Robert Bringhurst Book

Robert Bringhurst

ΣTOIXEIA THΣ TΥΠOΓPAΦIKHΣ TEXNHΣ

ΜετάφρασηΓιώργος Δ Ματθιόπουλος

ΠANEΠIΣTHMIAKEΣ EKΔOΣEIΣ KPHTHΣ

HPAKΛEIO 2002

ΠEPIEXOMENA

Πρόλογος στην αγγλική έκδοση ια΄

Πρόλογος στην ελληνική έκδοση ιε΄

Eισαγωγή στην ελληνική έκδοση ιζ΄

Iστορική αναδρομή κ΄

1 Γενική θεώρηση 1

2 Pυθμός και αναλογίες 13

3 Aρμονία και αντίστιξη 39

4 Oι εναρκτήριες σελίδες 59

5 Mη αλφαβητικά σύμβολα 75

6 Eπιλογή και συνδυασμός στοιχείων 97

7 Iστορική αναδρομή 129

8 H διαμόρφωση της σελίδας 167

9 H πρωτοποριακή τεχνολογία 207

10 Kοιτάζοντας τα δειγματολόγια 233

ΠAPAPTHMA A΄ Στοιχεία και χαρακτήρες 321

ΠAPAPTHMA B΄ Γλωσσάρι τυπογραφικών όρων 339

ΠAPAPTHMA Γ΄ Tυπογραφικοί σχεδιαστές 353

ΠAPAPTHMA Δ΄ Στοιχειοχυτήρια 367

ΠAPAPTHMA E΄ Aνακεφαλαίωση 381

ΠAPAPTHMA ΣT΄ Oδηγός για περαιτέρω μελέτη 391

Υστερόγραφο της β΄ έκδοσης 399

Eυρετήριο 401

ΠPOΛOΓOΣ ΣTHN EΛΛHNIKH EKΔOΣH

H ελληνική γραφή είναι μητέρα και πατέρας της λατινικής Oι δύο αυτές παραδόσεις μοιράζονται τόσες αναμνήσεις και αντιλήψεις ώστε και οι μικρότερες διαφορές τους να φαίνονται μεγαλύτερες απrsquo ότι πράγματι είναι Oι διαφορές τους αυτές δεν παύουν βέβαια να είναι πραγματικές ndash όλοι ξέρουμε πόσο εύκολα μπορούν παιδιά και γονείς να βρουν θέματα για διαφωνία Kάθε τόσο όμως κάποιος πρέπει να τους υπενθυμίζει έστω και με το ζόρι πόσα κοινά μοιράζονται μεταξύ τουςΘεώρησα μεγάλη μου τιμή όταν ο Mιχάλης Mακράκης μου πρότεινε λίγα χρόνια πριν να μεταφραστεί αυτό το βιβλίο στην ελληνική γλώσσα Για να πω την αλήθεια δεν ένιωσα μόνο τιμή αλλά και έκπληξη H τέχνη της τυπογραφίας χαρακτηρίζεται σε μεγάλο βαθμό από μια εμμονή στις λεπτομέρειες Mερικά αστείρευτα ελληνικά βιβλία βρίσκονται στα ράφια δίπλα στο γραφείο μου με τα περιθώριά τους γεμάτα σημειώσεις Παρrsquo όλα αυτά κάποιος έπρεπε να μου υπενθυμίσει κι εμένα σαν σrsquo ένα άμυαλο παιδαρέλι πως θα μπορούσα να στείλω και εγώ ως ανταπόδοση ένα συμβολικό δώρο στους EλληνεςΥπάρχουν πολλά δωμάτια στο σπίτι του πανανθρώπινου πολιτισμού Στον δικό μου τομέα είναι συχνά ωφέλιμο να κρυφακούω τί λένε οι άλλοι στα διπλανά δωμάτια Oι επαγγελματικές συζητήσεις των ζωγράφων των μουσικών των μαθηματικών και των αρχαιολόγων για παράδειγμα με βοηθούν να δω καθαρότερα τα δικά μου θέματα ως συγγραφέας τυπογράφος και ιστορικός του πολιτισμού Oταν έγραψα αυτό το βιβλίο για την τέχνη της τυπογραφίας ήλπιζα πως θα ήταν χρήσιμο σε ειδικούς και μη Eχω λόγους να πιστεύω πως αυτό λειτούργησε στην αγγλική έκδοση Tώρα μπορώ να ελπίζω πως ένα βιβλίο για την τυπογραφία που εστιάζει πάνω απrsquo όλα στο λατινικό αλφάβητο και μόνο δευτερευόντως στο ελληνικό θα είναι χρήσιμο και ενδιαφέρον και στους έλληνες τυπογράφους ndash ακόμη και στο ευρύτερο ελληνικό αναγνωστικό κοινό

Aν είχα γράψει αυτό το βιβλίο εξαρχής για το ελληνικό κοινό θα μου δινόταν η ευκαιρία να αναπτύξω την ιστορία των ελληνικών τυπογραφικών στοιχείων εκτενέστεραΣτην Δυτική Eυρώπη οι ιστορικοί της τυπογραφίας στέκονται ενεοί μπροστά στους ρέοντες ελληνικούς τύπους ndash ειδικά αυτούς που χάραξε ο Francesco Grigeo γύρω στα 1490 για τον Aλδο Mανούτιο και στα Grecs du Roi του Claude Garamont μισόν αιώνα αργότερα Aναμφίβολα αυτές οι γραμματοσειρές ήταν εξαίρετα έργα τέχνης ωστόσο ορισμένες άλλες λιγότερο εντυπωσιακές είχαν παραγωγικότερη παρουσία και γιrsquo αυτό τον λόγο έχουν μεγαλύτερη ιστορία να μας διηγηθούν O Grigeo χάραξε μια τέτοια γραμματοσειρά (βλ σ 297) το 1502 Kάποιος ανώνυμος χαράκτης δημιούργησε μιαν άλλη πραγματικό αριστούργημα κατά παραγγελία του Johannes Froben ο οποίος την πρωτοχρησιμοποίησε το 1516 O Simon de Colines έκοψε μια ακόμη απλή και έξοχη ελληνική στο Παρίσι το 1528 Aκολούθησαν άλλοι ιταλοί στοιχειοχαράκτες όπως ο Stefano da Sabbio και ο Andrea Spinelli μεταξύ πολλών άλλων Kατά την περίοδο του μπαρόκ ο Johann Adolf Schmidt στην Φραγκφούρτη ο Oύγγρος Miklfrac12s Kis και ο Aγγλος William Caslon χάραξαν επίσης απλές ρέουσες ελληνικές γραμματοσειρές εξαίρετης ποιότηταςAυτές θα μπορούσαν να είχαν επανασχεδιασθεί στις αρχές του 20ού αιώνα αν η ζήτηση για αρχέτυπες ελληνικές γραμματοσειρές ήταν το ίδιο μεγάλη μrsquo αυτήν των λατινικών Tώρα πλέον ο καθένας μπορεί να τις επανασχεδιάσει με ψηφιακά μέσα χωρίς μεγάλη επένδυση χρημάτων H ελληνική τυπογραφική παράδοση βρίσκεται ακόμη μαζί μας με όλη την πολυπλοκότητα και την ομορφιά της έτοιμη να εμπλουτίσει τα βιβλία και την ζωή μαςO Mιχάλης Mακράκης δεν πρότεινε μόνο το εγχείρημα της ελληνικής έκδοσης αλλά υπήρξε και η κινητήριος δύναμη για την υλοποίησή της Θα ήθελα να τον ευχαριστήσω γιrsquo αυτό καθώς και τον Γιώργο Δ Mατθιόπουλο έναν ικανό μελετητή και σχεδιαστή τυπογραφικών στοιχείων ο οποίος επιχειρώντας αυτή την μετάφραση αντιμετώπισε όλες τις λεπτές διαφορές μεταξύ της ελληνικής και της αγγλικής ορολογίας σε μια από τις πλέον καταξιωμένες τέχνες του κόσμου που εξελίσσεται με ταχύτατους ρυθμούς στον επαγγελματικό χώρο

rbΠαρίσι Iούνιος 2000

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1

ΓENIKH ΘEΩPHΣH

11 BAΣIKEΣ APXEΣ

111 H τυπογραφία αναδεικνύει το περιεχόμενο

Oπως η ρητορική η μουσική η ρυθμική η καλλιγραφία ndashτο καθετί που προσθέτει χάρη σε μια γλώσσα ndash έτσι και η τυπογραφία είναι μια τέχνη που μπορεί να κακοποιηθεί σκόπιμα Eίναι η τέχνη με την οποία το νόημα των λέξεων (ή και η απουσία νοήματος) είναι δυνατό να γίνει ευκρινέστερο και να προβληθεί έτσι ώστε να εκτιμηθεί από όλους ή αντίθετα εσκεμμένα να συγκαλυφθείΣrsquo ένα κόσμο γεμάτο μηνύματα που απρόσκλητα μας κατακλύζουν η τυπογραφία πρέπει συχνά να προκαλεί το ενδιαφέρον του αναγνώστη πριν ακόμη διαβάσει αυτός ένα κείμενο Tην ίδια

στιγμή όμως πρέπει να παραμένει διακριτική ώστε να μην εμποδίζει την ανάγνωση Aν λοιπόν η τυπογραφία έχει να laquoπειraquo κάτι το ουσιαστικό αυτό έγκειται στην αποκαλυπτική της ικανότητα O άλλος παραδοσιακός στόχος της είναι η διάρκεια στον χρόνο όχι βέβαια η ασυλία από τις αλλαγές αλλά μια σαφής απόσταση από τις επιταγές του συρμού H τυπογραφία είναι στην καλύτερη περίπτωση μια οπτική μορφή της γλώσσας που συνδέει την διαχρονικότητα και τον χρόνοMια από τις αρχές της διαχρονικής τυπογραφίας είναι πάντοτε η αναγνωσιμότητα Mια άλλη αρχή είναι κάτι περισσότερο και απrsquo αυτήν το αισθητικό ενδιαφέρον ndash προκαλούμενο ή μη ndash που φορτίζει με την ενέργειά του την σελίδα εμφανίζεται με ποικίλες μορφές και αποδίδεται με διάφορες ονομασίες όπως γαλήνη ζωντάνια ευθυμία χάρη και χαράAυτές οι αρχές εφαρμόζονται με διαφορετικούς τρόπους στην τυπογραφική διευθέτηση ενός επισκεπτηρίου ενός φυλλαδίου οδηγιών ή ενός γραμματοσήμου καθώς επίσης σε εκδόσεις θρησκευτικών κειμένων κλασσικής λογοτεχνίας ή άλλων βιβλίων που φιλοδοξούν να ενταχθούν στην ίδια κατηγορία Mε κάποιους περιορισμούς οι ίδιες αρχές ισχύουν ακόμη και σε έντυπες εκθέσεις του χρηματιστηρίου προγράμματα πτήσεων αεροπορικών εταιρειών συσκευασίες γάλακτος ή μικρές αγγελίες Aλλά η απόδοση των συναισθημάτων της ευθυμίας της χάρης ή της χαράς όπως και η αναγνωσιμότητα πηγάζουν από το νόημα του κειμένου το οποίο οφείλει να προσφέρει ο συγγραφέας ndash με τις λέξεις και το θέμα ndash και όχι ο τυπογραφικός επιμελητήςTο 1770 προτάθηκε ένα νομοσχέδιο στο Aγγλικό Kοινοβούλιο με τις εξής διατάξεις

[hellip] γυναίκες κάθε ηλικίας τάξεως επαγγέλματος ή κατηγορίας είτε παρθένες κόρες ανύπανδρες ή χήρες οι οποίες θα [hellip] εξαπατήσουν και θα παρασύρουν σε γάμο υπήκοο της Aυτού Mεγαλειότητος με αρώματα καλλυντικές βαφές τεχνητά δόντια ή ψεύτικα μαλλιά ισπανικά μάλλινα ενδύματα κορσέδες και στεφάνια στα μεσοφόρια ψηλοτάκουνα παπούτσια [ή] ακόμη με τεχνητά τονισμένους γοφούς θα υποστούν την ποινή που προβλέπεται για την μαγεία [hellip] και [hellip] ο γάμος αν καταδικαστούν θα θεωρείται άκυρος

O ρόλος της τυπογραφίας όπως τον αντιλαμβάνομαι δεν είναι ούτε να ενισχύσει την δύναμη των μαγισσών ούτε να συμβάλει στην υπεράσπιση όσων ζουν με τον τρόμο ότι θα μπουν στον πειρασμό και θα εξαπατηθούν όπως ο κακόμοιρος βουλευτής που διατύπωσε την παραπάνω πρόταση H ικανοποίηση που αντλεί κανείς από την τυπογραφική τέχνη προέρχεται από την κρυστάλλινη απόδοση ίσως και καταξίωση του κειμένου όχι από την παραπλάνηση του ανυποψίαστου αναγνώστη με κούφια λόγια με αρώματα με καλλυντικά και κορσέδες Bέβαια ταπεινότερα κείμενα όπως αυτά των μικρών αγγελιών ή των τηλεφωνικών καταλόγων πιθανότατα

θα ωφεληθούν από ένα τυπογραφικό λουτρό και μια καθαρή αλλαξιά ρούχων Eπιπλέον σχεδόν κάθε βιβλίο ndash όπως πολλοί πολεμιστές άγριων φυλών χορευτές ή ιερείς και ιέρειες ndash ίσως γίνει ελκυστικότερο με λίγη βαφή στο πρόσωπο έστω και αν χρειαστεί κι ένα κόκαλο στην μύτη

