emigracjarusińskich chłopów za Ocean. Do 1914 r. blisko 150tysięcy Łemków, mieszkańców Preszowszczyzny i innychczęści Rusi Węgierskiej opuściło Europę w poszukiwaniuzarobku16. Nie tracili oni kontaktu z krajem, wręczprzeciwnie - większość z wychodźców po upływie kilkulat wracała do karpackiej ojczyzny, bogatsza nie tylkoo zaoszczędzone dolary, lecz przede wszystkim o nowe

13 Cyt. za D. Dorošenko, Uhors’ka Ukraїna..., s. 24.14 Ibidem, s. 25.15 J. Moklak, Mychajło Kaczkowskyj i czytelnie jego imienia na

Łemkowszczyźnie, w: Magury’87, Warszawa 1987, s. 59-60. JulijanTarnowycz zauważa: „Ukraińcy jakoś bali się osiedlać między Łemkami. Odstraszałaich łemkowska besida [gwara - JJB], oddalenie Galicji Wschodniej i niedostępnośćgór”. Ju. Tarnovyč, Iljustrovana istorija Lemkivščyny, L’viv 1936, s. 247.

16 Jest to wysoce przybliżony szacunek. O kłopotach z ocenąliczby emigrantów z Zakarpacia: I.O. Mandryk, Zakarpats’ka emigracijakincja XIX - počatku XX st., „ Mižnarodni zv’jazky Ukraїny: naukovi pošukyi znachidky”, t. 1, Kyїv 1991, s. 48-56. Jeszcze trudniej ustalićliczbę wychodźców z północnej Łemkowszczyzny.

8

doświadczenia. Wyrwanie z tradycyjnego środowiska,codzienna konfrontacja z „obcymi” - Irlandczykami,Włochami, Niemcami - którzy używali niezrozumiałegojęzyka, inaczej się ubierali, kultywowali obce Rusinomzwyczaje - wszystko to budziło w karpackich emigrantachpoczucie własnej odrębności, stymulowało procesnarodowej autoidentyfikacji.

Na poziomie ludowym odnowiły się w Ameryce dawnespory inteligencji. Mimo pokrewieństwa języka i tegosamego - greckokatolickiego - wyznania nie doszło zaOceanem do zbliżenia Rusinów Węgierskich i Rusinów-Ukraińców z Galicji Wschodniej. Przeciwnie - stosunkimiędzy obydwiema grupami stawały się coraz bardziejnapięte, co w 1916 r. zaowocowało oficjalnym podziałemkościoła unickiego w Ameryce na gałąź karpatoruską igalicyjską. Pozycję pośrednią w tym sporze zajmowaligalicyjscy Łemkowie, którzy się czuli grupą odrębnązarówno od Rusinów-Ukraińców, jak i emigrantów zZakarpacia. W dłuższej perspektywie na formowanie sięich postaw narodowych decydujący wpływ miało związaniesię z jedną bądź drugą obediencją kościelną.

Ważnym zjawiskiem były masowe konwersje Rusinówna prawosławie, co stanowiło efekt szeroko zakrojonejakcji misyjnej, prowadzonej w Ameryce przez rosyjskikościół synodalny. Na gruncie prawosławia doszło dowspółpracy między Łemkami, Rusinamiwschodniogalicyjskimi i Węgrorusami. Płaszczyznąporozumienia stało się „istinno russkoje” wyznanie, któretorowało drogę stricte rosyjskiej świadomościnarodowej17.

Nowe prądy - tak narodowe, jak i religijne - niepozostawały bez echa w Starym Kraju. Docierały one, jakjuż wspomniałem, za pośrednictwem licznychreemigrantów, którzy wzbogaceni wracali do Europy. Pod

17 P.R. Magocsi (Stworzeni czy przekształceni..., s. 9, przyp. 8)twierdzi, iż na prawosławie przeszło w Ameryce co najmniej trzyczwarte emigrantów z Łemkowszczyzny. Na temat życia religijnegokarpatoruskich wychodźców: A.B. Pekar, The History of the Church..., s.165-177; S.R. Keleher, Trauma and Survival: a Uniate Return to Orthodoxy,„Carpatho-Rusyn American” 1988, nr 2, s. 4-6; nr 3, s. 5-8; J.J.Bruski, Zakarpacie a Łemkowszczyzna. Podłoże i rozwój ruchu prawosławnego wokresie międzywojennym, w: Łemkowie i łemkoznawstwo..., s. 147-148.

9

ich wpływem rusińska wieś - dotąd uśpiona - zaczęła napoczątku XX wieku z wolna budzić się z letargu.

Decydujące znaczenie miały tym niemniej lata Iwojny światowej. Wielonarodowy tygiel c.k. armii, doktórego trafiły tysiące poborowych z karpackich wiosek,odegrał podobną rolę co amerykański melting pot. WieluRusinów dopiero na froncie - pośród Czechów, Polaków,austriackich Niemców - uświadamiało sobie własnąinność. Ci, którzy dostali się do niewoli, mieli szansęskonfrontowania marzeń o słowiańskiej matce-Rosji zrzeczywistością, inni - stykając się w okopach zestrzelcami siczowymi i żołnierzami różnych formacjigalicyjskich, po raz pierwszy mogli usłyszeć oukraińskim ruchu narodowym.

