Rus Modernleşmesi ve 1917 Öncesi Rusya’nın Toplumsal, Siyasal ve Demokratik Görüntüsü

1

Rus Modernleşmesi ve 1917 Öncesi Rusya’nın Toplumsal,

Siyasal ve Demokratik Görüntüsü

Adem Alper Özcan

1. GİRİŞ

İlk Rus siyasal örgütlenmeleri, birbirinden bağımsız olarak kurulmuş olan

knezliklerdir. IX. yüzyılda Kiev Knezliği’nin gelişerek diğerlerini boyunduruğu altına alması

sonucu tarihin ilk Rus devleti ortaya çıkmıştır. Rus devlet sisteminin şekillenmesinde

X.yüzyılda Ortodoks Hıristiyanlığının kabul edilmesi çerçevesinde Bizans İmparatorluğu ile

kurulan yakın ilişkilerin büyük bir etkisi vardır. XII. yüzyılda Moğol-Tatar istilasıyla Ruslar

Doğu’nun boyunduruğuna girdiler ve Avrupa’dan izolasyona maruz kaldılar. Moğol-Tatar

istilası Rus yönetim geleneğinin oluşmasında çok önemli bir yeri vardır. Bu durum Avrupa ile

bağlantısı kesilen Rusya’da, Batı’dan bir ölçüde farklı, kendine has bir feodal düzen yarattı.

Bu karakteristik feodalite ülkenin daha sonraki tarihinde belirleyici bir unsur olmuştur.1

1633-1654 yılları arasında hüküm sürmüş olan IV. Ivan, Rus yönetim geleneğine

mutlakçılık ve terör gibi hiçbir zaman sıyrılamayacağı nitelikler kazandırmış ve “Asyatik

Despotizm” olarak adlandırılabilecek Rus yönetim geleneklerini sağlamlaştırmıştır. Ayrıca

IV. Ivan, Rus aristokrat sınıfı Boyarlar’ın nüfusunu kırarak iktidarın keyfiyetine tehdit

oluşturacak sınıfsal baskı unsurunu ortadan kaldırarak, hükümdarın güç tekeline bağlı oldukça

merkezi bir siyasal yapı kurmuştur. Rus siyasal sisteminde öne çıkan bir diğer unsur da

kilisenin iktidara hizmet eden bir konumu benimsemiş olmasıdır. Rus siyasal sisteminin

yapısal analizlerinde ise I. Petro dönemi özel bir yer tutmaktadır. I. Petro, otokratik Rus

yönetim geleneğinin kurucusu olmuş ve geleneksel yapıya Batılı değerleri ve teknikleri

eklemlendirerek Rus otokrasisinin temellerini atmıştır.2 Rusya XVIII. Yüzyılda ekonomik,

politik ve kültürel alanlarda büyük değişimler geçirmiştir. I. Petro’nun3 başlatmış olduğu

İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Siyaset Bilimi Yüksek Lisans Öğrencisi. e-mail: [email protected] 1 Esra Atalı, “1905 Rus Devrimi İle 1908 Jön Türk Devrimi’nin Karşılaştırmalı İncelemesi”, Yayımlanmamış

Yüksek Lisans Tezi, Ankara, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Kamu Yönetimi Anabilim Dalı,

2002, s. 7. (Çevrimiçi) http://acikarsiv.ankara.edu.tr/browse/465/ (Erişim Tarihi: 20.04.2015) 2 A.g.t. , ss. 10-11. 3 “Birinci Petro (Rusça: Пётр I Великий, 10 Haziran 1672-8 Şubat 1725) Rusya’yı 7 Mayıs 1682’den ölümüne

kadar yöneten Rus Çarı. Kimi tarihçiler tarafından Rusya’yı, Avrupa’nın ve dünyanın kaderinde söz sahibi

devletlerin arasına soktuğu düşünüldüğünden, Büyük sıfatıyla anılırken, kimi tarihçiler tarafından davranışları

sebebiyle ‘Deli’ olarak anılmaktadır. 1682’de, zayıf ve hastalıklı üvey ağabeyi V. İvan'la birlikte tahta çıktı.

Bu dönemde, Rusya’yı fiili olarak, üvey ablası Sofia yönetiyordu. Petro 17 yaşında bir saray darbesiyle

2

Batılılaşma ya da modernleşme süreci ve bu doğrultuda alınan kararlar, XVIII. yüzyılın

sonlarına doğru Batı'dan gelen Aydınlanma Hareketi için olumlu yönde bir zemin

oluşturmuştur. I. Petro, yaşamın tüm alanlarını kapsayan belirli modernleşme kararlarını

almanın yanı sıra, çalışma ilkesini yaşamın temel felsefesi olarak belirleyerek Rusya’nın

toplumsal değerlerinin ve kültürel gelişiminin önünü açmıştır.4 I. Petro ve II. Katerina

Rusya’nın Aydınlanma Dönemi’ni ve sonraki kültürel gelişimini etkileyen ve belirleyen

isimler olmuştur. Her biri kendine göre doğru yöntemler ve yaklaşımlarla modernleşmeyi

Rusya’ya getirmeye çalışmıştır.5

2. MODERNLEŞME VE BATILILAŞMA

2.1. Modernleşme ve Batılılaşma Kavramları

Sözlük anlamı; çağdaşlaşma, asrîleşme ve yenileşme gibi anlamlara gelen

modernleşme, geri kalmış bir medeniyetin kendinden ileri seviyedeki bir medeniyete

erişebilmek için göstermiş olduğu çabaların ortak adıdır. Bu açıdan bakıldığında

modernleşme, kendiliğinden veya dış etkenlerin zorlamasıyla ortaya çıkan geniş kapsamlı bir

toplumsal değişme sürecidir.6 Batılılaşma ise, Batı Avrupa’nın toplumsal ve fikirsel bileşimini

erişilmesi gereken bir hedef olarak gören yaklaşım olup, Batıya her yönüyle benzemek yani