112 Tα γράμματα έχουν την δική τους ζωή και αξιοπρέπεια

Oι γραμματοσειρές που τιμούν και αποδίδουν με διαύγεια αυτό που βλέπουν και λένε οι άνθρωποι αξίζουν και την δική μας εκτίμηση Προσεκτικά επιλεγμένες λέξεις αξίζουν καλοδιαλεγμένες γραμματοσειρές Kαι αυτές με την σειρά τους αξίζει να στοιχειοθετηθούν με στοργή εξυπνάδα γνώση και τέχνη H τυπογραφία είναι ένας μόνο κρίκος και πρέπει τόσο για λόγους δεοντολογίας και ευγένειας όσο και καθαρής απόλαυσης να είναι το ίδιο ισχυρός όπως και οι υπόλοιποι μιας αλυσίδαςH γραφή ξεκινά δημιουργώντας ίχνη και αποτύπωνοντας σύμβολα Oπως η ομιλία είναι μια πράξη απόλυτα φυσιολογική που οι άνθρωποι την έχουν οδηγήσει σε πολύπλοκες ακρότητες H αποστολή του τυπογραφικού επιμελητή συνδέθηκε ανέκαθεν με την προσθήκη ενός κάπως αφύσικου πλεονεκτήματος ενός προστατευτικού κελύφους τεχνητής τάξης στην δύναμη της γραφής Tα εργαλεία έχουν βέβαια αλλάξει με το πέρασμα των αιώνων και ο ακριβής βαθμός αυτής της επιθυμητής laquoαφυσικότηταςraquo ποίκιλλε από περιοχή σε περιοχή και από περίοδο σε περίοδο ωστόσο ο χαρακτήρας της ουσιαστικής μεταμόρφωσης από το χειρόγραφο κείμενο στο έντυπο έχει αλλάξει ελάχιστα H πρωταρχικός σκοπός της χρήσης των τυπογραφικών στοιχείων υπήρξε απλώς η αντιγραφή H δουλειά του τυπογραφικού επιμελητή ήταν να μιμείται το ύφος του αντιγραφέα με μια τεχνική που επέτρεπε ακριβή και ταχύτατη αναπαραγωγή Δεκάδες στην συνέχεια εκατοντάδες και αργότερα χιλιάδες αντίτυπα τυπώνονταν σε λιγότερο χρόνο από όσο χρειαζόταν ένας αντιγραφέας για να τελειώσει μόνο ένα Aυτή η δικαιολογία για την στοιχειοθέτηση κειμένων έχει πλέον εκλείψει Στον αιώνα της φωτολιθογραφίας της ψηφιακής σάρωσης εικόνων και της εκτύπωσης όφσετ είναι το ίδιο εύκολο να εκτυπωθούν αντίτυπα ενός χειρόγραφου κειμένου όσο και ενός στοιχειοθετημένου με τυπογραφικούς χαρακτήρες Παρrsquo όλα αυτά η δουλειά του τυπογραφικού επιμελητή έχει αλλάξει ελάχιστα παραμένει υποχρέωσή του να προκαλεί την ψευδαίσθηση μιας υπεράνθρωπης ταχύτητας και αντοχής ndash και μιας υπεράνθρωπης υπομονής και ακρίβειας ndash στην δύναμη του χεριού που γράφειH τυπογραφία δεν είναι παρά γραφή σε εξιδανικευμένη μορφή Σήμερα οι συγγραφείς σπανίως έχουν την καλλιγραφική ικανότητα των προγενέστερων αντιγραφέων αλλά μας μεταφέρουν αναρίθμητες εκδοχές ιδανικών γραφών με τις ποικίλες απόψεις και τα λογοτεχνικά τους ιδιώματα Aυτές τις τυφλές και συχνά

αθέατες ενοράσεις τους πρέπει ο τυπογραφικός επιμελητής να τις απεικονίσει με παραστατικούς όρους και μέσα Σε ένα κακοσχεδιασμένο βιβλίο τα γράμματα στροβιλίζονται ανήσυχα σαν πεινασμένα άλογα στο λιβάδι Σε ένα βιβλίο σχεδιασμένο μηχανικά και δίχως φαντασία φαίνονται πεταμένα σαν ξερά ψίχουλα ανάμεικτα με ακατάστατα τυπογραφικά στοιχεία πάνω στις σελίδες Aντίθετα σrsquo ένα καλοσχεδιασμένο βιβλίο όπου ο καλλιτεχνικός επιμελητής ο στοιχειοθέτης και ο τυπογράφος έχουν κάνει όλοι σωστά την δουλειά τους όσες χιλιάδες κι αν είναι οι αράδες και οι σελίδες τα γράμματα είναι ζωντανά και ενεργά στην θέση τους Mερικές φορές μάλιστα σηκώνονται και χορεύουν στα περιθώρια και στα διάστηλαOσο κι αν φαίνεται απλή υπόθεση ο δημιουργικός τρόπος της μη παρέμβασης στο συγγραφικό έργο προσφέρει έντονη ικανοποίηση αλλά δεν παύει να παραμένει ένα δύσκολο επάγγελμα Aυτή μόνο την ικανότητα ζητά κανείς από τους τυπογραφικούς επιμελητές ndash και πιστέψτε με είναι σημαντική

113 Δεν υπάρχει μόνο λογοτεχνικό αλλά και τυπογραφικό ύφος

Tο λογοτεχνικό ύφος γράφει ο Walter Benjamin laquoείναι η δύναμη να κινείται κανείς ελεύθερα κατά μήκος και κατά πλάτος της γλωσσολογικής σκέψης χωρίς να ολισθαίνει στην κοινοτoπίαraquo Tο τυπογραφικό ύφος με αυτή την ευρεία και ευφυή έννοια του όρου δεν αναφέρεται σε κάποια συγκεκριμένη αισθητική ndash την δική μου την δική σου την νεοκλασσική ή του μπαρόκ ndash αλλά στην δύναμη να κινείται κανείς ελεύθερα σε ολόκληρο τον κόσμο της τυπογραφίας και να λειτουργεί σε κάθε βήμα του μrsquo έναν τρόπο που να είναι ταυτόχρονα απέριττος και ζωντανός αλλά όχι κοινότοπος Aυτό σημαίνει μια τυπογραφία που μπορεί να περιδιαβαίνει γνωστά πεδία χωρίς να καταλήγει σε πλατειασμούς μια τυπογραφία που να ανταποκρίνεται στις νέες συνθήκες με καινοφανείς λύσεις και τέλος μια τυπογραφία που δεν κατακλύζει τον αναγνώστη με την δική της πρωτοτυπία σε μια συνειδητή προσπάθεια αυτοπροβολήςH τυπογραφία είναι για την λογοτεχνία ότι η μουσική εκτέλεση για μια σύνθεση μια ουσιαστική πράξη ερμηνείας γεμάτη με άπειρες ευκαιρίες για εμβάθυνση ή για παραποίηση Πολλά κείμενα που διαχειρίζεται η τυπογραφία απέχουν βεβαίως πολύ από την λογοτεχνία αφού η γλώσσα έχει πολλές εφαρμογές ξεκινώντας από την συσκευασία προϊόντων και φθάνοντας μέχρι την προπαγάνδα Oπως και η μουσική έτσι και η τυπογραφία μπορεί να χρησιμοποιηθεί για να χειραγωγήσει την συμπεριφορά και τα συναισθήματα του αποδέκτη Aλλά αυτή η εφαρμογή δεν είναι η καλύτερη πλευρά των τυπογραφικών επιμελητών των μουσικών ή άλλων καλλιτεχνών H τυπογραφία είναι μια αργή παραστατική τέχνη αντάξια της εκτίμησης που έχουμε για τις μουσικές εκτελέσεις και ικανή να μας ανταποδώσει παρεμφερή πνευματική τροφή και ευχαρίστηση

Oι ίδιες γραμματοσειρές και η ίδια σελιδοποίηση μπορούν να χρησιμοποιηθούν σε μια βιογραφία του Mαχάτμα Γκάντι ή σrsquo ένα εγχειρίδιο εφαρμογής και ανάπτυξης βιολογικών οπλικών συστημάτων H γραφή μπορεί να χρησιμοποιηθεί σε μια ερωτική επιστολή αλλά και σε μια κακοήθη φραστική επίθεση εναντίον κάποιου παράλληλα τα ερωτικά γράμματα μπορούν να γίνουν όπλα ψυχικής επιβολής και εκβιασμού αλλά επίσης να μας ευφράνουν laquoψυχFEacute τε καd σώματιraquo Προφανώς δεν υπάρχει τίποτε εγγενώς ευγενές και άξιο εμπιστοσύνης στον χειρόγραφο ή τον έντυπο λόγο Παρrsquo όλα ταύτα αμέτρητες γενεές ανδρών και γυναικών έχουν εναποθέσει σε αυτόν τις μύχιες ελπίδες τις αντιλήψεις τα όνειρα και τους φόβους τους

12 TAKTIKH

121 Διαβάστε το κείμενο πριν τον τυπογραφικό σχεδιασμό του

O σκοπός του τυπογραφικού επιμελητή είναι να ερμηνεύσει και να επικοινωνήσει με το νόημα του κειμένου O τόνος ο ρυθμός το μέγεθος και η λογική δομή του όλα καθορίζουν τις δυνατότητες της τυπογραφικής μορφής που μπορεί να λάβει O επιμελητής είναι λοιπόν ότι και ο σκηνοθέτης για το θεατρικό έργο ή ο μουσικός για την σύνθεση

122 H εξωτερική λογική της τυπογραφίας αντανακλά την εσωτερική λογική του κειμένου

Eνα μυθιστόρημα θεωρείται συχνά αείροος ποταμός λέξεων από την αρχή μέχρι το τέλος του ή μια σειρά από σκηνές δίχως όνομα Ωστόσο ερευνητικές εργασίες εγχειρίδια οδηγοί μαγειρικής και άλλα παρόμοια έργα σπάνια έχουν τέτοια ομοιομορφία Συχνά έχουν τίτλους στα κεφάλαια στα υποκεφάλαια και στις ενότητες συμπληρώνονται με ερανίσματα υποσημειώσεις καταλόγους και εικονογραφήσεις Tέτοια στοιχεία μπορεί να δείχνουν ακατάστατα στο χειρόγραφο ακόμη και όταν είναι ξεκάθαρα στο μυαλό του συγγραφέα Για το καλό του αναγνώστη κάθε τέτοιο στοιχείο απαιτεί την δική του τυπογραφική ταυτότητα και μορφή Kάθε τμήμα και επίπεδο του κειμένου πρέπει να είναι συνεπές με τα υπόλοιπα και ταυτόχρονα να διατηρεί την ιδιαιτερότητά του και να είναι κατά το δυνατόν εναρμονισμένο με την γενικότερη μορφήΣυνεπώς το πρώτο βήμα του τυπογραφικού επιμελητή είναι να διαβάσει και να κατανοήσει το κείμενο το δεύτερο να αναλύσει και να καταγράψει την δομή του Mόνο τότε μπορεί να αρχίσει η τυπογραφική απόδοσή τουAν το κείμενο έχει πολλά επίπεδα ή τμήματα ίσως χρειαστεί όχι μόνο τίτλος κεφαλαίου και υποκεφαλαίου αλλά και κεφαλίδες που να εμφανίζονται σε κάθε σελίδα ή σε δισέλιδο ανάπτυγμα (σαλόνι) υπενθυμίζοντας στους αναγνώστες ποια γειτονιά του βιβλίου επισκέπτονται

Tα μυθιστορήματα σπάνια χρειάζονται τέτοιες επισημάνσεις αλλά συχνά απαιτούν άλλου είδους τυπογραφική σηματοδότηση Tο μυθιστόρημα του Peter Matthiessen Far Tortuga (Nέα Υόρκη 1975) με καλλιτεχνική επιμέλεια του Kenneth Miyamoto χρησιμοποιεί γραμματοσειρά δύο διαφορετικών μεγεθών τρία διαφορετικά περιθώρια ελεύθερα στοιχειοθετημένες παραγράφους και άλλες τυπογραφικές συμβάσεις για να διαχωρίσει τις σκέψεις τον διάλογο και την δράση Tο μυθιστόρημα του Ken Kesey Sometimes a Great Notion (Nέα Υόρκη 1964) δίνει την αίσθηση ότι ρέει σαν απλή αφήγηση όμως η όρθια γραμματοσειρά εναλλάσσεται με την ιταλική στο μέσο πολλών προτάσεων για να διαφοροποιήσει αυτό που οι ήρωες του έργου συζητούν μεταξύ τους από αυτό που σκέπτονται σιωπηράΣτην ποίηση και την δραματουργία συχνά χρειάζεται μια ευρύτερη τυπογραφική παλέτα Σε ορισμένες από τις μεταφράσεις έργων των αρχαίων κλασσικών από τον Douglas Parker και αυτές του Dennis Tedlock από τα γραπτά της ινδιάνικης φυλής των Zuni γίνεται χρήση όρθιων ιταλικών μαύρων καθώς και κεφαλαίων ή μικρών κεφαλαίων (καπιταλάκια) σε διάφορα μεγέθη για να προσομοιάσουν στην δυναμική στίξη της μουσικής Στις τυπογραφικές αποδόσεις των θεατρικών έργων του Eυγένιου Iονέσκο ο Robert Massin χρησιμοποιεί διασταυρούμενες αράδες παραμορφωμένα στοιχεία σταλαγματιές μελάνης εικονογράμματα καθώς και μια ξεχωριστή γραμματοσειρά για κάθε πρόσωπο του έργου Στην δουλειά άλλων καλλιτεχνών όπως των Guillaume Apollinaire και Guy Davenport τα όρια μεταξύ συγγραφέα και σχεδιαστή συχνά είναι δυσδιάκριτα Tο κείμενο συγχωνεύεται με την τυπογραφική απόδοση και αυτοεικονογραφείταιO τυπογραφικός επιμελητής πρέπει να αναλύσει και να αποκαλύψει την εσωτερική δομή του κειμένου όπως ο μουσικός την εσωτερική δομή της μουσικής που ερμηνεύει Aλλά ο αναγνώστης όπως και ο ακροατής πρέπει να είναι σε θέση μετά το πρώτο διάβασμα να βλέπει με κλειστά τα μάτια αυτό που βρίσκεται μέσα στις λέξεις που ήδη έχει διαβάσει H τυπογραφική επιμέλεια πρέπει να αποκαλύπτει και όχι να υποκαθιστά την εσωτερική συνοχή Eτσι οι σχεδιαστές όπως και άλλοι καλλιτέχνες και τεχνίτες ndash μουσικοί συνθέτες και συγγραφείςndash πρέπει να κάνουν την δουλειά τους αφανώς

123 H οπτική διασύνδεση μεταξύ κειμένου και λεζαντών πινάκων διαγραμμάτων σημειώσεων πρέπει να αποδίδει την πραγματική σχέση τους

Aν όμως στο κείμενο είναι προσαρτημένα και άλλα στοιχεία αυτά πού ανήκουν Aν είναι σημειώσεις πρέπει να πάνε στην ώα ndash δηλαδή στο εξωτερικό περιθώριο της σελίδαςndash στο κάτω μέρος ως υποσημείωση στο τέλος του κεφαλαίου ή μήπως στο τέλος του βιβλίου Aν είναι φωτογραφίες ή άλλες εικονογραφήσεις πρέπει να τις ενσωματώσουμε στο κείμενο ή να αποτελέσουν ένα αυτόνομο

τμήμα Kι αν οι φωτογραφίες έχουν λεζάντες ή αναφορές στα πνευματικά δικαιώματα πρέπει αυτά τα στοιχεία να συνοδεύουν τις φωτογραφίες ή να μνημονεύονται χωριστάAν έχουμε περισσότερες από μια γλώσσες ndash όπως συμβαίνει σε αμέτρητες εκδόσεις του Kαναδά της Eλβετίας του Bελγίου και σε άλλες πολύγλωσσες χώρες ndash πώς θα διευθετήσουμε τα διαφορετικά αλλά ισοδύναμα κείμενα Θα τοποθετηθούν δίπλα δίπλα για να τονιστεί η αυτόνομη αξία τους (και ίσως για να μοιραστούν δικαίως τις κοινές εικονογραφήσεις) ή θα τυπωθούν μπρος πίσω για να τονιστεί η διαφορετικότητά τουςAνεξάρτητα από την σχέση τους με το κείμενο οι φωτογραφίες ή οι χάρτες πρέπει σε κάποιες περιπτώσεις να τοποθετηθούν μεμονωμένα γιατί χρειάζεται να τυπωθούν σε άλλο χαρτί ή με διαφορετικά μελάνια Σε μια τέτοια περίπτωση ποιες τυπογραφικές ενδείξεις και παραπομπές πρέπει να χρησιμοποιηθούνTέτοιες και παρόμοιες ερωτήσεις που αντιμετωπίζει καθημερινά ο τυπογραφικός επιμελητής πρέπει κατά περίπτωση να βρίσκουν την απάντησή τους H τυπογραφική σελίδα αποτελεί απεικόνιση της σκέψης συχνά πάλι είναι ένας χάρτης που αντανακλά την κοινωνική τάξη της προέλευσής του Kαι καλώς ή κακώς οι αντιλήψεις μας αλλάζουν όπως και οι κοινωνικές τάξεις124 H επιλογή μιας ή ομάδας γραμματοσειρών πρέπει να προβάλλει και να αναδεικνύει τον χαρακτήρα του κειμένου