Żywiołową aktywność społeczną wyzwolił rozpadmonarchii Habsburgów. Hasła prezydenta Wilsona, mglistewieści o rewolucji w Rosji prowokowały Rusinów po obustronach Karpat, by po raz pierwszy wziąć sprawy swejojczyzny we własne ręce. Efektem stało się utworzenie wlatach 1918-1919 kilku lokalnych rusińskich „republik”i rad, głoszących rożnorodne programy polityczno-społeczne i terytorialne. Działalność tych ośrodkówmiała kapitalne znaczenie dla rozwoju samoświadomościruskich górali, większej roli politycznej nie zdołałyone jednak odegrać18.

Północna Łemkowszczyzna weszła ostatecznie wskład odrodzonego państwa polskiego, większa częśćterytorium Rusi Węgierskiej przypadła natomiastCzechosłowacji. Trwały charakter okazała się mieć liniademarkacyjna, wytyczona w 1919 r. na Zakarpaciu przezwładze ČSR, biegnąca z północy na południe doliną rzeki

18 Por. B. Horbal, Działalność polityczna Łemków na Łemkowszczyźnie1918-1921, Wrocław 1921; J. Moklak, Łemkowszczyzna w DrugiejRzeczypospolitej. Zagadnienia polityczne i wyznaniowe, Kraków 1997, s. 35-43;idem, Republiki łemkowskie, 1918-1919, „Wierchy” R. 59: 1993, s. 63-76;idem, Łemkowie w wojnie polsko-ukraińskiej 1918-1919, „Proglas” (Kraków)1996/4-1997/1, s. 41-42; T.A. Olszański, Republika Komańczańska.Nieznana karta ukraińskiego zrywu niepodległościowego, w: Ukraina i Polska po Iwojnie światowej. Materiały z sesji naukowej, Gdańsk 1987; idem, Ruska LudowaRepublika Łemków. Nowe spojrzenie w przededniu osiemdziesiątej rocznicy, w:Magury’98, Warszawa 1998, s. 25-36; Ortoskop, Deržavni zmahannjaPrykarpats’koї Ukraїny, Viden’ 1924; P.R. Magocsi, The Shaping..., s. 76-102;

10

Uż19. Tereny na wschód od tej granicy, ochrzczoneurzędową nazwą Rusi Podkarpackiej, otrzymać miały wbliskiej przyszłości (obietnicę zrealizowano jednakdopiero w roku 1938) status rusińskiej prowincjiautonomicznej20. Resztę ruskich etnicznie obszarów, awięc fragmenty dawnych żup spiskiej, szaryskiej izemplińskiej, poddano bezpośrednio administracjisłowackiej. Dopiero od tego momentu możemy w pełnimówić o odrębnym rozwoju tzw. Preszowszczyzny, która dotej pory dzieliła wspólne losy z resztą ziem RusiWęgierskiej.

Lata wojny wzmocniły pozycje orientacjiukraińskiej wśród Rusinów. Znalazło to odbicie wproukraińskiej opcji dwóch „republik” - huculskiej naZakarpaciu oraz komańczańskiej - na terenach wschodniejŁemkowszczyzny. Region preszowski i ŁemkowszczyznaZachodnia pozostały tym niemniej bastionamistarorusinów i rusofilów. Grupy te bardzo silniescementowały doświadczenia wojenne - pamięćprześladowań doznanych ze strony władz austriackich iwęgierskich. Dla Łemków symbolem narodowej martyrologiistał się obóz koncentracyjny w styryjskim Thalerhofie,gdzie więziono tak prawdziwych, jak i rzekomych,sympatyków Rosji. W potocznej świadomości Rusinówzakorzeniło się przeświadczenie, iż wysyłane tam osobyzatrzymywane były na skutek denucjacji ukraińskichnarodowców. Prawdziwość tego sądu jest dyskusyjna, niezmienia to jednak faktu, iż Thalerhof do dzisiajkładzie się cieniem na stosunki ukraińsko-łemkowskie21.

W okresie międzywojennym spór orientacjinarodowych zaangażował szerokie kręgi rusińskie.

19 Lekko zmodyfikowano ją w roku 1928 w związku zwprowadzeniem nowego podziału administracyjnego Republiki.

20 Por. Z. Zawadowski, Ruś Podkarpacka i jej stanowisko prawno-polityczne, Warszawa 1931; Z. Peška, Národní menšiny a Československo,Bratislava 1932, s. 208-211.