Batı merkezli bir medeniyet anlayışına göre kendini yeniden yapılandırmak demektir.7

3. RUS MODERNLEŞMESİ

Modernleşme ile yapısal dönüşümler gerçekleşmiş Rusya, Batı’nın modernleşme

tarihine bağlı olarak teknolojik, askeri ve siyasi alanlarda ilerlemesi Rusya’yı derinden

yönetimi ablasının elinden alıp tek başına çarlığını ilan etti. Rusya’yı Avrupa'nın güçlü devletleri arasına

sokabilmek için güçlü bir ordu ve denizlerde hâkimiyetin gerekli olduğuna inanan Petro, orduyu baştan aşağı

yenileme ve bir donanma kurma hamlesine girişti. Öncelikle kendisinin merak sardığı denizciliği Ruslara

sevdirmeye çalışan Petro, Rusya’nın güneyinde büyük tersaneler inşa ettirdi. Buralarda çalıştırmak üzere,

başta Hollanda ve Venedik’ten olmak üzere Avrupa’nın birçok ülkesinden gemi yapım ustaları getirtti. Bu

arada kendisi de, kimliğini gizleyerek çıktığı uzun bir Avrupa gezisinde, ilgi alanına giren bilim ve zanaat

dallarıyla ilgili bilgi edindi. Hollanda’da gemi yapım tezgâhlarında marangozluk yaptı. İngiltere, Fransa,

Hollanda, Almanya’yı dolaştığı bu seyahat Petro için bir okul niteliği taşıdı.” Aktaran; Beşir Mustafayev,

“Cihan Hâkimiyetini Moskoflara Öğütleyen Deli Petro’nun Vasiyetnamesi ve Ermenistan Devletinin

Kurulmasında Etkisi”, Uluslararası Avrasya Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt:4, Sayı:11, 2012 s. 17-27 4 Zülfiya Şahin, “XVIII. Yüzyılın İlk Yarısında Rusya’nın Kültürel Gelişimi ve Batıya Uyum Çabaları”, Ankara

Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt: V, Sayı: 2, 2014, s. 171. (Çevrimiçi)

http://dergiler.ankara.edu.tr/dergiler/49/1885/19787.pdf (Erişim Tarihi: 20.04.2015) 5 A.g.m., s. 172. 6 Murat Baran, “Avrupa’da Gelişen Modernlik Ve Modernleşme Anlayışları Ve Bu Anlayışların Türkiye'ye

Yansımalarına Tarihi Sosyolojik Açıdan Bir Bakış”, Turkish Studies, Cilt: VIII, Sayı: 11, 2013, s. 58.

(Çevrimiçi) http://www.turkishstudies.net/DergiPdfDetay.aspx?ID=5644 (Erişim Tarihi: 19.04.2015) 7 A.g.m., s. 63.

3

etkilemiş ve Batı’nın modernlik ile elde etmiş olduğu güçten etkilenerek, ayakta kalmanın ve

güvenliği sağlamanın temel koşulu olarak modernleşme politikaları uygulamayı seçmiştir.8

I. Petro, yaşamın tüm alanlarını kapsayan belirli modernleşme kararlarını almanın yanı

sıra, Rusya’nın toplumsal değerleri ve kültürel gelişiminin yönünü de değiştirmiştir. I. Petro

Batı Avrupa’ya yaklaşmanın tehlikeli olduğu yorumlarına kulak asmamış ve XVIII. yüzyılın

ilk yarısından itibaren hızlı bir şekilde bu süreci başlatmıştır. 1 Ocak 1700’de Rusya Miladi

Takvime geçmiş, Avrupa kıyafet devrimi gerçekleştirilmiş ve soylu tabakaya milli kıyafet

giyme zorunluluğu getirilmiştir. Aynı zamanda savunma, üretim, finans gibi alanlarda

kullanılmak üzere çok sayıda teknik araç ve donanım ithal etmiştir. Avrupa’nın başarısının

hangi koşullar altında geliştiği ve mümkün hale geldiği düşüncesinin, Rusya’da ancak II.

Katerina Dönemi’nde gerçekleşmiş olmasına rağmen, Modernleşme sürecini Rusya’da

başlatan ve bu yolda ilk adımları atan kişi ise I. Petro olmuştur. Ayrıca onun döneminde Batı

kültürü zorla da olsa Rus halkına aşılanmaya başlanmıştır.9 Soylu sınıfların imtiyazlarından

başlayarak, ordu ve bürokrasiye değin birçok alanda reformlar gerçekleştiren Çar, Boyarlar Meclisi ve Zemski

Sobor gibi geçmişe ait kurumları da ortadan kaldırarak, onların yerine Devlet Senatosu’nu kurmuştur10

. I. Petro

döneminde Bilimler Akademisi kurulmuş, Kiril alfabesi sadeleşmiş, ilk Rus gazetesi

kurulmuş, edebiyat çevirileri yapılmaya başlanmıştır.11 “I. Petro Rusya’da laik, çok kademeli

ve çok yönlü bir eğitim sistemini kurmak istemiştir.”12 Ayrıca I. Petro, çeviri faaliyetlerini de

teşfik eder ve XVIII. Yüzyılın başında çeviriler, Rusça metinlerin yüzde doksanını

oluşturur.13I.Petro’nun reformlarından bir diğeri otokrasinin laikleştirilmesi olmuştur.

