1 Roman Stelmach Archiwum Państwowe we Wrocławiu Spuścizna archiwalna klasztoru premonstratensów Św. Wincentego we Wrocławiu. W wyniku sekularyzacji klasztorów i kolegiat śląskich, przeprowadzonej na mocy dekretu króla Prus Fryderyka Wilhelma III (1797 – 1840) w październiku 1810 r. 1 , przejęto dokumentację archiwalną zlikwidowanych instytucji kościelnych. W założonym w 1811 r. Uniwersytecie Wrocławskim, w ramach biblioteki, powstała mała komórka archiwalna, do której miano zwozić dokumenty i akta. Zajęła się tym powołana przez króla Komisja Sekularyzacyjna, do której z czasem powołano dr. historii Uniwersytetu Johanna Gustava Bueschinga. 2 Efektem jej działania było przewiezienie w ciągu kilku lat archiwaliów po sekularyzowanych klasztorach, kolegiatach i kościołach śląskich. Z czasem archiwum przybrało nazwę Archiwum Prowincjonalnego we Wrocławiu, od lat 60 – tych XX wieku jako Archiwum Państwowe we Wrocławiu. 3 Przejmowanie dokumentów poklasztornych rozpoczęto od klasztorów wrocławskich. Dnia 20 listopada 1810 r. przejęto dokumenty klasztorów 4 dominikanek Św. Katarzyny, dominikanów Św. Wojciecha, franciszkanów, jezuitów, kanoników regularnych Najświętszej Marii Panny na Piasku, klarysek Św. Klary, krzyżowców z czerwoną gwiazdą Św. Macieja, oraz premonstratensów Św. Wincentego na Ołbinie, a także kolegiaty Św. Krzyża i kolegium mansjonarzy z kościoła Św. Krzyża. 5 Po opracowaniu repertoriów (inwentarzy) i po uwzględnieniu licznych poprawek w tych zestawieniach, stan liczebny przejętych dokumentów z klasztoru Św. Wincentego kształtował się następująco. Po uporządkowaniu zasobu archiwalnego za dyrektora Otto Meinardusa na początku XX w. 6 klasztor nasz został usytuowany jako Rep. 67. Ilość dokumentów w 1810 r. Ilość dokumentów w 1945 r. Stan obecny, w 2013 r. Lata 5172 5301 4074 1193 – 1820 Komisja Sekularyzacyjna z prof. Bueschingiem przejęła archiwum klasztorne w ilości 5172 dokumentów pergaminowych i papierowych 7 , zachowanych od czasów objęcia 1 Edikt ueber die Einziehung saemtlicher geistlicher Gueter in der Monarchie vom 30. October 1810, in Gesetz – Sammlung fuer die Koeniglichen Preussischen Staaten, Berlin 1810. 2 B. Krusch, Geschichte des Staatsarchivs Breslau, Leipzig 1908, U. K. Erler, Rechts – und Verfassungs – Geschichtliche Probleme der Sakularisation durch den preussischen Staat in Schlesien im Jahre 1810, Hannover 1978. 3 Na ten temat por. referaty: E. Galik , Powstanie Archiwum Prowincjonal nego we Wrocławiu jako wynik sekularyzacji klasztorów na Śląsku, oraz R. Stelmach, Proces przejmowania dokumentacji poklasztornej do Archiwum Prowincjonalnego we Wrocławiu do 1825 r., streszczenia obu referatów w: Pruskie kasaty klasztorne na Śląsku na tle procesów sekularyzacyjnych w Polsce i w Europie. Wrocław, 18 – 21 listopada 2010. Księga streszczeń, Wrocław 2010, s. 42 – 43, 154 – 155. Teksty obu referatów w druku. 4 U. K. Erler, op. cit., s. 119. 5 Archiwum Państwowe we Wrocławiu. Przewodnik po zasobie archiwalnym do 1945 roku. Pod redakcją A. Derenia i R. Żerelika, Wrocław 1996, s. 299 – 304. 6 O. Meinardus, Das Archivwesen in Preussen und die Begruendung des Staatsarchivs zu Breslau, w: Schlesische Zeitung, Breslau 1907, nr 34 i 37, O. Meinardus, R. Martiny, Das neue Dienstgebaeude des Staatsarchivs zu Breslau und die Gliederung seiner Bestaende, Leipzig 1909. 7 R. Stelmach, Dokumenty do dziejów śląskich premonstratensów i premonstratensek zachowane w zasobie Archiwum Państwowego we Wrocławiu, w: 40 Annales Academiae Paedagogicae Cracoviensis, Studia historica
This document is posted to help you gain knowledge. Please leave a comment to let me know what you think about it! Share it to your friends and learn new things together.
