Richard Sennett - New Capitalism

Open Universiteit – Faculteit Cultuurwetenschappen

Richard Sennett en de cultuur van het nieuwe kapitalisme

Module C11312 – Hedendaagse cultuuranalyse

en cultuurkritieken

Begeleider: Jeroen Vanheste

Door: D.H.G.M. Vrenken-Reijnders

Studentnr: 850174519

Datum: 24 juni 2013

24 juni 2013 Open Universiteit Nederland 2

Inhoudsopgave

1. Inleiding ..................................................................................................................................................... 3

1.1 Onderwerp ............................................................................................................................................ 3

1.2 Probleemstelling en onderzoeksvragen ................................................................................................ 4

1.3 Belang van het onderzoek en bronnen ................................................................................................. 5

2. Richard Sennett ......................................................................................................................................... 6

3. Sennetts cultuuropvatting en cultuurkritiek ................................................................................................ 8

3.1 Bedrijfseconomische gevolgen ............................................................................................................. 8

3.2 Culturele gevolgen ................................................................................................................................ 9

3.3 Soort cultuuropvatting en cultuurkritiek ............................................................................................... 12

4. Filosofische context en receptie .............................................................................................................. 13

4.1 Filosofische context ............................................................................................................................. 13

4.2 Receptie .............................................................................................................................................. 14

5. Eigen oordeel en conclusie ..................................................................................................................... 16

6. Bronnenoverzicht ..................................................................................................................................... 18

6.1 Boeken, artikelen en websites ............................................................................................................. 18

24 juni 2013 Open Universiteit Nederland 3

1. Inleiding

1.1 Onderwerp Adam Smith (1723-1790) beschreef het klassieke kapitalisme als een

economische orde waarin de samenleving het best gediend wordt door een vrije

markt. De onzichtbare hand van de markt zorgt voor maximaal rendement en

economisch evenwicht.1 Tot het begin van de twintigste eeuw ontwikkelde zich in

de westerse wereld een vorm van kapitalisme waarvan de nadelen grotendeels

afgewenteld werden op de arbeiders; zij deden zwaar, eentonig werk in de

fabrieken en hadden als dagloners geen enkele zekerheid bij de vele

conjunctuurschommelingen.2 In de twintigste eeuw kregen de vakbonden meer

macht waardoor een socialer kapitalisme ontstond: een florerend kapitalisme met

rechtsbescherming en werkzekerheid voor de arbeiders, uitmondend in de

verzorgingsstaat.3 Volgens velen een saaie, eentonige ‘iron cage’ zoals

beschreven door Max Weber, vol van regels, rationaliteit en voorspelbaarheid.4

Aan het eind van de twintigste eeuw ontstond een nieuwe vorm van kapitalisme

waarbij de overheid terugtrad; er brak een tijd aan van grote vrijheid en

flexibilisering.5 Door technologische ontwikkelingen was er daarnaast een sterke

groei in fysieke- en informatiemobiliteit wat leidde tot globalisering en versnelling

van de economie.

Richard Sennett noemt dit postmoderne kapitalisme een nieuwe economie, het

nieuwe kapitalisme, flexibel kapitalisme ofwel neoliberalisme. Hij beschrijft dat dit

systeem voordelen heeft door een ongekende vrijheid waardoor groei

gestimuleerd wordt, werknemers minder afhankelijk worden en hun talenten beter

1 D. Marron, Economie in 30 seconden, 50 mijlpalen uit de geschiedenis van de economie (Houten 2010) 12-

13 en http://nl.wikipedia.org/wiki/Adam_Smith[Geraadpleegd april 2013]. 2 R. Sennett, The corrosion of character, The personal consequences of work in the new capitalism (New York

1998) 35-39. 3 R. Sennett, The corrosion of character (New York 1998) 23 en The culture of the new capitalism (New York

2006) 20-23, 27-32. 4 http://en.wikipedia.org/wiki/Iron_cage [Geraadpleegd mei 2013].

5 R. Sennett, The culture of the new capitalism (New York 2006) 37-45 en D. Marron, Economie in 30

seconden (Houten 2010) 22-29, 32-33 en http://nl.wikipedia.org/wiki/Systeem_van_Bretton_Woods [Geraadpleegd april 2013].

24 juni 2013 Open Universiteit Nederland 4

ontwikkelen.6 Hij geeft echter ook aan dat het nieuwe kapitalisme nadelen heeft,

zoals een kapitaalverschuiving van de brede middenklasse naar een kleine

technologisch-financiële elite.7 Mijn onderzoek richt zich vooral op een ander

nadeel dat Sennett noemt: het nieuwe kapitalisme dwingt werknemers tot

flexibiliteit, door continue verandering (continue verandering wordt als de

normale, juiste toestand beschouwd) en daarmee samenhangend

kortetermijndenken.8 Aandeelhouders hebben de macht in grote bedrijven en zij

houden van verandering, herstructurering, reorganisaties. In 1965 wisselden

aandelen gemiddeld om de vier jaar van eigenaar, in 2000 om de vier maanden

en met de huidige communicatietechnieken kost het kopen en verkopen van

aandelen slechts enkele milliseconden.9

Volgens Sennett heeft het continue veranderen en kortetermijndenken zelfs meer

invloed op de mens dan technologische ontwikkelingen.10 Dat

korte/langetermijndenken een belangrijk aspect is van een cultuur wordt

bevestigd door de Cultural Dimensions Theory van de Nederlandse

organisatiepsycholoog Geert Hofstede. Hofstede stelt dat

korte/langetermijndenken een van de dimensies is die een cultuur bepalen: hij

beschouwt kortetermijndenken als typisch Angelsaksisch, langetermijndenken als

typisch Oosters en de Europanen situeert hij daar tussenin.11

1.2 Probleemstelling en onderzoeksvragen

Hoofdvraag: Wat denkt Richard Sennett over de gevolgen van het nieuwe

kapitalisme in de huidige tijd?