Ortodoks kilisesi üzerinde tam bir egemenlik kurarak onu, iktidarın elinde uysal bir aygıt

durumuna getirmiştir. Rus siyasal sisteminin tekelci niteliğini daha da güçlendirmiştir. Ayrıca

I. Petro, Patrikliği kaldırarak Ortodoks Kilisesini “yüksek ruhani meclis” e yani kilise işleri

bakanlığına çevirmiştir. I. Petro’nun saltanatı döneminde öne çıkan bir diğer unsur Çar’ın ve

burjuva sınıfına tam destek vermesi ve bu sınıfı güçlendirmek için yaptığı geniş iktisadi

8 Mustafa Kemal Türkgil, “Avrupa Güç Dengesi Bağlamında Rus Modernleşmesi”, Yayımlanmamış Yüksek

Lisans Tezi, Ankara, Atılım Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Uluslararası İlişkiler Anabilim Dalı, 2005,

s. 18. (Çevrimiçi) http://acikarsiv.atilim.edu.tr/browse/133/ (Erişim Tarihi: 20.04.2015) 9 Zülfiya Şahin, “XVIII. Yüzyılın İlk Yarısında Rusya’nın Kültürel Gelişimi ve Batıya Uyum Çabaları” ss. 172-

173. 10 Sezgin Kaya, “Rus Dış Politikasında Batı Karşıtlığının Düşünsel ve Tarihsel Gelişimi”, Akademik Bakış,

Cilt: IV, Sayı: 7, Kış 2010, s. 45. (Çevrimiçi) http://ataum.gazi.edu.tr/posts/download?id=45905 (Erişim

Tarihi: 20.04.2015) 11 Murat Belge, “Batılılaşma: Türkiye ve Rusya”, Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce, Cilt: III, İstanbul,

İletişim Yayınları, 2002, ss. 46-47. 12 Zülfiya Şahin, a.g.m., s. 173. 13 Leyla Şener, “Büyük Petro Dönemi Rusya'da Çeviri Faaliyetleri”, Tarih Okulu Dergisi, Cilt: VI, Sayı: 15,

Eylül 2013, s. 569. (Çevrimiçi)

http://dergipark.ulakbim.gov.tr/usakjhs/article/viewFile/5000039641/5000038527 (Erişim Tarihi: 20.04.2015)

4

reformlardır.14 Ayrıca I. Petro döneminde St.Petersburg 15şehri rejimin simgesel anıtı

olmuştur. I. Petro, soyluların büyük bir bölümünün yeni başkente taşınmasına ve burada

saraylar yaptırmalarını emretmiştir.16 Çar III. Petro (1728-1762) ve I. Paul (1754-1801)

(1796-1801) zamanında ise Rus ordusu üniformadan saç stiline kadar Prusya sistemine

geçti.17 Rusya’da gerçekleşen reformlar açısından dikkat çeken bir başka isim II. Aleksander (1855–1881)’dır.

II. Aleksander, bir devletin ancak ve ancak içeride sağlanacak gelişmeler ile güçlenebileceğine inanmaktaydı. II.

Aleksander’ın ilk önemli icraatı ise 1861 yılında serfliği kaldırmak olmuştur. Bunu, başta hukuk olmak üzere

diğer alanlarda gerçekleştirilen reformlar izlemiştir.18

Rusya'nın Kırım Savaşı (1853-1856) sırasında

ve yenilgisiyle, Rusya'nın iktisadi ve askeri geriliği günışığına çıktı. Savaş, ülkedeki

toplumsal çelişkileri şiddetlendirdi. Köylülerin toprak ve özgürlük savaşımları sonucunda

toprak beyleri ve çar, köleliğin kaldırılmasına feodaller için en iyi koşullarla razı oldular.

1861 reformu gereğince, köylüler hukuksal özgürlüğe kavuşuyorlardı ve yurttaşlık hakları

(anlaşma yapma, ticaret, mülkiyet, meslek sahibi olma hakları) kendilerine yasal olarak

verildi. 19 1861 reformu, Rusya'nın, sanayi kapitalizmi çağına girişini de çabuklaştırmıştır20

“Rusya, modernleşme projesinde ekonomik ağırlığın neredeyse tamamını köylülere

yüklemiştir.”21

4. 1917 EKİM DEVRİMİ ÖNCESİ RUSYA’NIN TOPLUMSAL, SİYASAL VE

DEMOKRATİK GÖRÜNTÜSÜ

Feodal Rusya’da, toprak sahibi feodaller ve toprak kölesi (serf) köylüler olmak üzere,

başlıca iki sınıf bulunmaktaydı. Kapitalizmin gelişmesiyle22 birlikte, burjuvazi ve proletarya

da, toplumsal yapıdaki yerlerini almışlardır.23 “XIX. yüzyıl Rus toplumu, genel hatlarıyla,

14 Esra Atalı, “1905 Rus Devrimi İle 1908 Jön Türk Devrimi’nin Karşılaştırmalı İncelemesi”, Yayımlanmamış

Yüksek Lisans Tezi, s. 12. 15 “St.Petersburg’un inşası baştan sona İngiltere, Fransa, Hollanda ve İtalya’dan getirilen yabancı mimar ve

mühendislerce planlandı. 10 yıl içinde bataklıkların ortasında 35 bin bina yükseldi; 20 yıl içinde nüfus yüz

bine yaklaştı ve şehir kısa sürede Avrupa’nın büyük metropollerinden biri oldu.” A.g.t. , s. 11. 16 A.g.t. , ss. 11-12. 17 Mustafa Ergün, “Rus Eğitiminde Batılılaşma Çabaları ve Reformlar”, Kuramsal Eğitimbilim, Cilt: 2, Sayı: 1,

2009, s. 37. (Çevrimiçi) https://www.pegem.net/dosyalar/dokuman/131905-2012041817021-mustafa-3.pdf

(Erişim Tarihi: 20.04.2015) 18 Héléne Carrére d’Encausse,Tamamlanmamış Rusya, Çev.: Reşat Uzmen, İstanbul, Ötüken Yayıncılık, 2003,

s. 151. 19 Y. Kuznetsov, V. Kerov, F. Gretski vd., Kapitalist Toplum, Çev.: Sevim Belli, 8. bs., y.y., Sol Yayınları,

Nisan 1995, s. 79. 20 A.e., s. 82. 21 Melih Coşkun, “Ekim Devrimi'ne Açılan Kapı: Rus Modernleşmesi”, Akademik Bakış Dergisi, Sayı: 44, s.