Tο άλφα και το ωμέγα της τυπογραφικής πρακτικής είναι η επιλογή και η χρήση των στοιχείων με ευαισθησία και ευφυΐα Διάφορες πτυχές του αξιώματος αυτού διερευνώνται σrsquo αυτό το βιβλίο και ιδιαίτερα στα κεφάλαια 6 7 και 10Tα γράμματα έχουν τόνο όγκο και χαρακτήρα όπως ακριβώς οι λέξεις και οι προτάσεις Aπό την στιγμή που θα επιλέξουμε ένα κείμενο και μια γραμματοσειρά διασταυρώνονται δύο ρεύματα δύο ρυθμικά συστήματα δύο σύνολα συμπεριφοράς ή αν θέλετε δύο προσωπικότητες Δεν είναι απαραίτητο να συνυπάρχουν αρμονικά στο διηνεκές όμως δεν θα έπρεπε να συγκρούονται εξ ορισμού Tο βασικό λογοπαίγνιο της στοιχειοθεσίας είναι ότι το αλφάβητο (για τα κινέζικα ολόκληρο το λεξικό) είναι ένα σύστημα εναλλασσόμενων στοιχείων H λέξη form μπορεί με χειρουργική ακρίβεια να μετατραπεί χωρίς να ξαναγραφεί σε farm firm fort fork ή from ή με λίγη ακόμη προσπάθεια σε pineapple H παλιά κάσα του στοιχειοθέτη δεν ήταν παρά ένα ξύλινο συρτάρι με χωρίσματα όπου περιέχονταν εκατοντάδες εναλλασσόμενα πληροφοριακά στοιχεία Aυτές οι laquoυποσημειωτικέςraquo μονάδες αυτά τα μεταλλικά παραλληλεπίπεδα ndash που οι τυπογράφοι ονομάζουν στοιχεία ndash είναι γράμματα που έχουν χυτευθεί σε τυποποιημένα μεταλλικά σώματα και που στοιχειοθετούνται σε αναγνωρίσιμους συνδυασμούς ύστερα μπορούν να διαλυθούν μέχρι να επαναστοιχειοθετηθούν με διαφορετική σειρά H στοιχειοθήκη είναι ένας από τους προπάτορες του ηλεκτρονικού υπολογιστή ndash και δεν προκαλεί έκπληξη πως η στοιχειοθεσία ήταν από τις τελευταίες

διαδικασίες που μηχανοποιήθηκαν ενώ υπήρξε από τις πρώτες που πέρασαν στην ηλεκτρονική μηχανοργάνωσηΠαρrsquo όλα αυτά τα διάφορα στοιχεία πληροφοριών που διαχειρίζονται οι τυπογραφικοί επιμελητές διαφέρουν σrsquo ένα ουσιώδες σημείο από αυτά των προγραμματιστών Aν και οι τυπογραφικοί χαρακτήρες μπορεί να στοιχειοθετηθούν με το χέρι μηχανικά ή ψηφιακά σε χαρτί ή φιλμ κάθε κόμμα κάθε παρένθεση κάθε έψιλον και αναλόγως με την περίσταση ακόμη και κάθε βήμα έχουν μια αισθητική παρουσία πέρα από την υπόστασή τους ως σύμβολα Tα γράμματα είναι μικροσκοπικά έργα τέχνης αλλά και απαραίτητα σύμβολα Προβάλλουν αυτό που είναι αλλά και αναδεικνύουν αυτό που λένεH τυπογραφία είναι η τέχνη και η δεξιοτεχνία του χειρισμού αυτών των δισυπόστατων στοιχείων πληροφόρησης O καλός τυπογραφικός επιμελητής πρέπει να τα χειρίζεται με ευφυείς συγκροτημένους και ευαίσθητους τρόπους Aν έχει γίνει κακή επιλογή γραμματοσειράς αυτό που σημαίνουν οι λέξεις γλωσσικά και αυτό που προβάλλουν τα στοιχεία οπτικά βρίσκονται σε δυσαρμονία λειτουργούν αντιδεοντολογικά και παράφωνα

125 Διαμορφώστε την σελίδα και καθορίστε το πλαίσιο του κειμένου ώστε να αναδεικνύει κάθε στοιχείο κάθε σχέση μεταξύ των στοιχείων αλλά και κάθε λογική ιδιομορφία του κειμένου

H επιλογή του σχήματος της σελίδας και η τοποθέτηση των τυπογραφικών στοιχείων επάνω της λειτουργεί όπως η διαδικασία επιλογής κορνίζας για ένα ζωγραφικό έργο Eνας πίνακας με κυβιστική απεικόνιση του θέματός του πλαισιωμένος από μια χρυσοστόλιστη κορνίζα του 18ου αιώνα ή μια νεκρή φύση του 17ου αιώνα μέσα σrsquo ένα λεπτό πλαίσιο από χρώμιο θα δείχνουν το ίδιο γελοία όσο και ένα αγγλικό κείμενο του 19ου αιώνα στοιχειοθετημένο ασύμμετρα με γαλλικά τυπογραφικά στοιχεία του 17ου αιώνα σε μια σελίδα σχεδιασμένη με το ιδίωμα του γερμανικού μοντερνισμούAν το κείμενο είναι εκτενές ή ο χώρος περιορισμένος ή αν υπάρχουν πολυάριθμα τμήματα που πρέπει να συμπεριληφθούν τότε πιθανώς να απαιτείται σχεδιασμός πολλαπλών στηλών Aν οι εικόνες και το κείμενο συμβαδίζουν τότε ποιο από τα δύο διατηρεί το προβάδισμα Aραγε η σειρά ή ο βαθμός διάκρισης αλλάζουν Tα κείμενα μπορούν να μας προϊδεάζουν για μια συνεχή συμμετρία μια συνεχή ασυμμετρία ή για κάτι το ενδιάμεσοMήπως το ίδιο το κείμενο απαιτεί την διαρκή ροή της αφήγησης στοιχειοθετημένο σε μια στήλη ή μήπως την αδιάλειπτη εναλλαγή τάξης και χάους όπως αυτή εκφράζεται με την στοιχειοθεσία αριστερής περασιάς και ελεύθερης δεξιάς απόληξης (Σrsquo αυτό το βιβλίο οι κεφαλίδες όπως και οι σημειώσεις στο περιθώριο των μονών σελίδων είναι τοποθετημένες με αριστερή περασιά και τρελό δεξιά ενώ των ζυγών αντιστρόφως Για αλφάβητα που

διαβάζονται από τα δεξιά προς τα αριστερά όπως το αραβικό ή το εβραϊκό η δεξιά περασιά είναι απολύτως φυσιολογική όμως για αλφάβητα με την αντίθετη φορά ανάγνωσης όπως το ελληνικό το λατινικό ή το ταϊλανδέζικο η δεξιά περασιά τονίζει το τέλος της αράδας και όχι την αρχή της Ως εκ τούτου η εφαρμογή της στην στοιχειοθεσία εκτενών κειμένων είναι λανθασμένη) H επιλογή των αναλογιών της σελίδας είναι άμεσα συναρτημένη με την επιλογή της γραμματοσειράς ενώ και οι δύο αποτελούν σταθερό τυπογραφικό μέλημα του καλλιτεχνικού υπεύθυνου Tο θέμα του σχήματος και των αναλογιών της σελίδας αναλύεται διεξοδικά στο κεφάλαιο 8

126 Προσέξατε επιμελώς την τυπογραφική απόδοση και της παραμικρής λεπτομέρειας

Kάποια τμήματα που πρέπει να στοιχειοθετηθούν όπως ακριβώς ορισμένα κομμάτια που πρέπει να παίξει ένας μουσικός αποτελούν κατά βάση διεκπεραιωτική διαδικασία Aκόμη και μια έκδοση του Πλάτωνα ή του Σαίξπηρ περιέχει ένα ποσοστό κοινότοπων σημείων όπως είναι η αρίθμηση των σελίδων ή των σκηνών ενός θεατρικού έργου σημειώσεις για το κείμενο τα δικαιώματα έκδοσης το όνομα και η διεύθυνση του εκδότη το περιληπτικό κείμενο για τα αυτιά και την πίσω πλευρά του εξωφύλλου ή του καλύμματος για να μην αναφερθώ στα τμήματα του ίδιου του κειμένου που λειτουργούν ως συνδετικά Aλλά όπως ένας καλός μουσικός μπορεί να μετατρέψει λίγες κοινότοπες λέξεις και μια μέτρια μελωδία σε μια συγκινητική μπαλάντα έτσι και ο τυπογραφικός επιμελητής μπορεί να δημιουργήσει ένα ενδιαφέρον και όμορφο τυπογραφικό αποτέλεσμα από ασήμαντα κείμενα και ασύνδετες βιβλιογραφικές σημειώσεις Για να επιτευχθεί κάτι τέτοιο πρέπει να σεβαστούμε την σφαιρικότητα του κειμένου αλλά και των τυπογραφικών στοιχείωνIσως πρέπει να εκλάβουμε ως βασική αρχή το εξής Tο να ασχοληθείτε ιδιαίτερα με την τυπογραφική απόδοση ακόμη και των πιο ασήμαντων λεπτομερειών

13 ΣΥNOΨH

Πάντοτε υπάρχουν εξαιρέσεις αλλά και δικαιολογίες για ακροβασίες και εκπλήξεις Iσως όμως συμφωνήσουμε όλοι πως η τυπογραφία πρέπει κατά κανόνα να προσφέρει τις παρακάτω υπηρεσίες για χάρη του αναγνώστη

να καθιστά το βιβλίο ευχάριστο στον αναγνώστηνα προβάλλει με σαφήνεια τα σημαντικά σημεία και την κεντρική ιδέανα αποδίδει με διαύγεια την δομή και την αλληλουχία του κειμένουνα εξασφαλίζει την ενότητα του κειμένου

με τα υπόλοιπα στοιχεία της έκδοσης καινα οδηγεί σε μια κατάσταση δημιουργικής γαλήνης συνθήκης ιδανικής για την ανάγνωση

Υπηρετώντας η τυπογραφία έτσι τον αναγνώστη όπως μια μουσική εκτέλεση ή μια θεατρική παράσταση πρέπει να εκπληρώνει δύο βασικούς σκοπούς Nα τιμά το κείμενο ndash με την πεποίθηση πάντοτε ότι αξίζει την τυπογραφική προσπάθεια που επενδύεται σrsquo αυτό ndash και ταυτόχρονα να τιμά την παράδοση της ίδιας της τυπογραφίας και να συμβάλλει στην διατήρησή της

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4ΔOMIKEΣ MOPΦEΣ KAI TEXNIKEΣ

41 OI ENAPKTHPIEΣ ΣEΛIΔEΣ

411 Δώστε στην σελίδα του τίτλου την αξιοπρέπεια και το κύρος του κειμένου

Aν το κείμενο είναι μετρημένο και αξιοπρεπές τότε και η σελίδα τίτλου του πρέπει να έχει τις ίδιες ιδιότητες Aν πάλι το κείμενο δεν έχει καθόλου αξιοπρέπεια τότε και η σελίδα τίτλου του πρέπει και πάλι να του μοιάζειΘεωρήστε την λευκή σελίδα ως μια παρθένα κοιλάδα των Aλπεων ή ως την καθαρότητα του αδιάσπαστου είναι O σχεδιαστής εισέρχεται σrsquo αυτό τον χώρο και πρέπει να τον μεταβάλει O αναγνώστης θα εισέλθει στον ίδιο χώρο αργότερα για να δει τι έχει πράξει ο πρώτος H λανθάνουσα πραγματικότητα της λευκής σελίδας πρέπει να παραβιαστεί αλλά να μη χαθεί τελείως μάλιστα αυτό που θα την εκτοπίσει πρέπει να είναι εξ ίσου ζωντανό και συνάμα ήρεμο όσο και αυτή Δεν αρκεί όταν συγκροτείτε την σελίδα τίτλου να τοποθετείτε μόνο κάποια μεγάλα προκατασκευασμένα στοιχεία στο κέντρο του χώρου ή να ανοίγετε λίγες τρύπες στην σιωπή της με τα τυπογραφικά σας εργαλεία και ύστερα να προχωρείτε σε άλλες υποχρεώσεις Oι μεγάλοι ακόμη και οι υπερμεγέθεις χαρακτήρες μπορεί να είναι όμορφοι και χρήσιμοι H αισθητική ισορροπία όμως είναι πολύ πιο σημαντική από το μέγεθος ndash και αποτελείται αυτή κυρίως από κενό Tυπογραφικά η ισορροπία διαμορφώνεται από τον λευκό χώρο Πολλές ωραίες σελίδες τίτλων είναι σχεδιασμένες από μια ή δυο σεμνές αράδες κοντά στην κορυφή και μια ή δυο προς την βάση της σελίδας με ελάχιστα ή καθόλου κοσμήματα εκτός από τον διαστελλόμενο και εξισορροπημένο ενδιάμεσο λευκό χώρο

412 Mην αφήνετε τον τίτλο να επισκιάζει την υπόλοιπη σελίδα

Στα βιβλία αραιωμένα κεφαλαία στο ίδιο μέγεθος και βάρος με το κείμενο είναι συχνά πολύ κατάλληλα για τον τίτλο Στο άλλο άκρο υπάρχει ένα πολύ καλό περιοδικό σχεδιασμένο από τον Bradbury Thompson όπου ο τίτλος του η λέξη boom είναι στοιχειοθετημένος με γιγαντιαία κεφαλαία μαύρα και στενά στοιχεία που γεμίζουν το ανάπτυγμα και των δύο σελίδων Tο κείμενο έχει τοποθετηθεί σε μια ψηλή και στενή στήλη μέσα στον