Onderzoeksvraag 1: Wat is Sennetts cultuuropvatting en wat zijn zijn

uitgangspunten?

Onderzoeksvraag 2: Wat verstaat Sennett onder het nieuwe kapitalisme?

6 R. Sennett, The culture of the new capitalism (New York 2006) 181-182.

7 R. Sennett, The corrosion of character (New York 1998) 88-89.

8 R. Sennett, The corrosion of character (New York 1998) 22-23.

9 R. Sennett, The culture of the new capitalism (New York 2006) 4-7, 37-41.

10 R. Sennett, The corrosion of character (New York 1998) 24, 29 ,31.

11 http://nl.wikipedia.org/wiki/Geert_Hofstede en

http://en.wikipedia.org/wiki/Hofstede's_cultural_dimensions_theory [Geraadpleegd mei 2013].

24 juni 2013 Open Universiteit Nederland 5

Onderzoeksvraag 3: Wat zijn volgens Sennett de maatschappelijke,

psychologische, ecologische en economische gevolgen van het nieuwe

kapitalisme?

Onderzoeksvraag 4: Welke kritiek heeft Sennett gekregen op zijn ideeën over

de cultuur van het nieuwe kapitalisme?

Onderzoeksvraag 5: Welke andere hedendaagse cultuurcritici bespreken de

gevolgen van het nieuwe kapitalisme en welke plaats neemt Sennett hierbij

in?

1.3 Belang van het onderzoek en bronnen In 2008 ontstond een wereldwijde financiële crisis die nog steeds voortduurt. Als

oorzaken wordt vaak gewezen naar een te vrije financiële markt (deregulering)

en het kortetermijndenken in de zakelijke wereld. Mijn onderzoek wil met de

kennis van de huidige economische situatie terugkijken op Sennetts denkwijze.

Uitgangspunt voor het onderzoek is Sennetts boek uit 1998 The corrosion of

character. The personal consequences of work in the new capitalism, in het

Nederlands vertaald als De flexibele mens, aangevuld met delen uit zijn latere

werk The culture of the new capitalism (2006) waarin hij een aantal punten nader

uitwerkt.12

12

J. Vanheste, H. Simissen, Hedendaagse cultuuranalyses en cultuurkritieken, Reader deel 1 en 2 (Heerlen 2013) 159.

24 juni 2013 Open Universiteit Nederland 6

2. Richard Sennett Richard Sennett (Chicago 1943) is een Amerikaanse socioloog, historicus en

cultuurcriticus. Hij is de zoon van een emigrant en groeide op in een

achterstandswijk in Chicago. Sennett studeerde sociologie en geschiedenis in

Chicago en Harvard. Na zijn doctoraal in 1964 doceerde hij aan de Universiteit

van New York en de London School of Economics.13 Hij schreef zo’n vijftien

boeken die vooral betrekking hebben op twee overkoepelende thema’s: de

gevolgen van de verstedelijking (individualisering, gebrek aan oriëntatie,

oppervlakkigheid, machtsverhoudingen) en de gevolgen van het nieuwe

kapitalisme.14

Van Richard Sennett is bekend dat hij communistische ouders had, zich in de

jaren zestig bemoeide met de nieuw linkse stroming en dat hij zich thuis voelt bij

het (gematigd tot soms radicale) politieke links.15 Dat blijkt o.a. uit de voorkeur die

hij uitspreekt voor het Rijnlandse politiekeconomische model: hij stelt het

Europese, Rijnlandse model waarbij de overheid voorziet in een vangnet voor de

zwakkeren tegenover het Angelsaksische, neoliberale model waarbij de vrije

markt zorgt voor een harmonische samenleving.16 Hij schrijft over een groeiende

afstand tussen de machtigen aan de ene kant en de midden- en lagere klassen

aan de andere kant en een toenemende ongelijkheid tussen arm en rijk.17

Naast de politieke invalshoek benadert Sennett het nieuwe kapitalisme ook

vanuit sociaal-psychologisch en civilisatorisch oogpunt. Hij geeft aan dat de

continue verandering en het daarmee gepaard gaande kortetermijndenken op het

persoonlijke vlak zorgen voor een cultuurverandering.18 Hij vraagt in de inleiding

van The corrosion of character: “How can long-term goals be pursued in an

economy devoted to the short term?”19 Op dit culturele vlak blijken Sennetts

denkbeelden dus enigszins conservatief te zijn. Hij zegt niet terug te willen naar

13

W. Witteveen, I. de Haan, R. Sennett, Richard Sennett, De mens als werk in uitvoering (Amsterdam 2010) 87. 14

http://nl.wikipedia.org/wiki/Richard_Sennett [Geraadpleegd april 2013]. 15

R. Sennett, The corrosion of character (New York 1998) 61 en The culture of the new capitalism (New York 2006) 192-193 en M. Benn, ‘London School of Economics Inner-City Scholar’ (3 februari 2001) The Guardian, http://www.guardian.co.uk/books/2001/feb/03/books.guardianreview4 [Geraadpleegd april 2013]. 16

R. Sennett, The corrosion of character (New York 1998) 52-54. 17

R. Sennett, The corrosion of character (New York 1998) 60-63 en The culture of the new capitalism (New York 2006) 54-55. 18

R. Sennett, The corrosion of character (New York 1998) 23-26, 61 en The culture of the new capitalism (New York 2006) 11. 19

R. Sennett, The corrosion of character (New York 1998) 10.

24 juni 2013 Open Universiteit Nederland 7

vroeger tijden, maar duidelijk is dat hij de cultuur tijdens het sociale kapitalisme

beter vindt dan die in het nieuwe kapitalisme.