Transcript
1
Roman Stelmach
Archiwum Państwowe we Wrocławiu
Spuścizna archiwalna klasztoru premonstratensów Św. Wincentego we Wrocławiu.
W wyniku sekularyzacji klasztorów i kolegiat śląskich, przeprowadzonej na mocy
dekretu króla Prus Fryderyka Wilhelma III (1797 – 1840) w październiku 1810 r.1, przejęto
dokumentację archiwalną zlikwidowanych instytucji kościelnych. W założonym w 1811 r.
Uniwersytecie Wrocławskim, w ramach biblioteki, powstała mała komórka archiwalna, do
której miano zwozić dokumenty i akta. Zajęła się tym powołana przez króla Komisja
Sekularyzacyjna, do której z czasem powołano dr. historii Uniwersytetu Johanna Gustava
Bueschinga.2 Efektem jej działania było przewiezienie w ciągu kilku lat archiwaliów po
sekularyzowanych klasztorach, kolegiatach i kościołach śląskich. Z czasem archiwum
przybrało nazwę Archiwum Prowincjonalnego we Wrocławiu, od lat 60 – tych XX wieku
jako Archiwum Państwowe we Wrocławiu.3
Przejmowanie dokumentów poklasztornych rozpoczęto od klasztorów wrocławskich.
Dnia 20 listopada 1810 r. przejęto dokumenty klasztorów4 dominikanek Św. Katarzyny,
dominikanów Św. Wojciecha, franciszkanów, jezuitów, kanoników regularnych Najświętszej
Marii Panny na Piasku, klarysek Św. Klary, krzyżowców z czerwoną gwiazdą Św. Macieja,
oraz premonstratensów Św. Wincentego na Ołbinie, a także kolegiaty Św. Krzyża i kolegium
mansjonarzy z kościoła Św. Krzyża.5
Po opracowaniu repertoriów (inwentarzy) i po uwzględnieniu licznych poprawek
w tych zestawieniach, stan liczebny przejętych dokumentów z klasztoru Św. Wincentego
kształtował się następująco. Po uporządkowaniu zasobu archiwalnego za dyrektora Otto
Meinardusa na początku XX w.6 klasztor nasz został usytuowany jako Rep. 67.
Ilość dokumentów w
1810 r.
Ilość dokumentów w
1945 r.
Stan obecny, w 2013
r.
Lata
5172 5301 4074 1193 – 1820
Komisja Sekularyzacyjna z prof. Bueschingiem przejęła archiwum klasztorne w ilości
5172 dokumentów pergaminowych i papierowych7, zachowanych od czasów objęcia
1 Edikt ueber die Einziehung saemtlicher geistlicher Gueter in der Monarchie vom 30. October 1810, in Gesetz –
Sammlung fuer die Koeniglichen Preussischen Staaten, Berlin 1810. 2 B. Krusch, Geschichte des Staatsarchivs Breslau, Leipzig 1908, U. K. Erler, Rechts – und Verfassungs –
Geschichtliche Probleme der Sakularisation durch den preussischen Staat in Schlesien im Jahre 1810, Hannover
1978. 3 Na ten temat por. referaty: E. Galik , Powstanie Archiwum Prowincjonalnego we Wrocławiu jako wynik
sekularyzacji klasztorów na Śląsku, oraz R. Stelmach, Proces przejmowania dokumentacji poklasztornej do
Archiwum Prowincjonalnego we Wrocławiu do 1825 r., streszczenia obu referatów w: Pruskie kasaty klasztorne
na Śląsku na tle procesów sekularyzacyjnych w Polsce i w Europie. Wrocław, 18 – 21 listopada 2010. Księga
streszczeń, Wrocław 2010, s. 42 – 43, 154 – 155. Teksty obu referatów w druku. 4 U. K. Erler, op. cit., s. 119.