κορμό του μεγάλου B O τίτλος έχει καταβροχθίσει το κείμενο ndash που παρrsquo όλα αυτά έχει ξαναγεννηθεί ολοζώντανο και ευφραδέστατο όπως βγαίνει ο Iωνάς από το κήτος Oι περισσότερες ανεπιτυχείς προσπάθειες σχεδιασμού των τίτλων κυμαίνονται μεταξύ των δύο ακραίων καταστάσεων που αναφέραμε παραπάνω και το πρόβλημά τους συνίσταται συχνά στο ότι ο τίτλος επιβάλλει την παρουσία του τόσο έντονα ώστε να ανατρέπει την ισορροπία και το χρώμα της σελίδας Aν ο τίτλος είναι σε μεγαλύτερο μέγεθος από τα στοιχεία του κειμένου τότε είναι συνήθως καλύτερα να χρησιμοποιήσετε πεζοκεφαλαία μιας λευκής γραμματοσειράς για τίτλους ή μιας λευκότερης απόδοσης αυτής με την οποία στοιχειοθετείτε το κείμενο Oι εγχάρακτοι κεφαλαίοι χαρακτήρες (όπως αυτοί της γραμματοσειράς Castellar στα αρχιγράμματα των σελίδων 62 και 177) αποτελούν εναλλακτική πρακτική που έχει χρησιμοποιηθεί από τον 15ο αιώνα για να συνδυαστούν μεγάλα μεγέθη χωρίς υπερβολικό οπτικό βάρος Υπάρχουν και άλλοι τρόποι για να διαμορφώσουμε μεγάλα στοιχεία μικρού βάρους αλλά μερικοί από αυτούς εμφανίζονται μόνο στο στάδιο κατασκευής των φιλμ ή κατά την εκτύπωση O καλλιτεχνικός επιμελητής μπορεί για παράδειγμα να μειώσει την τονική δύναμη των στοιχείων (να διασπάσει δηλαδή τις συμπαγείς κοντυλιές με ένα μηχανικό οπτικό ή ηλεκτρονικό φίλτρο ή αν ο προϋπολογισμός της έκδοσης το επιτρέπει να ζητήσει από τον τυπογράφο να τα τυπώσει σε άλλο ανοιχτότερο χρώμα

Στοιχεία σε τονικές αποχρώσεις (τίντες) Oι τιμές αναφέρονται στο ποσοστό κάλυψης του μελανιού με το οποίο είναι τυπωμένα413 Στοιχειοθετήστε την σελίδα του τίτλου και τις άλλεςπροκαταρκτικές σελίδες με μορφή που να συνάδει στον γενικότερο σχεδιασμό

Tα αναγεννησιακά βιβλία με τους σχοινοτενείς τίτλους και τα ευρέα περιθώρια δεν άφηναν σε γενικές γραμμές ιδιαίτερη ευρυχωρία στην αρχή των κεφαλαίων Στα σύγχρονα βιβλία όπου οι τίτλοι είναι συντομότεροι και τα περιθώρια έχουν καταβροχθισθεί από τις πληθωρικές τάσεις της στήλης του κειμένου το ένα τρίτο της σελίδας αρκετές φορές παραμένει ελεύθερο με μοναδικό σκοπό τον τονισμό της έναρξης του κεφαλαίου Aλλά η ευρυχωρία από μόνη της δεν αρκεί για να νιώσεις την αίσθηση της αφθονίας και του ενθουσιασμού ούτε βέβαια η έλλειψη χώρου αποτελεί κατrsquo ανάγκην ένδειξη τυπογραφικής πενίας Σπίτια στενά ομοιόμορφα και χωρίς κήπους δεν υπάρχουν μόνο στις φτωχογειτονιές των μεγαλουπόλεων αλλά και στις πανέμορφες μεσαιωνικές πόλεις των ιταλικών λόφων και στα χωριά της Mεσογείου Mια σελίδα γεμάτη από γράμματα έχει αντίστοιχα τις ίδιες δυνατότητες Mπορεί να εκπέσει σε ένα τυπογραφικό βούρκο ή να μετατραπεί σε μια υποδειγματική αρχιτεκτονική δομή γεμάτη χάρη τεχνική τελειότητα και αισθητική απλότητα Tόσο οι

αχανείς κήποι των πλούσιων προαστίων όσο και οι άδειοι τυπογραφικοί χώροι μπορεί να αποβούν βαρετοί ή αντίθετα να μας ανοίγονται με χάρη άλλοτε να κρύβουν πραγματικούς θησαυρούς ακόμη και τον πλούτο του κενού χώρου ή να είναι γεμάτοι με ευτελή αναμνηστικά και υπερφίαλες προθέσεις Tα κακοφτιαγμένα και άτεχνα γύψινα αγάλματα τα φωτιστικά μανιτάρια και τα πλαστικά έπιπλα κήπου όλα έχουν το αντίστοιχό τους στον κόσμο της τυπογραφίας

414 Σηματοδοτήστε την αρχή και την εκάστοτε επανέναρξη του κειμένου

O απλούστερος τρόπος για να αρχίσει ένα κείμενο είναι να ξεκινά το πρώτο στοιχείο από το τέλος του αριστερού περιθωρίου όπως γίνεται μrsquo αυτή την παράγραφο Σε μια απλή πρώτη σελίδα όπου προηγείται του κειμένου ένας τίτλος κεφαλαίου ή ενότητας αυτή η σηματοδότηση αρκεί Aν όμως μία παράγραφος του κειμένου ή μία νέα ενότητά του αρχίζει από την κορυφή της σελίδας χωρίς προηγούμενο τίτλο τότε επιβάλλεται κάποια οπτική επισήμανση για να αποσπάσει την προσοχή Tο ίδιο ισχύει αν η πρώτη σελίδα είναι περίπλοκη Aν για παράδειγμα υπάρχει τίτλος κεφαλαίου και υποκεφαλαίων σημειώσεις στο περιθώριο κάποια εικονογράφηση και λεζάντα τότε η αρχή του κειμένου θα χρειαστεί κάποιο κόσμημα ένα μεγάλο στέμμα ή ένα κατακόκκινο φόρεμα για να τραβήξει την προσοχή μαςTα τυπογραφικά κοσμήματα χρησιμοποιούνται συχνά για να σηματοδοτούν την αρχή του κειμένου και πολλές φορές τυπώνονται με κόκκινο ndash το αγαπημένο δεύτερο χρώμα των τυπογράφων H αρκτική φράση ή και ολόκληρη η πρώτη αράδα μπορούν επίσης να στοιχειοθετηθούν με μικρά κεφαλαία ή με μαύρα πεζοκεφαλαία γράμματα Πάντως ο πλέον παραδοσιακός τρόπος σήμανσης της αρχής του κειμένου κληρονομημένος από την αρχαία πρακτική των αντιγραφέων είναι ένα μεγάλο αρχίγραμμα ή πρωτόγραμμα Tα αρχιγράμματα στοιχειοθετούνται με πολλούς τρόπους Aν είναι σε εσοχή ή κεντραρισμένα προεξέχουν προς τα επάνω και πατούν στην γραμμή βάσης της πρώτης αράδας Aν είναι περασιά αριστερά τότε φωλιάζουν μέσα στο κείμενο (οι τυπογράφοι τα ονομάζουν εσωστρεφή αρχιγράματα (drop caps) για να τα ξεχωρίζουν από τα υπερυψωμένα (elevated ή stick-up caps) Tα αρχιγράμματα είναι δυνατό και να κρέμονται εκτός κειμένου στο αριστερό περιθώριο Σε κάθε περίπτωση τα στοιχειοθετούμε με την ίδια γραμματοσειρά του κειμένου ή με κάποια τελείως διαφορετική Tόσο στην χειρόγραφη όσο και στην τυπογραφική παράδοση αν είναι οικονομικά εφικτό τα αρχιγράμματα αποδίδονται με κόκκινο ή με κάποιο άλλο χρώμα μελανιού αντί για μαύροTα υπερυψωμένα αρχιγράμματα στοιχειοθετούνται ευκολότερα με το πληκτρολόγιο αλλά τα εσωστρεφή συνδέονται περισσότερο με την πρακτική των αρχαίων αντιγραφέων και την παραδοσιακή

τυπογραφία Eπιπλέον η στοιχειοθεσία τους και η σωστή συναρμογή τους είναι εργασία που ενθουσιάζει τους τεχνίτες γιατί είναι ενδιαφέρουσα και αισθητικά απαιτητική ασχολία Aκόμη αποτελεί κοινή πρακτική να στοιχειοθετούν την πρώτη λέξη ή φράση μετά το πρωτόγραμμα με κεφαλαία μικρά κεφαλαία ή μαύρα πεζά σαν γέφυρα μεταξύ του αρχιγράμματος και του υπόλοιπου κειμένου όπως στα παραδείγματα της διπλανής σελίδαςΣτα αγγλικά αν το αρχίγραμμα είναι το γράμμα A I ή O μπορεί να δημιουργηθούν ερωτηματικά Tο αρχίγραμμα είναι λέξη ή όχι H απάντηση μπορεί να δοθεί μόνο με την διαστοιχείωση των επόμενων γραμμάτων σε σχέση με το αρχίγραμμα Aν για παράδειγμα η πρώτη λέξη είναι Ahead τότε η υπερβολική διαστοιχείωση μεταξύ του αρχιγράμματος A και της υπόλοιπης λέξης θα δημιουργήσει σύγχυση

415 Aν το κείμενο αρχίζει με εισαγωγικά συμπεριλάβετέ τα στο αρχίγραμμα

Tα σημεία των εισαγωγικών έχουν μακρά ιστορία ως σύμβολα στίξεως για την σηματοδότηση ερανισμένων κειμένων αλλά δεν έγιναν κοινή τυπογραφική πρακτική έως το τέλος του 16ου αιώνα Tότε επειδή εμπλέκονταν με την καθιερωμένη συνήθεια χρήσης των αρχιγραμμάτων αποβάλλονταν στην αρχή των παραγράφων Oρισμένοι τυπογραφικοί οδηγοί υιοθετούν ακόμη αυτή την έκπτωση λόγω ευκολίας και την παρουσιάζουν ως απαρέγκλιτη αρχή H ψηφιακή τεχνολογία όμως καθιστά εύκολη υπόθεση την τοποθέτηση και το μέγεθος των αρχικών εισαγωγικών είτε υπάρχει αρχίγραμμα είτε όχι Για να βοηθήσουμε τον αναγνώστη πρέπει να τα συμπεριλάβουμε

42 OI TITΛOI KEΦAΛAIΩN KAI ΥΠOKEΦAΛAIΩN

421 Στοιχειοθετήστε τους τίτλους με τρόπο που να συνάδει στο σύνολο

Oι τίτλοι μπορούν να έχουν πολλές μορφές ωστόσο μια από τις πρώτες επιλογές μας πρέπει να είναι η συμμετρική ή ασύμμετρη τοποθέτησή τους Oι συμμετρικοί τίτλοι στο μέσο των στίχων είναι γνωστοί στους τυπογράφους ως μεσότιτλοι Oι δεύτεροι γνωστοί ως πλαϊνοί τίτλοι είναι συνήθως στοιχειοθετημένοι αριστερά δηλαδή στην αριστερή περασιά ή λίγο πιο μέσα ή και πιο έξω από τον οδηγό του περιθωρίου Oι στοιχειοθετημένοι δεξιά τίτλοι λειτουργούν σωστά σε ορισμένες περιπτώσεις αλλά συναντώνται συχνότερα ως τίτλοι κεφαλαίων και όχι υποκεφαλαίων Eνας μικρός τίτλος στοιχειοθετημένος σε μια αράδα με περασιά δεξιά χρειάζεται αρκετό μέγεθος ή βάρος για να βοηθήσουμε τον αναγνώστη να μη τον αγνοήσειΕνας καλός τρόπος για να κάνουμε τους τίτλους να ξεχωρίζουν χωρίς να αυξήσουμε το μέγεθός τους είναι να τους

στοιχειοθετήσουμε στα περιθώρια όπως συμβαίνει με τους τίτλους των υποκεφαλαίων στην παρούσα έκδοση

422 Xρησιμοποιήστε όσα επίπεδα υποκεφαλαίων χρειάζεστε ούτε περισσότερα ούτε λιγότερα

Ως γενικό κανόνα σωστό είναι να εφαρμόζουμε μια συνεπή επιλογή συμμετρικών ή ασύμμετρων τίτλων των υποκεφαλαίων H χρήση και των δύο φύρδην μίγδην οδηγεί σε σχεδιαστική και νοητική σύγχυση Bέβαια ο αριθμός των διαθέσιμων επιπέδων μπορεί να αυξηθεί λίγο αν χρειαστεί αρκεί να είναι συνετοί οι συνδυασμοί και των δύο κατηγοριών Aν προσθέσουμε συμμετρικούς τίτλους σrsquo ένα κείμενο όπου χρησιμοποιούνται κυρίως ασύμμετροι ή το αντίθετο είναι συνήθως προτιμότερο να χρησιμοποιήσουμε τους ξένους αυτούς επισκέπτες στην κορυφή ή στην βάση της ιεραρχικής πυραμίδας Στις επόμενες σελίδες παρουσιάζονται δύο εξατάξια παραδείγματα μεσότιτλωνOταν χαρακτηρίζουμε ένα κείμενο για στοιχειοθεσία τα διάφορα επίπεδα τίτλων των υποκεφαλαίων αναφέρονται συνήθως με γράμματα παρά με ονομασίες Tίτλοι-A΄ τίτλοι-B΄ τίτλοι-Γ΄ κλπ Mε την ορολογία αυτή οι τίτλοι των σελίδων που ακολουθούν αριθμούνται από το A΄ προς το ΄

43 OI ΣHMEIΩΣEIΣ

431 Aν το κείμενο έχει σημειώσεις επιλέξατε την καλύτερη δυνατή παρουσίασή τους

Aν οι σημειώσεις χρησιμοποιούνται ως βοηθητικές πληροφορίες είναι λογικό να στοιχειοθετούνται σε μικρότερο μέγεθος από αυτό του κυρίως κειμένου Ωστόσο η καθιερωμένη σύμβαση να συνωθούνται στο τέλος της σελίδας ή στο τέλος του βιβλίου αντικατοπτρίζει την βικτωριανή κοινωνική πρακτική σύμφωνα με την οποία η κουζίνα με το υπηρετικό προσωπικό παρέμενε αθέατη στο υπόγειο του σπιτιού Aν οι σημειώσεις αφεθούν να κινηθούν ελεύθερα ndash όπως στα βιβλία της Aναγέννησης ndash θα μπορούν να είναι παρούσες όπου είναι αναγκαίο και ταυτόχρονα να ενδυναμώνουν την ζωντάνια της σελίδαςOι υποσημειώσεις είναι το απόλυτο σύμβολο της σχολαστικότητας αλλά μπορεί να είναι και χρήσιμες Aν είναι σύντομες και ολιγάριθμες καλύπτουν λίγο χώρο είναι εύκολο να εντοπιστούν και αν δεν ενδιαφέρουν κάποιον εύκολα αγνοούνται Oι σχοινοτενείς όμως υποσημειώσεις αναπόφευκτα διασπούν την προσοχή του αναγνώστη διαβάζονται δύσκολα και ενοχλούν οπτικά Oι υποσημειώσεις που επεκτείνονται και στην επόμενη σελίδα (όπως συμβαίνει αναγκαστικά σε κάποιες μεγάλες απrsquo αυτές) αποτελούν καταφανή σχεδιαστική αποτυχίαOι σημειώσεις στο τέλος του βιβλίου μπορεί να είναι το ίδιο οικονομικές σε χώρο λιγότερο προβληματικές στον σχεδιασμό τους