21 J. Bardach, Starorusini a monarchia habsburska w dobie I wojnyświatowej, „Studia z dziejów ZSRR i Europy Środkowej”, t. 5, 1969,s. 237-239; P.J. Best, Moskalofilstwo wśród ludności łemkowskiej w XX w., w:Ukraińska myśl polityczna w XX wieku, red. M. Pułaski, „Zeszyty NaukoweUniwersytetu Jagiellońskiego. Prace Historyczne”, z. 103, Kraków1993, s. 145; T.A. Olszański, Austriackie represje w Galicji. Obóz wThalerhofie, w: Pierwsza wojna światowa w Karpatach, red. T.A. Olszański,Warszawa 1985, s. 55-62; J. Moklak, Łemkowszczyzna..., s. 34-35.

11

Przeciwko sobie stanęły, zrzeszające rusofilów iukrainofilów, partie polityczne, towarzystwa oświatowe,organizacje gospodarcze. Na najniższym, lokalnym,poziomie rywalizowały czytelnie ludowe, prowadzoneprzez przedstawicieli obydwu kierunków narodowych. Ówcharakterystyczny dualizm najsilniej zaznaczył się naterenie Rusi Podkarpackiej, w równym niemal stopniu naŁemkowszczyźnie. Na obszarze wschodniej Słowacjikonfrontacja nie była tak spektakularna, gdyż nurtukraiński pozostawał tu przez długi czas orientacjązdecydowanie mniejszościową22.

W cieniu dwóch głównych obozów narodowychwzrastał stopniowo w siłę kierunek trzeci -autochtoniczny, postulujący istnienie odrębnego narodukarpatoruskiego. „Separatyści” wywodzili się przedewszystkim z dawnych środowisk staroruskich. NaŁemkowszczyźnie i Słowacji pozostawali oni przez całyokres międzywojenny w ścisłym sojuszu z bardziej odsiebie dynamicznymi i lepiej zorganizowanymirusofilami. Na poziomie wsi różnice między dwomaantyukraińskimi nurtami zacierały się prawiezupełnie23.

Zarówno władze polskie, jak i czechosłowackie,starały się wpływać w pożądanym dla siebie kierunku naprocesy świadomościowe, zachodzące wśród Rusinów.Strona polska, zmagająca się z ukraińską irredentą wGalicji Wschodniej, usilnie promowała rozwój odrębnejłemkowskiej tożsamości narodowej. Apogeum tej politykiprzypadło na lata 1933-1934, kiedy to dopuszczono doużytku szkolnego na Łemkowszczyźnie elementarz iczytanki, pisane w dialekcie, które zastąpiłypodręczniki ukraińskie. Kolejną ważną koncesją na rzeczdziałaczy staroruskich było utworzenie tzw.Apostolskiej Administracji Łemkowszczyzny, couniezależniło lokalny kościół unicki od ukraińskiej

22 Najszerzej na temat sporu orientacji narodowych wokresie międzywojennym piszą w swych pracach Jarosław Moklak(Łemkowszczyzna...) i Paul Robert Magocsi (The Shaping....).

23 W pełni rozwinięty program kulturalny wyartykułowalijedynie przedstawiciele nurtu autochtonicznego na RusiPodkarpackiej. Por. J.J. Bruski, Rusini Karpaccy - separatyzm czyprzebudzenie narodowe? (Z genezy współczesnego rusinizmu), w: Regionalizm aseparatyzm - historia i współczesność, „Prace Naukowe UniwersytetuŚląskiego” nr 1492, Katowice 1995, s. 169-170.

12

hierarchii. Pod koniec lat trzydziestych władzewarszawskie podjęły decyzję o przejściu do politykiasymilacji narodowej Łemków, wytycznych w tym zakresienie zdołano jednak w pełni wprowadzić w życie24.

Znacznie bardziej złożona była gra, którąprowadził wobec zakarpackich Rusinów rząd ČSR. Zauważyćtrzeba przede wszystkim, iż zupełnie odmienniekształtowała się sytuacja na poły autonomicznej RusiPodkarpackiej i Preszowszczyzny25. O ile RusiniUżhorodu, Mukaczewa, Chustu byli - formalnieprzynajmniej - gospodarzami swej prowincji, trzecimobok Czechów i Słowaków narodem państwowym, o tyle ichzachodni pobratymcy zadowalać się musieli statusemmniejszości. Bardzo szybko doszło do konfliktu pomiędzynarodowymi interesami rusińskimi i słowackimi. Pierwszaze stron stawiała nierealistyczne żądanie przyłączeniacałej północno-wschodniej Słowacji do RusiPodkarpackiej, druga - ignorując ustalenia etnografów iwyniki spisowe - kwestionowała granice, a nawet samąobecność, osadnictwa ruskiego na Preszowszczyźnie. Osiąsporu była odmienna interpretacja przynależnościnarodowej miejscowych grekokatolików. Strona słowacka,słusznie skądinąd podnosząc, iż samookreślenie „Rusin”było dawniej nie nazwą etniczną, a jedynie deklaracjąprzynależności do kościoła wschodniego, broniła

