Miiasir diior Ta」x vo onun problem10ri′ N04 2011 RUsANZADO RU /駆 A"″ ″Falsψ ,Sο Siο Jゅ α″ Z″ 9″ `ル s,ル ″ ′ο″′οめ 壼 α″ い OS′ Sο sね ′ ag″ Jび レ ,S′ ″ "〃 α″ J dο ″ο″″ rr9 И zarbり “ ″ y.zJα ″″ J曖 "t■ ″″ Zツ ふ ´″α tt r″ r涯 ″ο″″″ PFablι “ ′ι @″ αttω " SIYAS1 0XLAQ,ONUN STRUKTURU Ve S vIYYOLORI И lica″ αうJ″ saF yα ′″ιz′′● =,′ 力 “ `′ ″ Jら "Mα α″ "′ "蛯 ″aψ ,ti,X9riう α″あ′ 弯 ′″″∴ Konfutsi. A9ar sOzlor siyasi oxlaq,azadllq vЭ oddat,qeyrl zoraklllq К ]■ oЧ eBЫ e cЛ oBa:Π oЛ ИTИ '‐ eCКoИ MopaЛ И ,cBo6oД Ы 14 CΠ pa3CД ЛИBOCTИ ,6c3 1laCИ ЛИЯ Kcy wordsi poliical morality,金 eedom andjustice,non宙 olencc l.1.Siyasi oxlaqln sbustansional ohomiyγ oti. Siyasi oxlaqdan bohs etdikdЭ Onco oxlaq aniayl,lnl mioン フ リ n10,di.11.ok, Onun ma inkusiyasl haqqlnda danlsmaq zortlndir Oxlaq Oz ron hadiso olmaqla insan vo insani dЭ yorlor sistcnlinin foaliwstdoki tozahind ノ、 dstotel`1ヾ ikomax Etikas osoHndo g6sto五 rdi ki, ι r/ri陸 。xlaq ι′ο s sOzindon g6● ■●lib vo moziン ν ot10ro vordi, ctm alll鉛 11lr Hom9inin oxalaq Э rob dilindo χ′ ″ sozinin comi olaraq insalun da fozilotioHn vordi,noticosindoki follllalι 5masinl ifado cdir Oxlaq ictimai hЭ yatln bittn saholoHni ohato edon vo insan foaliyyotini tonzimlomo fullksiyasl ilo ictimal,Iur foll ё z metodlan ilo digOr k■ lo宙foaliyyot tonzimlomolЭ Hndol(hiquqdan,siyasotdon laraq pHnsiplo五 五 , tolobloHni osasiandl111laq vo hoyata ke9illl1 ruHyyotloH, si tolabatlan, imumi maraqlan tanxon fo111lal■ ml, imumb000H vordi,lor, ado tt doyorior imumictimai Ю ylor osasinda qunlr Bununla da comiyyotdЭ oxlaqin toloblo五 nin yc‖ no yctiHlmosi ictmai mthitin bimn tobЭ qolo五 vo sininЭ Hno aid olan hor bir insan nozarot blЭ 」 n yeHno yetiHlmosi ancaq mono宙 mmasibOt10r(qlymOuЭ ndi..1lo,boyonlno,alql,lar qlnalna,qadaga)Vasitosilo hoyata ke9inlir“ Xasiyγ ot vo Э Xlaq cohotdon xalqa yaxl maq,onun qinattndan対 las。 lmaqdlr'(1,842)Bdo sOdal nozarOtin sabid ndO fOrdi,■ urla ictimai,加 mn vohdot foaliyyoti Osas hollcdici alnildir Qeyd edim饉 ,bu istiqalnotdo oxlaqm mon vo tObiOtini insanda alql,lalna vЭ qlnama hsloHnin tob‖ olmasl ilЭ olaqodar subyektiv exlaqi b ozoriyyolor do fonnalasml,dir Bu nЭ zo● yyonin baniloH`Ⅸ VII― XIX osrlordo inglltOrOdO scnsbe■ ,F,Xat9cson vo s nimayondoloHn adl ilo ba普 1ldlr xX_。 srdo iso bu nozoHyyo A Bestcl‖ lark, ABs― da Y Mak‐ Dugell, A Pocers, F sarp, Ingiltor toroindon inkl,af ctdiHlmisdir''(2,153) Insan sosial mthitdO forlnala,an oxlaqi tosovvirlo五 osas gotilllloklo torbiyo dЭ yorlo五 monimsoylr,6z ronarlannl,lurlu vЭ mistoqil,oHldo tonzimloylr,otr oxlaqi Э homiyγ otli hadisoloro minasibЭ t bildiHr Bununla da ,oxs oxlaq nozarotindo obyckt kimi, hom do onun icraslnda vЭ hoyata ke9i五 linosindo ,turlu suby ,oxsiyyot kimi mOvqeyo malik olur e熱 `′ ″ ppt,`″ ″″″ "α 力 "説 i JiSα ″′″ JOα ″ 破″ ″″′″ た α "″ ッ α “ 0″ ″″″ ″ ′レあο Jα ″″あらわ′ル ″ほ talげ ル rmα″rr″ Jα "“ 力″″ι a,″ 露 Icr"″ ″ “ め,rJ2rン ,"′ み =● ` ″OrrF“ ,,bOFCJ″ お″1静,4,た 滋″ 力 Sa"′ ″ ∫ ″,ri“ ヵ α lル "め ,お οレ ″″″ η ″′ Zα ″ “ 滋 ′■s οル ″α″ 減 o9′ ,′ ″″ ″ο″ "α ″ 巧 ′ FtiStipあ ら iCri",α ′″ み =α qゴ =de● Jrar9■ ′″ ″ ″レ z′ J′ 二〃 夕 ral■ il′d′″ XCir ″ ,′ ら 'dこ あ′ " z″ ′″ , α″ Jqッ IF″ rl″ ″″″ めα″ `di■ Oxlaqln fol.1la VO Oanunauygunluqla qaydalarml, bitun Э xlaqi horokЭ tio■ ё ncodon mioyyonlo,dinn
17
Embed
RUsANZADO RUsAN Falsψ SiοJゅstatic.bsu.az/w8/Tarix ve onun problem/2011 4/134-150.pdf · Miiasir diior Ta」x vo onun problem10ri′N04 2011 RUsANZADO RUsAN...
This document is posted to help you gain knowledge. Please leave a comment to let me know what you think about it! Share it to your friends and learn new things together.
Transcript
Miiasir diiorTa」x vo onun problem10ri′ N04 2011
RUsANZADO RUsAN/駆 A"″″Falsψ,Sο SiοJゅα″ Z″9″
`ルs,ル″
′ο″′οめ壼 α″ い OS′ Sοsね′ag″ Jびレ,S′″"〃
α″J dο″ο″″rr9
Иzarbり“
″y.zJα″″J曖
"t■
″ ″Zツふ
´″αtt r″r涯″ο″″″PFablι“′ι@″ αttω
"
SIYAS1 0XLAQ,ONUN STRUKTURU Ve SЭ vIYYOLORI
Иlica″αうJ″saF yα′″ιz ′′●=,′
力
“ `′
″Jら"Mα
α″"′"蛯″aψ,ti,X9riうα″あ ′弯′″″∴
Konfutsi.