12. (Çevrimiçi) http://www.arastirmax.com/system/files/dergiler/9383/makaleler/1/44/arastirmax-ekim-

devrimine-acilan-kapi-rus-modernlesmesi.pdf (Erişim Tarihi: 20.04.2015) 22 “Rusya'da kapitalizmin gelişmesi, ülkenin merkezinde olduğu kadar sınır bölgelerinde de üretici güçlerde

coşkun bir atılım yarattı: Yeni iktisadi düzen, toplum yapısında köklü değişiklikler oluşturdu: burjuvazi önem

kazanıyor, proletarya da güçleniyordu.” Bkz.; Y. Kuznetsov, V. Kerov, F. Gretski vd., Kapitalist Toplum, s.

83. 23 Kenan Somer, 100 Soruda Ekim İhtilali, Gerçek Yayınevi, Şubat 1970, s. 21.

5

otokratik devlet, ilgisiz ve yabancılaştırılmış köylülerle, yaratıcı ve 1880’lere kadar çok az

sayıda olan (10.000/75 milyon) ve böylece iş bulma sorunu olmayan üniversite öğrencilerinin

beslediği, kendilerini üstün ve toplum çıkarlarından sorumlu olarak gören aydın kesimden

oluşuyordu.”24 1897 yılında yapılan bir nüfus sayımına göre, Rusya’nın nüfusu 125.600.000

olduğu görülmektedir. Nüfusun büyük çoğunluğunu köylüler oluşturmaktadır. Köylülerin üçte

ikisi yoksul köylü durumunda ve işçiler ile aileleri ise nüfusun beşte biri kadardır. Hali vakti

yerinde tabakalar olan kulaklar, küçük işletme sahipleri, burjuva aydınları, memur ve

müstahdem kadrolarının yaklaşık oranı da bu kadardır. Büyük burjuvazi, büyük toprak

sahipleri ve yüksek memurlar ise, nüfusun % 2 kadarıdır. Açıkçası nüfusun % 80 kadarı,

işçi25, yoksul ve orta köylü, esnaf ve zanaatkâr gibi emekçi yığınlarından oluşmaktadır.26

“Siyasi olarak Rusya, 20. yüzyıla asker ve kır aristokrasisine, kalabalık bir din

adamları sınıfına ve yüz milyondan fazla ümmi, dindar ve “küçük babalan” çara sadakatle

bağlı bir köylü kitlesine dayanan, mutlak bir monarşi rejimi altında girdi.” 27 XX. yüzyılın

başında 30.000 toprak sahibinin 70 milyon desiyatin (76,3 milyon hektar) toprağı

bulunmaktaydı ve 10,5 milyon köylünün ise hemen hemen aynı miktarda toprağı vardı. Bir

köylü ailesi, ortalama olarak, 7 hektar toprağı ekip biçiyordu, büyük bir toprak sahibi ise

2.300 desiyatinden fazla. Çar ise en büyük toprak sahibi durumundaydı ve 7 milyon

desiyatinlik bir toprağı vardı. Bu rakam yarım milyon tarım işletmesinin topraklarına eşit bir

arazi kadardır.28

“1905 Devrimi Rus Çarlığı’nın mutlak monarşi yönetiminden meşruti monarşi

yönetimine geçmesine yol açmıştır.”29 Kimilerine göre 1917 devriminin bir “provası”dır.

Kimilerine göre ise o dönemde görülen “anayasal” hareketlerin ilki, kimilerine göre de

Avrupa’daki 1848 ihtilallerini andıran gecikmiş “liberal-burjuva” bir devrimdir. Hatta Fransız

devriminin etkisinde bir devrim olduğunu iddia edenler de vardır.30 1905 devrimi, kökenleri

1860’larda II. Aleksandr’ın başlatmış olduğu, “büyük reformlara” kadar giden; Rus çarlık

24 Elnur Soltan, “Coğrafya, Tarih ve Rus Kimliği”, Avrasya Dosyası , Cilt: VI, Sayı: 4, Kış 2011, s. 73.

(Çevrimiçi) http://www.21yyte.org/assets/uploads/files/064-094%20elnur.PDF (Erişim Tarihi: 20.04.2015) 25 “Rusya'da, ilk işçiler, toprak köleliği altında ortaya çıkmıştı. Ama o çağda, bağımsız bir siyasal güç

oluşturmuyorlardı. Çağdaş proletarya, büyük sanayiin gelişmesiyle şekillenmeye başladı. 1865'te, büyük

sanayi işletmelerinde, ancak 706.000 işçi varken, bu sayı, bir çeyrek yüzyıl sonra iki katına çıktı, 20. yüzyılın

başında ise 2,5 milyona yakın işçi sayılıyordu. Sanayide, taşımada, inşaatta, tarımda vb. kullanılan emekçilerin

tüm sayısı onmilyonlara varıyordu.” Y. Kuznetsov, V. Kerov, F. Gretski vd., Kapitalist Toplum, s. 158. 26 Kenan Somer, a.g.e, ss. 24-25. 27 Voline, Rus Devrimleri, Çev.: Ramazan Macit, Babil Yayınları, İstanbul, 2000, s. 8. 28 Y. Kuznetsov, V. Kerov, F. Gretski vd., Kapitalist Toplum, ss. 154-155. 29 Elnur Soltan, a.g.t. , s. 8. 30 Kezban Acar, “1905 Rus Devrimi’nin Genel Bir Değerlendirmesi”, Divan Disiplinlerarası Çalışmalar

Dergisi, Cilt: XIII, Sayı: 24, Ocak 2008, s. 79. (Çevrimiçi)

https://www.academia.edu/4449596/1905_Rus_Devrimi_nin_Genel_Bir_De%C4%9Ferlendirmesi_-

_The_Russian_Revolution_of_1905_A_Reassessment_-_Kezban_ACAR/ (Erişim Tarihi: 17.04.2015)

6

sistemindeki sosyal ve ekonomik gelişmelere, özellikle 1880’lerden beri görülen sanayileşme

atılımlarına rağmen, politik sistemin değişmemiş olmasının bir sonucudur. Başka bir ifadeyle,

rejimin sosyal ve ekonomik gelişmelere uygun bir biçimde dönüşememesinin ifadesidir.