Sennett wil de neoliberale trend keren in de richting van de Europese

sociaaldemocratie met meer zekerheid voor werknemers. Hij ziet de oplossing in

het beteugelen van grote bedrijven door de wetgever, het promoten van morele

standaarden en minder bang zijn voor routine in het werk (waardoor er minder

noodzaak is voor flexibiliteit).20 In het laatste hoofdstuk van het boek The

corrosion of character geeft Sennett een mogelijke oplossing in gezamenlijk

(voornaamwoord wij) verzet tegen de machtigen en het aangaan van het

conflict.21 Sennett voorspelt in de laatste zin van The corrosion of character het

einde van het nieuwe kapitalisme: “A regime which provides human beings no

deep reasons to care about one another cannot long preserve its legitimacy.”22

20

R. Sennett, The corrosion of character (New York 1998) 32-45, 136-139. 21

R. Sennett, The corrosion of character (New York 1998) 136-148. 22

R. Sennett, The corrosion of character (New York 1998) 148.

24 juni 2013 Open Universiteit Nederland 8

3. Sennetts cultuuropvatting en cultuurkritiek

3.1 Bedrijfseconomische gevolgen

Sennett beschrijft de gevolgen van het gedereguleerde kapitalisme met de

nadruk op flexibiliteit, continu veranderingen en kortetermijndenken (van na

ongeveer 1980). Hij geeft aan dat het nieuwe kapitalisme volledige vrijheid wil,

dat de overheid zich terugtrekt en dat de markt van vrije ondernemingen wordt

gecontroleerd middels een systeem van zelfregulering en eigen

verantwoordelijkheid.23 Beursgenoteerde bedrijven worden door de

aandeelhouders onder druk gezet om continu te veranderen en reorganiseren,

want actie doet de koersen stijgen (los van het uiteindelijke resultaat) en veelal

wordt door het bedrijfsmanagement als argument gebruikt dat in een

globaliserende wereld de consumentenvraag en technologie snel wijzigen,

waardoor veranderen onvermijdelijk is.24 Management goeroes doen

neerbuigend over bureaucratie en promoten flexibiliteit, onafhankelijkheid en

risico nemen.25 Om flexibel te zijn worden werknemers met een vast contract

geoutsourcet en nieuwe mensen aangenomen op basis van een tijdelijk contract,

voor een specifiek project of zelfs op basis van stukloon.

Sennett wordt gewoonlijk niet betwist als hij vindt dat het nieuwe kapitalisme tot

gevolg heeft dat werknemers onafhankelijk zijn, maar daarmee ook, dat ze niet

loyaal zijn aan een bedrijf (weinig sociaal kapitaal); biedt een andere werkgever

meer geld of interessanter werk dan kiezen werknemers snel voor een nieuwe

uitdaging.26 Daarmee doet een werknemer steeds nieuwe ervaringen op, maar

wordt nooit een echt ervaren, efficiënte medewerker. Sennett geeft ook aan dat

door continu veranderen het onmogelijk geworden is om ervaring en

23

R. Sennett, The corrosion of character (New York 1998) 9-10, 79-83, 94. 24

R. Sennett, The corrosion of character (New York 1998) 22-24, 49-51 en The culture of the new capitalism (New York 2006) 10, 37-49. 25

R. Sennett, The corrosion of character (New York 1998) 146. 26

R. Sennett, The culture of the new capitalism (New York 2006) 63-70 en L. Monserez, ‘Review Jean-Louis Servan-Schreiber, Trop Vite! Pourquoi nous sommes prisonniers du court terme’ (Parijs 2010), Liberalis, 10 december 2010, http://www.liberales.be/boeken/tropvite [Geraadpleegd mei 2013].

24 juni 2013 Open Universiteit Nederland 9

opgebouwde kennis te waarderen.27 Ervaring wordt gezien als ouderwets,

waardoor ervaren medewerkers zich vernederd voelen, of minstens onvoldoende

gewaardeerd.

Daarnaast veranderen veel bedrijven hun eenduidige hiërarchische organisatie in

een onduidelijke netwerkorganisatie met centrale macht en losse tijdelijke

‘werkeilanden’ in de hoop daarmee flexibel te zijn.28 Deze flexibele

netwerkorganisaties zorgen volgens Sennett echter voor interne competitie met

een alles-of-niets resultaat (winner-takes-all), wat veel stress veroorzaakt bij de

werknemers.29 Sennett laat na het belangrijkste nadeel van complexe

netwerkorganisaties duidelijk te noemen, namelijk dat het middlemanagement in

tijdelijke teamverbanden beslissingen neemt waar uiteindelijk niemand voor

verantwoordelijk is. Wel beschrijft hij dat moderne, coachende managers geen

verantwoordelijkheid nemen en als er iets mis gaat verwijzen naar veranderde

omstandigheden.30

Een ander nadeel van de continue herstructureringen en reorganisaties is dat

een bedrijf geen zicht meer heeft op de eigen geschiedenis, waardoor steeds

opnieuw dezelfde (mogelijk foute) beslissingen genomen worden; het leereffect is

afwezig.31

3.2 Culturele gevolgen Dat beursgenoteerde bedrijven geregeerd worden door kortetermijndenken is

tegenwoordig onomstreden, maar Sennett beschrijft dat de nieuwe cultuur het

mechanisme is dat ervoor zorgt dat ook andere bedrijven en het privéleven

erdoor beïnvloed worden.32 In een cultuur waarin vrijheid het ideaal is, zijn wetten

en regels verkeerd; in een cultuur waarin groei het ideaal is, is stilstand

27

R. Sennett, The corrosion of character (New York 1998) 96-97 en The culture of the new capitalism (New York 2006) 4-5. 28

R. Sennett, The corrosion of character (New York 1998) 48, 55-56. 29 R. Sennett, The culture of the new capitalism (New York 2006) 51-52. 30

R. Sennett, The corrosion of character (New York 1998) 108-109. 31

R. Sennett, The corrosion of character (New York 1998) 51. 32

R. Sennett, The culture of the new capitalism (New York 2006) 12-13, 46-47.

24 juni 2013 Open Universiteit Nederland 10

achteruitgang; in een cultuur waarin de onafhankelijke mens het ideaal is, is

afhankelijkheid zielig.