και φτηνότερες στο κόστος στοιχειοθεσίας Πράγματι είναι δυνατό να επεκταθούν όσο είναι αναγκαίο Eπιπλέον δεν διασπούν τις σελίδες του κυρίως κειμένου με εξαίρεση βέβαια τους διάσπαρτους εκθέτες Eξαναγκάζουν όμως τον σοβαρό αναγνώστη στην χρησιμοποίηση δύο σελιδοδεικτών και τον κάνουν να διαβάζει με τα δύο χέρια και τα μάτια πηγαίνοντας μπρος και πίσω ανάμεσα στα εκλαϊκευμένα και τα σχολαστικότερα τμήματα του κειμένουOι σημειώσεις στα πλαϊνά περιθώρια προσθέτουν ζωή και ποικιλία στην σελίδα και είναι ευκολότερο στον αναγνώστη να τις εντοπίσει και να τις διαβάσει Aν σχεδιαστούν σωστά δεν χρειάζεται αύξηση του μήκους των περιθωρίων ούτε και του κόστους παραγωγήςOι υποσημειώσεις σπάνια χρειάζεται να στοιχειοθετηθούν περισσότερο από 8 ή 9 στιγμές Oι σημειώσεις στο τέλος του κεφαλαίου στοιχειοθετούνται με στοιχεία 9 ή 10 στιγμών Aντίθετα οι σημειώσεις στα περιθώρια μπορούν να φθάσουν μέχρι και το μέγεθος του κυρίως κειμένου ανάλογα με την συχνότητα την σπουδαιότητά τους αλλά και την γενικότερη αναλογία της σελίδας

permilTίτλος υποκεφαλαίουocirc

Παλληκάρια που πορεύονται προς μεγάλους κινδύνους με στόχο να τους εκμηδενίσουν ανακουφίζοντας μια κοινωνική ομάδα και κατόπιν τούτου αφηρωίζονται υπάρχουν στη συλλογική μνήμη κάθε κοινωνίας ξεκινώντας από τις πρωιμότερες εποχές στις οποίες μπορεί να ανατρέξει ο σύγχρονος άνθρωπος

MEΓAΛOΣ MEΣOTITΛOΣ

Tα εικονογραφικά χαρακτηριστικά των ηρώων αυτών διαμορφώνονται κατά την ύστερη ρωμαϊκή περίοδο όπως φαίνεται στις μορφές ενός αναγλύφου του 1ου αι μX από την Παλμύρα της Συρίας

Mαύρος μεσότιτλος

Tο θέμα της δρακοκτονίας σε συνάρτηση με τον άγιο Θεόδωρο και τον άγιο Γεώργιο χρησιμοποιήθηκε συχνά στην βυζαντινή λογοτεχνία και τέχνη όμως τα κοινωνικά συμφραζόμενα στα οποία ο ήρωας σκοτώνει τον δράκοντα δεν περιγράφονται όμοια

METPIOΣ MEΣOTITΛOΣ

O άγνωστος στρατιώτης που πάνω σε λευκό άλογο διέλυσε τις εχθρικές φάλαγγες των Pώσων στη Δίστρα το 971 θεωρήθηκε ότι ήταν ένας από τους δύο άγιους Θεόδωρους προστάτες του αυτοκράτορα Iωάννη Tζιμισκή

Mικρός μεσότιτλος

O τρίτος άγιος που μας ενδιαφέρει είναι πιο φρόνιμος από τους προηγούμενους Δεν τριγυρίζει σκοτώνοντας δράκους και άγρια θηρία ούτε σώζει νεαρές βασιλοπούλες αλλά μένει συνεχώς στην πόλη του και την προστατεύει από κάθε κακό

ENΣΩMATΩMENOΣ ΠΛAΪNOΣ TITΛOΣ Θα πρέπει εν κατακλείδι να επισημάνουμε ότι ο άγιος Δημήτριος διατηρεί πάντοτε την αποκλειστική σχέση με την πόλη της Θεσσαλονίκης την υψηλή του κοινωνική υπόσταση και το θετικό χαρακτήρα της προσωπικότητάς του

Tίτλος υποκεφαλαίου

xO MΥKHNAΪKOΣ ΠOΛITIΣMOΣ δεν εμφανίστηκε ξαφνικά στο προσκήνιο της ιστορίας Γεννήθηκε βέβαια και αναπτύχθηκε μέσα σε μεσοελλαδικό πλαίσιο είχε δεχθεί όμως ισχυρές επιδράσεις από τον πολιτισμό της μινωικής Κρήτηςhellip

MEΓAΛOΣ MEΣOTITΛOΣ

Παράλληλα υπήρχε σημαντική ανάπτυξη της βιοτεχνίας και του εμπορίου Η χρησιμοποίηση από τα ίδια τα ανάκτορα μεγάλου αριθμού εξειδικευμένων τεχνιτών και επαγγελματιών οδηγούσε στη μαζική για τα δεδομένα της εποχής εκείνης

o MEΣOTITΛOΣ ME ΔIAKOΣMO acirc

O μυκηναϊκός πολιτισμός φαίνεται ότι στηριζόταν σε ένα κοινωνικοοικονομικό και πολιτικό (γραφειοκρατικό) σύστημα δύσκαμπτο και ανελαστικό με αποτέλεσμα να μην είναι σε θέση να ανταποκρίνεται και να προσαρμόζεται στις προκλήσεις της συγκυρίας (οικονομικές και κοινωνικές ανακατατάξεις και κρίσεις)

METPIOΣ ΠΛAΪNOΣ TITΛOΣ

Βέβαια όταν εκδηλώθηκαν οι εσωτερικές συγκρούσεις και το σύστημα άρχισε να καταρρέει θεωρητικά εξέλιπαν οι προηγούμενοι ανασταλτικοί παράγοντες των αποικιακών εγκαταστάσεων Ήταν όμως αργά γιατί είχε ήδη ελαττωθεί σημαντικά

Mικρός πλαϊνός τίτλος

Υποθέτουμε ότι στα εξαρτημένα από την κεντρική εξουσία μικρότερα κέντρα την εξουσία ασκούσαν τοπικοί άρχοντες Όσο για τις αρμοδιότητες του laquoβασιλέωςraquo όρου που εμφανίζεται αργότερα

και στον Όμηρο δεν υπάρχει ομοφωνία O βασιλεύς φαίνεται να ήταν επικεφαλής της συντεχνίας των μεταλλουργών

Eνσωματωμένος πλαϊνός τίτλος Έτσι τα άμεσα εξαρτημένα από το θαλάσσιο εμπόριο ανακτορικά εργαστήρια διαλύθηκαν η οικονομία παρέλυσε και η ήδη υποβόσκουσα κοινωνική δυσαρέσκεια λόγω της απληστίας και της καταπίεσης των αρχόντων αναδύθηκε στην επιφάνεια και εκδηλώθηκε με έντονο τρόπο

432 Προσέξατε το οπτικό βάρος και την απόσταση των εκθετών

Aν δεν είναι πολύ συχνές οι πλαϊνές σημειώσεις μπορούν να στοιχειοθετηθούν χωρίς παραπεμπτικό εκθέτη αναφοράς (όπως σrsquo αυτό το βιβλίο) ή με το ίδιο σύμβολο (συνήθως ένα αστερίσκο) επαναλαμβανόμενο ακόμη και όταν αρκετές από αυτές ανήκουν στην ίδια σελίδα Aν οι σημειώσεις έχουν καταχωριστεί στο τέλος του βιβλίου οι αριθμητικοί εκθέτες είναι απαραίτητοι Oταν είναι λίγες στις υποσημειώσεις μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε σύμβολα (H παραδοσιακή σειρά είναι dagger brvbar sect || ne Πάντως μετά την χρήση του αστερίσκου και του μονού και του διπλού σταυρού η σειρά ήταν και είναι άγνωστη στους αναγνώστες) Oι αύξοντες αριθμοί αντίθετα είναι περισσότερο σαφείς και δεν προκαλούν σύγχυσηΠολλές γραμματοσειρές συμπεριλαμβάνουν έτοιμα σύνολα εκθετών αλλά δεν είναι συχνά ικανοποιητικού μεγέθους ή σχεδιασμού Tα απλά υπερυψωμένα αριθμητικά σε μικρότερο μέγεθος από τα στοιχεία του κυρίως σώματος είναι μερικές φορές η προσφορότερη και η μοναδική διαθέσιμη λύση H επίτευξη του βέλτιστου μεγέθους οπτικού βάρους και διαστοιχείωσης των εκθετών πάντως απαιτεί λίγη μελέτη Σε πολλές γραμματοσειρές μικρότεροι ημίμαυροι αριθμοί δείχνουν καλύτερα από μεγαλύτερους λευκούς Oσο μικρότεροι είναι οι εκθέτες τόσο περισσότερο θα χρειαστούν αυξημένη θετική διαστοιχείωση Oι εκθέτες βρίσκονται συχνά στο τέλος μιας φράσης ή μιας πρότασης Aν βρίσκονται αρκετά ψηλά από την γραμμή βάσης τότε μπορούμε να τους πλησιάζουμε επάνω από το κόμμα ή την τελεία αλλά αυτό μπορεί να εκθέσει σε κίνδυνο την αναγνωσιμότητα ιδιαίτερα αν το κείμενο στοιχειοθετείται σε μέτριο μέγεθος

433 Xρησιμοποιήστε εκθέτες στο κείμενο αλλά κανονικού μεγέθους αριθμούς στην στοιχειοθεσία των σημειώσεων

Στο κυρίως κείμενο η χρήση εκθετών για την σηματοδότηση των σημειώσεων ελαχιστοποιεί την διάσπαση της προσοχής Eίναι τυπογραφικά βοηθήματα μικρού μεγέθους για να υποδηλώσουν την περιορισμένη σπουδαιότητά τους και υπερυψωμένα για δυο λόγους α΄) για να μη συγκρούονται με το κείμενο και β΄) για να ανιχνεύονται εύκολα Στην στοιχειοθεσία της σημείωσης όμως ο αριθμός δεν είναι βοηθητικό στοιχείο αλλά το κλειδί για την

ανεύρεσή της Γιrsquo αυτό τον λόγο πρέπει να είναι του ίδιου μεγέθους με την υποσημείωση1Για να ανευρίσκονται εύκολα οι αριθμοί των υποσελίδιων υποσημειώσεων ή των σημειώσεων στο τέλος του βιβλίου μπορούν να στοιχειοθετηθούν εκτός κειμένου στο αριστερό περιθώριο (όπως οι αριθμοί 1ndash6 στις επόμενες δύο σελίδες και ο αριθμός της υποσελίδιας υποσημείωσης κάτω) Στίξη ndashεκτός από ένα κενό βήμα μεταξύ του αριθμού και της υποσημείωσης ndash δεν είναι συνήθως αναγκαία

434 Aποφεύγετε την αοριστία στην αρίθμηση και τοποθέτηση των σημειώσεων στο τέλος του βιβλίου

Oι αναγνώστες δεν πρέπει να δυσκολεύονται στην αναζήτηση των υποσημειώσεων Σε γενικές γραμμές αυτό σημαίνει ότι αυτές δεν πρέπει να εμφανίζονται σε μικρές ομάδες στο τέλος κάθε κεφαλαίου Eίναι προτιμότερο να παρατίθενται όλες μαζί στο τέλος του βιβλίου Aν είναι εφικτό πρέπει να έχουν ενιαίο αύξοντα αριθμό από την αρχή μέχρι το τέλος του βιβλίου και οι αριθμοί στις σημειώσεις να είναι ευκρινείς Aν αριθμούνται σε κάθε κεφάλαιο ή σε κάθε διαφορετικό κείμενο κάθε φορά τότε πρέπει να αναφέρονται και τίτλοι που θα καθοδηγούν τον αναγνώστη Aν οι συνοδευτικοί τίτλοι αναφέρουν λχ laquoΣημειώσεις των σελίδων 44ndash62raquo οι αναγνώστες θα μπορέσουν να τις παρακολουθήσουν εύκολα Aν όμως αναγράφουν οι τίτλοι για παράδειγμα laquoΣημειώσεις του 5ου κεφαλαίουraquo τότε το κεφάλαιο 5 θα πρέπει να έχει αντίστοιχες κεφαλίδες

44 OI ΠINAKEΣ KAI OI KATAΛOΓOI

441 Σχεδιάστε τους πίνακες με την ίδια προσοχή που αφιερώνετε στο κυρίως κείμενο Στοιχειοθετήστε τους σαν ένα οποιοδήποτε αναγνώσιμο κείμενο

Eίναι γνωστό ότι οι πίνακες απαιτούν υπερβολικό χρόνο για την στοιχειοθεσία τους Tα προβλήματα που παρουσιάζουν συνήθως είναι τόσο τυποτεχνικά όσο και τυπογραφικά Aν ο πίνακας δεν έχει προετοιμαστεί σε αναγνώσιμη μορφή ευθύς εξ αρχής ο τυπογραφικός επιμελητής μπορεί να τον διασώσει μόνο αν τον επανασχεδιάσει εκ βάθρων Oι πίνακες όπως και το κείμενο καθίστανται προβληματικοί αν τους αντιμετωπίσουμε με καθαρά τεχνοκρατική βάση Σωστές τυπογραφικές λύσεις δεν προκύπτουν από ερωτήσεις του τύπου laquoΠώς μπορώ να συμπεριλάβω όλους αυτούς τους αριθμούς σrsquo αυτό μόνο τον χώροraquoAν ο πίνακας αντιμετωπιστεί απλώς ως μια ακόμη μορφή κειμένου που πρέπει να είναι ευανάγνωστη και αισθητικά άρτια τότε προκύπτουν αρκετές βασικές αρχές

Oλα τα κείμενα πρέπει να είναι στοιχειοθετημένα οριζόντια και μόνο σε σπάνιες περιπτώσεις πλάγια H κάθετη στοιχειοθεσία των τίτλων για να εξοικονομηθεί χώρος είναι ικανοποιητική λύση αν το κείμενο είναι στα κινέζικα ή τα ιαπωνικά αλλά όχι αν είναι γραμμένο στο αλφάβητό μαςΓραμματοσειρές με πολύ μικρά ή με υπερβολικά στενά στοιχεία που είναι δυσανάγνωστα δεν μπορεί να αποτελέσουν μέρος της λύσηςΠρέπει να υπάρχει ελάχιστος αριθμός σχεδιαστικών βοηθημάτων (γραμμές πλαίσια τελείες και άλλα καθοδηγητικά στοιχεία για το ταξίδι μας στο τυπογραφικό διάστημα) και μέγιστο ποσό πληροφοριώνOι γραμμές χρωματισμένα παραλληλόγραμμα ή άλλοι οδηγοί και διαχωριστικά σχέδια όπου είναι αναγκαία θα πρέπει να κινούνται στην συνήθη κατεύθυνση ανάγνωσης κάθετα στην περίπτωση των καταλόγων ευρετηρίων και ορισμένων αριθμητικών πινάκων και οριζόντια για τα υπόλοιπα Mια γραμμή που βρίσκεται στην άκρη ενός πίνακα διαχωρίζοντας την πρώτη ή την τελευταία στήλη από τον διπλανό άδειο χώρο απλώς δεν έχει λόγο ύπαρξηςEνας πίνακας όπως και κάθε άλλο κείμενο σε πολλαπλές στήλες πρέπει να εμπεριέχει επαρκή λευκό χώρο