1825’te, bazı subayların yine anayasal monarşi getirmek amacıyla gerçekleştirdiği darbe

girişimini saymazsak, Rusya’da rejimi değiştirmeye yönelik atılan ilk ciddi adımdır. Kısacası

1905 Devriminin temelleri veya nedenleri, Kırım Savaşı’ndan (1853–56) sonraki dönemde

yapılan reformlara ve bunlar sonucunda ortaya çıkan gelişmelere kadar gitmektedir. Bu

reformların başında, Rus köylüsünü rahatlatacağı ümit edilen fakat istenilen sonucu vermeyen

serfliğin ilgası (Şubat 1861) gelmektedir.31 “1890’larda girişilen hızlı sanayileşme atılımı

sosyo-ekonomik yapıda kökten değişimleri beraberinde getirirken, İmparatorluğun siyasi

modernleşme ile süreci destekleyemediği noktada rejim tıkanmış ve sonuç geniş bir toplumsal

yelpazeyi arkasına alan kitlesel bir devrim olmuştur.”32

“1905 Devrimi kentlerde başladı, fakat kısa sürede kırsal kesime yayıldı”33 ve Çar’ın

sınırsız hükümdarlığının meşrutî idareye dönüşmesine sebep oldu. Rusya’da meşruti

monarşiye geçiş sürecinin iki önemli belgesi 17 Ekim 1905 Manifestosu ile 23 Nisan 1906

Devlet Esas Kanunları’dır. Ekim 1905 Manifestosu başlıca özgürlükleri güvence altına alıyor

ve Çar’ın mutlak yetkisini sınırlandıran yasal bir kurumun, Devlet Duma’sının oluşmasını

öngörüyordu34.

Rusya’nın köyleri, Stolypin reformları (1906–1911) döneminde ve daha önce

toplumsal ve mülkiyetle ilgili katmanlaşmalara açık değildi. 35 1917 Ekim Devrimi’ne kadar

Rusya’daki Çarlık idaresi, kısmen feodal, kısmen kapitalist düzende ve koyu bir Ortodoks

inanca sahipti. Rusya, bütün iktisadî imkanları özellikle toprağı elinde tutan bir Rus asiller

sınıfının tahakkümü altında inleyen kültür ve milliyetleri hor görülen müşterek bir hapishane

halindeydi.36 Fransız liberal aydın Anatole Leroy-Beaulieu, 1872’de siyasal ve toplumsal

hayatı gözlemlemek için gittiği Rusya hakkındaki gözlemleri şu şekildedir: “Sağlam

31 A.g.m., s. 80. 32 Esra Atalı, “1905 Rus Devrimi İle 1908 Jön Türk Devrimi’nin Karşılaştırmalı İncelemesi”, s. 8 33 Theda Skocpol, Devletler ve Toplumsal Devrimler: Fransa Rusya ve Çin’in Karşılaştırmalı Bir

Çözümlemesi, Çev.: S. Erdem Türközü, İmge Kitabevi, Ankara, Temmuz 2004, s. 258 34 Ayna Askeroğlu, “Çarlık Rusya'sında Meşruti İdarenin Yapısı”, Tarih Okulu, Sayı: 9, Ocak-Nisan 2011, s.

67. (Çevrimiçi) http://dergipark.ulakbim.gov.tr/usakjhs/article/viewFile/5000039731/5000038615 (Erişim

Tarihi: 20.04.2015) 35 Sergei M. Ivanov, “Çağdaşlaşma Sürecinde Rusya’nın ve Türkiye’nin Yazgılarındaki Benzerlik Üzerine (18. Yüzyıl - 20.

Yüzyılın Başları)”, Çev. Bülent Duru, Ruşen Keleş’e Armağan, VI. Kitap: Demokrasi ve Politika, Der. Ayşegül Mengi,

İmge, Ankara, 2007, s. 440. 36 Ahmet Gündüz, “1917 Bolşevik İhtilâlinin Türk Dünyasındaki Yansımaları” , Gazi Üniversitesi Kırşehir

Eğitim Fakültesi, Cilt: VI, Sayı: 1, 2005, s. 2. (Çevrimiçi)

http://kefad.ahievran.edu.tr/archieve/pdfler/Cilt6Sayi1/JKEF_6_1_2005_1_12.pdf (Erişim Tarihi: 17.04.2015)

7

mevzilenmiş bir bürokrasi, köylünün toprağını akılcı biçimde kullanmasını önleyen kırsal

komün (mir), dinsel ayrımcılık, yetersiz yurttaş hürriyetleri.”37

“19. yuzyılın ortalarına doğru, Belinskiy, Herzen, Dobroliyubof, Çerniçevskiy gibi

buyuk devrimci demokratlar, feodalizme karşı mücadele bayrağı açmışlardı.”38 “Rusya’da

uzun yıllar boyunca devrimin gerçekleşmesi için mücadele eden ve siyasi mücadelesini

sürdürmekte kararlı olan en önemli siyasi akımlardan biri “Narodnikler” idi.”39 Komünist

Parti (Bolşevik) Minks’te dokuz kişinin katıldığı küçük bir kongrede ‘Rus Sosyal Demokrat