24 J. Moklak, Asymilacja państwowa czy narodowa? Wybrane aspektypolityki narodowościowej Drugiej Rzeczypospolitej wobec Łemkowszczyzny, „StudiaHistoryczne” 1996, nr 3, s. 341-360; idem, Łemkowszczyzna..., s.150-178; J.A. Stepek, Akcja polska na Łemkowszczyźnie, „Libertas” 1984,nr 1, s. 33-47; P. Wroński, Szkolnictwo na Łemkowszczyźnie 1866-1947, w:Magury’91, Warszawa 1992, s. 97-123; B. Prach, Apostolska AdministracjaŁemkowszczyzny, w: Łemkowie w historii..., t. I, s. 299-311; M. Syč, Zalaštunkamy t.zv. akciї na Lemkivščyni v 30-ch rokach, „Zustriči” 1989, nr 1, s.122-137.

25 Zdecydowanie więcej miejsca w dotychczasowychopracowaniach poświęcono polityce ČSR wobec pierwszego zwymienionych obszarów. Por. M. Boldyžar, Zakarpattja miž dvomasvitovymy vijnamy. (Materialy do istoriї suspil’no-polityčnych vidnosyn), Užhorod1993; S. Vidňanskij, Zakarpatsko ako súčast’ ČSR: problémy národno-kulturnéjobnovy a štátnosti v r. 1919-1938, w: Slovensko v politickom systéme Československa.(Materiály z vedeckého sympózia), Časta 11-13 novembra 1991, Bratislava 1992;J.J. Bruski, Rząd i partie polityczne I Republiki Czechosłowackiej wobec sporu oorientację narodow Rusinów zakarpackich (1919-1938), „Studia Historyczne”1997, nr 2, s. 191-211; Z. Zawadowski, Ruś Podkarpacka...; P.R.Magocsi, The Shaping..., s. 130-245.

13

ryzykownej tezy, że większość mieszkańcówPreszowszczyzny to w istocie greckokatoliccy Słowacy26.Założenie tego rodzaju usprawiedliwiało przyjęcie kursuasymilatorskiego wobec mniejszości. Obrona przedsłowakizacją stała się w efekcie głównym problememabsorbującym społeczność rusińską w okresiemiędzywojennym27. Presja z zewnątrz konsolidowałagrupę, odsuwając na dalszy plan spór orientacji ihamując procesy dyferencjacji narodowej, postępującewśród mieszkańców Rusi Podkarpackiej i Łemkowszczyzny.

Dramatyczny przełom w sytuacji tak polskich, jaki zakarpackich, Rusinów nastąpić miał po zakończeniu IIwojny światowej. W czerwcu 1945 r. na mocy układuFierlinger-Mołotow Ruś Podkarpacka oficjalnieprzyłączona została do radzieckiej Ukrainy. Wydarzenieto zamknęło etap walki orientacji narodowych iuniemożliwiło miejscowym Rusinom kontynuowanieswobodnych poszukiwań własnej tożsamości. Zgodnie zwytycznymi Kijowa zaczęto zakarpackich górali traktowaćodtąd jako część narodu ukraińskiego, nie dopuszczającw tym względzie pluralizmu poglądów.

Najtragiczniej potoczyły się losy polskiejŁemkowszczyzny. W latach 1945-1946 blisko 100 tys.Rusinów przesiedlono na teren Ukrainy Radzieckiej,przede wszystkich do opuszczonych przez ludność polskąwsi w rejonie Lwowa i Tarnopola, ponadto w okoliceMikołajowa nad Morzem Czarnym. Grupa ta w znacznymstopniu zatraciła w ciągu ostatnich pięćdziesięciu latswą odrębność kulturalną i językową, zlewając sięstopniowo z ukraińskim otoczeniem. Ta część Łemków,która uniknęła wyjazdu do ZSRR, już wkrótce równieżopuścić musiała ziemie rodzinne. Pozostałych naŁemkowszczyźnie Rusinów (ok. 30-35 tys.) przesiedlono w1947 r. w ramach akcji „Wisła” na teren polskichwojewództw zachodnich i północno-zachodnich. Nieczyniono przy tym wyjątków nawet wobec aktywnych

26 Por. J. Ruman, Otázka slovensko-rusínského pomeru na východnomSlovensku, Košice 1935.

27 I. Vanat, Narysy novitnoї istoriї ukraїnciv Schidnoї Slovaččyny, t. I,1918-1938, Bratislava-Prešov 1979; I. Židovskij, Prjaševskaja Rus’ vbor’be za svoi prava, w: Podkarpatskaja Rus’ za gody 1919-1936, red. Je.Bačinskij, Užgorod 1936, s. 87-91; P.R. Magocsi, The Rusyns-Ukrainians..., s. 36-43.

14

działaczy PPR i kombatantów komunistycznegopodziemia28.