5 Archiwum Państwowe we Wrocławiu. Przewodnik po zasobie archiwalnym do 1945 roku. Pod redakcją
A. Derenia i R. Żerelika, Wrocław 1996, s. 299 – 304. 6 O. Meinardus, Das Archivwesen in Preussen und die Begruendung des Staatsarchivs zu Breslau,
w: Schlesische Zeitung, Breslau 1907, nr 34 i 37, O. Meinardus, R. Martiny, Das neue Dienstgebaeude des
Staatsarchivs zu Breslau und die Gliederung seiner Bestaende, Leipzig 1909. 7 R. Stelmach, Dokumenty do dziejów śląskich premonstratensów i premonstratensek zachowane w zasobie
Archiwum Państwowego we Wrocławiu, w: 40 Annales Academiae Paedagogicae Cracoviensis, Studia historica
2
placówki na Ołbinie na początku 90 – tych lat XII w.i po usunięciu stąd benedyktynów. Wraz
z dokumentami do zasobu Archiwum wrocławskiego zwieziono kilka kopiarzy klasztornych,
natomiast nie jest znany los materiału aktowego. Kwerenda wykazała, że drobną jego część
posiada obecnie Archiwum Archidiecezjalne we Wrocławiu.
Autorem wielu repertoriów archiwalnych był pracownik Archiwum i student
Uniwersytetu we Wrocławiu Friedrich Jarick.8 Od 11 IX 1820 do 31 V 1821 r. trwało
opracowanie przez niego największego z przejętych zespołów dokumentów poklasztornych,
jaki tworzyły bogate archiwalia naszego klasztoru. Zespół obejmował dokumenty od 1193 do
1805 r. i liczył 5172 zapisów o dokumentach, opracowanych w pierwotnej redakcji
inwentarza. Ten największy zespół poklasztorny F. Jarick zinwentaryzował
w czterotomowym inwentarzu, najobszerniejszym z zachowanych w zbiorach archiwalnych
(jeśli chodzi o repertoria – p. aut.).9 W ciągu 9 miesięcy opracował ponad 5 100 dokumentów,
jednocześnie pracując nad inwentarzami klasztoru dominikanek św. Katarzyny we Wrocławiu
i klasztoru cysterek w Trzebnicy.10
I tom otwiera karta tytułowa „Archiv der regulierrten Chorherren zu S. Vincenz in
Breslau. Erster Theil. Archivzeichen: Vincenz zu Breslau.“ oraz data rozpoczęcia prac –
„Angefangen zu bearbeiten Montag, den 11ten Septbr. 1820, in Breslau, Q.D.B.V.“11
Na
dodatkowej wklejce znajduje się informacja o zachowanych w zespole rotulusach
dokumentów12
. Notatka informuje o ich zawartości i autorach. Została sporządzona 10 maja,
bez podania jednakże roku wpisania. Tom ten zawiera wpisy 1018 dokumentów z lat 1193 –
1423, i kończy się zapisem o zakończeniu prac nad tomem 10 XI 1820 r.13
i podpisem
autora.14
Tom II zawiera dokumenty z lat 1423 – 1604 (1150 wpisów). Na karcie tytułowej
Jarick podał datę rozpoczęcia prac na tym tomem 11 XI 1820 r. („am tage Martini Bischof,
den 11 November”). Strona ostatnia zawiera datę 13 I 1820 r. i podpis „Friedrich Jarick D.
iur. eigenhd.” tego samego dnia rozpoczął on prace nad 3 tomem inwentarza, zawierającym
informacje o 1464 dokumentach z lat 1604 – 1691, a więc są to wyłącznie XVII – wieczne
dyplomy klasztorne. Tom kończą wpisy – „Finem imposuimus huic epitomae fido calamo
excerpte Vratislaviae in Museo nostro ipsa die Saturni ante Dominicam Oculi mei i. e.
XXIVta meens. martii, A.R.S. 1821 L.D.S.”, gdzie uderza zwrot, że repertorium spisał on in
museo nostro, jak gdyby tak traktował miejsce złożenia archiwaliów, oraz „Et ego Fridericus
Jarick Lusatus, utr. jur. Doctor haec omnia ipsa manu mea in fidem scripsi et subscripsi.”