Sennett noemt verschillende culturele gevolgen van het nieuwe kapitalisme. Een

maatschappelijk nadeel is dat er mogelijk een tweedeling in de samenleving

ontstaat tussen aan de ene kant een kleine groep van mensen die goed kan

omgaan met continue verandering en risico nemen, of zelfs baat heeft bij veel

flexibiliteit, ondoorzichtigheid en complexiteit (b.v. ondernemers) en aan de

andere kant een grote groep mensen die er problemen mee heeft.33 Hij

onderzocht de bezoekers van het World Economic Forum in het Zwitserse Davos

en ziet dat ze goed gedijen in een onzekere wereld (waarschijnlijk doordat ze

voldoende geld of macht hebben om zelfstandig eventuele negatieve gevolgen

op te vangen), maar hij heeft ook veel onderzoek gedaan bij minderbedeelden in

Chicago en weet dat zij vaak meer gebaat zijn bij enige regulering en stabiliteit.34

Hij schrijft: “The elements of the system of flexible power corrode the characters

of more ordinary employees who try to play by these rules.”35

In zijn boek The corrosion of character geeft Sennett uitleg door te verhalen over

een ontmoeting met Rico, de zoon van conciërge Enrico en hij vergelijkt de

levens van vader en zoon. Vader Enirco was een Italiaanse immigrant met

laagbetaald, voorspelbaar, door de vakbond beschermd werk: hij had vaste

werktijden, een vast salaris en een vast pensioen. Zoon Rico neemt risico’s, blijft

zich continu bijscholen, verandert regelmatig van baan en verhuist vaak.

Uiteindelijk heeft Rico ervoor gekozen om zelfstandig consultant te worden met

een vrij, maar onzeker en onthecht leven. Op het persoonlijk vlak zorgt flexibiliteit

en risico nemen natuurlijk voor onzekerheid en soms voor angst en stress; welke

keuze is het best en wat brengt de toekomst?36 In de psychologie is ook bekend

dat in de menselijke natuur een voorkeur ligt voor bekende zaken, herkenning en

routine (mere-exposure-effect).37

Met de titel van zijn boek The corrosion of character wijst Sennett op de erosie

van het menselijk karakter door het nieuwe kapitalisme en hij beschrijft negatieve

33

R. Sennett, The corrosion of character (New York 1998) 23, 30, 60-63, 95-97, 139-142. 34

R. Sennett, The corrosion of character (New York 1998) 60-63. 35

R. Sennett, The corrosion of character (New York 1998) 63. 36

R. Sennett, The corrosion of character (New York 1998) 9-10. 37

E. Smith, D. Mackie, Social psychology, 3rd

edition (New York 2007) 19, 241.

24 juni 2013 Open Universiteit Nederland 11

gevolgen zoals de verlaging van het zelfvertrouwen, verminderde loyaliteit, trouw

en betrokkenheid.· Het opbouwen van een karakter neemt een lange tijd in beslag

en daarvoor is het noodzakelijk dat men langetermijndoelen heeft en zich richt op

de lange termijn. Een moeilijke opgave in een continu veranderende wereld.38

Door het veel wisselen van baan en verhuizen, ontstaan onvermijdelijk losse,

oppervlakkige sociale relaties.39 Sennett volgt hierin de stamvader van de

sociologie Emile Durkheim, die aangaf dat sociale cohesie in de (toenmalige)

moderne samenleving te kort schiet.40 Sociaalpsychologisch onderzoek bevestigt

dat mensen vaak beter functioneren als ze deel uitmaken van een groep,

vanwege steun en validatie van groepsleden en bij gebrek aan hechte relaties

voelt een mens zich al gauw eenzaam.41

Het karakter ligt ook onder vuur omdat het nieuwe kapitalisme onverschilligheid

uitstraalt in de omgang met werknemers.42 Loyaliteit is niet nodig, het bedrijf heeft

je niet nodig (personeel is inwisselbaar, ‘voor jou tien anderen’, tijdelijke

contracten, veel reorganisaties). Sennett schrijft dat de vraag ‘Wie heeft me

nodig?’ tegenwoordig niet direct beantwoord kan worden, waardoor mensen zich

nutteloos voelen, zeker in combinatie met de huidige individualisering.43 De

flexibele economie zorgt ervoor dat er een conflict ontstaat tussen de werkethiek

en de persoonlijke ethiek: in de werkethiek is loyaliteit, vertrouwen en

betrokkenheid ouderwets, lastig en overbodig, in de persoonlijke sfeer zijn die

zaken juist erg belangrijk.44 Ouders vormen hierdoor volgens Sennett geen goed

voorbeeld voor hun kinderen, wat de opvoeding tweeslachtig maakt.45

Het continue veranderen resulteert ook in een gefragmenteerd levensverhaal.