İşçi Partisi” (RSDİP) adıyla kuruldu. Toplantıya katılanlar Petersburg, Moskova,

Ekaterinoslav, Kiev’deki yerel örgütlerin ve “Bund” adıyla bilinmekte olan “Rusya ve

Polonya Yahudileri İşçiler Genel Birliği” nin temsilcileriydiler. Kongre, 1898 yılı 13-15 Mart

tarihi arasında 3 gün sürdü. 40 Kongre, Rus Sosyal Demokrat İşçi Partisinin (RSDİP)

kuruluşunu bildirdi. Gerçekte parti mevcut değildi ve partinin ne programı, ne de tüzüğü

kabul edilmişti. Seçilmiş olan Merkez Komitesi hemen tutuklanmıştı. Yerel sosyal-demokrat

örgütler dağıldı. Bazı örgütler içinde "ekonomizm" denilen oportünist akım üstün durumdaydı

ve "Ekonomistler", mevcut rejimi değiştirmek için siyasal savaşımı reddediyorlar, ekonomik

reformlar için savaşımla sınırlı kalmayı öneriyorlardı. Lenin, bu partinin örgütleyicisi oldu.

1895 devrimci eylemi yüzünden tutuklanan Lenin, hapiste ve sürgünde beş yıl geçirdi. Sürgün

sona erince, Rusya dışına gitmek zorunda kaldı, orada Plehanov ve öteki sosyal-demokratlarla

birlikte Iskra ("Kıvılcım") 41gazetesini kurdu. Lenin'in İskra'sı sosyal-demokratların ideoloji

ve örgüt planlarında devrimci birliğini sağlamak için büyük bir çaba gösterdi ve İskra,

"ekonomistler"in burjuva etkisini proletarya saflarına taşıdıklarını göstererek maskelerini

düşürdü. Partinin bir program ve tüzük taslağını hazırlayıp RSDİP'nin II. Kongresinin toplantı

hazırlıklarını yaptı. 1903'te toplanan II. Kongre, önce gizli olarak Brüksel'de, sonra da

Londra'da çalıştı. Rusya'da marksist bir işçi partisi kurdu, bir program ve tüzük kabul etti ve

yönetici organlarını seçti. Kongre sırasında, Lenin'in yandaşları ile hasımlarının program ve

taktikle ilgili birçok sorun üzerinde karşı karşıya geldikleri görüldü. 42 Bu görüş ayrılığından

dolayı RSDİP 1903 yılında ikiye bölündü.43 “Partinin yönetim organlarının seçimi sırasında,

37 Charles Tilly, Avrupa’da Devrimler 1492-1992, Çev.: Özden Arıkan, Yeni Binyıl Yayınları, İstanbul 1995,

s. 294. 38 Kenan Somer, 100 Soruda Ekim İhtilali, s. 26. 39 Berker Bank, “Rusya’da 1905-1920 Yılları Arasında Tarihsel Dönüşüm ve Siyasal Tartışmalar”, YDÜ Sosyal

Bilimler Dergisi, Cilt: IV, Sayı: 1, Nisan 2011, s. 4. (Çevrimiçi) http://sosbilder.neu.edu.tr/wp-

content/uploads/NEU-Journal-of-Social-Sciences-Vol-IV-No-1.pdf (Erişim Tarihi:20.04.2015) 40 Edward Hallet Carr, Devrim Okumaları, Çev.: Elif Gazioğlu, Daktylos Yayınevi, İstanbul, Ekim 2008, s. 85. 41 1900’de kurulan bütün Rusya’yı kapsayan, marksist illegal gazete. Bkz.; V. İ. Lenin, Ulusların Kaderlerini

Tayin Hakkı, Çev.: Muzaffer Erdost, 11. bs., Sol Yayınları, Ankara, Ekim 2010, s. 222. 42 Y. Kuznetsov, V. Kerov, F. Gretski vd., Kapitalist Toplum, ss. 166-167. 43 Edward Hallet Carr, 1917 Öncesi ve Sonrası, Çev.: Begüm Adalet, Birikim Yayınları, İstanbul, 2007, s. 70.

8

Lenin yandaşları, oyların çoğunluğunu aldılar, onların "bolşevik" adı (bolşinstvo - çoğunluk)

buradan gelir, azınlıkta kalan Lenin'in hasımlarına ise "menşevik" (menşinstvo - azınlık) adı

verildi.”44Rusya’da önemli üç siyasal hareket bulunmaktaydı; Rus Sosyal Demokrat İşçi

Partisinin (RSDİP), Anayasal – Demokrat Parti (KADET), ve Sosyal-Demokrat Parti (SD).

“Bolşeviklerin köylüler arasında pek yandaşları yoktu45.” Rusya 1917 yılına ağır problemlerle

başlamış ve I. Dünya Savaşının ülke ekonomisine verdiği zararlar hayatın her bir alanında

açıkça görülüyordu. Halkın Çarlığa karşı aldığı tavrı isyan kıvılcımına çevirmeye çalışan

ihtilalci gruplar durmadan propaganda yürütüyorlardı. Ülkenin her tarafını grev dalgası

bürümüş ve sokaklara dökülen yüz binler savaşın derhal durmasını talep ediyordu. Fakat ne

çar Nikola, ne de hükümet yetkilileri artan huzursuzluğa çare aramaktaydı.46 1917 Rus

İhtilalini hazırlayan; İktisadi, kültürel, siyasi ve milli sebepler vardır. Rus İhtilalini hazırlayan

temel iktisadi sebep olarak sosyal adaletsizlik en başta yer almaktadır.47

SONUÇ

I. Petro ve II. Katerina, Rusya’nın Aydınlanma Dönemi’ni ve sonraki kültürel

gelişimini etkileyen ve belirleyen isimler olmuştur. I. Petro, XVIII. yüzyılın ilk yarısından

itibaren hızlı bir şekilde Avrupalılaşma sürecini başlatmıştır. 1 Ocak 1700’de Rusya Miladi

Takvime geçmiş, Avrupa kıyafet devrimi gerçekleştirilmiş ve Aynı zamanda savunma,

üretim, finans gibi alanlarda kullanılmak üzere çok sayıda teknik araç ve donanım ithal

etmiştir. Rusya, bütün iktisadî imkanları özellikle toprağı elinde tutan bir Rus asiller sınıfının

tahakkümü altında inleyen kültür ve milliyetleri hor görülen müşterek bir hapishane gibiydi.