Prace nad czwartym tomem inwentarza Jarick podjął 26 III 1821 r., a zakończył 31 V
1821 r. Początkowo liczba wszystkich wpisanych dokumentów wynosiła 5172. W wyniku
zakończenia prac porządkowych nad całym zespołem powstał dodatek, który obejmował
wpisy 29 dokumentów z lat 1322 – 1710, a po nim informację o zakończeniu prac nad
czterema tomami inwentarza 31 V 1821 r. Dodajmy, że w omawianym 4 tomie inwentarza
zgromadzono informacje o 1537 dokumentach z lat 1691 – 1805.
V. Premonstratensi na ziemiach polskich w średniowieczu i epoce nowożytnej, pod red. J. Rajmana, Kraków
2007, s. 110 – 135. 8 O nim R. Stelmach, Procesy przejmowania, s. 15.
9 Wszystkie repertoria poklasztorne przechowywane są w zespole archiwalnym „Kolekcja rękopisów. Rep.
135.”. Archiwum Państwowe we Wrocławiu (dalej AP Wr.), sygn. 62 – 65. 10
Por. wyż. 11
AP Wr., Rep. 135 nr 62 – 65, użyty w repertorium skrót nie jest nam znany, podobne skróty występują
i w innych repertoriach Jaricka, może są to skróty sentencji łacińskich.. 12
Miały one odpowiednio sygnatury: Rep. 67 nr 407 b, 433 b i 498 b. 13
Zapis „Am Tage Martini Lutheri, den 10 Novnr., 1820“, k. 6242. 14
„Friedrich Jarick juris utriusquw D. legens composuit mp.”, wzorem dawnych wpisów Bűschinga,
w inwentarzach, które on (tzn. F. Jarick) sporządzał., ibidem., k. 6243.
3
Układ repertorium15
wzorowany na opracowaniach historyka Johanna Worbsa,
wyglądał następująco. Zapisy poprzedzał numer kolejny, który jednocześnie stawał się
sygnaturą archiwalną. Następnie wpisywano regest – streszczenie dokumentu – w języku
łacińskim, dla dokumentów łacińskich, w języku niemieckim – dla niemieckich, „in slavische
Sprache” dla dokumentów polskich lub czeskich (ta rubryka w repertorium była zwykle nie-
wypełniana) Regest zawierał imiona i nazwiska oraz nazwy instytucji wystawiających lub
odbierających dokument, oraz streszczenie sprawy, jaka między nimi się zawiązała. W miarę
dokładnie F. Jarick podawał imiona występujących w dokumencie osób oraz nazwy
miejscowości.
Z kolei podawano datę i miejsce wystawienia dokumentu, w brzmieniu oryginalnym,
na podstawie zapisu w dokumencie, oraz w wersji współczesnej Jarickowi. Kolejna rubryka
zawierała opis pieczęci przywieszonej (-ych) do dokumentu. W wypadku pieczęci rzadkich
Jarick rysował jej podobiznę. Kolejne rubryki zawierały dane bibliograficzne – miejsce
publikacji dokumentu i jego podobizna. Ostatnia rubryka podawała listy świadków
przepisywanych z testacji dokumentów, lub podpisy osób z dokumentów nowożytnych. Tak
bogaty zapis dostarczał czytelnikowi dokładne informacje o prezentowanym dokumencie.
Obecnie, po dużych stratach poniesionych w czasie II wojny światowej, jest to niekiedy
jedyne świadectwo po istniejącym niegdyś w Archiwum dokumencie.
Obecnie brakuje 1090 dokumentów dawnego klasztoru Św. Wincentego.16
Brakuje
najstarszego dokumentu, przejętego w 1810 r. z dawnego archiwum zakonnego. Chodzi
o bullę papieża Celestyna III z 7 IV 1193 r. zatwierdzającego premonstratensom przejęcie
dawnego klasztoru benedyktyńskiego.17
Dzięki rewindykacji dokumentów, przeprowadzonej
w 1981 r.18
posiadamy dobrze zachowane dokumenty z XIII w.19
Zachowały się wszystkie
dokumenty z lat 1300 – 1369.20
Dotkliwa strata dotyczy dokumentów od 1369 do 1501 r.,
czyli całej drugiej połowy XIV i całego XV w.21
Los tych dokumentów jest ciągle nieznany.