Sennett geeft aan dat mensen in de nieuwe economie op drift raken en het

gevoel hebben de controle over hun leven kwijt te zijn; ze zijn afhankelijk van de

grilligheid van hun werkgevers en de globale economie.46 In een interview met

hoogleraar Willem Witteveen (Universiteit Tilburg) vertelt Sennett dat een verhaal

38

R. Sennett, The corrosion of character (New York 1998) 10, 22-26. 39

R. Sennett, The corrosion of character (New York 1998) 20-21. 40

http://nl.wikipedia.org/wiki/%C3%89mile_Durkheim [Geraadpleegd mei 2013]. 41

E. Smith, D. Mackie, Social psychology, 3rd

edition (New York 2007) 18-19, 130-131, 434. 42

R. Sennett, The corrosion of character (New York 1998) 146-147. 43

R. Sennett, The corrosion of character (New York 1998) 146-147. 44

R. Sennett, The corrosion of character (New York 1998) 21-26 45

R. Sennett, The corrosion of character (New York 1998) 25-27 46

R. Sennett, The corrosion of character (New York 1998) 19-20, 48-49 en W. Witteveen, De mens als werk in uitvoering (Amsterdam 2010) 40-42.

24 juni 2013 Open Universiteit Nederland 12

een orde scheppend mechanisme is, maar het verhaal van het leven van de

huidige mens geen kop en staart meer heeft. “Het is net alsof ze allemaal

postmoderne romanschrijvers zijn geworden”.47 Sennett citeert in zijn boek Hans-

Georg Gadamer: “[The self] happens subject to the accidents of time and the

fragments of history”.48 Een citaat dat Sennetts argument afzwakt, omdat

Gadamer er m.i. mee aangeeft dat het normaal is dat een mensenleven

opgebouwd wordt uit fragmenten.

3.3 Soort cultuuropvatting en cultuurkritiek Uit bovenstaande paragrafen blijkt dat Sennett, volgens de indeling van Aerts,

zowel maatschappijkritiek levert alsook cultuurkritiek.49 Zijn maatschappijkritiek

bestaat uit de eerder beschreven negatieve bedrijfseconomische gevolgen van

het nieuwe politieke systeem. Daarnaast schrijft Sennett dat het nieuwe, snelle

economische systeem ook onze cultuur beïnvloedt, omdat het ons karakter

verandert en onze omgang met anderen (familieleden, vrienden, buren).50 Hij

volgt daarin de socioloog Immanuel Wallerstein die in 1974 de

wereldsysteemtheorie beschreef waarin economie, maatschappij en cultuur bij

elkaar horen.51

Het werk van de socioloog Sennett is enigszins neutraal sociaalwetenschappelijk,

omdat het gestaafd wordt door een beperkt aantal onderzoekscijfers.52 Toch

klinkt duidelijk door dat hij niet altijd even positief is over het nieuwe kapitalisme

en hij legt de nadruk op de negatieve veranderingen in de omgang met

anderen.53 Daardoor is zijn cultuuropvatting nadrukkelijk civilisatorisch.

47

W. Witteveen, De mens als werk in uitvoering (Amsterdam 2010) 80-81 en T. Vanheste, ‘Richard Sennetts cultuurkritiek: lof der sprezzatura’ (15 februari 2012) Vrij Nederland, De republiek der letteren & schone kunsten, http://blogs.vn.nl/boeken/non-fictie/richard-sennetts-cultuurkritiek-lof-der-sprezzatura/# [Geraadpleegd mei 2013]. 48

R. Sennett, The corrosion of character (New York 1998) 147. 49

R. Aerts, ‘Prometheus en Pandora. Een inleiding tot cultuurkritiek en cultuurpessimisme’ in J. Vanheste, H. Simissen, Hedendaagse cultuuranalyses en cultuurkritieken, Reader deel 1 (Heerlen 2013) 23-24, 33-35. 50

R. Sennett, The culture of the new capitalism (New York 2006) 8. 51

http://nl.wikipedia.org/wiki/Immanuel_Wallerstein en http://en.wikipedia.org/wiki/World-systems_theory [Geraadpleegd mei 2013]. 52

R. Sennett, The corrosion of character (New York 1998) 149-157. 53

R. Sennett, The corrosion of character (New York 1998) 52-54.

24 juni 2013 Open Universiteit Nederland 13

4. Filosofische context en receptie

4.1 Filosofische context Richard Sennetts interessegebieden tonen grote overeenkomst met die van

collega socioloog en cultuurcriticus Zygmunt Bauman. Ze behandelen beiden de

thema’s klassen, arbeiders, macht, globalisering, de (post)moderne tijd en

economisch gewin. Bauman schreef twee jaar na het verschijnen van Sennetts

The corrosion of character het boek Liquid modernity en later Liquid love, Liquid

life, Liquid fear en Liquid times.54 Met de metafoor ‘vloeibaar’ bedoelt Bauman in

grote lijn hetzelfde als Sennett met flexibiliteit en continue verandering en ook

Bauman beschrijft de cultuurverandering die er het gevolg van is.55 Zygmunt

Bauman refereert in zijn boeken ook regelmatig aan Sennett en lijkt het daarbij

grotendeels met hem eens te zijn.

Sommige recensenten van The corrosion of character (Roger Jacobs, Carrie

Leana) verwijzen naar de ironische mens van Richard Rorty: een mens die zich

realiseert dat zijn bestaan niet noodzakelijk is en dat zijn karakter gevormd wordt

door toevallige omstandigheden.56 Hoewel er raakvlakken zijn met de erosie van

het karakter denk ik toch dat Rorty en Sennett iets anders bedoelen. De filosoof

Rorty richt zich met de ironische mens op de reflecterende mens, terwijl de

socioloog Sennett doelt op een maatschappij met mensen die nauwelijks tijd

hebben om te reflecteren en vooral continu gedwongen worden zich aan te

passen aan de omgeving.57 Sennett ziet de mens dus, in tegenstelling tot Rorty,

als een individu met een eigen (stabiel) karakter, dat moet veranderen door de

instabiele situatie om hem heen.

