REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I HISTORI-FILOLOGJISË DEPARTAMENTI I HISTORISË DISERTACION Për mbrojtjen e gradës shkencore: “DOKTOR” TRANZICIONI POLITIK NË EVROPËN QËNDRORE- LINDORE DHE SHQIPËRI Kandidati: Udhëheqës Shkencor: Msc: Doriana Pano Prof.Asoc.Dr.Eva TAFILI (Hyskaj) Tiranë 2016
221
Embed
REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI ... - Doktoratura ne UT · ekonomik, procesi i integrimit europian, për të ardhur në ditët e sotme ku Shqipëria dhe një pjesë e Ballkanit
This document is posted to help you gain knowledge. Please leave a comment to let me know what you think about it! Share it to your friends and learn new things together.
Transcript
REPUBLIKA E SHQIPËRISË
UNIVERSITETI I TIRANËS
FAKULTETI I HISTORI-FILOLOGJISË
DEPARTAMENTI I HISTORISË
DISERTACION
Për mbrojtjen e gradës shkencore:
“DOKTOR”
TRANZICIONI POLITIK NË EVROPËN QËNDRORE- LINDORE DHE
Tabela e përmbajtjes Lista e tabelave .................................................................................................................III
PARATHËNIE ................................................................................................................ IV
HYRJE ............................................................................................................................. IX
1 KREU I PARË..............................................................................................................1
TEORITË BASHKËKOHORE MBI TRANZICIONIN ...............................................1
1.1 Konceptet teorike dhe procesi historik i tranzicionit dhe tranzitologjisë ............................ 1
1.2 Paradigmat (modelet) e tranzicionit në proceset transformuese. ........................................ 9
1.3 Tranzicioni i vendeve të Evropës Jugore dhe ish-komuniste në krahasim me
tranzicionin e vendeve të Evropës Qëndrore dhe Lindore, ndryshimet ndërmjet tyre ...... 12
2 KREU I DYTË ...........................................................................................................19
FUNDI I VITEVE '80 NË EVROPË E BALLKAN, FILLIMET E
TRANZICIONIT NË EVROPËN QËNRORE E LINDORE ......................................19
2.1 Transformimi politik dhe demokratizimi në Europën Qëndrore e Lindore...................... 19
2.2 Dekada e parë post komuniste - zgjedhjet e para pluraliste, sistemi parlamentar në
Shqipëri .......................................................................................................................... 23
2.3 Nacionalizmi, demokracia dhe siguria në Evropën Qendrore e Lindore. ......................... 28
3 KREU I TRETË .........................................................................................................44
PROBLEMET E TRANZICIONIT POLITIK DHE EKONOMIK SI DHE
NDIKIMI I TYRE NË INTEGRIMIN E VËNDEVE TË E.Q.L. ..............................44
3.1 Hapja e vendeve në tranzicion drejt BE-së ...................................................................... 44
3.2 Rumania dhe Bullgaria, dy shembuj për t'u analizuar..................................................... 51
4 KREU KATËRT ........................................................................................................60
TENDENCAT SOCIO-EKONOMIKE NË EVROPEN QENDRORE DHE
LINDORE, PAS TRANZICIONIT POLITIK ..............................................................60
4.1 Sfidat e periudhës post komuniste dhe fillimi i programit të reformave në Evropën
Qendrore –Lindore: Rasti Shqipëri ................................................................................. 60
4.2 Rindërtimi ekonomik dhe politika monetare si pasojë e bashkëpunimit rajonal
Tabela 1, Masa dhe zhvillimi i ekonomise .................................................................. 47
Tabela 2, Performanca ekonomike .............................................................................. 48
Tabela 3, Pozicioni i jashtëm ....................................................................................... 49
Tabela 4, Ecuria e reformës ekonomike ...................................................................... 50
IV
PARATHËNIE
Sot Europa Qëndrore–Lindore, popujt, por edhe udhëheqësit e tyre janë të
vetëdijshëm në domosdoshmërinë e zhvillimit me ritme më të shpejta të këtij rajoni të
mbërthyer prej shumë kohësh me fatet e veta historike. Nga kjo domosdoshmëri buron
dhe vullneti përtë arritur standartet, të cilat do të mundësojnë rrugën e vetme, përmes
së cilës duhet të ecë ky rajon, atë të integrimit europian, integrimit në strukturat e një
Bashkimi që po sfidon historinë e vjetër të konflikteve të luftëravem të një sigurie të
cënuar e hera herës të mohuar dhe që po i tregon botës se evropianët dinë dhe po e
ndërtojnë vetë historinë e tyre të re. Ky proces, ka nevojë të shihet jo si një qëllim në
vetvete, përkundrazi integrim evropian do të thotë demokratizim, zhvillim e mirëqënie.