W tej liczbie mieszczą się dokumenty duchowieństwa, począwszy od papieży, kardynałów,
arcybiskupów i biskupów (zagranicznych i polskich22
). Nie zachowały się dokumenty książąt
z wszystkich linii Piastów śląskich, ówcześnie panujących, władców czeskich, którym w tym
czasie Śląsk podlegał. Dotkliwe są braki dokumentów władz miejskich kierowane do
klasztoru, z ich pieczęciami.
Dokumenty z okresu nowożytnego zachowały się w dobrym stanie. W sumie dla
kolejnych 310 lat istnienia klasztoru, nie zachowało się tylko kilkanaście dokumentów.23
15
A. Dereń, Niemieckie XIX - XX wieczne pomoce archiwalne i ich przydatność w archiwach śląskich,
w: Archeion LXII 1975, s. 27 – 30, E. Kobzdaj., Dawne pomoce archiwalne do dokumentów w Archiwum
Państwowym we Wrocławiu, LXXXIII, 1987, s. 167 – 170. 16
Liczba 1909 dokumentów brakujących wiąże się z oznaczaniem wielu dokumentów w repertorium przy
pomocy sygnatur kombinowanych, złożonych z liczby i litery alfabetu łacińskiego. O stratach w zasobie –
R. Stelmach, Straty w dokumentach poklasztornych w świetle zachowanych repertoriów archiwalnych
w Archiwum Państwowym we Wrocławiu, w: Archeion CIX, 2006, s. 107 – 108. 17
Rep. 67 nr 1, Schlesisches Urkundenbuch (dalej SU), wyd. H. Appelt, t. I, Graz – Koeln 1963, nr 59, s.
zachowany jest w kopii Jana Flukka z 1663 r., Rep. 67 nr 1909 (2993).. 18
E. Kobzdaj, Archiwalia śląskie przekazane Archiwum Państwowemu we Wrocławiu z Niemieckiej Republiki
Demokratycznej, Archeion LXXXIX, 1988, s. 157 – 165. 19
Brakuje dokumentów: sygn. 16 z 1219 r., 20 i 22 z 1228 r., 38 z 1247 r., 45, 47 i 48 z 1253 r., 50 z 1254 r.52
i 54 z 1254 r., 59 z 1255 r., 71 z 1259 r., 73 – 76 z 1259 – 1262 r., 78 z 1263 r., 90 z 1272 r., 92 z 1274 r., 96
z 1275 r., 100 z 1278 r., 106 – 113 z lat 1280 – 1288, 115 i 116 z 1291 i 1293 r., 119 z 1294 r., 122 i 123 z 1297
i 1298 r. 20
Sygn. 129 – 440. 21
Sygn. 441 – 1531, z tego okresu rewindykowano jedynie 2 dokumenty – sygn. 1023 z 1425 r., 1188 z 1443 r. 22
W tej grupie dotkliwy jest brak dokumentów Zbigniewa Oleśnickiego, biskupa krakowskiego (1423 - 1453),
sygn. 1085 z 25 XII 1428 r., 1111 b z 1431 r., 1151 z 17 IV 1436 r., 1184 z 30 VIII 1442 r., 1245 z 1449 r. 23
Są to dokumenty o dawnych sygnaturach: 1545 z 1502 r., 1909 z 1586 r., 1954 z 1592 r. i inne z XVI- XVIII
w.
4
Jedynie dokumenty średniowieczne cieszyły się jak dotąd zainteresowaniem badaczy.
Dokumenty do 1300 r. zostały opublikowane w 6 tomach wydawnictwa Schlesisches
Urkundenbuch.24
Regesty dokumentów wydali niemieccy i polscy wydawcy, obejmują one
okres od 1301 do 1360 r.25
Regesty dokumentów z lat 1361 do 1400 r. ukazały się w ramach
„Katalogu dokumentów przechowywanych w archiwach państwowych Dolnego Śląska.”26
Inne dokumenty były wydawane okazyjnie, w różnych wydawnictwach, w tym źródłowych.27
W zespole przechowywanych jest 3.087 dokumentów pergaminowych i 985 dokumentów
papierowych. Najstarszy dokument pergaminowy to bulla papieża Celestyna III z 8 IV 1193 r.