Rusya’da uzun yıllar boyunca devrimin gerçekleşmesi için mücadele eden ve siyasi

mücadelesini sürdürmekte kararlı olan en önemli siyasi akımlardan biri “Narodnikler idi.

Komünist Parti (Bolşevik) Minks’te dokuz kişinin katıldığı küçük bir kongrede “Rus Sosyal

Demokrat İşçi Partisi” (RSDİP) adıyla kuruldu. RSDİP 1903 yılında "bolşevik" ve

"menşevik"ler olmak üzere ikiye bölündü. Rusya’da önemli üç siyasal hareket

bulunmaktaydı; “RSDİP”, “KADET”, ve “SD”ler.

44 Y. Kuznetsov, V. Kerov, F. Gretski vd., a.g.e, s. 167. 45 Barrington Moore, Jr., Diktatörlüğün ve Demokrasinin Toplumsal Kökenleri: Çağdaş Dünyanın

Yaratılmasında Soylunun ve Köylünün Rolü, Çev: Şirin Tekeli, Alaeddin Şenel, 3. bs., İmge Kitabevi,

Ankara, Şubat 2012, s. 481. 46 Ramin Sadıkov, “Şubat Devriminden Sonra Rusya’da İktidar Mücadelesi: Ekim Devrimi'ne Giden Yol”,

Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Tarih Bölümü Tarih Araştırmaları Dergisi, Cilt:

XXIX, Sayı: 48, 2010, s. 102. (Çevrimiçi) http://dergiler.ankara.edu.tr/dergiler/18/1575/17090.pdf (Erişim

Tarihi: 17.04.2015) 47 Rus İhtilalini hazırlayan; İktisadi, kültürel, siyasi ve milli sebepler için; Bkz.; Taha Akyol, Sovyet Rus

Stratejisi ve Türkiye, Cilt: I, Ötüken Yayınevi, 1976, ss. 38-46.

9

1905 Devrimi Rus Çarlığı’nın mutlak monarşi yönetiminden meşruti monarşi

yönetimine geçmesine yol açmış, Çar’ın sınırsız hükümdarlığının meşrutî idareye

dönüşmesine sebep olmuştur. 1917 Ekim Devrimi’ne kadar Rusya’daki Çarlık idaresi, kısmen

feodal, kısmen kapitalist düzende ve koyu bir Ortodoks inanca sahiptir. 1917 Ekim Devrimi

öncesi ülke ekonomisi felç olmuş durumdadır. Fabrikalar birbiri ardınca kapanıyor, ürün

fiyatları artıyor, halk açlıkla pençeleşiyordu. Rusya 1917 yılına ağır problemlerle başlamıştı.

I. Dünya Savaşının ülke ekonomisine verdiği zararlar hayatın her bir alanında açıkça

görülüyor ve halkın Çarlığa karşı aldığı tavrı isyan kıvılcımına çevirmeye çalışan ihtilalci

gruplar durmadan propaganda yürütüyorlardı. Tüm bu gelişmeler çerçevesinde 1917 Ekim

Devrimi birçok iktisadi, kültürel, siyasi ve milli sebeplerden dolayı gerçekleşmiştir.

10

KAYNAKÇA

ACAR, K. (2008). 1905 Rus Devrimi’nin Genel Bir Değerlendirmesi. Divan Disiplinlerarası

Çalışmalar Dergisi, XIII(24), 79–98. (Çevrimiçi)

https://www.academia.edu/4449596/1905_Rus_Devrimi_nin_Genel_Bir_De%C4%9Ferlendirm

esi_-_The_Russian_Revolution_of_1905_A_Reassessment_-_Kezban_ACAR/

AKYOL, T. (1976). Sovyet Rus Stratejisi ve Türkiye (Cilt: I). Ötüken Yayınevi.

ASKEROĞLU, A. (2011). Çarlık Rusya’sında Meşruti İdarenin Yapısı. Tarih Okulu, (9), 61–72. (Çevrimiçi)

http://dergipark.ulakbim.gov.tr/usakjhs/article/viewFile/5000039731/5000038615

ATALI, E. (2002). 1905 Rus Devrimi İle 1908 Jön Türk Devrimi’nin Karşılaştırmalı İncelemesi

(Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Kamu

Yönetimi Anabilim Dalı, Ankara. (Çevrimiçi) http://acikarsiv.ankara.edu.tr/browse/465/

BANK, B. (2011). Rusya’da 1905-1920 Yılları Arasında Tarihsel Dönüşüm ve Siyasal Tartışmalar.

YDÜ Sosyal Bilimler Dergisi, IV(1), 2–37. (Çevrimiçi) http://sosbilder.neu.edu.tr/wp-

content/uploads/NEU-Journal-of-Social-Sciences-Vol-IV-No-1.pdf

BARAN, M. (2013). Avrupa’da Gelişen Modernlik Ve Modernleşme Anlayışları Ve Bu Anlayışların

Türkiye’ye Yansımalarına Tarihi Sosyolojik Açıdan Bir Bakış. Turkish Studies, VIII(11), 55–79.