Wysiedlenia stały się dla Łemków niezwykleistotnym doświadczeniem zbiorowym. Gwałtowniewykorzenieni, wyrwani ze środowiska, w którymwzrastali, stali się oni w pełnym sensie tego słowadiasporą. „Przesiedlenie - jak pisze Ewa Michna -przyśpieszyło proces autoidentyfikacji grupy, która utraciła swój wiejskitradycyjny charakter i zetknęła się z nowym pluralistycznym układem ZiemZachodnich”29. Negatywny stereotyp Ukraińca, kształtowanyprzez polskie władze, szkołę, środki przekazu sprawiał,iż Łemkowie niechętnie identyfikowali się -przynajmniej na zewnątrz - z grupą ukraińską. Naosłabienie proukraińskiej opcji wpłynął też faktzłamania pozycji Kościoła Greckokatolickiego, będącegooporą ukraińskiego ruchu narodowego. Większość wiernychz terenów Łemkowszczyzny przejęła po wojnie CerkiewPrawosławna, w kwestiach narodowych zachowującaneutralność30.

Po 1956 r. część Łemków uzyskała możliwośćpowrotu w rodzinne strony. Pomimo administracyjnychprzeszkód skorzystało z niej ok. 6 tys. osób. Pojawiłasię też, bardzo zresztą ograniczona, możliwośćrealizacji łemkowskich aspiracji kulturalnych. Przypowstałym w 1956 r. Ukraińskim Towarzystwie Społeczno-Kulturalnym (Ukrajinśke Suspilno-Kulturne Towarystwo, UTSK)utworzono Sekcję Łemkowską, a w ukraińskim piśmie„Nasze Słowo” przeznaczono dla Łemków jedną stronę,redagowaną w dialekcie31. Była to dla strony

28 K. Pudło, Dzieje Łemków po drugiej wojnie światowej (zarysproblematyki), w: Łemkowie w historii..., s. 351-352; J. Żurko, Łemkowie -między grupą etniczną a narodem, w: Mniejszości narodowe w Polsce, red. Z.Kurcz, „Acta Universitatis Wratislaviensis” nr 1940, Wrocław 1997,s. 51-52; A. Kwilecki, Łemkowie - zagadnienie migracji i asymilacji,Warszawa 1974; T.A. Olszański, Łemkowie na Ukrainie i Towarzystwo„Łemkowszczyzna”, w: Magury’89, Warszawa 1989, s. 4-7.

29 E. Michna, Łemkowie - grupa etniczna czy naród?, Kraków 1995, s.52.

30 O skomplikowanych stosunkach międzykonfesyjnych iwpływie wyznania na autoidentyfikacją narodową Łemków: A.Ostrowińska, Wyznaniowe dzisiaj Łemkowszczyzny, w: Magury’90, Warszawa1990, s. 85-98; E. Michna, Łemkowie..., s. 58-104.

31 H. Duć-Fajfer, Łemkowie w Polsce..., s. 27-28; K. Pudło,Dzieje Łemków..., s. 373-374.

15

ukraińskiej wygodna forma kontroli nad ruchemłemkowskim, choć - jak miało się okazać - małoskuteczna, jako że przez UTSK przewinęło się wieluobecnych działaczy-„separatystów”.

Odmiennie ułożyły się losy Preszowszczyzny. Niezaznała ona dramatycznych wstrząsów podczas wojny, nieobjęły jej też przesiedlenia na większą skalę. Latapowojenne stały się okresem prawdziwego renesansunarodowego. Zarazem - dodajmy - renesansu rusofilstwa.W 1947 r. funkcjonowało na Preszowszczyźnie blisko 300szkół podstawowych i 30 średnich z rosyjskim językiemwykładowym. Ukłonem w stronę oficjalnej doktrynyradzieckiej było przyjęcie określenia „ukraiński” wnazwach miejscowych instytucji. Prowadziło to do dośćparadoksalnej sytuacji. Jak wspomina Mykoła Muszynka,„językiem obrad Ukraińskiej Rady Ludowej Preszowszczyzny był rosyjski,nawet jej gazeta - tygodnik „Priaszewszczina”, wychodziła w literackiejruszczyźnie. Większość przedstawień Ukraińskiego Teatru Ludowego wPreszowie wystawiano w literackim języku rosyjskim, podobnie radionadawało wyłącznie po rosyjsku. Po rosyjsku pisali niemal wszyscy lokalniliteraci, należący do nowo utworzonej ukraińskiej sekcji Związku PisarzySłowackich”32.