Papież bierze klasztor premonstratensów Św. Wincentego pod swą opiekę i zatwierdza jego
posiadłości. Dokument pergaminowy zaopatrzony jest w roty kardynałów i biskupów.28
Ostatni z zachowanych w zespole pergaminów to także bulla papieska, tym razem chodzi
o dokument Piusa VI z 15 XI 1793 r. Papież zatwierdził wybór Bernarda Weisse na nowego
opata klasztoru, po śmierci dotychczasowego opata Augustyna.29
Natomiast najstarszym,
zachowanym obecnie dokumentem papierowym jest dokument rady miasta Oławy, datowany
na 16 III 1501 r. Burmistrz i rada miasta Oławy stwierdzają w dokumencie, że Jadwiga Zastro
ńska z córką Jadwigą i braćmi Maciejem i Urbanem Zastrońskimi, ich opiekunami, posiadają
prawnie dobra we wsi Karnków (Arnsdorf) w weichbildzie oławskim.30
Najwcześniejsze dokumenty to dokumenty łacińskie. Pierwszy zachowany dokument
niemiecki pochodzi z 3 VIII 1314 r. (wystawiony in sand Stephans tage als er gewunden
wart) we Wrocławiu. Jan, opat i konwent klasztoru Św. Wincentego we Wrocławiu,
stwierdzili, że Adelajda de Wizona daje rocznie klasztorowi grzywnę czynszu. Na pasku
pergaminowym zachowała się pieczęć konwentu, brak natomiast pieczęci opata.31
Jest to
równocześnie najstarszy oryginalny niemiecki dokument pergaminowy, zachowany w zasobie
śląskich dokumentów poklasztornych.32
Istotną część zasobu dokumentowego klasztoru Św. Wincentego stanowią dokumenty
będące świadectwem kontaktów między Śląskiem i Wrocławiem a Królestwem Polskim.
24
przyp. 15, t. II – VI, pod red. W. Irganga, wydawane w Grazu i Kolonii w latach 1977 -1998. 25
Codex diplomaticus Silesiae. Regesten zur schlesischen Geschichte (dalej SR), t. XVI, wyd. C. Gruenhagen
i C. Wutke, Breslau 1892, t. XVIII, wyd. ciż, Breslau 1898, t. XXII, wyd. ciż, Breslau 1903, t. XXIX, wyd.
K. Wutke, E. Randt i H. Bellee, Breslau 1923, t. XXX, wyd. K. Wutke i E. Randt, Breslau 1930, Regesty
śląskie, t. I – V, pod red. W. Korty, Wrocław 1975 – 1992. 26
Katalog dokumentów przechowywanych w archiwach państwowych Dolnego Śląska, t. II – VII, opr.
M. Chmielewska, R. Stelmach i R. Żerelik, Wrocław 1991– 1995. 27
M. innymi J. Drabina, J. Horwat, Z. Jedynak, Bytom średniowieczny – przekazy źródłowe 1123 – 1492,
Opole 1985. 28
Rep. 67 nr 1 (2), SU I, nr 60, s. 36 – 38. 29
Rep. 67 nr 4093 (5133 a). 30
Rep. 67 nr 424 (1532). 31
Rep. 67 nr 118 (153), SR 3411. 32
Natomiast najstarszy, zachowany w AP dokument spisany w języku niemieckim pochodzi z 1261 r. i zawiera
postanowienia prawa niemieckiego, wydane przez miasto Magdeburg dla nowolokowanego miasta Wrocławia,
AP Wr., Dokumenty miasta Wrocławia, nr 25, SU III, nr 381.
5
W widymusie łacińskim kapituły wrocławskiej z 12 VIII 1530 r.33
zachował się
dokument króla Zygmunta I Starego (1506 – 1548) z 20 II tego roku. Król poleca w tym
dokumencie staroście z Brzeżnicy Duninowi z Prawkowic, aby zapisał klasztorowi Św.