(Çevrimiçi) http://www.turkishstudies.net/DergiPdfDetay.aspx?ID=5644

BELGE, M. (2002). Batılılaşma: Türkiye ve Rusya. In Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce (Cilt:

III, ss. 43–55). İstanbul: İletişim Yayınları.

CARR, E. H. (2007). 1917 Öncesi ve Sonrası. (Çev.: B. ADALET). İstanbul: Birikim Yayınları.

CARR, E. H. (2008). Devrim Okumaları. (Çev.: E. GAZİOĞLU). İstanbul: Daktylos Yayınevi.

COŞGUN, M. (2014, Temmuz – Ağustos). Ekim Devrimi’ne Açılan Kapı: Rus Modernleşmesi.

Akademik Bakış Dergisi, (44), 1–15. (Çevrimiçi)

http://www.arastirmax.com/system/files/dergiler/9383/makaleler/1/44/arastirmax-ekim-

devrimine-acilan-kapi-rus-modernlesmesi.pdf

D’ENCAUSSE, H. C. (2003). Tamamlanmamış Rusya. (Çev.: R. UZMEN). İstanbul: Ötüken

Yayıncılık.

ERGÜN, M. (2009). Rus Eğitiminde Batılılaşma Çabaları Ve Reformlar. Kuramsal Eğitimbilim, II(1),

31–56. (Çevrimiçi) https://www.pegem.net/dosyalar/dokuman/131905-2012041817021-

mustafa-3.pdf

GÜNDÜZ, A. (2005). 1917 Bolşevik İhtilâlinin Türk Dünyasındaki Yansımaları. Gazi Üniversitesi

Kırşehir Eğitim Fakültesi, VI(1), 1–12. (Çevrimiçi)

http://kefad.ahievran.edu.tr/archieve/pdfler/Cilt6Sayi1/JKEF_6_1_2005_1_12.pdf

IVANOV, S. M. (2007). Çağdaşlaşma Sürecinde Rusya’nın ve Türkiye’nin Yazgılarındaki Benzerlik

Üzerine (18.Yüzyıl - 20. Yüzyılın Başları). In A. MENGÜ (Ed.), Çev.: B. DURU, VI. Kitap:

Demokrasi ve Politika (ss. 433–444). Ankara: İmge.

11

KAYA, S. (2010). Rus Dış Politikasında Batı Karşıtlığının Düşünsel ve Tarihsel Gelişimi. Akademik

Bakış, IV(7), 41–77. (Çevrimiçi) http://ataum.gazi.edu.tr/posts/download?id=45905

KUZNETSOV, Y., KEROV, V., GRETSKİ, F., LOZOVSKİ, İ., MİTROPOLSKİ, D., ZUPRİTSKİ,

Y., & KOLOSSOV, P. (1995). Kapitalist Toplum. (Çev.: S. BELLİ ) (8. bs.). Sol Yayınlar.

LENİN, V. İ. (2010). Ulusların Kaderlerini Tayin Hakkı. (Çev.: M. ERDOST.) (11. bs.). Ankara: Sol

Yayınlar.

MOORE, JR., B. (2012). Diktatörlüğün ve Demokrasinin Toplumsal Kökenleri: Çağdaş Dünyanın

Yaratılmasında Soylunun ve Köylünün Rolü. (Çev.: Ş. TEKELİ & A. ŞENEL) (3. bs.). Ankara:

İmge Kitabevi.

MUSTAFAYEV, B. (2013). Cihan Hâkimiyetini Moskoflara Öğütleyen Deli Petro’nun Vasiyetnamesi

ve Ermenistan Devletinin Kurulmasında Etkisi. Uluslararası Avrasya Sosyal Bilimler Dergisi,

IV(11), 17–27.

SADIKOV, R. (2010). Şubat Devriminden Sonra Rusya’da İktidar Mücadelesi: Ekim Devrimi’ne

Giden Yol. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Tarih Bölümü Tarih

Araştırmaları Dergisi, XXIX(48), 101–108. (Çevrimiçi)

http://dergiler.ankara.edu.tr/dergiler/18/1575/17090.pdf

ŞAHİN, Z. (2014). XVIII. Yüzyılın İlk Yarısında Rusya’nın Kültürel Gelişimi ve Batıya Uyum

Çabaları. Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, V(2), 171–191.

(Çevrimiçi) http://dergiler.ankara.edu.tr/dergiler/49/1885/19787.pdf

ŞENER, L. (2013). Büyük Petro Dönemi Rusya’da Çeviri Faaliyetleri. Tarih Okulu Dergisi, VI(15),

569–576. (Çevrimiçi)

http://dergipark.ulakbim.gov.tr/usakjhs/article/viewFile/5000039641/5000038527

SKOCPOL, T. (2004). Devletler ve Toplumsal Devrimler: Fransa Rusya ve Çin’in Karşılaştırmalı Bir

Çözümlemesi. (Çev.: S. E. TÜRKÖZÜ.). Ankara: İmge Kitabevi.

SOLTAN, E. (2001). Coğrafya, Tarih ve Rus Kimliği. Avrasya Dosyası, VI(4), 64–94. (Çevrimiçi)

http://www.21yyte.org/assets/uploads/files/064-094%20elnur.PDF

SOMER, K. (1970). 100 Soruda Ekim İhtilali. Gerçek Yayınevi.

TILLY, C. (1995). Avrupa’da Devrimler. (Çev.: Ö. ARIKAN). İstanbul: Yeni Binyıl Yayınları.

TÜRKGİL, M. K. (2005). Avrupa Güç Dengesi Bağlamında Rus Modernleşmesi (Yayımlanmamış

Yüksek Lisans Tezi). Atılım Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Uluslararası İlişkiler

Anabilim Dalı, Ankara. (Çevrimiçi) http://acikarsiv.atilim.edu.tr/browse/133/

VOLİNE. (2000). Rus Devrimleri. (Çev.: R. MACİT). İstanbul: Babil Yayınları.