Na początku lat 50-tych nastąpiła radykalnazmiana kursu. Rusinów wschodniosłowackich uznanoarbitralnie za Ukraińców, a rosyjskie instytucje,organizacje kulturalne, czasopisma zastąpiono dosłowniez dnia na dzień ukraińskimi. Posunięcia te wywołałyprawdziwy szok. Mimo że mniejszość uzyskaławszechstronną pomoc państwa w postaci finansowaniawłasnego szkolnictwa, wydawnictw, teatru, muzeum,postępował proces wynarodawiania się Rusinów. Nie mogąckultywować tradycyjnej rosyjsko-rusińskiej odrębności iz różnych przyczyn nie chcąc utożsamiać się zUkraińcami, Rusini zaczęli gwałtownie asymilować się zesłowackim otoczeniem. O ile w 1930 r. rusińskośćdeklarowało ponad 91 tys. mieszkańców Preszowszczyzny,o tyle pół wieku później - podczas spisu powszechnego w

32 M. Mušinka, Kto chce vygumovat’ Rusínov na Slovensku, „OS. ForumObčianskéj Spoločnosti” - tekst dostępny w Internecie pod adresem:http://www.fos.sk/05/01/resp.html. Por. J. Sirka, Rozvytoknacional’noї svidomosty lemkiv Prjašivščyny u svitli ukraїns’koї chudožnoї literaturyČechoslovaččyny, Mjunchen 1980, s. 17-19; P.R. Magocsi, The Rusyns-Ukrainians..., s. 48-50.

16

1980 r. - do narodowości ukraińskiej przyznało sięniecałe 40 tys. osób33.

Przemiany polityczne związane z erozją, anastępnie upadkiem, systemu komunistycznego w naszejczęści Europy, ponownie zaktualizowały kwestięrusińską. Pierwsze symptomy ożywienia pojawiły się jużna początku lat osiemdziesiątych w środowisku polskichŁemków. Ośrodkiem intelektualnego fermentu stał siękomitet organizacyjny „Łemkowskiej Watry”, dorocznegoświęta, przyciągającego latem w Beskid Niski tysiąceRusinów - zarówno mieszkańców Ziem Zachodnich, jak itych, którzy po 1956 r. powrócili w strony ojczyste.Komitet skupił przede wszystkim działaczy niechętnychUTSK, coraz wyraźniej opowiadających się za ideąłemkowskiej odrębności narodowej. Chociaż w roku 1990kontrolę nad „Watrą” przejęła grupa proukraińska,„separatyści” zdążyli znaleźć sobie nowe forumdziałalności. Jest nim zarejestrowane w 1989 r.legnickie Stowarzyszenie Łemków (Stowaryszynja Łemkiw),wydające pismo „Besida” i będące głównym organizatorem„Watry na obczyźnie”, odbywającej się co roku wMichałowie na Ziemiach Zachodnich. W odpowiedzidziałacze, związani z dawną Sekcją Łemkowską UTSK,powołali do życia w Gorlicach Zjednoczenie Łemków(Objednannja Łemkiw), co odnowiło, znaną z okresumiędzywojennego, walkę orientacji narodowych34.

Podobny konflikt ujawnił się na przełomie latosiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych na Słowacji.Jako alternatywa dla dotychczas działającychorganizacji ukraińskich narodził się naPreszowszczyźnie samodzielny ruch rusiński - OdrodzenieRusińskie (Rusynska Obroda). Podobnie jak StowarzyszenieŁemków organizacja ta odrzuciła dawne koncepcjerusofilskie, głosząc istnienie niezależnego tak od

33 P.R. Magocsi, The Rusyns-Ukrainians..., s. 50-55.34 Por. J. Żurko, Łemkowie..., s. 57-59, 61-62; E. Michna,

Łemkowie..., s. 105-133. Obecnie działają w środowisku łemkowskimjeszcze dwie organizacje, które nie zajmują w sporze o tożsamośćnarodową Rusinów jasnego stanowiska. Są to: Rusiński DemokratycznyKrąg Łemków „Hospodar” (Rusynskyj Demokratycznyj Kruh Łemkiw „Hospodar”)oraz Towarzystwo na Rzecz Rozwoju Muzeum Kultury Łemkowskiej wZyndranowej. W ostatnim czasie zdają się one inklinować ku obozowikarpatoruskiemu. Wyrazem tego jest ich akces do FederacjiOrganizacji Łemkowskich (Federacyja Łemkiwskych Orhanizacyj).

17

Rosjan, jak i od Ukraińców, narodu karpatoruskiego35.Za sukces orientacji autochtonicznej na Słowacji uznanezostały wyniki spisu powszechnego z 1991 r., w którympo raz pierwszy obok kategorii „Ukrainiec” pojawiła siękategoria „Rusin”. O ile narodowość ukraińskązadeklarowało około 14 tys. badanych, o tyle zrusińskością identyfikowało się blisko 17 tys. osób36.Wyniki kolejnego spisu, przeprowadzonego w r. 2001,wypadły jeszcze korzystniej dla opcji rusińskiej, którąwybrało ponad 24 tys. ankietowanych. Do narodowościukraińskiej przyznało się równocześnie jedynie niecałe11 tys. mieszkańców Słowacji37. Zastanawiać sięoczywiście należy, czy wybierając tradycyjnesamookreślenie „Rusin”, ankietowani istotnie i w pełniświadomie opowiadali się za przynależnością doodrębnego narodu karpatoruskiego? Wyniki obu spisównasuwają niewątpliwie jedną smutną refleksję. Zsumowanaliczba Rusinów i Ukraińców na Słowacji jest blisko opołowę niższa od liczby osób, które zadeklarowałyrusiński bądź ukraiński jako swój język ojczysty.Oznacza to, że znaczna część mieszkańcówPreszowszczyzny, świadoma swego ruskiego rodowodu,utożsamia się jednak w sensie narodowym zesłowackością38.