A9ar sOzlor siyasi oxlaq,azadllq vЭ oddat,qeyrl zoraklllq
ictmai mthitin bimn tobЭ qolo五 vo sininЭHno aid olan hor bir insan nozarot edir Oxlaqln tolЭ blЭ」nyeHno yetiHlmosi ancaq mono宙 mmasibOt10r(qlymOuЭndi..1lo,boyonlno,alql,larna yaxud pislomo,
qlnalna,qadaga)Vasitosilo hoyata ke9inlir“ Xasiyγot vo ЭXlaq cohotdon xalqa yaxlnl∞ maq,onunqinattndan対 las。 lmaqdlr'(1,842)Bdo sOdal nozarOtin sabidiゾndO fOrdi,■ urla ictimai,加 mnvohdot foaliyyoti Osas hollcdici alnildir Qeyd edim饉 ,bu istiqalnotdo oxlaqm mon,oゾ vo tObiOtinin
oxlaqi Эhomiyγotli hadisoloro minasibЭ t bildiHr Bununla da ,oxs oxlaq anlayl,lrun hom ictim譴nozarotindo obyckt kimi, hom do onun icraslnda vЭ hoyata ke9i五 linosindo ,turlu subyckt, oxlaqi
Oanunauygunluqla qaydalarml, bitun Эxlaqi horokЭ tio■ ёncodon mioyyonlo,dinnoyo vo homin
Miiasb ildz,tr
Ta五x vo onun probler■ OH′ N04 2011
qayda osasinda qiylmotlondimoyo ,orait yaradan obyektiv sistelndir ictimai hЭ yatin ayn― ayntoro■oHno totbiq edlldikdo oxlaq xisusi p五 ns●10r iroli smr vo bu p五 nsiplor noicodo yalnlz v面 dqaydani tomsil vo to§kll edr.Oxlaq tanxi hadiso olmaqla Oz bttlan薔 lclm b。,Or comiyyotinin iltnfonnalttma dい咀加don g6tぼ歯 vo iqtisadi,icim江 ,dlni,modoni,siyasi mmib。11轟 n doyl,mosi VЭ
bir―biHni ovoz ctnosi,nohayot tLnumbo,oH sivilizasiyanin toroqqisi noticosindo fol.1lala,ml,dir
Siyalsi oxlaqm a91qlalmasl istiqatnoindo qeyd edilmolidir ki,oxlaqa dalr clmi monbolordo,
oxlaq anlayl,l i10 yana,1, onun b士 はssosi olan, lakin jsbi mistoq■ lik kosb edon oxlaq normasl,
oxlaqi qけ met anlayl,lan da mOvcuddur.Oxlaqi nollllalar dOvlot tosisatlan toroindon deブ 1,ohalinin
adot vЭ ictimai roylnin osasmda sankslya alir,lctimai mthitdЭ k hanslsa qmpun vo ya fordin verdi,
meyar,oxlaql siyasot izo五ndЭ фymot10nd五 ci dЭyor ctmoklo NSAN,oddot vo qeガーzorakll■anlayl,lnl rohbor tlltan prinsiplor.
II Bi五 ncinin tam oksino olaraq oxlaqin siyasoto tabc edilmosi vЭ ya siyasotin oxlaqdantatnalllilo aynimasl; bu siyasi clmdo osason ``moqsod vasitoyЭ haqq qazandinr' deyOn, lakin, 力′″
″s′
`′
″′,s,″″う″ 力Jss,sJ″′′fakinl dork ctnlyon N Mよiavclinin(1469-1527)adi no bagholmaqla,qarslya siyasi maraqlara uygun moqsod qoン mnaq vo homin moqsodo doЁ W iStOnilonvasitolordon istifado etmoklo,istiqamot gOtinnok vo hotta hc9 bir oxlaqi norlllalara rnohol qoン Tnadan,―
n。ブn ballasina olursa olsun moqsodo 9atmaq― iddiasinda olan zoraklllq pHnsiplo五 Hazlrda bu p● nsip
qloballa,maya hakim olan Qorb dinyaslnin nollllal qobul edilmi,hoyat torzl olmaqla,inteqrasiya
nail olma言 ln ycgano yolu iso insanin hoyatda Ozini tanlmasindan,Ozint ko,f etmosindon vo vahid
yaradК l qtwoyo‐ Mitloq Ruha qovu,maq COhdindon ibarotdir Qandi de,E“ Man bu t,hЭ qiqoti
``Upani§ ad"kitabinl oxuyandan sonra ko,fetdim ki,bitin dinyada bir qivvo vo bir yax,11lq vardlr O
qivγo,Ozino hёhanllq etmo qivvЭ sidir Onun tobiHnco hor kos ёzino hOman。 lmu,sa,dinyayah6hШan ohlu,dur Bittt dmyada bir yax,11lq mёvcuddur O,ё zini sevdiyl kimi bttqasinl da
sevlnokdir'(5,26).
な tan,lanmlzdan gJdiブ miZ qonaЭto goro,bu sev」 hind oxlaqlnm mayasldlr vo zalnan‐
zalnan bo,or comiyyotino doン リrli thfolor verlni,dir Lakln siyasi baxl,larla yainlz mohobboti oxlaqsaymaq oLnaz.MЭhobbot ttql,a laゾ q anlayl,dir,anlma cⅢ Zmanda o oxlaqln to,kllcdicisi deyll,to,kiledici moziyyotlor sisteminin ins■ lo五ndon biHdir exlaqda ixtiyailik vo qeyn― tob五lik insmmOvcuddur MohobbЭ t iso tam toblliゾn nOticosi olan anlayl,dr.Yuxanda dcyllonlor M Qandinin
praktiH siyasi foaliyyotioHndЭ hoyata kc9111111, vo bЭ ,onyyot i9in tanxi azadhq numunolo五 ndonbiHno 9evnlmi,dir_ROv,on Mustafaycvin nЭ zoHno gOro“ Qandinin siytti fOaliyyotini homi,Э iki atnil
mioyyonlo,diHb
I BIはn varllga``bu xalq kitioloH■ 9in no dorocodo faydalldlr"meyarl ilo yalla,maq.Π Vasitolor moqsodiidaro etdiゾ vo dOyl,diyl i9in izlonon moqsod odalotli olduqda belo totbiq
olar ki, dinyada ba§ qaslnl sevTnokdon basqa da yax,11lq m6vcuddur.Hind Эxlaqinda rohbor tutulaninsan mohobboti siyasi Эxlaq kontckstindon izah edi■ noli vo mohobbotin osas hodonoH a91qlalllmahdlr
Mixtolifaraldlllllalarda o adoton insanporvorlik,humanizm adlandlll111,lar O yerdo ki,insanpЭ Ⅳorlik
bir az hoddiru a,I,“ insan dismonliylno"9cv五 lir es′J″め め9″lasatrilmttd"■ 4 NAⅣ s″″″あ′saド ″,■s′″″′ご′″′ルsa″ gδ′■,″
"あοια″曲 ‐ル″″劇″f"sα″Й′■
=9,″″:ルめ ettmJ2 Zαmα″‐
″"α
″′″聡ヽ ′ωЙ′″″′″′″ッiFa″,"謝″rrl■δヮ′rar′″ぅ″“αうο
"うαン
=arrb″フαfねrJ″
`むきαJ
′ル"あ
″″ `1■ sα″″r''イグ うsailm′′ピ″r"′ 月b″ う″力sα″ο″″″"α
Jit OJd“意″ルSα″ル?″″s力あ
sιッJJ″〃′ |りiq″ニ ルwη′ry殉ル ′′ルル ,′α"夕
あだ 即 ″"sα
″ゴ Zυ′rra場 ″′z破″rJa″
ノレ わ″″おら″ ЙSα″Jαあ″力′めrル ′′″ぉMir.Oks toqdirdЭ ``Oz qЭdir qittnЭ t vo moqarnlm bilmoyoninsan hol本 oldu"(1,745)aksiyOmam meydana gollr lnsanda bir slra mcyllor,hovosloJo yana,l irado
do mOvcuddur irado aこ 11la yan苺 ldir A=1l olan yerdo irado dЭ vardlr,agl1 01mayan yerdo irado do
yoxdur insan adoton iradЭ llo horokot edir Bozon do horokotlor irado ilo deyl, ,Ovq vo meyllorlЭ
hoyata kc,i五 lir Mey1 9all,qanhqdlr vЭ bir cazibЭ quvvOsi kirnidir Bu nozЭ Hyyoyo gё rЭ Эxlaqi Omolmcyl vo mЭhobbottosiH altinda movcud olan hadisodir B∞ qa sёz10 0gor birinsan mocbun mЭ hobbot
qa鬼lSl altinda qЭ rarl埒Isa,bu oxlaq dcyll insanpoⅣ orlik qayttlan da belodir Lakin 9ox hJlarda
bin。,diHlmosino ,ah,an ilk "rkOmli nmayOndO Konitsi olmu,dur Miasir cin XalqRcspublikasinin inki,aflnda Kon■ ltsinin ideyalarlmn 9ox mthtt rolu olmu,dur Hotta bu inki,an
dinyanin taninml,nimayOndoloH bclo etlraf emoyo mocbur olmu,lar Bunlardan ABs‐ da Z