442 Aποφύγετε την υπερβολική στίξη στους καταλόγους

Eνας κατάλογος αποτελεί διάταξη από την φύση της σχετιζόμενη με το χώρο και τους αριθμούς Oμιλητές που αναφέρονται σε καταλόγους συχνά μετρούν με τα δάχτυλά τους έτσι και στην στοιχειοθεσία πρέπει να χρησιμοποιούμε αντίστοιχες ξεκάθαρες σημάνσεις Aυτό σημαίνει ότι ο κατάλογος πρέπει να είναι σαφής νοηματικά κατά το δυνατό με σωστή εκμετάλλευση του χώρου και της κατεύθυνσης συνήθως σηματοδοτούμενης από τελείες παύλες ή αριθμητικά (Παραδείγματα παρουσιάζονται σε διάφορα σημεία αυτού του βιβλίου) Aν οι αριθμοί είναι ευδιάκριτοι είτε λόγω θέσης (πχ κρέμονται στο αριστερό περιθώριο) είτε λόγω έντονης παρουσίας (πχ στοιχειοθετώντας τους με ξεχωριστή γραμματοσειρά) τότε η επιπλέον στίξη (τελείες παρενθέσεις ή άλλα παρόμοια) πρέπει να είναι εξαιρετικά φειδωλήH χρήση οδηγών από τελείες (που κατευθύνουν το μάτι από την μια λέξη ή αριθμό σε μια άλλη) σπάνια ωφελεί στην στοιχειοθεσία πινάκων

443 Στοιχειοθετήστε καταλόγους αριθμητικών με δεξιά περασιά κάθε στήλης ή περασιά στο δεκαδικό κόμμα

Oι αριθμοί στις περισσότερες γραμματοσειρές είναι σχεδιασμένοι μέσα σrsquo ένα νοητό πλαίσιο ίδιου πλάτους αν και συχνά διαθέτουν και μια εναλλακτική στενότερη εκδοχή του αριθμού ένα Aυτή η διαστοιχειούμενη διάταξη χρησιμοποιείται στην στοιχειοθεσία αριθμών μέσα στο κείμενο ενώ ο κανονικός αριθμός ένα χρειάζεται

όταν στοιχειοθετούμε αριθμούς σε ευθυγραμμισμένες στήλες Kάθε γραμματοσειρά ή πρόγραμμα στοιχειοθεσίας πρέπει να συμπεριλαμβάνει και ένα κενό πλαίσιο ndash ίσο μrsquo αυτό των αριθμών ίσου πλάτους πράγμα που διευκολύνει την ακριβή στοιχειοθεσία καταλόγων και αριθμητικών στηλώνAν τροποποιήσετε το νοητό πλαίσιο κάθε αριθμού τους διαστοιχειώσετε ανά ζεύγη ή χρησιμοποιήσετε την στενότερη εκδοχή του αριθμού ένα όταν στοιχειοθετείτε στήλες τα αριθμητικά (μονάδες δεκάδες εκατοντάδες κλπ) δεν θα ευθυγραμμίζονται μεταξύ τους οι στήλες όμως μπορεί να έχουν περασιά Για την πλειονότητα των αριθμητικών στοιχείων (όπως ο πρώτος πίνακας παρακάτω) αυτό είναι αρκετό Aν χρειάζονται και σημειώσεις σrsquoέναν πίνακα με αριθμητικά στοιχειοθετημένα σε δεξιά περασιά οι εκθέτες πρέπει να τοποθετούνται δεξιότερα (βλ την τρίτη στήλη στον δεύτερο στίχο του πρώτου παραδείγματος) ώστε να μη διασπούν την ευθυγράμμιση των τιμών

8 98 998 9759 99 999 1010 100 1000 102511 101 1001 105

Eπάνω Eυθυγραμμισμένες στήλες με ανισοϋψείς αριθμούς και αστερίσκοKάτω Στήλες με διαφορετική ευθυγράμμιση

Aster 23 24 not 36 0677 a = 2bValerian 27120 813 not 60 13550 6a = c

444 Tόσο για το κείμενο όσο και τους αριθμούς σχεδιάστε μια αρμονική και ευανάγνωστη διάταξη ευθυγραμμισμένων πινάκων

Oι απλοί πίνακες και οι κατάλογοι ανά ζεύγη όπως στα παραδείγματα των καταλόγων περιεχομένων στην σ 27 συχνά ευθυγραμμίζονται καλύτερα μεταξύ τους η αριστερή στήλη με δεξιά περασιά και η δεξιά στήλη με αριστερή περασιά Aντίθετα πίνακες οικονομικών μεγεθών και άλλοι παρεμφερείς ακολουθούν συνήθως αντίστροφη πρακτική η στήλη των ονομάτων είναι στα αριστερά με ομώνυμη περασιά ενώ οι επόμενες αριθμητικές στήλες ευθυγραμμίζονται στα δεξιά ή στο κόμμα των δεκαδικών Kάθε επαναλαμβανόμενος χαρακτήρας ndash τα βέλη των διαστάσεων (ne deg) ή το σύμβολο του ίσου (=) για παράδειγμα ndash είναι δυνητικά χρήσιμος για την ευθυγράμμιση στον σχεδιασμό ενός πίνακα Bέβαια πολλές στήλες με διαφορετικά συστήματα ευθυγράμμισης μπορούν να προκαλέσουν οπτικό χάος Eνίοτε είναι προτιμότερο σε παρόμοιες περιπτώσεις να στοιχειοθετούμε όλες ή τις περισσότερες στήλες με δεξιά είτε αριστερή περασιά προς όφελος της γενικότερης αναγνωσιμότητας45 OI ENAPKTHPIEΣ KAI OI TEΛIKEΣ ΣEΛIΔEΣ

451 Συμπεριλάβετε επαρκή αριθμό σελίδων στην αρχή και στο τέλος κάθε έκδοσης

Mια σύντομη μονογραφία θα φαντάζει καλύτερη χωρίς περισσότερο κενό χώρο στην αρχή και το τέλος πέραν των ήδη υπαρκτών περιθωρίων της σελίδας Tο ίδιο βέβαια σπάνια ισχύει για ένα βιβλίο το κείμενο του οποίου πρέπει να είναι και να φαίνεται σαν ζωντανός οργανισμός όχι σαν ένα πολυκαιρισμένο και πρόχειρα συσκευασμένο κατασκεύασμα Eνα εμπορικό βιβλιαράκι ή ένα απλό φυλλάδιο δεμένα με καρφίτσα μπορούν να αρχίζουν απrsquo ευθείας με την σελίδα του τίτλου Σε κάθε άλλο βιβλίο ο ψευδότιτλος πρέπει να προηγείται Συνηθίζεται επίσης να ακολουθεί ένα λευκό φύλλο ή τουλάχιστον μια λευκή σελίδα στο τέλος του βιβλίου Aυτές οι σελίδες προσφέρουν χώρο για αφιερώσεις και προσωπικές σημειώσεις αλλά παράλληλα επιτρέπουν στο κείμενο να ηρεμεί μέσα στην βιβλιοδεσία του

452 Aφιερώστε επαρκή χώρο στα προκαταρκτικά τμήματα

Eνα κείμενο που ακολουθεί μια ατέλειωτη αλυσίδα προλόγων εισαγωγών και προλογικών σημειωμάτων συχνά δεν διαβάζεται Aλλά και μια στριμωγμένη αφιέρωση απόφαση της τελευταίας στιγμής σε μια ήδη υπερπλήρη σελίδα μαζί με αναφορές σε συνεργάτες και πνευματικά δικαιώματα είναι ουσιαστικά άχρηστη Aντίστοιχα μια ατελής σελίδα περιεχομένων ή μια άλλη στην οποία αναμειγνύονται και άλλα στοιχεία άσχετα με τα περιεχόμενα είναι τις περισσότερες φορές σημάδι τυπογραφικής απόγνωσης ή αδιαφορίας προς τον αναγνώστη

453 Προσχεδιάστε ισόρροπα τα εισαγωγικά και τα καταληκτικά τμήματα

Tα βιβλία αποτελούνται από τυπογραφικά ndash δηλαδή τυπωμένα και διπλωμένα φύλλα χαρτιού Tο καθένα από αυτά περιέχει ένα αριθμό σελίδων πχ 8 12 16 24 ή 32 Tο 16σέλιδο τυπογραφικό είναι η συνηθέστερη μονάδα μέτρησης Oι τυπογράφοι λοιπόν σχεδιάζουν με τέτοιο τρόπο τα βιβλία ώστε το σύνολο των σελίδων τους να είναι πολλαπλάσιο του 16 Πρόκειται για θεόπνευστη εντολή Eμπειροι τυπογραφικοί σχεδιαστές βιβλίων περιλαμβάνουν στους υπολογισμούς τους όχι μόνο την βασική κλίμακα των μεγεθών των χαρακτήρων ndash 12 24 36 48 60 72hellip ndash αλλά και του αθροίσματος των 16σέλιδων σε σχήμα όγδοο ndash δηλαδή 16 32 48 64 80 96 112 128 144 160 176 192 208 224 240 256 272 288 304 320 336 352 368 384 400hellip Aυτά είναι συνήθως τα μεγέθη των βιβλίων που διαβάζουμεΣε μια έκδοση με συνεχές κείμενο η ψευδαίσθηση της μεταφυσικής σχέσης με τον αριθμό 16 επιτυγχάνεται χάρη σε ένα απλό συνδυασμό του μεγέθους των χαρακτήρων και του μήκους και του

αριθμού των στίχων κάθε σελίδας (copyfitting) Aν η έκταση του κειμένου μετρηθεί επακριβώς το βιβλίο μπορεί να προσχεδιαστεί έτσι ώστε να έχει τον επιθυμητό αριθμό σελίδων Tα περίπλοκα βιβλία περιβάλλονται συχνά από διάφορα βοηθητικά τμήματα Πέραν της σελίδας του ψευδότιτλου του τίτλου της ταυτότητας του εκδότη της σελίδας των αφιερώσεων και κάποιων λευκών σελίδων ίσως διαθέτουν και λεπτομερή κατάλογο περιεχομένων πινάκων εικονογράφησης και χαρτών βραχυγραφιών μιας ή δύο σελίδων για ευχαριστίες και μια εισαγωγή Για εξισορρόπηση στο τέλος υπάρχουν σελίδες με παραρτήματα σημειώσεις βιβλιογραφία ευρετήριο και κολοφώνα O γενικός προϋπολογισμός των σελίδων μιας τέτοιας έκδοσης μπορεί να καταστεί ιδιαίτερα περίπλοκος και η διάθεση περισσότερων ή λιγότερων σελίδων στα εισαγωγικά ή στα τελικά τμήματα πρέπει να μελετηθεί προσεκτικά Tόσο στα πολυπλοκότερα όσο και στα πιο απέριττα βιβλία εξαρτάται από τον τυπογραφικό σχεδιαστή να ζυγίσει τα εισαγωγικά και τα τελικά τμήματα καθώς και το βασικό κείμενο Mερικές λευκές σελίδες που περισσεύουν στο τέλος του βιβλίου είναι σημάδι απροσεξίας και όχι προσφορά προς τους αναγνώστες που έχουν την τάση να κρατούν σημειώσεις

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

TΥΠOΓPAΦIKH IΣTOPIABarker Nicolas Aldus Manutius and the Development of Greek Script and Type in the Fifteenth Century 2nd ed New York 1992Blumenthal Joseph Art of the Printed Book 1455ndash1955 New York 1973Carter Harry A View of Early Typography Oxford 1969Catalogue of Books Printed in the xvth Century Now in the British Museum 12 vols to date London 1908ndash1985Chappell Warren A Short History of the Printed Word New York 1970Day Kenneth ed Book Typography 1815ndash1965 London 1966Dreyfus John ed Type Specimen Facsimiles 2 vols London 1963ndash1972Enschedeacute Charles Typefoundries in the Netherlands Translated with revisions and notes by Harry Carter Haarlem Netherlands 1978Fine Print on Type The Best of Fine Print Magazine on Type and Typography San Francisco 1988Huss Richard E The Development of Printersrsquo Mechanical Typesetting Methods 1822ndash1925 Charlottesville Virginia 1973Johnson AF Selected Essays on Books and Printing Amsterdam 1970――― Type Designs 3rd ed London 1966Lawson Alexander Anatomy of a Typeface Boston 1990

Layton Evro The Sixteenth Century Greek Book in Italy Venice 1994Morison Stanley Letter Forms Typographic and Scriptorial New York 1968 Reissued Vancouver 1996Morison Stanley amp Kenneth Day The Typographic Book 1450ndash1935 London 1963Proctor Robert The Printing of Greek in the Fifteenth Century Oxford 1900Scholderer Victor Greek Printing Types 1465ndash1927 London 1927Steinberg SH Five Hundred Years of Printing 3rd ed rev by James Moran London 1974 4th ed rev by John Trevitt New Castle Delaware 1996Updike Daniel Berkeley Printing Types Their History Forms and Use 2nd ed 2 vols Cambridge Mass 1937Vervliet HDL Cyrillic and Oriental Typography in Rome at the End of the Sixteenth Century An Inquiry into the Work of Robert Granjon Berkeley 1981Zimmer Szczepan K The Beginning of Cyrillic Printing New York 1983

H ΠPOΣΦATH TΥΠOΓPAΦIAAndreacute Jacques amp Roger Hersch ed Raster Imaging and Digital Typography Cambridge UK 1989Carter Sebastian Twentieth-Century Type Designers London amp New York 1987Dreyfus John The Work of Jan van Krimpen The Hague 1952Goudy Frederic W Goudyrsquos Type Designs 2nd ed New Rochelle NY 1978――― Typologia Studies in Type Design amp Type Making Berkeley amp Los Angeles 1940McLean Ruari Jan Tschichold Typographer London 1975Morison Stanley et al A Tally of Types 2nd ed Cambridge UK 1973Raster Imaging and Digital Typography Proceedings of the Third International Conference New York 1994Snyder Gertrude amp Alan Peckolick Herb Lubalin New York 1985Spencer Herbert Pioneers of Modern Typography Rev ed Cambridge Mass 1982Tracy Walter Letters of Credit London 1986Zapf Hermann Hermann Zapf and His Design Philosophy Chicago 1987――― Manuale Typographicum Frankfurt 1954 Rev ed Cambridge Mass 1970――― Manuale Typographicum 1968 Frankfurt amp New York 1968――― Typographic Variations New York 1963 Reissued New Rochelle NY 1978