Een aantal nadelen welke Sennett toeschrijft aan het nieuwe kapitalisme

(gefragmenteerd, kortetermijndenken, nutteloosheid), worden door anderen

54

http://nl.wikipedia.org/wiki/Zygmunt_Bauman [Geraadpleegd mei 2013]. 55

J. Vanheste, H. Simissen, Hedendaagse cultuuranalyses en cultuurkritieken, Reader deel 1 en 2 (Heerlen 2013) 181-189. 56

http://nl.wikipedia.org/wiki/Richard_Rorty en http://en.wikipedia.org/wiki/Richard_Rorty [Geraadpleegd mei 2013] en R. Jacobs, ‘Naar een mens zonder eigenschappen? Richard Sennett, De flexibele mens, Oikos, Politiek, Milieu, Cultuur, 16, 5 (2000). 57

R. Houtepen, Filosofie in dienst van ironie en liberalisme, leereenheid 50 van Inleiding in de filosofie, Open Universiteit (Heerlen, 1998).

24 juni 2013 Open Universiteit Nederland 14

toegeschreven aan de versnelling van het leven.58 De Franse essayist Jean-

Louis Servan-Schreiber wijt het kortetermijndenken bijvoorbeeld aan de

universele versnelling door de technische vooruitgang.59 Hij schrijft in 2010 in zijn

boek Trop Vite! Pourquoi nous sommes prisonniers du court terme dat

kortetermijndenken betekent dat mensen een beperkte tijdshorizon hebben en

vooral leven in het heden, waardoor er te weinig tijd is om na te denken en te

reflecteren. Voorts richt Servan-Schreiber zich op de financiële gevolgen van het

najagen van kortetermijnwinsten en de structurele veranderingen in ondernemen

en besturen.60 Dit zijn zaken die Sennett (in 1998/2006) in het geheel niet

benoemt.

4.2 Receptie

Richard Sennett wordt door velen gezien als een groot denker en met The

corrosion of character raakte hij na een aantal jaar weer opnieuw volop in de

belangstelling.61 Organisatiedeskundige Carrie Leana (University of Pittsburg)

schrijft dat Sennett overtuigend beargumenteert, vele heilige huisjes van het

huidige organisatiemanagement aanvalt en de leiders van ondernemingen

beschuldigt van het afschuiven van verantwoordelijkheid. Ze beschrijft de

ironische mens in een postmodern wereldbeeld, maar geeft aan dat Sennett

denkt dat het tij gekeerd zal worden.62 Roger Jacobs (docent filosofie in Hasselt)

gaat ook in op de ironische mens van Richard Rorty, die tracht te overleven en

gebrek heeft aan zelfrespect en zelfvertrouwen. Hij schrijft voorts dat vrijheid in

het huidige kapitalistische systeem alleen goed is voor de elite, omdat de grote

meerderheid van de mensen erdoor ontwricht dreigt te raken. Kritisch is hij over

58

M. Braget, C. Staples, ‘Review of the Culture of the new capitalism by Richard Sennett’, International Review of Modern Sociology, vol. 34, no. 1 (2008) 154-157. 59

L. Monserez, ‘Review Jean-Louis Servan-Schreiber, Trop Vite! Pourquoi nous sommes prisonniers du court terme’ (Parijs 2010), Liberalis, 10 december 2010, http://www.liberales.be/boeken/tropvite [Geraadpleegd mei 2013]. 60

L. Monserez, ‘Review Jean-Louis Servan-Schreiber, Trop Vite!’ (Parijs 2010), Liberalis, 10 december 2010, http://www.liberales.be/boeken/tropvite [Geraadpleegd mei 2013]. 61

W. Witteveen, I. de Haan, R. Sennett, Richard Sennett, De mens als werk in uitvoering (Amsterdam 2010) 7-9. 62

C. Leana, ‘Review of the Corrosion of character: The personal consequences of work in the new capitalism by Richard Sennett’, The Academy of Management Review, Vol. 25, No. 1, (2000), 252-253.

24 juni 2013 Open Universiteit Nederland 15

het gebrek aan structuur in het boek en de filosofische beschouwingen van

Sennett.63

Socioloog Jason Kaufman (Harvard Univerisity) schrijft in een review over The

culture of new capitalism dat Sennett elegant schrijft en diep nadenkt, maar zijn

argumenten niet ondersteunt met degelijk sociologisch onderzoek. (De vraag is in

hoeverre dat nodig is voor een verhalend socioloog/cultuurcriticus als Richard

Sennett.) Ook verwijt Kaufman Sennett dat hij niet in gaat op de positieve

gevolgen voor het bedrijfsleven of de economie.64 Serge Natarajan (student MBA

Geneve) interpreteert Sennetts boek heel anders en vindt Sennetts argumentatie

erg zwak.65 Natarajan gaat in zijn recensie vooral in op de ICT en flexibele

werktijden en maakt daarmee m.i. de denkfout dat Sennett schrijft over flexible

arbeidsvoorwaarden. Ook Natarajans opmerking dat onzekerheid hoort bij een

democratie; voor zekerheid is een dictatuur een betere oplossing, is wel erg kort

door de bocht. Natarajan schrijft dat Sennetts observeringen juist zijn, maar de

oorzaken niet bij het neoliberalisme liggen. Overtuigend is Natarajan’s kritiek op