町CZinSki,Marsall Qoldman,Rusiyada M L Titarenko,A i SolenitSi,L S.Pcrelomov vЭbttqalannin adlanm qeyd etmok olar Perelomov hesab cdir ki,“ Rusiya XXI osrdo borpa olurmu,ё z
monovi ononoloHno arxalanaraq, ёz inki,af modelini yaradacaqdir Lakin bu yOlda konitsian
doyorlorlo tanl,1lq,qon,u si宙 lizasiyanln tocibosinin Oyronilmosi bizim u9im 90x fayda1l ola bilo「 '
(7,288)Konhtsinin osas flklriЭ H onlm ardiclllarl toЮ indon qo― ub saxlanml,, ``Lun Yu''
(“MihakimЭ lor vo SOhbЭtlデ')adll kitabinda qeyd edilmi,dir.0,de,■ “AIconab adaFn Vahidliyomixtolifflkirlilik(Xe)VasitOSilo cЭ hd edir,kor‐ korano itaot91liyI(Tu‐ nu)mOqbul saymlr Xlrda adaln
gozol mha alddir.Ins′ m elo bir y■ sokliyo 9atlr ki,ruhun ёzu goz。 110,lr Ruh Oz gozolliylni ёz
foaliyyotindon allr Digor bir toЮ fdon do ruh gOzollo,dikco onun foaliyyoti do gё zollo,ir.Ploton odaloti
siyasi oxlaqln osasl hesab edit odaloti vo odalotli isin gOzollittЭ borabor olduまmu ir01i sittd■ OnunnЭzoHndoki oddot vo siyasi oxlaq fordin im面 ,subyekth obyckt ilo homahongli,dI P1010n ictimaiodaloti izah edorkon mikafat vo coza anlayl,lan OSasinda fordin Oz qabiliyyoti msbotindo foaliyγ ЭtOmalik olaraq mikafata vo ya cozaya laylq oLnasin1 6no 9okir vo comiyyotin be10 to,kilini harmoniya
adlandinr Bununよ si olaraq cOmiyyOtdo bi血in om●k foaliyり ti 9ox,digojninki iso azdlrsa vo
olmaz.OdJodi vo oxlaqh ohayan comiyyot iso gё zol de,l GOzol ohayan comiyyot iso daimi ola
bihnoz Ploton odalotlo siyasi oxlaqm bahomliylni vurttlayaraq siyasi oxlaql insanm ruhunun
tO,kiledici qtwoloH■ kirlor,meyllor,isto日 Эr,iradolor vo qorarlar macmuusu adlandlnrdl``Ploton,
siyasotlЭ oxlaq arasmdざ btt veDrkOn oslhdo bunu oxlaqln siyasi mosuliyyoti kimi g6stoHr… 0,
“Qanunir'OsoHndo qanunun aliliメ」 Vacib saン maqla yanωl siyasotin onunセ 昴ndoおttthyunt,dOvlotin biめvityttdon vo tohlは osizliブ ndOn mOsuliyyot daslmasl sobobi llo siverenliゾ ni qЭbul
cdir'(lo;208)`?lotOn hesab edttdi遍 ,comiyyot,■ urlu idaroetnonin obyekti olmalldlr idarOcdicilor
elo kettyyoto malik olmJldrは ,adl votond● lardan s"ilsinlor Bu siyasot vo oxlaq kOntekstino siyasi
oxlaq konsepsiyasl烙mi daxil olピ (H,30)A五stotel siyasi oxlaql insani moziyyotior mocmuusunun insanin ictimai― siyasi hЭ yatdakl
foaliyyotm」 n rcalll諄 Hmi a91qlaml, v。 。xlaql siyasatin btt torkibi olaraq gOstЭ .1=li,dir
“M■oyyonlo,dilllloIブ k ki,Oxlaq nЭ yin bir hissosidir.QlSaca demi,olsaq,oxlaq siyasotin torkib
hissosidir¨ Etika(VOrdis,adЭ t)siyaSOtO onun b■ hissosi vЭ bttlanこ lcl kimi daxildir'(9,311).HeSあ
edirom ttstotelin osorio五 nin todqiqindon alinan notico klmi demok olar ki,onun go■ ,lo五ndon oxz
edilo bilocok siyasi oxlaq konscpsi,asl● a言ldak1 0Sas hissolordon ibaotdir l idc輩 2 Qolb vo qЭ lbin
hissolo■ 2 Moqsod 3 Moziyyotlor vo imkanlar 4 GOzoHik vo xo"Э xtlk“Ogor yax,1,ey bitinqabiliyyotloHn moqsoddirsЭ onda aydindir ki,on karnil qabiliyotin moqsodi on zo面 ,cydir.¨ ideya
yoqin ki,m zomH,cプ n ozidir tt vr'(7,315).´ dstOtelin iroli sttdi"ideyanl moqsodinzo面yyotdon dottlan Osasl kimi qeyd edilЭ bior vo siysi oxlaqm bin6vη si olan deyanin dω lylcl
quvvosi mikanlm。 l moqsodi ehtiyaclann qa● 1lallmasl prossesindЭ honcdici atnil hesab ctnok olar
Belo ki,o mttonlmol moqsodi axtanlan on zoruH Oey kimi qiymotlondiHr,hotta m泳 omol mЭqsodi
xo,box■ iブn VЭ
"Z01liゾ
n oSasl hesab edir.0,moqsodin ohatЭ etdiyl hadisolo五 bir ne9o ktteq。五yaμaylnr
l Q01b:q01bh iki,,■ urlu vo,turdankonar Ыssosi sturlu hissodo olan moziyyotlor;agil,
forasot,idrak,yadd● ,vo s,,■urdankonar blssodo iso,todbir,odalat,cosarot vo s 2 Cismi vo mh
Sttlalnhq(GOzollik)3M■ lk,var‐dovbt,solahiyyot,honnotli olmaq vo s.4 Yiyolomo,foaliyyot vЭ
fayddarmaOnun■ldno gOrO insall balqa,cylo deゾ l anCaq qЭ lblЭ yasayI Moziyyot do qolbdodir¨ Yax,1
ya,ayl,Irovanllq,lrovanllq xo,boxtlik,xo,boxtlik iso xeylrxah1lqla y● arnaqdlr MOziyyot i9in
oksik do,artlq da zororlidir Oz xarakterlorino"ro h0111loto malik olmaq istoyon moqsodli surotdo ёzmЭzlyyotlo五 i artib oksibnoshi toMmlomoli vo orta mOvqeylni gozlomolidir O, 90x goZ。 l bir
Q。lbdO yerlЭ,moklo,oxlaqi cohotdon hom yax,1,hOm do pis horokoth osasl olan mЭ qsod,irado
vo digor mЭ ziyyotior konilli surOtdo doyl,diゾ ■9in yax,l vo ya oksino olmaq hsamn Ozindonasllldir Xasiyyotin vo ya istoゾ n okSino edilon horokЭ tloHn sobobi konardandlr,vo zo■ a"■ lЭn i,10r
adlanlr Zor orada 6z yenni taplr kl,insalll horokot etmЭ yo lnocbur edon sobЭb konardan olur Kёn■ 11■
olan odalotttlik,oslindo,borobЭ Jiゾn OZidtt ki var Doこ urdan da Odalotsizlik borabordzlkdir¨ "
(9,346)Anstotd tokco ictimJ minasibodordo de,1,Omlak vo milHyyot mosolosindo do odalotiboraborliゾ n yaradicls:kimi tЭ qdim edir vo gosto五 r ki,odalotsiz odalotsizlik etdikdo 9oxa,Odalotsizliyo
moruz qalan iso aza malik olur Odalotlilik bunlar arasinda bir ortadlr Ba,qa bir baxl,la Эdalot.
mioyyon vo五 yyotdo sdiqo―sohman,soJJ minasbotior zomidndoお o qaryhqh surotdo monlziqalmadir O ycrdo ki,qarsillqh surotdo moruz qalma proporsiona11lq,Э raitindo odalotdir.Odalot geni,
anlayl, oldugundan sOsial― siyasi minasibЭ tlordo onun tosi五 boraborlikdon vo ox,arllqdan ibaЮ t
ollnaqla dё vlotin daxili siyasotindo insanlann bir― bi五no minasiboti zominindo Ozino ンer taplr Bu
Эdalot qanunla mioyyonlo,diHlir Odalotin bir anlayl,olaraq rcal hoqiqoti insanlann minasibotindЭ
hЭyata kc9iHlmosidir Odalotsizlik cdonlor kO■ 11lt horOkot cdir,odalotsizliyo moruz qalanlar iso buna
istomodon d19ar olurlar''(9,353)Mohz elo bu osasla da gyasi Эxlaq pHnsipilo qanunla mioyyon
edilmi,qaydada insanlann mikafatlandinlmasl,yaxud cozalandinlmasl pЮ sesi hЭ yata ke9iHlir.
