Rize Yöresinde Yanliş Arazi Kullanımı ve Neden olduğu Çevresel Sorunlar

Doç. Dr. Turan Yüksek

Rize Üniversitesi Pazar Meslek Yüksekokulu

53300-Pazar/Rize

RĠZE YÖRESĠNDE YANLIġ ARAZĠ KULLANIMI VE

NEDEN OLDUĞU ÇEVRESEL SORUNLAR

Doğu Karadeniz Bölgesindeki en önemli doğal afetlerin başında Sel ve heyelan olayları gelmektedir.

Doğal kaya, zemin, yapay dolgu veya bunların bir ya da birkaçının bileşiminden oluşan malzemenin, yerçekimi, jeoloji, ve su içeriği gibi doğal faktörler ile doğal olmayan çeşitli faktörlerin etkisi altında eğim yönünde çoğunlukla dairesel yada düzlemsel hareketiyle sonuçlanan bir süreç heyelan olarak adlandırılmaktadır.

Genel olarak kayma ve birikme bölümlerinden oluşan heyelanların meydana gelmesinde; arazinin topoğrafik yapısı, iklim özellikleri (özellikle yağış ve sıcaklık), arazinin jeolojik yapısı, anakaya özellikleri,toprakların agregatlaşma özelliği ve erodibilite nitelikleri ve insan faktörü çok önemli etkiye sahiptir.

Ormanlar, jeolojik olarak heyelana uygun yamaçlar üzerinde statik dengenin oluşmasına katkı sağlamakta, yamacın hidrolik ve hidrolojik yapısını koruyarak suyun yamaç üzerinde heyelan oluşturma olasılığını azaltmaktadır. Toprak koruma yeteneği yüksek olan bitki örtüsünün tahrip edilerek; toprak koruma yeteneği az olan türlerin alana getirilmesi sonucunda heyelan olma olasılığı artmaktadır. 2000 Yılında Pazar havzasında yapılan bir çalışmada kızılağaç baltalıklarının tahrip edilerek çay plantasyonlarına dönüştürülmesi sonucu topraklarda erozyon olma olasılığının %149 arttığını ortaya konulmuştur. Erozyon olma olasılığının yüksek çıktığı bu arazide 11 kasım 2001 tarihinde meydana gelen heyelan sonucunda 10 dönüm büyüklüğünde arazi tahrip olmuştur (Yüksek ve Kalay 2004). Aynı çalışmada toprak kaymasının olduğu arazilerin tümünün çayla kaplı olması ve arazinin, eğim itibariyle havzanın en düşük eğimli (Port = % 26) yerlerinden biri olmasının dikkat çekici olduğu vurgulanmıştır.

GiriĢ

Şiddetli yağışlar veya bol miktarda karın hızlı erimesi sonucunda yan derelerden ani olarak gelen ve fazla miktarda katı materyal içeren büyük su kütlesi sel olarak adlandırılmaktadır.

Havzaların orta ve yukarı kesimlerinde bulunan koruyucu orman örtüsü derelerdeki akımının kontrol edilmesi üzerinde önemli etkiye sahiptir (Kalay ve Karagül 1992). Bu alanlardaki toprak koruma niteliği yüksek olan bitki örtüsünün tahrip edilerek arazi kullanım şeklinin insanlar tarafından değişikliğe uğratılması sonucunda erozyon ve sel olaylarının arttığı ifade edilmektedir.

Yine yapılan bazı çalışmalarda Çay plantasyon alanlarının artmasıyla birlikte can ve mal kaybına neden olan sel-heyelan ve toprak kayması olaylarının Rize yöresinde önemle vurgulanmaktadır.

GiriĢ

ÇalıĢmanın Amacı

Bu çalıĢmada: Rize yöresinde uygulanan hatalı arazi kullanım ve yönetimlerinin neden olduğu sel ve heyelan olayları, oluşturduğu zararlar ile yanlış arazi kullanımı arasındaki ilişki ortaya koymaya çalışılmıştır

Arazinin biyotik, abiyotik ve fizyografik özellikleri dikkate alınmadan yapılan her türlü kullanım şekli arazinin hatalı kullanımıdır.

Tarım arazilerin tarımsal amaçların dışında kullanımı Yanlış Arazi Kullanımıdır.

Orman, Çayır-Otlak Alanlarının Tahrip edilerek tarım arazisine dönüştürülmesi arazinin Yanlış Kullanılmasıdır.

Kurak ve Yarıkurak tarım arazilerinde su isteği fazla tarımsal ürünlerin yoğun sulama ile yetiştirilmesi Arazinin Yanlış Kullanılmasıdır.

Eğimli arazilerde toprakların yukarıdan aşağıya doğru sürülmesi Arazinin Yanlış Kullanılmasıdır.

Erozyona ve heyelana uygun arazilerde toprak koruma önlemi alınmadan tarımsal faaliyetlerin yürütülmesi veya yerleşim yerlerinin oluşturulması arazinin Yanlış kullanılmasıdır.