Sennetts negatieve houding tegenover teamwork, terwijl Sennett tegelijkertijd

positief denkt over de gemeenschap (community).66

Een anonieme recensie op Amazon.com verwijt Sennett amateur psychologie en

het is juist dat Sennett zijn (psychologische) aannames vaak niet staaft met

wetenschappelijk onderzoek.67 Sennett krijgt voorts van Melissa Benn van de

London School of Economics de kritiek dat hij niet ingaat op het gender verschil:

denken vrouwen misschien anders over afhankelijkheid, passen vrouwen zich

misschien gemakkelijker of juist minder gemakkelijk aan?68 De politiek gekleurde

recensie van Michael P. Braget (University of North Dakota) zegt dat er in

honderd jaar weinig veranderd is ten aanzien van de uitbuiting van arbeiders- en

middenklasse en noemt Sennett in de lijn van Karl Marx als groot socialistisch

denker.69

63

R. Jacobs, ‘Naar een mens zonder eigenschappen? Recensie: Richard Sennett, De flexibele mens, Psychogram van de moderne samenleving’, Oikos, Politiek, Milieu, Cultuur, 16, 5 (2000). 64

J. Kaufman, ‘The hidden injuries of Work, The craftsman, The culture of the new capitalism’, Contemporary Sociology, vol. 38, no. 2 (2009) 115-117. 65

S. Natarajan, Richard Sennett: The corrosion of character, A critical reading (2003). 66

S. Natarajan, Richard Sennett: The corrosion of character, A critical reading (2003). 67

http://www.amazon.com/The-Corrosion-Character-Consequences-Capitalism/product-reviews/0393319873?pageNumber=4 [Geraadpleegd mei 2013]. 68

M. Benn, ‘London School of Economics’, The Guardian [Geraadpleegd april 2013]. 69

M. Braget, C. Staples, ‘Review of the Culture of the new capitalism by Richard Sennett’, International Review of Modern Sociology, vol. 34, no. 1 (2008) 154-157.

24 juni 2013 Open Universiteit Nederland 16

5. Eigen oordeel en conclusie Ook vroeger was er veel onzekerheid door oorlogen, ziektes, etc. waaraan de

mens zich moest aanpassen. Sennett geeft echter aan dat er een verschil is met

de huidige situatie, omdat veranderen nu los staat van rampen maar veroorzaakt

wordt door een economische denkwijze.70 Verhelderend is dat Sennett schrijft dat

het nieuwe werken met globalisering, inwisselbaarheid van personeel, complexe

netwerkstructuren, het nemen van risico, eigen verantwoordelijkheid en continue

veranderingen, door de top van het bedrijfsleven onvermijdelijk wordt genoemd.

Sennett beschrijft een cultuur die gecreëerd is door beursgenoteerde bedrijven

en geeft aan dat deze ons huidige paradigma vormt.71 In onze cultuur denken we

dat stilstand achteruitgang is, wat vanzelfsprekend feitelijk onwaar is; stilstand is

slechts stilstand, achteruitgang is achteruitgang. Echter, continu veranderingen

past in ons paradigma en behoeft dus geen bewijs: we veranderen om te

veranderen, we vernieuwen om te vernieuwen.

Een ander onderdeel van onze denkwereld is de noodzaak om zelf controle te

houden, onafhankelijk te zijn en zelf verantwoording te nemen voor onze daden.

Sennett beschrijft dat Rico zijn eigen keuzes maakt en zich verantwoordelijk voelt

voor zijn eigen leven, zelfs als hij geheel buiten zijn schuld ontslagen wordt. Rico

vindt dat hij in dat geval niet boos moet worden op zijn ex-werkgever, maar het

ontslag moet zien als een nieuwe uitdaging. Sennett diept dit onderwerp niet

verder uit: hij laat na om op te merken dat het hebben van controle misschien niet

altijd goed hoeft te zijn, omdat het extra spanning kan geven en bij een slecht

eindresultaat veelal zal lijden tot een schuldgevoel.

Naast de bovengenoemde nadelen is door de financiële crisis van 2008 duidelijk

geworden dat het focussen op de korte termijn ervoor zorgt dat bedrijven de

lange termijn vergeten en onverantwoorde risico’s nemen om kortetermijnwinst te

behalen, en de huidige instabiliteit van de arbeidsmarkt zorgt ervoor dat mensen

minder consumeren (geen auto’s en huizen meer kopen), waardoor de crisis blijft

voortduren. Sennett schrijft niets over deze economische gevolgen; een verwijt

70

R. Sennett, The corrosion of character (New York 1998) 31. 71

R. Sennett, The culture of the new capitalism (New York 2006) 46-47.

24 juni 2013 Open Universiteit Nederland 17

dat we hem echter niet mogen maken, omdat hij geen econoom is en zijn boeken

schreef in het decennium voorafgaand aan de huidige financiële crisis.

Opvallend vind ik dat Sennett (en zijn critici) bijna nergens noemen dat

kortetermijndenken en deregulering zeer waarschijnlijk negatief uitwerken voor

het milieu. Het beschermen van het milieu vraagt een langetermijnvisie en een

eenduidige, langdurige verantwoordelijkheid (af te dwingen door wetgeving).

Maar Sennett was een van de eersten die schreef over de culturele gevolgen van

het nieuwe kapitalisme en bewijst daarmee een groot denker te zijn.

24 juni 2013 Open Universiteit Nederland 18

6. Bronnenoverzicht

6.1 Boeken, artikelen en websites

Aerts, R, ‘Prometheus en Pandora. Een inleiding tot cultuurkritiek en cultuurpessimisme’ in Vanheste, Jeroen, Herman Simissen, Hedendaagse cultuuranalyses en cultuurkritieken, Reader deel 1 (Heerlen 2013).

Amazon review [Geraadpleegd mei 2013] http://www.amazon.com/The-Corrosion-Character-Consequences-Capitalism/product-reviews/0393319873?pageNumber=4

Balfour, Danny L, Joseph W. Grubbs, ‘Character, Corrosion and the Civil Servant: The Human Consequences of Globalization and the New Public Management, Administrative Theory & Praxis, Vol. 22, No 3 (2000) 570-584.