Anstotcl siyasi oxlaql qanunia eynilo,dirorok nЭ zordo tuturdu Qanunauttun MOnarxiy亀qanunauttun AttStolcatiya vo qanunauygun POItiya― Fni haZlrki Dcmokratiya kimi qurulu,lanpozitlv dOvlot qumlu,lan,bunlann oksilli iso ncqativ ve qeyn― qanuni altemativlor olaraq TIaniya,
01lqarxiya vo Demokratiya― hazlrki Anarxiya adlandlrlrdl_ 0, comiyyotin getdikco gcni,lonlnosi
noticosindo mirOkkoblЭ §diゾni,ba,a disilmozliゾ ni Vo bullun noticosindo do oxlaqla siyasotin
tarazll言 inin pozulmaslnln mimkinl■yini bildiHr vo bunula belo ycno do oxlaqla siyasotin olaqolo五
qorunmasl zoru五 hcsab edir Bu olaqolo五n qonlnlllasl■ 9in dOvlot qanun osaslnda idarOedilmolidirOks halda xaotik mihit yaranar``Anstotel ёz n6vbosindo guman edirdi ki,comiyyotin idarocdilmosi
qanunauygun vO azad disskusiyalarla hЭ yata ke9iHlmolidir'(H,30)
Dinya clinino, おlsofl flkHno ovЭ zsiz tё vholor vcron, bOyuk azorbaycanll Nosir― Эd―DinMЭhommod ot― TuЫ (1200-1274)siyaSOt Vo oxlaq sahJo五 ndo do olduqca olinal ideplar iroli
sillll■ ,dur Bu haqda dinyanin g6rkomli alimlo五 mむⅨtolif mOvzularda osoriOr yazml,, N,Tusi
d・ahiliytniレah etmOp 9劉埒ml,lar.Azorbaycanda A Baklxanov,M,F Axxundov,A MonlmodboyI,Z GOyt,ov,Z Mommodov,Z Binyadov vo Z Quluzado boylk insan haqqinda kitablar yazml,,RЭ himSultanov isЭ -Oxlaqi‐Nasiri‐ oso五 ni Azorbaycan dilino torcimЭ ctnloklЭ yanasl onu no,r ctdi・・111,dir
Xisusi olaraq vurgularmlalldlr ki,Attababa Rzaycvin‐ NosirЭddin Tusi(hЭyatt,clmi,dinyagё ■。■)―
adll kitab olduqca ohomiyyotlidir. Tttkiンリ alimloHndon Hanit Dilqan, L GOkoL Cavid Sunar,F Kёptrl■ ,T散 cn Ozkay,,orta Asiya alimlo五ndon R ibadov,x Tllaoev,M Dinor,oyev,1 ldibekov,
Qorb vo Avropa alimloHnon V Mino五 skl,V.V Bartold,AP Yu,qc宙 9,IQ Ba,makova,V Madclunq,Q Y Fon― QmnCbaum,M M Rozental,K S Lcmbton,B Badi,C Saliba vo ba,qalan N TuSnin zonginyaradlclhこl haqqlnda kitablar yazml,lar
Miiasir diiar 141Tarix va onun problemlari, Jt(! 4 2011
。lduttunu qeyd ct面 ,dir'(12,H)Tudnin oxlaq kOnsepsiyasmda siyasi oxlaq idcyasina baza olabiocok mЭqalnlardan fozilot,kamilllk,azadllq v0 0dalot p五 nsip10n dayamr OncO qeyd edilmolidirki,N Tusi bizim nЭ zOrdo tutduttumuZ Siyasi oxlaql sonЭ t adlandinrdl. Onun nЭ zoH憲 iЭ ``insanXiSuSiンツつtindOki ZiddiyyЭ t10Hn foaliyyoti dovrindOn ba,lalnl,, kamillik dOrOcOsinЭ
9atana qodOr bu
軸則l響場il嘉瓶:揮南憔祠紺鰍t謝1器棚:zamdlr
N Tusi odalotin om。 ldOki realllき l baXlmmdan tO,kiledici dOyorlor sistemini sodaqoち ilfOちvofa,,ofoqqot,rehmdillilik,mlkaFat,ortaqlttin hiSni,h6kmin biSnl,LOrmoち tOSIim,lovokkilvo ibadet ollnaqla On ikl mЭzi湾otdOn ibarOt Olduttunu gOstЭ 五r Onun nozoHno goro``odalot sё zininmonasl ёz mon,oメ etibanlo bOrabOrlik ve tarazllq soz■ ilo ba言1ldir'(13,97)Mit10q Varl屯 1■ nursclindoll qaynaqlanan birlik odalotin aン Hlmaz hissosidir vo insan birliyo, vohdotliyo no dOrocodOyaxln olsa bir o qodOr dO kalnalliyo yaxln olar.Ogor AHstotel hOr kosin dairo 9okЭ
bildiゾ ni,lakln Onu
脚器』rl譜盤響篭rtt」
毬l獅11蹴
蹴9鵬
lttЪよ胤 曇l羅§Эronisi yOxdur,9inki,odalot do hЭ qiqЭtin ortasinda olur,konarda no varsa,hamis1 0na nisboton dOvro
hesab cdilir vo hamlsl ona yё nolmi,olur'(13,87)
N.Tusinin nЭ zoHno g6ro fOzi10tli vo Эdalotli insan namitOnasib vo naminasib,eyloH mitonasibvo mlnasib,okb sdan insandir BdЭ Ikb do hOr bir hadisOdЭ olani t。ゾn emOk10 0nun dOrkisaンosindЭ Э
"nti10rO yol vellllomok yalnlz bOraborlik nOticosindo hasil。
lur b,N,Tusi bunu vicdan sOsiadlandinr “HЭqiqЭtdO boraborlik vo Эdalot vicdan sosindon,ila■ i Namusdan ibarotdir'(13,99)Burada onu da qeyd emoliylk kl,N Tusinin“ disiz adil"adlandlrd言 1,mibadilo vasitOsi Olan valyuta daboraborlik yaratlllaqla Эda10tin to,kilcdici torklbloHndOn bi五 kimi nozOrdOn kc91Hlir O,qeyd edir ki,“Dc,lon10rdon aydin olur ki,xalq arasinda odaloti qOmmaq u9§ ey,yOni,ilabi namus‐ vicdan,insani‐ hakim,vЭ pulolmadan mttnn deylr'(13,99)
N Tusinin odalot haqqlnd泌 o flkirioHni icmaぃ。kildO asa薔ldakl kimi tOsnifatla,dlllllaq olar―Dinyanln abadliこ l mOdЭ」odalotin,xarabalttl iSO mOdoniyyotsizliゾ n mЭhSuludur―Odalot tarazllq,tarazl屯 ln iki tOro■ おЭ azllq vo 90xluqdur.―Odalotli i,lor odalotsizlikdon torЭ ylr
‐Hindyyot istoyonlor odaloti odalot t。lob edonlordon daha 9ox sCVOrior.―HЭr azad adanl odalotli olar,lakin hOr Эdalotli adanl azad ola bilmozNoticodЭ dcmok olar ki,N Tusi do lman oli(。)idCFlannin ardmca addlmlaml,,azadllq vЭ
Эdaloti omoll hikntOt adlandll:111,dlr Buradakl azadllq vo odalЭ t vЭhdotliブ ,nЭZOrdO tutulan siyasioxlaqln osas situnudur
Avqustin siyasot vo oxlaql aylllllaga cЭ hd ctmi,s。,A Foma bunlan birlЭ ,dill:loyo 9a11,mlsdlrAvqustinin iknlo hakimiyyot z■ lmi mЭ hdudittdimlaga 9all,maqla Ozi zoruH zilm。 9cv五lir Fomaiso hakimlンγЭtl yaX,11lq,xcylrxahllq vo ilahi oda10ti。 。laqolondirlr
F.Fukuyoma ёzinin ``TaHxin sOnu'' adh oso五ndO demokratiyanln monoviyyat vo siyasiinstitutl年 araslnda birlo,diHci sistcm kimi f0111lal∞ aCaこ 1■l qeyd cdirdi Onun ik血 O gё ro bcloliklo dOideal hobdar axtan,l yararslz hObdann zororloHndon qOrtlma sistenli ilo Эvoz cdilir
Q LassucI,l Kant,F Hcgel,M Veber,Alcksis TOkvil,Adaln Smit,Q Mabli vЭ s gorkЭmli alimiOr busЭpgidЭ Olduqca rnaraqll flkir iroli strulmiodir
Adlan qeyd edilon bu nJ配 nayond。10r slraslnda siyasot vo oxlaqln qar,11lqll minasibЭ tlo五 ilЭ
bagll Qorbi Avropada Nidcriand mitofokkiH Erazm Roterdarnll(1469-1536)olduqCa yiksok■ kirlЭ romalikdir Onun Osas miaddoasl,bir vaxt isa peyttOmbOrO nazil olmu,sOmavi kitab``incil''_in
tohHflndon sonra zarnall ke9dikco f0111lala,dinlan ``Bibliya''―nin xHstianlar tOroflndonmiqoddosIЭ sdiHlmosino baxmayaraq bu kitabln iahi deyll,bЭ ,oH,dttyЭ宙,tan対 mon,Oyo ma‖ k
142 M asir diiorTarix ve onun ProblCmlo● ′NL4 20■1
olmasml vo insanlar toroindon yazlldlこ inl boyan emlok olmusdur E Roterdalnllnin osas siyasi