Arazinin Hatalı Kullanımı ne demektir?

Çalışmada Verilerin Toplanmasında İzlenen Yöntem

ARAġTIRMA ALANININ GENEL TANITIMI VE DOĞAL KOġULLAR



Kaynak: RABİS Projesi

Ülkemizin en yağışlı yerlerinden biri olan Rize'de yazları serin, kışları ılıman ve her mevsimi yağışlı bir iklim görülür. Yağışlar genelde yağmur şeklinde oluşmakta, yağışlar daha çok cephesel ve orografik tiptedir.

Yağışın yıl içindeki dağılışı ilgi çekicidir. Kurak bir mevsim olmamakla birlikte, biri çok yağışlı, diğeri az yağışlı olan iki devre bulunmaktadır. Çok yağışlı dönem eylül ayından aralık ayı sonuna kadar devam ederken; az yağışlı dönem nisan ayından başlayıp Haziran ayı sonuna kadar sürmektedir.

Yıllık Toplam YağıĢ: 2250,5 mm/yıl ve Yıllık

Ortalama Sıcaklık: 14,2 C

Bitki Örtüsü - İklim Özellikleri

Rize’nin yıllık ortalama yağışı 2250.5 mm,

Pazar yıllık ortalama yağışı 2029,

Çamlıhemşin’in yıllık ortalama yağışı 1373 mm.

Değerlerden de görüldüğü üzere sahilden iç kesimlere doğru gidildikçe 400 m yükselti sonucunda yağış miktarı yaklaşık % 34 oranında azalmaktadır.

İklim Özellikleri

Rize Yöresindeki Önemli Toprak Gurupları

BASINDA RĠZE SEL-HEYELANLARI

BULGULAR VE TARTIġMA

Rize yöresinde arazi Kullanımının değişimine ait verilerin değerlendirilmesinde Tarım

ve Köyişleri Bakanlığı tarafından hazırlanan Rize Ġli Arazi Varlığı, Doğu

Karadeniz Havzası Topraklarını konu alan resmi kaynaklar esas alınmıştır.

Ancak bu kaynaklarda ifade edilen verilerin günümüz koşulları bakımından

ne derece doğru olduğu ayrı bir tartışma konusudur.

İlgili eserlerde 1968 yılında çaylık alan 59 019 ha iken, 1983 yılında bu

alnaların 60071 hektara yükseldiği ifade edilmiştir. Çaykur genel

müdürlüğünün 2010 yılındaki kaynaklarına göre ise Rize yöresindeki çaylık

alanlar yaklaşık 50 000 hektardır.

Rize yöresindeki çaylık alanların yıllara göre azalması şöyle dursun hızla

artmaya devam etmektedir. Çaykur tarafından yeni çay bahçelerine ruhsat

verilmemesine rağmen kaç yolla çay bahçesi tesis edilmesi hızla devam

etmektedir.

Arazi Kullanımında Meydana Gelen DeğiĢim

319569

365938348776

374206361258

336278

315700

281099

181512172764171667

0

50000

100000

150000

200000

250000

300000

350000

400000

1920 1940 1960 1980 2000 2020

Yıllar

Kiş

i (A

det)

Nüfus-Çaylık Alan-Üretici Sayısı

Üretilen çay miktarı ile bir dönüm araziden elde edilen çay verimi dikkate alındığında Rize yöresindeki çaylık

alanlar yaklaşık 70 000 hektar araziye denk geliyor. Bir diğer ifadeyle Rize yöresinde RUHSATSIZ 20 000 hektarlık çaylık alan bulunmaktadır. Bu değer her geçen gün artmaktadır.

JICA tarafından yapılan DOĞU KARADENĠZ BÖLGESEL GELĠġME PLANI (DOKAP) Nihai Raporunda Rize Yöresindeki Çaylık alanların 85 377 hektar olduğu ancak Rize arazilerinde maksimum 67756 ha ÇAY tarımına uygun arazi olduğu belirtilmektedir.

ANCAK!...

• 1940-2010 Yılları arasındaki 70 Yılda Üretici sayısı 112 Kat artarken,

Üreticinin toplam nüfusa oranı 1940 Yılında % 1.1 iken 2010 Yılında % 60’a

çıkmıştır.

•1940-2010 Yılları arasındaki 70 Yılda çaylık alanlarda 32 kat artış olmuştur.

ÇAYKUR’un Kayıtlı Çay Bahçelerine Göre Arazi Kullanımı

Rize Yöresindeki tarıma elverişli 2677 Ha kıyı ve taban arazilerinin 627 Hektarı amaç dışı kullanılmaktadır.

Bu arazilerin amaç dışı kullanılması ormanlık alanlardaki sosyal baskıyı artırmakta, ayrıca taban arazilerinin yerleşim yeri olarak kullanılması derelerdeki akımın yükselmesi ile birlikte bu alanlarda can kaybı ve yüksek oranda maddi zarar oluşturma riskini daha da artırmaktadır.