Wincentego wsie Opatów (Opatow) i Szłap (Szlap) in regno Poloniae.34
Archiwum klasztorne przechowało 4 dokumenty syna Zygmunta Starego, króla
Zygmunta II Augusta (1548 – 1572), ostatniego Jagiellona na tronie polskim. W pierwszym
z nich, datowanym 25 III 1549 r. w Krakowie, król poleca, aby ułatwiono Krzysztofowi,
opatowi klasztoru Św. Wincentego we Wrocławiu, wizytowanie wsi leżących poza murami
miasta Wrocławia. Łaciński dokument spisano na papierze. Akt został podpisany przez
Samuela Maciejowskiego, biskupa krakowskiego (1546 – 1550). Na karcie papierowej
widnieje ślad po nie zachowanej obecnie pieczęci królewskiej.
Kolejne dokumenty króla Zygmunta Augusta pochodzą z 6 VI 1565 r.35
, z 2 VIII
1566 r. (Lublin) i z 19 VI 1572 r. (Warszawa), gdy król polecił wojewodom, kasztelanom,
starostom, podstarościm, prokonsulom i konsulom, aby mieli nadzór i opiekę nad Janem
Cyrus, opatem klasztoru św. Wincentego, sacrae Majestatis Cesarea, apud majestatem
nostram orator, w czasie jego podróży po ziemiach polskich.36
Dokument posiada podpis
Franciszka Krasińskiego, biskupa krakowskiego (1572 – 1577) oraz pieczęć sygnetową króla
odbitą w papierze. Po tym okresie żaden z pozostałych polskich monarchów nie wystawił
dokumentu dla klasztoru.
Zachowały się z kolei dokumenty arcybiskupów gnieźnieńskich - Andrzeja
Boryszewskiego (1503 – 1510) o zawarciu małżeństwa między Anną, wdową po Wawrzyńcu
Garwolskim a Janem Seidlicz de Capsdorff.37
, Wawrzyńca Gembickiego, Macieja
Łubieńskiego, z 4 X 1643 r., wystawiony w Uniejowie,38
Andrzeja Leszczyńskiego (1653 –
1658), który na mocy dokumentu z 22 III 1657 r., wystawionego w miejscowości Brzoza
(Brzoza) zrezygnował z praw do kościoła w Bolesławcu, należącego do klasztoru Św.
Wincentego.39
Na terenie biskupstwa kujawskiego leżały dwie ekspozytury klasztoru Św.
Wincentego – wymieniony już Żuków, oraz klasztor premonstratensek (wcześniej
benedyktynek) w Strzelnie. Stąd w archiwum klasztornym zachowało się kilka dokumentów
biskupów kujawskich, regulujących zachodzące w nich procesy.
Z tytułu posiadania prawa patronatu nad kościołem Św. Małgorzaty w Bytomiu40
,
leżącym w granicach diecezji krakowskiej, w zespole zachowała się znaczna ilość
dokumentów wystawionych przez biskupów krakowskich, począwszy od dokumentów
Fryderyka Jagiellończyka (1468 – 1503), syna króla Kazimierza IV Jagiellończyka, od 1488 r.
biskupa krakowskiego, w 1493 r. mianowanego kardynałem, a w tym samym roku
arcybiskupem gnieźnieńskim i prymasem Polski. Kolejne dokumenty wystawili biskupi: Jan
33
Archiwum Państwowe we Wrocławiu, Zbiór dokumentów klasztoru premonstratensów Św. Wincentego we
Wrocławiu. Rep. 67 (dalej Rep. 67) nr 597 (1703). 34
Katalog dokumentów, listów oraz pieczęci królów i królowych polskich przechowywanych w Archiwum
Państwowym we Wrocławiu, Wrocław 1991, nr 64, s. 15. 35
O prepozyturze por. A. Czachorowski, Uposażenie i organizacja klasztoru norbertanek w Żukowie od XIII do
połowy XV wieku, Toruń 1963. 36
Katalog nr 73, s, 17, Rep. 67 nr 742 (1841). 37
Dokument pergaminowy, łaciński, bez zachowanej pieczęci, Rep. 67 nr 448 (1556). 38
Rep. 67 nr 1571 (2660). 39
Ten dokument zachował się w kopii sporządzonej przez klasztor klarysek we Wrocławiu 23 X 1663 r., Rep.
67 nr 1930 (3014). 40
J. Drabina, Prepozytura premonstratensów w średniowiecznym Bytomiu, w: 40 Annales Academiae
Paedagogicae Cracoviensis, Studia historica V. Premonstratensi na ziemiach polskich w średniowieczu i epoce
nowożytnej, pod red. J. Rajmana, Kraków 2007, s. 171 nn.