Miiasir diior 143Tarix vo onun problemlori′ N24 2011
qeガ‐。Xlaqi horokotlo三ndon he9 bir narahatllq hss etmozdi Lattn insan homi,Э qobahot10Hnoゅ ro OZdaxilindo narahatllq hiss cdir.Bu“h qcガーadi bir qtwOdi■ insanda tocttbi dcyl1 0wolcOdonmOvcuddur,nisbi deyll mitloqdi,foaliyyol agll h6knli ttmi mosIЭ hOt10 yox,imulnidi vO daimadOttrudur. BiH ■9in no qodor duzgindirs。 , ba,qalan i9in do bir o qodOr dizgindir ()la bilor k,insan hanslsa zallma vo zthlo,yaxud,9irkin bir hadisЭ yo toslim ola,lakin vicdan hc9 vaxt he9 bir
vЭziyyotdO tOslirn olmur Onun flkn ilЭ “hOr nov zonlnyyOt vЭ zi■n ona toslim oltr'0,gostO五 r ki,
insanら lso■,siyasi dolillor hohni iD dc,1,。Z宙cdaninm hokminЭ rO muxtar vo azad varllqdirBelo轟 ,qolbin daimiliyo obodiliyo,miikafata vo cOzaya inamina osason insanm vicdatu o島xeylrxahhqlara dom SoVq edir Mohz elo bu sobobdon Kant J J Russonun`UЮ
ゾn elo bI Si」 vardlrki,btt onu dork etmir''cim10sini xatlrladaraq vicdandan tokco Эxlaqi gOstai,kimi noticO almlr,■ ziki
alomlo yana,l metaiZiki alomin d0 0hasmn zOruHliガ 」vllrgulaylr.Kantin oxlaqi vicdanla bagl1 9。 xd。沖ni bir ikn var:`He9 bir sey insana bu qodor tooccibl■ deゾldir Bir ulduzlarla dolu sOma,bir do
qolbimizdo qorar tutan宙 cdan"(5,50)
Hegelin siyasi oxlaqa osas ola bilocok nozorloH onun “Hiquq folsOfOsi"。 sOHndo ,Orhedilmi,dir O,Anstotel kimi siyasi subyekt olan,oxsiyyotin ttado sabbi。lmasmi vo subyckt市 liゾ nindoyo五ni osas tutaraq bitin hЭ ЮkЭ tlЭHn monbЭ Osini sЭxsin daxili xarakterlonnin tozahini hcsab edirdi
Belo ki,``Subycktin horokOtloH onun Ozid缶 Ogor bu hOrokotlor he9 bir doyoH oLnayan i,10rdirso,
onda h01mtt subyektivliyl」 n he9 bir doyon yoxdur OgOr oksinO,Onun hЭ Юkoti昴 subustansiondxarakter d● 1ン壁sa,Onda fordin daxili iradosi do bu xaraktcrdo olacaq"(15,168).Hegelin nozЭ 五no´ rЭ
siyasi subycktin siyasi obyckt miqabilhdO olan fOaliyyoti daha 9ox fOrdi maraq ifado etdiylndOn vЭ
bununla da imuln ilo mitonasibliブ n, 」Zan―intizalnin pozuimas1 0xlaqi zorunyyotin mOvcudoLmaslia sЭbob olur “Xtsusilik pHnsipi, subhosiz, Okslik momcntidtt vo mulniliklo cyniyγ otd。
。lduコ qodor dЭ ondan forqlidir Amma abstrak reneksiya ttulnidon fOrqlonlnosindo,Ona oksolmasinda qeyd edilit beloliklo do■ muminin obOdi。 laraq yalmz insanin ozJmm xisusi to10batlannI
iroli sinnosi pdxoji baxl,yaradir Hegelin ibno goro siyasi Эxlaq di vO tok moqsodo dOttmirolilomokdr vo bu moqsodn lloticod b6yukl■
"tOSdiq emokdir vO bi血,an-50hrot,hakimiyyot vЭ
s vasitolor dЭ bo"kliyo aparan yoldur.“ B6"ki,10r vЭ ぬalyyouЭr dinyada boy泳 i,10r
yaratdlgindan vЭ bё
"k,OXSiyyotiЭ
Hn foaliyyot10五 nin noticOsi onlar i9山 hakimiyyOt,,an― ,OhrotOldugundan bu psixdtti baxls inandlHntta 9allllr轟,fordo moxsus olan bёμ liik,O b6"ki,InsayosindЭ onun paylna du,On xisusi vЭ xanci nЭ tlcOdir Bu notico xisusi notlco oldutundan mЭ qsoddirvЭ hom do tЭ k moqsoddr Bレ bo"k10kおtOm」 iブk,ancaq bOy泳 l■yu yaratmatt da bacannaq121mar"(15,169)Buradan aydm olur轟 ,insanm omЭ h foaliyyoti onun bitm arzuednOnnailiyyOtlЭ Hnin yaradlc131 olmalldlr Hegcl siyasi maraqla siyasi oxlaqln qar,11lqll olaqoloHnin
nizamlalmasma torofdar kimi 91xl,edir,bu izaFnl hOr,eydon Onco dovlotin Hfahl vЭ maraqlarl ic山vacib bilir Bu osasla da hakimi刀 ヮっt institutunu agllla f0111lalttdII11lattn zOru五 liブn Vurttylaylr onunhaqll noζoHnO gOЮ siyasi maraqla siyasi oxlaqin nizamlmmasl yahlz kalltil電11。Sasinda daxlli
slyasotlЭ xanci slyasotin mitonasiblylnin yaradilnlasl llo mimdndi``H6kumot xurafatdan yox,
xisusi midHklikdon 91xl, etlnoli, eloco do digor dё vlotlorio olaqЭ mOqsodini izlomolidir vЭmihanbolЭr vo maqavilЭ lorln odalotli oLnasl haqqlnda mihakimoloHn pHnsipi imulni flkir yox,
ёz山1」m xisusiliゾ ndO got山山lon Hfahin gcr9ok ziyanl yaxud tohdidi olmalldr'(15,347)
Siyasi oxlaqa hiquqi Osasiarla yanttan Hcgcl demokratik prlnsiploH Эsas tutaraq dov10timonovi substansiya adlandlnr,onun rlfahlnl,oxsin Hfahinin tominat91sl ldmi qiン motiondiHr O,hcsabedir ki,d6vlotin huququ Onun ko山 t mёvcudlugudur vo siyasi Эxlaq dOvlotin ko歳t mёvcud olmapHnsipidn mitomadi hoyata ke,i五 lmosidir Siyasotio oxlaqln oksliylno toxunan Hcgel yazlH“ Bir vaxt
oxlaqln vo● yasotin Эksliyl haqqinda vo siyasoln oxlaqa uttunl■ dlnhnasi tolobi haqqmda 90x■ kir
yund■ltrtt Burada unluFnuiyyotio qeyd etmoliゾk ki,dOvlotin H鰤 ■ln tOlobi aynca,oxsin Hminmtolobindon tamaln b∞qadlr vo monovi subustansiyanln,dё vlotin ёz mёvcud varllこ1,yoni 6z hiququ
144 Miiasit rldtrTa五x ve onun Problemlori′ N04 2011
abstrak yox,bilavasito mOvcud olma hiququ vardir vo bu konよ ret mё vcudluq oxlaqi hё b sayllan
coxlu rlkirlordon bin ollmaylb ollun foaliッγotiin vo davranl,lnin pi五 nsipi ola bilor Bu ёto五 okslik do
dёvlotin tobioti haqqlnda vo onun oxlaqi baxl,a minasiboti haqqlnda tosovvunln dayazllこ ldlr''
(15,348)AmcHkanln gёrkomli maan,isi, dOV10t xadimi, ABs―m muStoqqilllk bЭyannamosinin
miollifl Tomas Ceffcrson(1743-1826)doHn h0111loto malik prezidenti olaraq ABs taHXd。 。lduqcaparllaq iz qoン muodur T Ccffcrson demokratiya vo tobii hiquqlar nozo五 yyosi ilo do bo,o■ doyorlor
sistemino t6hfolor velillisdir Osas pHnsipi xalq suvercnliメ olan T cefferson dOvlotin odalotli
H Xalqln monafe,nalnino mo薔 lub tOroin qalib torono omkd埒 1lq ctmosi.Dumas Malone,
volumes 3 and 4 of JttrSο ″α″′月″s rim‐ (1948‐ 81);Davi Sisson,rrtι И″αたα″P′″ル″ο″グ′∂θθ(1974);and Merrill D.Peterson,乃″αs lttsο″α″″″′Ⅳυ″Nα
`=0″(1970).(16,80)
T CeffersOnlln dyasi oxhq ldcFlan xdqa vЭ lyad roqbbHno olan mむ acb■ o五ndo dahaaydin goinir“ Golin iroylmiz vo agllmlzla birlo,ok.Golin ictimai minasibotlordo harmoniya vo
mЭhobboti borpa edok, onlarslz azadllq da, hotta hoyatin ёzi do s6ntk bir seyo 9evnlordi Fikir