Benn, Melissa, ‘London School of Economics Inner-City Scholar’ (3 februari 2001) The Guardian [Geraadpleegd april 2013] http://www.guardian.co.uk/books/2001/feb/03/books.guardianreview4

Braget, Michael P, Clifford L. Staples, ‘Review of the Culture of the New Capitalism by Richard Sennett’, International Review of Modern Sociology, vol. 34, no. 1 (2008) 154-157.

Bouzarovsi, Stefan, ‘Landscapes of flexibility: negotiating the everyday: an introduction’, GeoJournal, Vol. 74, No. 6 (2009) 503-506.

Houtepen, Rob, Filosofie in dienst van ironie en liberalisme, leereenheid 50 in Inleiding in de filosofie, Open Universiteit (Heerlen 1998).

Hughes, Jason, ‘Bringing emotion to work emotional intelligence, employee resistance and the reinvention of character’, Work Employment Society 19 (2005) 603, http://wes.sagepub.com/content/19/3/603

Humanstische canon [Geraadpleegd mei 2013] http://www.humanistischecanon.nl/postmodernisme

Jackson Lears, T.J., ‘The two Richard Sennetts’, Journal of American Studies, vol. 19 no. 1 (1985) 81-94.

Jacobs, Roger, ‘Naar een mens zonder eigenschappen? Recensie: Richard Sennett, De flexibele mens, Psychogram van de moderne samenleving’, Oikos, Politiek, Milieu, Cultuur, 16, 5 (2000).

Kalleberg, Arne L., ‘Precarious Work, Insecure Workers: Employment Relations in Transition’, American Sociological Review, Vol. 74 (2009) 1-22.

Kaufman, Jason, ‘The hidden injuries of Work, The craftsman, The culture of the new capitalism’, Contemporary Sociology, vol. 38, no. 2 (2009) 115-117.

Leana, Carrie R, ‘Review of The Corrosion of Character: The Personal Consequences of Work in the New Capitalism by Richard Sennett’, The Academy of Management Review, Vol. 25, No. 1, (2000), 252-253.

Natarajan, Serge, Richard Sennett: The Corrosion of Character, The personal Consequences of Work in the New Capitalism, A critical reading (2003).

24 juni 2013 Open Universiteit Nederland 19

Marron, Donald, Economie in 30 seconden, 50 mijlpalen uit de geschiedenis van de economie (Houten 2010).

Monserez, Lieven, ‘Review Jean-Louis Servan-Schreiber, Trop Vite! Pourquoi nous sommes prisonniers du court terme’ (Parijs 2010), Liberalis, 10 december 2010 [Geraadpleegd mei 2013] http://www.liberales.be/boeken/tropvite

Murphy, Gregory C, ‘The corrosion of character: the personal consequences of work in the new capitalism’, Journal of management and organization (2000) http://jmo.e-contentmanagement.com/archives/vol/5/issue/2/review/955/the-corrosion-of-character-the-personal

Schwartz, Herman, ‘Review of The Culture of the New Capitalism by Richard Sennett’, American Journal of Sociology, vol. 114, no. 4 (2009) 1225-1227.

Sennett, Richard, Corrosion of Character, The personal Consequences of Work in the New Capitalism (New York 1998).

Sennett, Richard, The Culture of the New Capitalism (New York 2006).

Sennett, Richard Website [Geraadpleegd april 2013] http://www.richardsennett.com/site/SENN/Templates/Home.aspx?pageid=1

Smith, Eliot R., Diane M. Mackie, Social psychology, 3rd edition (New York 2007).

Vanheste, Jeroen, Herman Simissen, Hedendaagse cultuuranalyses en cultuurkritieken, Reader deel 1 en 2 (Heerlen 2013).

Vanheste, Tomas, ‘Richard Sennetts cultuurkritiek: lof der sprezzatura’ (15 februari 2012) Vrij Nederland, De republiek der letteren & schone kunsten [Geraadpleegd mei 2013] http://blogs.vn.nl/boeken/non-fictie/richard-sennetts-cultuurkritiek-lof-der-sprezzatura/#

Witteveen, Willem, Ido de Haan, Richard Sennett, Richard Sennett, De mens als werk in uitvoering (Amsterdam 2010).

Wikipedia Adam Smith [Geraadpleegd april 2013] http://nl.wikipedia.org/wiki/Adam_Smith

Wikipedia Emile Durkheim [Geraadpleegd mei 2013] http://nl.wikipedia.org/wiki/%C3%89mile_Durkheim

Wikipedia Geert Hofstede’s Cultural dimensions theory [Geraadpleegd mei 2013] http://nl.wikipedia.org/wiki/Geert_Hofstede en http://en.wikipedia.org/wiki/Hofstede's_cultural_dimensions_theory

Wikipedia Iron Cage [Geraadpleegd mei 2013] http://en.wikipedia.org/wiki/Iron_cage

Wikipedia postmodernisme [Geraadpleegd mei 2013] http://nl.wikipedia.org/wiki/Postmoderne_filosofie, http://nl.wikipedia.org/wiki/Postmodernisme

Wikipedia Richard Rorty [Geraadpleegd mei 2013] http://nl.wikipedia.org/wiki/Richard_Rorty, http://en.wikipedia.org/wiki/Richard_Rorty

Wikipedia Richard Sennett, diverse pagina’s [Geraadpleegd april 2013] http://nl.wikipedia.org/wiki/

Wikipedia Zygmunt Bauman [Geraadpleegd mei 2013] http://nl.wikipedia.org/wiki/Zygmunt_Bauman