6
Konarski (1503 – 1525), który pozostawił w zasobie klasztornym 7 dokumentów 41
,
Franciszek Krasiński (1572 – 1577), Bernard Maciejowski ((1600 – 1606), Jakub Zadzik
(1635 – 1642), Andrzej Trzebicki.42
, Jan Aleksander z Lipy Lipski (1732 – 1746).43
W zespole zachowało się także kilka dokumentów biskupów sufraganów krakowskich.
Kilka dokumentów pochodzi z różnych kancelarii klasztorów leżących na terenach
Rzeczypospolitej. Dwa dokumenty pochodzą z klasztoru cystersów w Oliwie – z 24 VI 1586
r. w siedzibie klasztoru Klemens Mątaw, przeor klasztoru, wydał orzeczenie co do spraw
związanych z wizytowaniem prepozytury w Żukowie przez Grzegorza Wysockiego na mocy
decyzji biskupa kujawskiego. Dokument łaciński posiada pieczęć klasztoru oliwskiego, odbitą
w papierze oraz podpisy przeora i archidiakona Bartłomieja. Drugi z dokumentów wystawił
opat klasztoru Dawid Konarski 3 VIII 1593 r. 44
Z 23 XI 1661 r. pochodzi protest Błażeja
Stachowicza, przeora klasztoru w Witowie przeciwko klasztorowi w Żukowie, z pieczęcią
przeora45
i podpisami przeora oraz członków konwentu. Natomiast w polskim dokumencie
z 15 IV 1684 r., wydanym w Strzelnie, przeorysza Elżbieta Wiśniewska złożyła na ręce opata
klasztoru Św. Wincentego zeznanie przeciw administratorowi biskupa kujawskiego, który
nieprawnie pobrał 1100 złotych. Jej list, z zachowaną pieczęcią, podpisały członkinie
konwentu – Elżbieta Trzebuchowska, jej zastępczyni, Marianna Paruszewska, cerkaria
i prowizorka Dorota Noskowska.46
Wśród analizowanych dokumentów klasztoru Św. Wincentego wystawionych przez
władze miejskie z terenu Królestwa Polskiego, znajdują się dokumenty władz miasta
Bytomia, rady miast Osiecznej i Sieradza. Rada miasta Sieradza, w dokumencie z 28 I 1580 r.
stwierdziła, że szalony (fanatum) Krzysztof Szmith wyznał wobec władz miasta swoje winy,
został z tego tytułu oskarżony, a wyrok podany został do wiedzy władz najwyższych.
Dokument papierowy, posiada odbitą w papierze pieczęć miasta Sieradza. Dokument władz
miasta Osiecznej pochodzi z 18 IV 1735 r. i jest świadectwem prawego pochodzenia Piotra
Gorczyńskiego, ochrzczonego 2 II 1717 r. Na brązowej tasiemce umocowano pieczęć miasta,
w drewnianym kapslu ochronnym.47
.
Na odrębną uwagę zasługują zachowane w zespole rotulusy, dokumenty zwijane. Poza
Archiwum we Wrocławiu zachowały się jedynie w zasobie Archiwum Klasztoru
Premonstratensów na Strachovie w Pradze. 48
Zachowało się 11 takich rotulusów, stanowią
materiał procesowy klasztoru, spisane zostały przez notariuszy publicznych. Spisane zostały
między 1257 a 1371 r. Poszczególne karty zostały zszyte białą nicią lub łączone za pomocą
paska pergaminowego. Rotulusy zawierały materiały procesowe klasztoru z różnymi osobami
i instytucjami o dochody klasztorne. Wiele z nich dotyczy sporów o kościół i prepozyturę Św.
Małgorzaty w Bytomiu, z I poł. XIV w., o młyn w Kostomłotach, ciągnący się prawie 50 lat
z plebanem kościoła w Siemidrożycach. Najdłuższy z zachowanych rotulusów liczy ponad 47
41
Rep. 67 nr 507 (1614), 509 (1616), 528 (1634), 532 (1638), 540 (1646) i 569 (1675). 42
Rep. 67 nr 1836 (2919), 1851 (2935) i 1958 (3042). 43