ayrlhこl pHnSip ayr111薔 l dCmOk dc,1¨ MOn inaruram ki,yegano dOvlotdir ki,burada qanunun tolobi lo
dorhal ona tabe olacaqdlr vo hor b■ insan burada iclmai asaブ ,in pozulmasm1 6zinun,Э xsi problcmi
kimi qobul edocokdir''(16,81)
T Ccffcrsonun siyasi oxlaq p」 nsipinin osas istiqamotloH a,attldよ l kimi gostoHlo bilor
I Dini yaxud siyasi oqidosindon aslll olmayaraq bitin insanlar i9in bOrabor vЭ dЭqiq
qanun9uluq
H Umumi hёkumotin bitin Konstitusiya ttct ilo qonlnub saxlanllmasl
vЭ onlara omin―amanhЁlmlZ V。 919okぬmЭゾmiZ■9in xo,noticolor qismot etsin"Merrill D.Peterson,ed.,The Portable Tomas Jeffersoll(1975),290.(16,82)
Tanxi faklann akisyomasl osaslnda dcmok olar ki,islam sOrqinin,bit6vlШくdo bo,o五ンッotin
unikal voおvqaladO dぬ isi imalll oli(o)(601‐ 664)bolor tanxim azdllq v0 0dalet meyyan kimi daxil
olmu,dur Onun odalot haqqindaki nozorloH isor hakimiyyotdon owolki d6vrdo, istorso dohakimiyyЭ tdo olduttu orOfOdo sabit ardlcllllqla hom om。 li siyasi konsepsiyasinda,hom do rcal hЭ yat
torzindo mё vcud olmusdur vo bu gin do iNSAN alniゾ ii9■9 nimuno olaraq ya,amaqdadrimaln olinin(3)clmi_idioloJi,ictimai-lqtisadi― horbi,sosial‐siyasi,mono宙 ―oxlaqi go■ ,lo五 ,
gOstoH,lo五 , dёvn ictimai mintdo gcni, yayllmaqla do五 n tosiro malik olan 91xl,lan, xitblan Oz
Miiasir iliiorTarix va onun problemlari, Ns 4 2011
nitqindon csidilmoklo hЭ lo Onun omokdttlan toroflndon qeyd edimi5, OzbOrionmi,, xisusilЭmosbkdasI,yazl modo」 yyou no mohsur olan kuぬ L Zcyd bn Vohb。 卜Cuheyni(714-c■ ■do vofatemliodirl kimi nimayondolor toroindon qolomo alinml,dlr.Sonralar bu ovozsiz monЭ 宙 xozino bir 9oxgorkomli alimloHn diqqЭ t mOrkozindo olmus, Ona gcni, ,Orh10r yazliml,dI Bu slrada mixtOlif
dOvJЭ rdЭ ya,aml,mЭ h,ur t面x9ilordon Obdul Homid Katibi,(750-ci ildЭ vofat eml,dirl ibni ObilHodid Obdilhomid(1275^ci ildЭ vofat ctmi,dir)vo s ciddi nttayondo10Hn adlm qeyd cmlЭk 01ar.
Nohayot ki,981‐ ci lldo Bagdadda dinyaya go10n vo 1028‐ ci lldo orada vOfat edon,“ Tolxisul boyan onmocazotil― Quran"adh mё tobor kitablrun m■ ollii mohlur alim Senid SoHf Rozi cttdadm Korxmohollosindo doh cidlmi,dirl imaln 01inin (o)k。 lalnlanndan, xitablanndan, onlr v。sЭЮncatnlanndan,mokmblanndan ibarOt。 lan bir topluntl oNohcil― Bol電 o》 (B。lagOt Yolu)adl i10 n。,rctdinll、 dir Bu minva11l da bu moht。 ,om irs daha da gcni,ya,Imtta ba,latnl,dir XIx osHn bo"kdimb五ndon olan misini Mohonlmod Obduh(1905-ci ndЭ vofat ctmi,di→ ぐNohC■ 1-Bol電 0》_yo
olduqca zongin,orh yazml,dlr Qeyd Cdim ki,oz On bc,Osrlik taHxi ilЭ bO,OH dOyOrloHnfo.11lalttmasinda,xisusilo do Azorbaycanm millilo,mi,monoVi dOyorloHnin orsЭ yo golmosindЭ v。
ink,af etmosindO imaln oli(0)fenOmeninin ohOmiyyotli tosiHnin Olmasi dalulmazdir Bu ttkar
hЭqiqoti O BЭ hlonyar,s.Sёhrovordi,O Xaqani,N Gonco宙 ,s sobiStЭ H,F TobHzi,S Um10宙 ,N Tusi,l Nosimi, M Fizuli, si XЭ t“ , S Ozh sirVanl, A A Baklxanov, M Kazlmboy, C Ofqani v。MO.Rosulzado kimi ovЭ zsiz dahib五 mizin osorloHndo aydm gOmok olar
Bu mЭqalllda vwttulallmaЫ nl zonln b‖ diブm hoqiqot ondan ibarotdir ki,siyasi oxlaq ideyaslmn
odoЫ qapaqlarl slrasinda(ardarlnda 900 1l zaman kosiyl olmasina baxmayaraq),oxSiyyOtiЭ 五n iHrvohdotliブ baXlmlndanん istotel vo lmanr1 01i(o)diqqodmi daha 9ox 9Эklni,dir Bu iki Ovozedilmozdahidi arqumcntloH nozordo tutulan motlobin on mikonlmol bazasldlr. Siyasot vЭ oxlaqkontekstindon ёz go■ ,loHndЭ AHstotel dtta 9ox noz。 五m■lahizolor yttdttso,bundan forqli。 laraqlmaln 01i(o)nЭ zЭH dOktiHnlorlo yan咎 1,hom do daha 9ox qarslya omoli pHnsip vo mctodologlyaqoシur
Holo tolobЭ oldugum vaxtlardan apardiglm arttdllllla vo todqiqttlanmda homi,o moni bir sual
BclЭ ki,Onun no2oHndO``A言 111l hOr bir,ey1 0z yeHnЭ qoyan kЭ sdir"(1,771)``Oda10t i,lЭ 五ёzqaydasma sallr,soxavotiso onlan ёz ye五ndon 91xanr Odalot haminl ya,adlr,soxavot iso ancaq bЭ x゛ ,
edilmi,,oxso fayda vcHr.Buna g6ro do Эdalot daha xeゾ rli VO iStindtr"(1,855)imaln OInin(o)vohdatli、 t。,kn edon siyasi vЭ oxlatt kosepJyaslmn obyekti kamil attll。 ldttu t9in“電ll ttmi
sЭⅣot,nadanllq kimi yoxsulluq,odob kimi miras,moslohot vo mo,vorot kimi dayaq yoxdur"(1,709)
“A言1ldan faydall he9 bir var― dovlot,moこrurluqdan qorxulu tonhallq,todbirtObЭ k vo di,inlnok kimi
電11,pohrlzkarllq kimi comordlik,gOzal xasiyyot kimi yold∞ ,Эdob kimi miras,mivoffoqix/ot,nailiyyot kimi rohbЭ r,gozol omol kimi ticarat(qa"11lq R R),savab kmi mOnfoot,,ibhO miqabilindo
6ztti saxlalna kimi pohnzkarllq,haralna ro♪ otSiZlik kimi zahidlk,tofontr vo uzaqg6ronlik kimi
elm yoxdur"(1,730)Demok olar鳳 ,agll,istOr fordi,istor do ictimai― siyasi hoyatin ayn― aン悦moqamiannl obyektiv olaraq dork cdon,dork edilonloH,dork cdono 9atdran i,lqll bir qivvOdir Ona
praktiki doqiqliklo qolbin bittn ziddiyyotlorini a91qlayaraq insana konlcet cohot vennoklo
Arlstoteldon xcyli dorocodo ytksokdo duran imam oll(0)gOStair ki,``Bu insanm dalnarlanmn
bijndon bir par9a ot aslllb ki,bu onda olan on heyrotlondiHci,eydir O,qolbdir Onun xosagolon
sifotlЭH vЭ onlara zidd,xo,agollnЭ z olarnotlo■ var:Ona ttnid vo arzu iz tutanda tmah vo hЭ Hslik onu
xar edor;tamab cusa golondo ho五 slik onu holak edor;inlidsizlik ona yol tapanda hosЮ t vo kodor onu
61dO〔or;qOzOb vЭ osobilik qar1lya 91Xanda hiddot onu bogar;razlllq vo momnunluq Ona yold苺 olanda,
9okinlnoメ unudar;qorxu qonot onu binyondo uzaql琴 maq onu mЭ,薔ul Cd。■Omin― ananllこ l artanda
qonЭt onu ogurlayar; musibOt vo kЭ dor b∞ vcrondo dozimso21ik Onu isvay edor; mal tapandavarllllq Onu itaotsizlo,dipr;yoxsulluq incidondo bola vo 9otinlik onu osir edor;acLq 9otinliyo salanda
9okir “Hoqiqoton qolblo五 n istonlok,iz ttlmaq vo iz dё ndo.11lok xisusiyyOtlЭ五var Buna gё ro do
istomok vO uz tutnaq yolu ilo onlara toЮ f golin cinki qolb mocbur edilondo korlω lr'(1,758-59).