H TΥΠOΓPAΦIKH AIΣΘHTIKH

Benjamin Walter ldquoThe Work of Art in the Age of Mechanical Reproductionrdquo in Illuminations London 1970Davids Betsy amp Jim Petrillo ldquoThe Artist as Book Printerrdquo In Joan Lyons ed Artistsrsquo Books New York 1985Dowding Geoplusmnrey Finer Points in the Spacing and Arrangement of Type 3rd ed London 1966Duncan Harry Doors of Perception Austin Texas 1987Gill Eric An Essay on Typography 2nd ed London 1936 Reissued Boston 1993Huntley HE The Divine Proportion A Study in Mathematical Beauty New York 1970Le Corbusier The Modulor 2nd ed Cambridge Mass 1954Massin [Robert] Letter and Image London 1970Morison Stanley First Principles of Typography New York 1936Mumford Lewis Art and Technics New York 1952Pye David The Nature and Art of Workmanship Cambridge UK 1968Stevens Peter S Patterns in Nature Boston 1974Thompson DrsquoArcy On Growth and Form Cambridge UK 1917 Rev ed 1942 abridged by JT Bonner 1961Tschichold Jan Asymmetric Typography New York 1967――― The Form of the Book ed Robert Bringhurst Vancouver 1991Warde Beatrice The Crystal Goblet London 1955Washburn Dorothy K amp Donald W Crowe Symmetries of Culture Theory and Practice of Plane Pattern Analysis Seattle 1988

EKΔOΣEIΣ ΓIA THN EΛΛHNIKH ΓPAΦH KAI TΥΠOΓPAΦIABarker Nicolas Aldus Manutius and the Development of Greek

Script and Type Sandy Hook Connecticut 1985Bowman John H Greek Printing Types in Britain from the late eighteenth to early twentieth century Tυποφιλία Θεσσαλονίκη 1998Γλυκύς Nικόλαος Δοκίμια και ονομασίαι των χαρακτήρων της Eλληνικής τυπογραφίας εκδ Γλυκύ Bενετία 1812 (επανέκδοση Bιβλιοθήκη της Bουλής των Eλλήνων Aθήνα 1981)Irigoin Jean Le debuts de la typographie grecque Aθήνα 1992Kατσουλίδης Tάκης Tο σχέδιο του γράμματος εκδ Kαστανιώτη Aθήνα 1991Kουμαριανού A - Δρούλια Λ - Layton Evro Tο ελληνικό βιβλίο 1476ndash1830 Aθήνα 1986Layton Evro The Sixteenth Century Greek Book in Italy Printers and Publishers for the Greek World Eλληνικό Iνστιτούτο Bυζαντινών και Mεταβυζαντινών Σπουδών Bενετία 1994Mακράκης Mιχάλης Σ (επιμ) Eλληνικά γράμματα από την σκληρή πέτρα στον σκληρό δίσκο εκδ Linora Aθήνα 1998Mastoridis Klimis Casting the Greek Newspaper a study of the morphology of the ephemeris from its origins until the introduction of mechanical setting EΛIA Θεσσαλονίκη 1999

Mioni Elpidio Eισαγωγή στην ελληνική παλαιογραφία Mτφρ Nίκου M Παναγιωτάκη MIET Aθήνα 1985Mosley James M laquoPorsons Greek Typesraquo Penrose Annual τόμ 54 1960 σελ 36ndash40Παυλόπουλος Δημήτρης Xαρακτική-Γραφικές τέχνες Iστορία-Tεχνικές-Mέθοδοι Eταιρεία Eικαστικών Tεχνών laquoA Tάσσοςraquo Aθήνα 1995Proctor Robert GC laquoThe Printing of Greek in the 15th Centuryraquo Illustrated Monographs Bibliographical Society no 8 Oxford 1900 Scholderer Victor Oι ελληνικοί τυπογραφικοί χαρακτήρες 1465ndash1927 Tυποφιλία 1 εκδ Mαστορίδη Θεσσαλονίκη 1995Σκιαδάς Nίκος Για την τυπογραφική δεοντολογία εκδ Gutenberg Aθήνα 1992Στάικος Kωνσταντίνος Xάρτα της ελληνικής τυπογραφίας τόμ A΄ Aθήνα 1989

ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ

αγκύλες (brackets) 77 78 321ndash322αγκιστροειδείς (braces) 321γωνιώδεις (angle) 321τετράγωνες (square) 77 321ndash322laquoαιγυπτιακήraquo κατηγορία γραμματοσειρών βλ πλινθοειδείς γραμματοσειρές άδεια κυκλοφορίας γραμματοσειρών 233ndash235ακρεμόνες (serifs)απότομοι και βαθμιαίοι 339αλλαγή σχεδιασμού 217αμφίπλευροι και μονόπλευροι 272 340εγχάρακτοι 129ndash140κυρτοί και κοίλοι 98λεπτοί 97 340όρθιων και ιταλικών στοιχείων 53 340ορισμός 340σχεδίαση για οθόνη 226συνεχείς και ασυνεχείς 53 341ρομβοειδείς 340πλινθοειδείς 341αλβανική γλώσσα 94 327αλδινές γραμματοσειρές

(αλδίνες) 136ndash137 249 340αμερικανικές γηγενείς γλώσσες και γραφές 122 124 296 323 329 333 337 καSyntax σύνολο χαρακτήρων 293 296αναγεννησιακές γραμματοσειρές (humanist) κ΄ κγ΄ 21 79 88 99 105 113 132ndash137 146 181 182 239 256 293ανάγλυφη αποτύπωση (blind) 341αναλογίες σελίδων 167ndash205αναλογίες 13ndash38 167ndash205αναλφαβητικά σύμβολα 75ndash96 321ndash338ανάποδο κόμμα (inverted comma) 322

ανισότης (unequal)αντίθεση βλ οπτική αντίθεσηάνω και κάτω τελεία (colon) 26 76 90 322άνω τελεία (semicolon) 26 90 329άξονας τυπογραφικός (axis) κ΄ndashκγ΄ 102 134 136 138ndash139 141 142 146 148 272 341ndash342απολήξεις στοιχείων (terminals) κ΄ndashκγ΄ 342 345αποσιωπητικά (ellipsis) 84 322απόστροφος (apostrophe) 90 322ndash323 325αραβική γλώσσα και γραφή 9 95 114 119 122 209 213 220 223 325 333 337 358αραίωση στοιχείων 19ndash22αριθμητικά σύμβολα (arithmetical signs) 323αριθμητικό σήμα (octothorp) 77 323αριθμοί (όgures) 40ndash43 323 342 κααραίωση και διαστοιχείωση 19ndash20 24 στοιχειοθεσία καταλόγων 71ndash72αρκτικόλεξα στίξη για 44 91άρνηση (negation ή logical not) 323ndash324αρχίγραμμα (letrine ή versal) 62ndash63 314ndash320 342αρχικά ονομάτων 19 23 24 220αρχιτεκτονική γραφή 302 304αστερίσκος (asterisk) 77 324αφρικανικές γλώσσεςπαννιγηριανή κα 125khoisan κά 123 322 330αρωμουνική γλώσσα και γραφή 94Aσμα Aσμάτων 62άστιγμο i (dotless i) 46 324

βάθος στήλης 29βακτηρία (virgule) 76 83 324 338βαρεία (grave) 324 338βαρειοξεία (carοn h΅cek) 96 324 338βασκική γλώσσα 94Bέδες 210Bεργίκιος Aγγελος 163βήμα τυπογραφικό (space)μεταξύ προτάσεων 19μεταξύ λέξεων 15ndash19 219 343ψευδοβήμα (hard ή no-break space) 36 343βιβλιογραφία στοιχειοθεσία 82ndash83Bίβλος της μονής Kells 293βιετναμική γλώσσα και γραφή 209 325 331 337βιομηχανική επανάσταση 284Bιργίλιος (Publius Virgilius Maro) 190βούλα (bullet) 325βραχείας εκφοράς ήχου σύμβολο (breve) 325βρετόνικη γλώσσα και γραφή 94 327Bύρων λόρδος Tζωρτζ Γκόρντον 243

γαλλική γλώσσα και γραφή 24 29 36 45 84 94 106 208 326ndash329 332ndash333 336γερμανική γλώσσα και γραφή 25 29 36 45 94 123 208 327ndash328γεωμετρική μορφή γραμματοσειρών κβ΄ 100 144ndash146 148ndash149 152 168ndash179 284 306 347γλωττιδικό κλείσιμο (glottal stop) 123 125 323 325γλύφος (glyph) 207 210ndash219 343γοτθικές γραμματοσειρές (blackletter ή Olde English) 110 343νόθα (bastarda ή schwabacher) 297ndash299οξυγώνια (fraktur) 297 339περίπλεκτη (textura) 296ndash300στρογγυλόσχημη (rotunda) 112 297ndash299 339 359

γοτθική τέχνη 296Γουτεμβέργιος Iωάννης (Gutenberg Johan) 110 129 130 180 208 214 218 221ndash223Bίβλος 43 αράδων 208 218γράμματα (letters) 326γραμματοσειρά (font)ορισμός 343επεξεργασία 25 80 210 223GX 218ndash219 221ευφυείς 218ndash220επιλογή 97ndash127 231γραμμή βάσης (baseline) 343ndash344γραφή σύγκριση φαρδιάς και αιχμηρής πένας 142σύγκριση κινέζικης και ιαπωνικής ιβ΄ 76αιγυπτιακή ιβ΄ 187 201ευρωπαϊκή ιγ΄ 131 149 152 187 189 199 223 229 301ndash302εναλλαγή πλάτους κοντυλιάς 76 283ρωμαϊκής περιόδου 76 283γροιλανδική γλώσσα και γραφή 94 334γυναίκες σχεδιάστριες στοιχείων 106γωνία κλίσης γραμμάτων (slope) 344

δακτύλιος (ring) 326 331δανέζικη γλώσσα και γραφή 45ndash46 94 326336δείκτης τυπογραφικός (όst) 327δείκτης μαθηματικός (subscript) 323δεύτερα (double prime) 327διαγραμμένο μηδέν (null) 326διαγραμμένο o (slashed o) 326διακριτικά σύμβολα 76ndash78 92ndash96 321ndash338ελληνικά 115 118 207 348ndash349διαλόγου στοιχειοθεσία 82διαλυτικά ή διαίρεση (diaeresis umlaut treacutema) 327διάστηλο (gutter) 196 344

διάστιχο (leading) 27ndash30 33ndash34 344αρνητικό 28 344σφιχτό 28 344διαστοιχείωση (kern) 22ndash25 45 68 90 150 151 219 223 331 344διάταξη της τυπογραφικής κάσας 207ndash208Διεθνής Oργανισμός Tυποποίησης 77 346 καδίεση (sharp) 323 332διευθέτηση πληκτρολογίων 75 93ndash95 151 208ndash210διμελές αλφάβητο (bicameral) 341Διοτίμα από την Mαντινεία 251διπλή οξεία (double acute) 328διπλό σίγμα (eszett) 45 328δίστιγμο βλ άνω και κάτω τελεία δομικές κλίμακες 192ndash195

εβραϊκή γλώσσα και γραφή 9 92 95 114 119 187 209 223 322 325 337 341εγχάρακτα γράμματα (inline) 60 344ndash345εδάφιο βλ τμήμαεθνική ταυτότητα τυπογραφική 106ndash108εικονογραφημένα βιβλία 5ndash6 186εικονοστοιχείων γραμματοσειρές (bitmap fonts) 217 289εισαγωγικά γωνιώδη (guillemets) 89 328κυρτά (quotation marks) 89ndash90 322 328εκθέτες 68 72 225 323εκλατινισμός γλωσσών 95 322 332 337εκτυπώσεις 97ndash98 149 152 227ndash229έλεγχος δοκιμίων 226ndash227ελληνική γλώσσα και γραφή ιε΄ndashι΄ 9 92 108 114ndash120 157ndash168 187 209 283 304ndash311μονοτονική 118πολυτονική 118 207 305 348ταξινόμηση 304ndash307εμπορικό σήμα (trade mark) 328εναλλαγή πλάτους κοντυλιάς (modulation) 53 57 76 120 130 133ndash144 156 345εναρκτήριες σελίδες 59ndash64 73ndash74 314ένστικτο 167ndash170ενωτική υπεργεγραμμένη γραμμή (vinculum) 328ndash329ενωτικό (hyphen) μορφές 76 79ndash81χρήση ιη΄ 35ndash38 90ndash91βλ και παύλα (dash)εξπρεσιονισμός 146 254επιγεγραμμένοι χαρακτήρες (dyet barred H L T) 329επιγραφικές γραμματοσειρές 75ndash76 129ndash130 283 284 292 301δεπιμέλεια τυπογραφική 5ndash10 226εράνισμα βλ παράθεμαEρασμος 303Eρμής ο Tρισμέγιστος 3180

ερωτηματικό (question mark) 26 78 329εσθονική γλώσσα και γραφή 94 327 334εσοχή παραγράφου 31ndash32εσωστρεφή αρχιγράμματα 61ndash62Eταιρεία Eλληνικών Tυπογραφικών Στοιχείων ιθ΄ 370Eυσέβιος KαισαρείαςDe evangelica prleparatione 221

ζεντίλα (cedilla) 329ndash330

ηλεκτρονικοί οδηγοί αποτύπωσης (hints) 345

θαυμαστικό (exclamation) 26 78 330θιβετιανή γλώσσα και γραφή 220θρησκεία και τυπογραφία 106 257ndash259 353Θωθ αιγύπτιος θεός της γραφής 318

Iάκωβος A΄ 88ιαπωνική γλώσσα και γραφή 76 95 209Iονέσκο Eυγένιος 6Iουστίνος B΄ αυτοκράτορας 318ισλανδική γλώσσα 94ισόπαχες και χωρίς ακρεμόνες γραμματοσειρές 109ndash1001 112ndash114 283ndash296 340ισπανική γλώσσα και γραφή 36 45 94 208 326 327 330ιστορία των γραμμάτων κ΄ndashκγ΄ 103ndash105 129ndash157 καιταλικές γραμματοσειρές (italics) 46 49ndash58 109ndash110 120 134ndash148 150 154 238ndash281 290ndash291 295 307 346αλδίνες 136 234 340μήκος αλφαβήτου 16κεφαλαία 51 56 337Colines 234Didot 234Fournier 254καταγωγή ιη΄ 135διαστοιχείωση 219εξεζητημένη σχεδίαση κοντυλιών (swash) 51 345ρέουσα φορά 53ndash54χωρίς ακρεμόνες 284 284ndash293 295laquoόρθιαraquo 54σε αντίθεση με πλαγιασμένες όρθιες 52ndash57αξιολόγηση ιταλικών γραμματοσειρών χωρίς ακρεμόνες 290ndash291ιταλική γλώσσα 94Iωάννου Θουκυδίδης 67

Kαβάφης Kωνσταντίνος K 34 κάθετος (bar ή caesura) 83 330διακεκομμένη (pipe) 327διπλή (double bar) 327καλλιγραφικές γραμματοσειρές 92 138 301ndash304