35 Organizacją satelicką Odrodzenia Rusińskiego jestStowarzyszenie Rusińskiej Inteligencji Słowacji (Zdrużinja InteligencijiRusyniw Slowenska), organami prasowymi - pisma „Narodny Novynky” i„Rusyn”. Orientację ukraińską reprezentują obecnie: ZwiązekRusinów-Ukraińców Słowacji (Sojuz Rusyniw-Ukrajinciw Slovaczczyny) orazzwiązane z nim towarzystwa, m.in. Stowarzyszenie UkrainistówSłowacji (Asociacija Ukrajinistiw Slowaczczyny), „Płast” (ukraińskiskauting), Związek Młodzieży Karpat (Sojuz Mołodi Karpat). Organizacjete dysponują pismami: „Nowe Żyttja”, „Drużno wpered”, „Dukla”.Schedę po istniejącym poprzednio Związku Kulturalnym UkraińskichPracujących (Kulturnyj Sojuz Ukrajinśkych Trudjaszczych) podzielono w tensposób, iż teatr narodowy w Preszowie przypadł orientacjirusińskiej, zaś muzeum historyczno-etnograficzne w Svidnikupozostało w rękach ukraińskich.

36 Dokładne dane spisowe: Predbežne výsledky sčítania l’udu, domov abytov k 3. marcu 1991 v Českej a Slovenskej Federatívnej Republike, Praha 1991.

37 Sčítanie obyvatel’ov, domov a bytov v roku 2001. Národnost’ a materinskýjazyk (http://www.statistics.sk/webdata/slov/scitanie/namj.htm).

38 Podczas spisu w 2001 r. ponad 30 tys. osób deklarującychjako swój język ojczysty rusiński lub ukraiński podało narodowośćsłowacką.

18

Naczelnym problemem, stojącym w tej chwili przedRusinami, jest rozwiązanie kwestii języka literackiego,bez którego trudno sobie wyobrazić istnienienowoczesnego narodu. Dla przedstawicieli obozuproukraińskiego rozstrzygnięcie jest oczywiste -językiem literackim Rusinów winien być ukraiński,ewentualnie wzbogacony o dialektyzmy, które pozwoliłybyw artystycznym przekazie oddać lokalny rusińskikoloryt. Narodowcy karpatoruscy stoją przedtrudniejszym zadaniem. Ich celem jest stworzenienowego, niezależnego od literackiej ukraińszczyzny,standardu językowego. Standard taki w zasadzie jużistnieje - skodyfikowanym na początku XX wieku językiemi sporym dorobkiem piśmienniczym dysponują Baczwańcy.Niestety, ich dialekt wywodzi się genetycznie z rodzinygwar południowosłowackich (co notabene świetnieilustruje iluzoryczność wiązania kwestii języka zprzynależnością narodową) i w związku z tym jest słabozrozumiały dla pozostałych grup karpatoruskich.

Zagadnieniom językowym poświęcony był kongres,zwołany przez rusińskich narodowców w listopadzie 1992r. w Bardejowskich Kúpelach na Słowacji. Podczas jegoobrad zwyciężył pogląd, iż poszczególne części RusiKarpackiej (Łemkowszczyzna, Preszowszczyzna, Zakarpaciei rusińskie terytoria w obecnych granicach Węgier)powinny wypracować niezależne od siebie standardyliterackie, dopiero zaś w następnym etapie podjąć próbęstworzenia jakiejś wspólnej mowy, koiné. Wyraźnąinspiracją dla tych rozstrzygnięć był przykładszwajcarskiej grupy Romanów, która licząc ledwie 50tys. osób, posługuje się aż pięcioma wariantami językaliterackiego - z odrębnymi elementarzami, słownikami,periodykami39.

W ciągu ostatniej dekady uczyniono sporo, bydecyzje kongresu wcielić w życie. Podobnie jak w innychdziedzinach, tak i w tej przodują Rusini z terenuPolski i Słowacji. W kręgach liderów karpatoruskichdominuje obecnie przekonanie, iż postulowana koiné tocel mało realny, trwają natomiast intensywne prace nad

39 Scholarly Seminar on the Codification of the Rusyn Language,„Carpatho-Rusyn American” 1992, nr 4, s. 4-5. Teksty wystąpieńwiększości z uczestników kongresu znaleźć można w „Rusynie” 1992,nr 5, 6.