Onun nozordo tutduttu aZadllq hom odalotlo miOyyonlo,on hom do odalotin mahiyyotini,onun hansl
osaslara dayandl普lnl qiシTnOtlondiron azadllqdir Mohz bu qar,11lqll qiン TnOt10ndi.11lo siyasi oxlaqln
binOvrosldir.
``Rohb釘 lor Allabln yer uzЭ Hndoki gozot9110Hdir'(1,816), “HёkumOtlor kisilЭ Hn sinaqmeydanldlr'(1,855)motlobini a91qlayan imatn oli」 n(。)。SaS tutdugu ba,1lca pHnsiplordon bi五 dolaylqli lider siyasotidir Onun nOzoHno gё ro siyasi lidcr comiyyotin on ali nimayondosi kimi doHn
mono宙yyatla oz fOaliyyotindo insanlara nimuno olmalldir.``Xalqa rohbor olan,Oxs bttqasml
Oyrotnlokdon onco ёz nofsinin tolimino bωlamalldlr O, ba,qaslm dil ilo odoblondirorokzinotlondil11lomi,dOn qabaq gorЭ k Onu 6z omoli ilo odoblondirorok g6zollo,dirsin Oz nOfsini Oyrodon
vo odЭblondiron xalq1 0yrodorok,odoblondirondon daha 9ox tozim vo churama laylqdir'(1,713)
pHnsipi elmli monoviyyatin vo dork edilmi,ger9Э kli,n zoruHyyotmdon do虐Ⅲlur onun odalotkonsepsiyasl d6rd osasdan ibarotdir
“I Dizま m anlall■aq■9in diqqЭ tlilik;
II Elmin hoqiqЭtino 9attnaq;
III Yax,l hё 10n 91xarmaq;
Ⅳ Dёzimlil■yt mohkom saxlamaq
Buna gOro do insan diqqot yetirorok dttgiin btta di,so ehnin hoqiqotini oldo edOr Soblrli vo
dOzimli olan kos 6z i,indo sohlonkarllq ctmoz vo xalq araslnda yax,l adla yasayar Yax,l isin s亜 bi
yax,11lqdan daha yax,1,pis i,in sttbi pislikdon daha pisdir'(1,700‐701)
1.3.Siyasl oxlaqi tO,kiledon osas ami1lor.
Siyasi oxlaqi tЭ kll edon osas■ 9b"1lca alnil inioyyonlo,dillllok olar:I Siyasi doyor;
H Sif、i modoゴyyot,
III Qeガ ZOraklhq vo humanizm ideyalandlr
Siyasi dttor dOvlotiL comiyyotin m燎 tolif sosial birliklЭ Hnin, qruplanmn, partiyalannin
insan maraqlan ilo uyttun。 lub‐oLnamasi etibanlo siyasi xarakterli foaliyyotloHn,proscsloHn,
hadisoloHn mabyyotini mioyyonlo,diron bir anlaブ ,dr Bu aniayl,siyasi hadisoloHn subustansionalxisusiyyOtloHi tЭzahir edon,IpaloJi tenninlor ttmi gOinon bOrabЭ nik,azadllq,odalot vo sabstraksiyalann konkret tanxi faktlarlna aid olan,siyasi nollllalarda ifado olunan bir vasitodir.Siyasi
nolllla dttlni vo mivЭ qqoti, mit10q vo nisbi, zoru五 vo tosadifl siyasi dЭ yorlo血 oldO cdilmOsiqaydasldlr Siyasi nollllalar sOsial qruplar vo fordlor toroindon hakimiyyot uttnda mibaizodo onun
hoFta ke9iHLnosi zmanl istifado edilir vo bu normalar sosial gettЭ k‖ゾn■9 SahOSindo mOvcuddurI HakimiyyotdoklloHn vo oniara tabe olanlann nollllatiV m■ 1面zoloHndo,
H.Siyasi n。 111lalann foaliyyoti五 n qaydalanru,ort10ndiron ictimai mttasibotlordO
nl siyasi n。 111lalann hiss,vo ya toossuratl kimi sturda Siyasi doyor elementi siyasi nollllalar
dOvlotin tipindon as:1l olaraq mtxtolif follllalara malik olur. Mos, bitin kadriann mocbu」
monsubiyyoti ttЭ五ndЭ qurulan bir partlyaliq rcJlmi olan totalitar sistemlordo hakim partlyaninp五 nsiplo五 osas siyasi nolllla kimi qЭ bul cdilir Bu vЭziyッotdo dёvlot bむokratiyasl homin siyasi
hom do oxlaqi subyckt olmasi pЮ blcmino osaslanir Onaゅro do Siyasi dЭ yor siyasot9inin
mono宙yyata,tofottdro Эxlaqi mosuliyyota vo azadltta malik。 lan subyektin somoroli foaliyyoti
n6qteブ nЭzordOn qiymotlondHlir.Burada rasional tofokk■ ,somorol foaliyyot siyasi subyektin sodalictim西 ger9Эkliylin biin ziddlyyotioHni ゅ stollllok VO dalmi siyasi doンr qazanmasmaistiqmotiondiHlon qorarlar realla,dimasi bacanglni sibut edir Siyasi subyektin siyasi fOaliyyotinin
siyasi doprlorlo mivaiqliyl,onun tam mosuliyyot da,lma qabiliyyoti siyasOti xisusi tohlil ctmЭ
imkanlan yaradir vo blo bir 9ox suallar dogumr SiyasOt,1lor bir qayda olaraq daimi siyasi
nailiyyotiOH siyasi doyor kiini ts働 n tutllrlarml?080r tuturlarsa onda bunu no ilo izah cdirlor?Burada
problem yeno do siyasotlo oxlaq minasibotioHnin(ovV。110rdo izah etdiylm)■ 9 moh,ur modelininizahi zahiron yeganЭ holledici vasito kimi gё rintr Lakin bu da binllonall konkrctliyo malik olmadigl
■9in problemin hollino aparan fakt olmasa dち siyasotdo moqsodo 9amaq 19in Эxlaqslz vasitolordon
istifadЭ olurmaslnln pislЭ nlnosi, qinarmasl siyasi doyorioin mOЭ yyonlo,mosindo xeyli dЭ Юcodo
147
148 Miiasir iliiatTarix vo onun ProblelnloH′ N94 20■ 1
i,lodilmi,dir Q Almondlm vЭ Q Pauellin iknlo siyasi lnodoniyyot mOvcud siyasi sistemi,tirak91larlnin moqsod,meyl vo mOvqelo五nin imumiliブ ,onlann siyasi foaliyyoti"in oSas yaradan
vo mona veron subyaktiv sahodir Siyasi modoniyyot fCnomeru XX osHn yansindan sonra araOdl■ lml,
vo akttlallaoml,dlr SiFsi modOniyyot siyasi hoyatda identinkasiya(OZ■ 1■ tanlma),istimulyasiya,
(iStiqatnOtlondi111lo),adaptasiya(uygunia,ma),inteqrasiF(qo,uha),kOmmunikasiya,sosialla,ma vЭs kinti fulksiyalara malikdir ``Siyasot vo hiquq iso modoniyγ oti vo oxlaql mё hkomlondi.11lok