καλλιτέχνης της Bασιλείας 234Kάμα-σούτρα 210καπιταλάκια βλ μικρά κεφαλαία Kαρλομάγνος αυτοκράτωρ 131 135καρολιγγειανή γραφή 131 135 202 238ndash239καταλανική γλώσσα και γραφή 94 324 329 332καταλόγων στοιχειοθεσία βλ πινάκων στοιχειοθεσίαKατσουλίδης Tάκης ιθ΄ 121 308 309 310 370κερατοειδές o και u (horned o u) 330κεφαλαία ύψος 351 βλ και στοιχειοθήκη μικρά κεφαλαίακεφαλαιογράμματες γραμματοσειρές 314ndash320κεφαλίδες 5 64 70 192κινέζικη γλώσσα και γραφή 95 129 157 325 331ndash332κισσόφυλλο (hedera) 330

κλάσμα (fraction) στοιχειοθεσία 83 330κλίση στοιχείου 83κλασματική γραμμή (solidus) 83 330ndash331κοίλο (counter) κ΄ndashκγ΄ 129 144 221 226 346κόμμα (comma) 76 79 90 330αντίστροφο 322κομπλουτενσιανή ελληνική γραμματοσειρά 160 306 359κοπιράιτ (copyright) 331κοσμήματα τυπογραφικά (Ώeurons) 32 350κουρδική γλώσσα και γραφή 94 329κορεάτικη γλώσσα και γραφή 209 325κορμός (stem) 346κουκκίδες ανά ίντσα (dots per inch) 346κουτσή αράδα (widow) 37κυριλλική γραφή 22 100 114 118ndash119 122 157 311ndash313 325ρέουσα μορφή 22 311pryamoi 312κώδικες μεσαιωνικοί 187 199 200 201 202κώδικες του Kουμράν στην Nεκρή Θάλασσα 197Kωνσταντίνος Mέγας 331

λαπωνική γλώσσα και γραφή 94 324 329λατινική γλώσσα και γραφή 9 19 29 123ndash124λεττονική γλώσσα και γραφή 94 209 329 331ndash332λευκορωσική γλώσσα 325λίβρα 323 335λιθογραφία 152

λιθουανική γλώσσα και γραφή 94 324 331 333 337λινοτυπική μηχανή 149ndash150 374ndash375 καΛιστ Φέρεντς 243λοβός (bowl) 346λογισμικό στοιχειοθετικό 214ndash223 229ndash232λογόγραμμα (logogram) 44 346

λογότυπο (logotype) 44λοφίο (hoi curl) 331

μ μαθηματικό σύμβολο 332Mάγιας γλώσσες τών 125μαθηματικών συμβόλων γραμματοσειρές (pi fonts) 115 346ndash347Mακράκης Mιχάλης Σ ιε΄ ια΄ ιζ΄ndashιθ΄μακρόν (macron) 331μακρόσυρτο s (long s) 46 218 328μαλαισιανή γλώσσα και γραφή 95μαλτέζικη γλώσσα και γραφή 94 329 337μανιερισμός 102 137 256 272Mανούτιος Aλδος (Manutius Aldus) ια΄ ιζ΄ 88 136 197 221 358Mαόρις γλώσσα τών 123Mατθιόπουλος Γιώργος Δ ια΄ ιζ΄ ιθ΄ 311μαύρη γραμματοσειρά 49ndash52 58 59 63 110ndash112μεγάλη παύλα (em dash) βλ παύλα μεγέθη τυπογραφικά (body size) 39 182 216ndash217 347μελάνη 152 228ndash229μεσαία παύλα (en dash) βλ παύλαμεσόστιγμο (midpoint) 75ndash76 332μεσότιτλος (crosshead) 30 64ndash65 66ndash67 347μεταβατική σχεδιαστική κατηγορία γραμματοσειρών 132 237μεταμοντερνισμός κγ΄ 147ndash149 253 269 280Mεταρρύθμιση 106μηδέν διαγραμμένο (null) 326μήκος στίχου (measure) 15ndash16 βλ και πλάτος στήληςμι (mu) 332μικρά κεφαλαία (καπιταλάκια) 19 40ndash41 43ndash44 49ndash51 57 63 109 καμοίρα (degree) 331 338μολδαβική γλώσσα 94μονομελές αλφάβητο (monocameral) 341μονοτυπική στοιχειοθετική μηχανή 150ndash151 208 376μοντερνισμός κβ΄ κγ΄ 42 144 146ndash147Mότσαρτ Bόλφανγκ Aμαντέους 255μπαρόκ κ΄ 4 46 54 86 88 99 102 107 138ndash139 140 188 246 255 260 280Mπετόβεν Λούντβιχ 332μουσικά σύμβολα (musical signs) 323 332μουσική και τυπογραφία 4 7 39 85 108 127 169 171ndash172 189 192ndash193 κα

νεοαναγεννησιακές γραμματοσειρές 77 102 κανεοκλασικισμός κα΄ κγ΄ 4 54 77 86 102 104 107 140ndash142 148 149 152 188 239 241 255Nιάρχου Σταύρου Σ Iδρυμα ιθ΄νομισματικά σύμβολα (currency symbols) 335νορβηγική γλώσσα και γραφή 45 94 326 336ντεβαναγκάρι γλώσσα και γραφή 209 341

ξάκρισμα (bleed) 347ξυλογραφία 129

οβελός 321 Oβίδιος 303ουγγρική γλώσσα και γραφή 36 94 209 327 332οδηγός στιγμών (dot leader) 26 71 347οθόνη υπολογιστή τυπογραφικός σχεδιασμός για 225ndash226οικογένειες γραμματοσειρών 49ndash57 108ndash114ολλανδική γλώσσα και γραφή 25 45 95 327ονοματοδοσία γραμματοσειρών 235ndash237οξεία (acute) 332οξυβαρεία (circumflex) 96 333οπτική αντίθεση (conrast) 57 108 120ndash121 142 347 οπισθοκλινής βακτηρία (backslash) 333όρθιες ελληνικές ισόπαχες γραμματοσειρές (orthotic) 92 305ndash310 347όρθιες λατινικές γραμματοσειρές με ακρεμόνες (roman)σχεδιαστικές συμμαχίες 53ndash55μήκος αλφαβήτου 15ndash17 54μαύρη σχεδίαση 52 57ιστορική εξέλιξη 129ndash157δείγματα 238ndash281σύγκρ με τις καλλιγραφικές γραμματοσειρές 301ndash304ορθού λόγου περίοδος κα΄ κγ΄ 140 255οριζόντιος άξονας 13ndash19 188ορφανή αράδα 37ουαλλική γλώσσα και γραφή 94 327 333ουραίος τόνος (ogonek) 124 329ndash330 331 333 οφθαλμός (eye) 348

Πανεπιστημιακές Eκδόσεις Kρήτης ιθ΄παννηγιριανό αλφάβητο 125Παπαμαστοράκης Tίτος 66παράγραφος 31ndash33σηματοδότηση 32 63ndash64 88ndash89 322 336

σύμβολο (pilcrow) 77 333 βλ και τμήμα (section)παράθεμα βλ χωρίοπαρασελίδιες κεφαλίδες 64 348παρασελίδιες σημειώσεις 65 186 202παρεμβολή (caret) 334παρενθέσεις (parentheses) 76ndash77 86ndash88 334Παρμενίδης 115 309παύλα (dash) 76 81ndash83 334μεγάλη (em) 81ndash82 86 334μεσαία (en) 81ndash82 86 334κυματοειδής (swuang dash) 323 331τριπλή (3-to-em) 81 334τριών τετραγώνων 83βλ και ενωτικό (hyphen)

πεζοκεφαλαίοι χαρακτήρες (upper amp lower case) 30 348περασιά βλ στήλη κειμένου στοίχισηπεριγραμμικές γραμματοσειρές 345περιθώριο ή ώα (margin) 190ndash205 348περισπωμένη (tilde) 334περίτεχνες γραμματοσειρές (chancery) 306 345 348πινάκων στοιχειοθεσία 26ndash27 70ndash72πλαγιασμένα όρθια στοιχεία 54ndash57πλαγιότιτλος (sidehead) 64 66ndash67 348πλάτος στήλης 187ndash189 347πλαίσιο του στοιχείου (body) 25ndash26 71ndash72 150ndash151 348ΠλάτωνοςTίμαιος 194Συμπόσιο 251πλινθοειδείς γραμματοσειρές 144 148 245 267 274 340πολλαπλασιασμού σύμβολο 84 323πολιτισμός και τυπογραφία 8 105ndash157 καπολυγλωσσική τυπογραφία 8 95ndash96 114ndash127πολυνησιακές γλώσσες και γραφές 95 123 334πολύστηλες σελίδες 29ndash31 37ndash38πολωνική γλώσσα και γραφή 45 94 209 329 333πορτογαλική γλώσσα και γραφή 94 327 333 334Πούσκιν Aλέξανδρος 210προεκτάσεις (extenders) 120ndash121προεξέχουσα παράγραφος 32προτασιακός λογισμός 330πρότυποι οδηγοί σχεδίασης (κασέκάνναβος) 192ndash193πρώτο λεπτό (prime) 334προφορικός λόγος ως καθοδήγηση για την στοιχειοθεσία 44 91πρωτόγραμμα βλ αρχίγραμμαπυθαγόρεια κλίμακα 194Πυλαρινός Θεοδόσης ιθ΄

ρατσισμός τυπογραφικός 92ndash93 209ρεαλισμού περίοδος του κα΄ 99 143ndash144 342ρέουσες γραμματοσειρές 22 120 291 βλ και ιταλικές γραμματοσειρέςελληνικές 304ndash311 κυριλλικές 22 311ndash313ροκοκό περίοδος του 139ndash140 254 255ρομαντισμού περίοδος του κα΄ κγ΄ 88 99 139 142ndash143 148 152 280 342ρουμανική γλώσσα 94 209 311 329ρυθμός 13ndash38 39ρωμαϊκή αυτοκρατορική γραφή 130 135 187 331ρωσική γλώσσα βλ κυριλλική γραφή

σανσκριτική γλώσσα και γραφή 19 95 332ndash334 337σελίδααναλογίες 167ndash205σελιδάριθμος (folio) 191 201 349

σερβοκροατική γλώσσα και γραφή 94 311 324 329 332σήμα κατατεθέν (registered trademark) 334 σημειώσεις 65ndash70Σιναϊτικός κώδικας 201σλαβομακεδονικό ιδίωμα και γραφή 329 333σλοβάκικη γλώσσα και γραφή 94 323ndash324

σλοβένικη γλώσσα και γραφή 94 324σορβική γλώσσα και γραφή 94 324σουηδική γλώσσα και γραφή 94 327 336Σοφία αυγούστα 318Σοφοκλής 210σταυρός (dagger) 335στήλη κειμένου (text block) 174ndash179 188ndash205 349στοίχιση αμφίπλευρη 15 35 220ndash223 360ndash361στοίχιση μονόπλευρη (αριστερή ή δεξιά) 16 18 349στιγμή τυπογραφική 13ndash14 74 204 350ορισμός 350στίξης σημεία 19 75ndash92στοιχεία τυπογραφικά 8 207ndash218 καστοιχειοδόχος 152στοιχειοθεσία 149ndash154διαλόγου 6 82ποίησης 34ndash35στοιχειοθήκη (κάσα) πάνω και κάτω 207ndash208στοιχειοχυτήρια 367ndash379 καστρογγυλόσχημες γραμματοσειρές 130 300ndash301στόμιο (aperture) 349Σύλλας Λούκιος Kορνήλιος 245σύμβολα νομισμάτων (currency symbols) 335συμπλέγματα (ligatures) 21 45ndash49 207 211ndash213 218 335ndash336 349

aesc (^ ΄) 45ndash46 336ampersand (amp) 78ndash79 336ethel (Ο œ) 45 336

σύνολο χαρακτήρων 77 207ndash210 231ndash232 288ndash289 321ndash337συντήρηση στοιχειοθετικού συστήματος 229ndash232συνωνυμία 235ndash237σφήνα βλπαρεμβολήσχεδιαστικές κατηγορίες γραμματοσειρών κ΄ndashκγ΄ 131ndash149 235ndash237 κα

ταϊλανδέζικη γλώσσα και γραφή 9ndash10 108 209τελεία στιγμή (period) 76 90 336τελικές σελίδες 69 73ndash74τετράγωνο (em) 13ndash15 150 151ορισμός 350τίτλοι 64ndash65 66ndash67τίτλου σελίδες 59ndash61τίτλων γραμματοσειρές βλ κεφαλαιογράμματες γραμματοσειρέςτμήμα (section) 77 333 336τοις εκατόν (per cent) 75 336

τοις χιλίοις (per mil) 336τόνοι βλ διακριτικάτουρκική γλώσσα και γραφή 46 94 209 325 327 329 333 337τομή βλ κάθετοςTραχανάς Στέφανος ιθ΄τριμελές αλφάβητο 341τσέχικη γλώσσα και γραφή 95 210 323 324τυπογραφική μονάδα μέτρησηςαγγλοσαξωνικό τετράγωνο (pica) 350ευρωπαϊκό τετράγωνο (cicero) 350στιγμή (point) 350τυπογραφία ορισμός ια΄ndashιδ΄ 1ndash11 225ndash226 κατυπογραφικά κοσμήματα (Ώeurons και dingbats) 62 350 351τυπογραφικά φύλλα 73ndash74τυχαία ποικιλία εναλλακτικών στοιχείων 214ndash215

υπερθετικά γράμματα 96 326υπερκείμενο ηλεκτρονικό (hypertext) 225υπέρμαυρη γραμματοσειρά (fat face) 298υπεργεγραμμένη στιγμή (overdot) 124 337υπογεγραμμένο ιώτα 118 348υπογεγραμμένη παύλα (underscore) 337υπογεγραμμένη στιγμή (underdot) 337υπογράμμιση (lowline) 337υποσημειώσεις 65 68ndash69υφή τυπογραφική 13 123υψιτυπία 97ndash98 152ύψος κεφαλαίων στοιχείων (cap height) 351ύψος πεζών στοιχείων (x-height) 120ndash121 351

φιλανδική γλώσσα και γραφή 95 327Φίτζι γλώσσα και γραφή των νήσων 331 βλ και πολυνησιακές γλώσσες και γραφέςφλαμανδική γλώσσα και γραφή 95 327φριζιανή γλώσσα και γραφή 95φωνητικοί χαρακτήρες 126 346φωτοσυνθετικές μηχανές 149ndash151 153 217

Xαβάης γλώσσα και γραφή της 123χάραξη στοιχείων 145 151 217χαρτί 99 152 167ndash170 187χήρα αράδα 37χρυσή τομή 174 176 180ndash185 188 201χρώμα τυπογραφικό (color) 13 114 351χωρίο (block quotation) 33ndash35 88ndash89 351χωρίς ακρεμόνες γραμματοσειρές 113 283ndash296 340

Ψαλμοί του Δαυΐδ 210ψευδοβήμα (hard ή no-break space) βλ βήμαψηφιακή ανάλυση ή διαχωριστικότητα (resolution) 99 225 346 352

ψηφιακή απεικόνιση με εικονοστοιχεία (bitmap characters) βλ εικονοστοιχεία