19

kodyfikacjami regionalnymi. Już w styczniu 1995 r.uroczyście ogłoszono w Bratysławie, iż opracowanyzostał standard języka rusińskiego w jego warianciewschodniosłowackim40. Od roku akademickiego 1998/1999kształci też studentów powołana na UniwersyteciePreszowskim katedra rusinistyki. Na terenie polskiejŁemkowszczyzny w użyciu są już dwa podręczniki do naukirusińskiego dla szkół podstawowych, opracowano ponadtogramatykę dla dorosłych oraz rozmówki polsko-łemkowskie. Język rusiński jest poza tym – tak jak naSłowacji – przedmiotem nauczania uniwersyteckiego.Młodzi Łemkowie o orientacji karpatoruskiej (ale nietylko, gdyż wśród słuchaczy są również Polacy) mogąstudiować od jesieni 2001 r. filologię rosyjską zjęzykiem łemkowskim na Akademii Pedagogicznej wKrakowie.

Jak się wydaje, kluczowym zagadnieniem pozostajew tej chwili nie tyle sama kodyfikacja lokalnych gwar,ile późniejsza promocja wykoncypowanych standardów. Czyuda się pozyskać odpowiednio liczną grupę, która zechcesię posługiwać literackimi językami rusińskimi, czy teżpozostaną one martwymi konstrukcjami? Podstawoweznaczenie musi mieć wprowadzenie na szerszą skalę naukirusińskiego do szkół. Dotąd poczyniono w tym kierunkudopiero pierwsze kroki, trudno zatem ocenić, czyprojekt zakończy się sukcesem.

Która z rywalizujących orientacji odniesieostatecznie zwycięstwo? Wyniki przeprowadzonychniedawno w Polsce i na Słowacji spisów powszechnych,zawierających pytanie o narodowość, nie mogą być

40 A New Slavic Language is Born: The Rusyn Literary Language of Slovakia,red. N.I. Tolstoj, New York 1996. Kodyfikacja dialektupreszowskiego spotkała się, jak było do przewidzenia, z ostrymsprzeciwem filologów ukraińskich. Co ciekawe, głosy krytyki padająjednak również ze strony części liderów karpatoruskich. Wskazująoni, iż twórcy preszowskiego standardu działali zbyt pośpiesznie inie ustrzegli się szeregu poważnych błędów. Pośpiech kodyfikatorówdość łatwo wytłumaczyć. Związany był on niewątpliwie z naciskamize strony władz słowackich, które od dokonania standaryzacjijęzyka uzależniały m.in. finansowanie szkolnictwa rusińskiego. E.Michna, Pomiędzy gwarą a językiem standardowym – kodyfikacja gwar RusinówKarpackich, referat wygłoszony 2 VI 2003 na posiedzeniu KomisjiWschodnioeuropejskiej PAU w Krakowie (tekst ten stanowi fragmentnie opublikowanej jeszcze rozprawy doktorskiej).

20

ostatecznym prognostykiem41. Badania socjologicznewykazują, iż nadal znaczna część karpackich Rusinówpreferuje identyfikację na poziomie regionalnym i mapoważne problemy z określeniem się w kategoriachnarodowych. Pozyskanie tej grupy zdecyduje o sukcesieopcji ukraińskiej bądź karpatoruskiej. Wiele zpewnością zależy od postawy młodej inteligencji. Któryz programów narodowych zostanie atrakcyjniej podanyprzez nią szerokiej społeczności rusińskiej, którybędzie lepiej przystawał do współczesnych realiów?Zadecydują ponadto czynniki zewnętrzne. Czy ideakarpatoruska odniesie sukces na Zakarpaciu, gdziezamieszkuje obecnie największa grupa rusińska? Czypaństwo ukraińskie podźwignie się z permanentnegokryzysu, co jest warunkiem wyjściowym, by mogło onostać się kulturalnym i politycznym centrum,przyciągającym karpackich górali?

Spór orientacji narodowych stał się dziśprzyczyną głębokich podziałów w łonie społecznościrusińskiej. Narodowa rywalizacja ma jednak równieżaspekt zdecydowanie pozytywny. Wiąże się ona z wyraźnąaktywizacją coraz szerszych kręgów rusińskich. Możnaoczekiwać, iż poszukiwania tożsamości narodowej, którepodjęła znaczna część Rusinów, skutecznie zahamująpostępujący proces akulturacji tej grupy.

41 Wyniki spisu słowackiego z r. 2001 przywoływane już byływ tekście. Jeśli chodzi o spis powszechny, przeprowadzony naterenie Polski w 2002 r., dysponujemy w tej chwili (czerwiec 2003r.) jedynie danymi wstępnymi o bardzo fragmentarycznymcharakterze. Wynika z nich, iż narodowość łemkowską zadeklarowałoblisko 6 tys. obywateli RP. Narodowość ukraińską podało 31 tys.osób, trudno jednak powiedzieć, ilu z nich to Łemkowie. Raport zwyników Narodowego Spisu Powszechnego Ludności i Mieszkań 2002, rozdz. 2:Struktura społeczna ludności(http://www.stat.gov.pl/spis/spis_lud/str_sp.doc).

21