■9indur,artlq Sozin yax,l inOnasinda sini vasitolorlo Siyasot vo hiquq lnodo」yyot vo oxlaq izЭ Hndo
qumlduqda siyasi modoniyyot vЭ qanun fo11llasinl kosb ctlllil olurlar Siyasotin vo hiququn
modoniyyotdon vo oxlaqdan qopllb aynlmasl iso siyasi deqradasipdir'(4,67)
Elmi monbЭlordo siyasi modoniryotin Q Amont vo S Verbanm 1963-cu lid。 “vOtonda,
modoniyyoti''tezisi altinda ve五 lmi,izahl daha moh,urdllr Burada 01ko vo regionlann ёzinomoxsus
xisusiンγЭtlЭH osas yer tutur Onlar siyasi modoniシ γЭtin patirarxal,tobooci,foal kimi■ 9 osaS tipini
mio、on edorok bunlarln sintezi olan,votonda,modoniwotini obyektiv ifado cdon ideal tip olaraq
qcyd edirlor cin ki, hOr bir dOvlotdo votonda,modoniシγoti idcal tipi lazlminca ifado ctmo,
tamarnlama vЭ konlretlo,dillllo baxlmindan ёzinomoxsus xisusiン ッリtioro malikdir. Miasir siyasi
bOytk qivvЭ dir O insan dthasinln yaratdl言 :on giCli da言 ldiCl Silahdan daha giclidur'(18,198)Bu
idcya no do M Qandi Hindistanl xaHci despotizmdon,Islsmardan azad etdi
Qeガ ZOrak■ lq vo humanizim zor i,lotmomok pHnsipi olaraq mahiyotco insanl Tatu■ nmhakimiyyolno tapmmatta,ё Z tobiotino,it五 doyorloHno zidd gctmomoyo,zomroto,uurlu surotdo tabc
01mtta istiqamotlondiHr vЭ bunlara roぃ on insan azadll薔mm he,no ilo miqa,so Cdilmozliゾ nin
labttl■ynlおbat cdir Bu gin qcyn zoraklhq vo hum7anlzm idcyasinln unlversal p五 nsip olmasl
billllonall qЭbul edilmoso do onun oksini do sllbut etmЭ k mimkin deyll,hom dЭ ona gOro ki,oksinin
sibut etmoyo 9all,maq osaslz x01ya kimi gOrinordi vO bu da ёzl■ytndo bu anlayl,in no qodor bo,oH
Miiasir diiurTaHx vo onun problemloH′ N04 2011
。ldugunu tOsdiq edir Bu ideya Эn azl bcynolxalq mmasibOt10in insanilo,mosini vo dinya nizalnlmn
borpasml vo tЭ hl泳osizliylni qorumaq■ 9th ovozsiz penspckt市dir Oslindo bir toЮ fdon sipsOtinistiqmotlondi● lmosindon aslll olaraq onun imkaniarlnda bo,oH doyorlo五 n no dOrocodo gcr9oklo,mosibir nOv siyasotin humanlstlo,mosi kimi qiymot10no bilor Lakln bu,ortlo ki, siyasi minasibotlordo
hakinl olan strukturlar,tosisatlar,mexanizmlЭ r yox,INSAN olsun vo onun tolЭ bloH rohbЭ r tutulsun
Digor torofdon iso ictimai_siyasi minasibot10rdo maddi Hfah aqressiyasl,monoviyγ ann suqutucomiyyotin axanm doyOrloHn daこ ldllmasina, zorak11lqlann, cinayЭ tlЛin, alkaqolizmin,narkomaniyanin kitlovilosmosino, noticodo insanlann 6z d6vlotlo五 no, bitё vl劇kdo ёz golocOklЭ HnЭ
6.ROv,on Mustafayev Fikir azaddlr Bak1 2000 293 s.
7.Πepe■oMoB Л C.KoHф ン狐ИЙ:くdlyHЬ Ю Й》 M,1998,8.B.Д.CИΠoBcКИ Sokrat vo onun dё、哺 (t.e.Asian AJanov)Bakl,EIm,199588s9 扇 stotel ``Siyasot.Bё ytk ctika"Baki XXI osr Yeni no,rior evi,2006 432 soh
10 Haclyeva V C Siゞ、i orqanizm:Elementlor,olaqolor,prosseslor Bakl:“ Elm",2008 336sll Ma■ tЭД-3aДЭ И 《BBЭДЭHИЭ B ЭTИKy》 _Б aKy,《 4ヽyaЛЛИM〉〉H,2004.-160c
14 1mmalluil Kant.``Fikir antologiyasl''― ZЭkloglu_n Bakl-2010184s15 Hcgcl Huquq fOlsOfosi`Norgz''n Bak1 2007 375 s16 ABs Demokratiyasl Haqqlnda Osas Motinlor Mel宙 1 l Urofsky lqtisadi vO Siyasi Ara,dlllllalar
Markozi cAR CENTRE),2005 487 sЭ h17「ypaIИ _KbpИM Bakl,“ Nurlar''■ 2006 605 soh.18 A Д ЛИTMaH COBpeMeHHaya ИHДンッcКaya фИЛOCOфИya M,く くMЬIcЛЬ〉〉,1985
149
150 ifク ,s″ ′συ7
Tarix ve onun problemlari, Ne 4 20U
RUSHAII RUSHANZADE.The doctorales of Azerbaijan Natiorral Academy of Scienies,
Philosophy, Sociologt and Law lr,stitute, Politologt and PoliticalSociologt departuent,the member of Azerbaijan Union of lYriters
POLITICAL ETHICS, ITS STRUCTURE A}[D LEVELS
Cunently, the ethical social institution, covering all spheres of public life, their ideas and
behavior, is a regulator of forms of social consciousness. Politics and morality have significanteducational differences. As a policy based on the economy and culture based on ethics and morality.This is their specificity and integrity. Factor the presence of ethics and morality, values eruiches itscull ure, non-violence and humanisrn
PYIIIAH PYTIIAH3ME.tDuaocoQuu, corluonozut u npooo llncmamyma
Karpedpo nofl tarrroJtozuu u nor umuqecno i coquonoeu udorunopcxo nonau padouurt deno,
Atepfia dlron naJrnemc, qneuom Coroza nucamenefr-
TIOJII,ITUqECKA' ?TI,IKA, EE CTPYKTYPA II YPOBHI,I
B sacroxruee BpeMs 3TfiqecKuii couua.nr,nsIfi I{HcrI.ITyr, oxnarr,narcrqufi nce cQepsto6uecrseunofi xrltuu ,trcgeft, ux utei.r u fioBe,{eHrlfl, .,{BJI.,{erc, perynrlTopoM Qopu o6ulec'raessoroco:lHaur.rr. flo,ruruxa r.r Mopub LrMercT cyqecrBeunsre o6pa:ronareJrsHble orr.wtufl. Kax uo:rurura6a:upyercr Ha 3KoHoM[Ke, TaK r.t KynLTypa 6a:npyerce Ha Mopan]I t,l HpaBcrBeunocru. 3ro qsasercc
r{x xapa(TepHocrrro flprrnuarrr,ralrbHocrblo. Oaxrop npacyrcrBus sTlrKI,I H Mopirnn, ueHHocrHoo6oroEae'r ee ryrurypofi, Heltacl,ulueM Ii r)'DIaHI,I3MoM.