Kıyı ve Taban Arazilerinin Amaç DıĢı Kullanımı

Çağlayan Havzasında Alüviyal Arazilerin YanlıĢ Kullanımı

Piskale Havzasında Alüviyal Arazilerin YanlıĢ Kullanımı

Fırtına Havzasında Alüviyal Arazilerin YanlıĢ Kullanımı

KaptanpaĢa Havzasında Alüviyal Arazilerin YanlıĢ Kullanımı

TaĢlıdere Havzasında Alüviyal Arazilerin YanlıĢ Kullanımı

Pazar Havzasında Alüviyal Arazilerin YanlıĢ Kullanımı

Rize yöresindeki kıyı ve taban arazilerde amaç dışı kullanım yanında dere yatakları daraltılmakta, yatağın içinde yapılan çeşitli işlemler (kum, çakıl alma vb…) yatağın hidrolik özellikleri tahrip edilmekte, derenin mansap bölümünde yapılan hatalı tesisler nedeniyle yüksek akımlar sonucu meydana gelen sel ve taşkınların oluşturduğu zararlar dahada artmaktadır.



Rize Ġli Tarımsal Arazi Varlığı

Ġklim Özellikleri- Arazi Kullanımı-Toprak Kayması

72; 64%

27; 24%

14; 12%

Çay Orman Otlak-Çayır-Açıkalan

Ġklim Özellikleri- Arazi Kullanımı-Toprak Kayması

Kaynak: Gürgen, 2004

Rize ve yöresinin jeolojik ve jeomorfolojik

yapısı, arazi kullanım şekli ve iklim

özellikleri (özellikle yağış) sel ve heyelan

oluşumu için uygun ortam sunmaktadır.

Rize ve yöresinde özellikle 1970 yılından

sonra meydana gelen sel ve heyelan

olayları artarken tekerrür aralığının

azaldığı görülmektedir.

Ormanlar,

jeolojik olarak heyelana uygun yamaçlar üzerinde statik dengenin oluşmasına katkı sağlamakta, yamacın hidrolojik ve hidrolik yapısını koruyarak suyun yamaç üzerinde heyelan oluşturma olasılığını azaltmaktadır.

Orman altında oluşan ölü örtü kendi ağırlığının 10 katı kadar suyu tutarak suyun yüzeysel akışa geçmesini engellemekte veya pik akım oluşma süresini artırmaktadır.

Orman örtüsü oluşturduğu bol miktardaki organik madde sayesinde topraklardaki ıslanmaya dayanıklı agregat sayısını artırmaktadır.

Havzaların orta ve yukarı kesimlerinde bulunan koruyucu orman örtüsü derelerdeki akımının kontrol edilmesi üzerinde önemli etkiye sahiptir.

Toprak koruma yeteneği yüksek olan bitki örtüsünün tahrip edilerek; toprak koruma yeteneği az olan türlerin alana getirilmesi sonucunda heyelan olma olasılığı artmaktadır.

ANCAK

Çay ve Kivi’nin Yukarıda bahsedilen yararları orman örtüsüne kıyasla oldukça düşük seviyededir.

Peki Orman Varlığı Neden Rize Ġçin Bu kadar Önemlidir?

1973-2010 Yılları Arasında Rizede Meydana Gelen

ve Ölüme Neden Olan Sel-Heyelan Olayları

Sel-Heyelan Olaylarının Zamansal Dağılımı

Sel-Heyelan Olaylarında Olay Sayısı- Ölü Sayısı Arasındaki ĠliĢkiler

RĠZE YÖRESĠNDE

YanlıĢ Arazi Kullanımı, Arazi Tahribatı, Sel-Heyelan Olaylarına Ait Bazı Resimler

AĢırı Yol Yoğunluğu ve Arazi Tahribatı

Arazi Tahribatı Sel-Heyelan Zararları

Kıyı ve Taban Arazilerin Tarım DıĢı Kullanımı

Arazi Tahribatı Sel-Heyelan Zararları

Gündoğdu Sel-Heyelan Felaketi

İkizdere-Rize Merkez- Ardeşen- Pazar Sel-Taşkın-Heyelan

Rize ve Çevresinin Korunmuş Bazı Güzel

Yerleri

Araziyi Koruyup Doğru Kullandığımız Bazı Yerler

Rize halkı sel-heyelan, taşkın ve toprak kayması gibi önemli tehlikelerin oluşturduğu riskle yaşamayı öğrenmek zorundadır.

Sorunun Çözümüne Katkı Sağlayabilecek Bazı Öneriler

Sorunun Çözümüne Katkı Sağlayabilecek Bazı Öneriler

Kıymetli zamanınızı ayırıp sabırla dinlediğiniz için

TEġEKKÜR ederim

Saygılarımla,

Doç. Dr. Turan Yüksek

Rize Üniversitesi Öğretim Üyesi

Rize Yöresinde Yanliş Arazi Kullanımı ve Neden olduğu Çevresel Sorunlar

Documents