Përpos dëshirës dhe vullnetit të shprehur tashmë edhe nga vendet e Ballkanit
Perëndimor, ka ende nevojë të kuptohet sesi ka ecur ky proces, paralelisht sfidës së
ketyre vendeve për të lënë pas një histori shekujsh në luftëra dhe së fundmi edhe një
ngurtësim në sistemin, i cili rezultoi tërësisht i dështuar dhe me pasoja të mëdha për
këto vende, ato komuniste. Shekulli XX ishte shekulli i përmbysjeve të mëdha në
historinë e njerëzimit. Ai fiilon me Luftën e Parë Botërore, u pasua nga Revolucioni i
Tetorit, që e ndau botën në dy sisteme ekonomiko-shoqërore diametralisht të
kundërta, vazhdoi me fashizmin e nazizmin dhe Luftën e Dytë Botërore dhe u mbyll
me shëmbjen e Perandorisë Sovjetike.
Rëndësia teorike e studimit, përpara se të vendosja për temën “Tranzicioni Politik në
Evropën Qëndrore- Lindore dhe Shqipëri”, lidhej me faktin se vazhdimisht dëgjoja të
thuhej e shkruhej për “tranzicionin e dështuar”apo për një “tranzicion të tejzgjatur e
tepër të mundimshëm” për Shqiperinë, krejt i ndryshëm nga ajo çfarë kishte ndodhur
e ndodh në rajon.
Në këtë studim, synohet përshkrimi i momenteve kryesore dhe sfidave nëpër të
cilat kanë kaluar vendet e Evropës Qëndrore e Lindore, gjatë tranziocionit politik dhe
ekonomik, procesi i integrimit europian, për të ardhur në ditët e sotme ku Shqipëria
dhe një pjesë e Ballkanit Perëndimor po troket fort në dyert e këtij bashkimi të madh.
Janë përshkruar gjithashtu dhe kriteret kryesore për integrimin në BE, problemet e
nuancat erajonit tonë, historikisht konfliktual e deri në veçoritë dhe sfidat që është
V
përballur Shqipëria që në fillimet e saj e deri në ditët e sotme. Gjithashtu është
ekspozuar problematika dhe inkoherenca e vendeve të BE-së, lidhur me qëndrimin
ndaj Ballkanit Perëndimor si dhe mundësitë e ndryshme në shpejtësinë e integrimit të
vendeve të rajonit tonë.
Duke synuar që përmes këtij studimi të reflektohet një njohje sa më e plotë e
vendeve të Ballkananit Perëndiomor në dekadën postkomuniste, transformimin e
shoqërive drejt një sistemi të ri politiko-shoqëror, hapat e pare të nënshkrimit të
marrëveshjeve ndërkombëtare, si dhe ecurinë e zhvillimit të këtyre vendeve përmes
procesesh të ndërtuara për ta lehtësuar këtë rrugë,njëkohësisht do të mundësohet një
kërkim më i thellë, një analizë që lehtëson kuptimin e të ardhmes së këtij proçesi.Parë
në këndvështrimin historik, në pengesat e shumta të formimit botëkuptimor tëkëtyre
popujve, në vecantitë që ofron historia e këtij rajoni duke filluar nga nacionalizmi e
për të përfunduar te izolimi komunist, e luftrat e zhvilluara në emër të tyre, ky studim
ofron gjithashtu mundësinë e reflektimit mbi domosdoshmërinë e zhvillimit të një
rajoni, si një i tërë, ku shpejtësitë e zhvillimit nuk janë shumë larg njëra-tjetrës.Për të
arritur në përfundimet e mësipërme, është përdorur metoda e studimit të literaturës
dhe dokumentacionit, si dhe teoritë më të njohura të tranzicionit ekonomik dhe politik
në vendet e Evropës Qëndrore dhe Lindore, duke bërë përpjekje që burimet e
informacionit të jenë sa më objektive e të sakta. Gjithashtu, duke qenë se matja
konkrete e ndryshimeve dhe tranformimeve në këto vende sa i përket fuqisë relative të
një shteti është një çështje realisht e ndërlikuar, mbledhja e të dhënave konkrete dhe
interpretimi i tyre bazuar në një qasje krahasuese, ka shërbyer si instrument i
rëndësishëm për ta bërë sa më të besueshëm kuadrin teorik. Që të realizohej ky
studim, ka qenë e domosdoshme marrja në konsideratë e disa treguesve themelorë, si:
ato ekonomike e politikë të vendeve të Evropës Qëndrore dhe Lindore në raport me
Shqipërinë; niveli i zhvillimit, shkalla e ndikimit politik dhe kulturor që ushtrojnë në
nivel global. Pa dyshim që për realizimin e këtij studimi është përdorurgjerësisht
metoda krahasimore, raporte të institucioneve zyrtare europiane, etj. Përgatitja e
këtij punimi kërkimor, ka konsistuar në mbledhjen e materialeve dhe të dhënave
empirike nëpërmjet monografive, studimeve, punimeve të ndryshme të paraqitura si
disertacione, artikuj gazetash, raporte të institucioneve kombëtare dhe
ndërkombëtare, materiale interneti, arkivat, etj.
VI
Analiza empirike është shtrirë në treguesit kryesorë për matjen e shkallës së
demokracisë që imlikon edhe të dhënat për Evropën Qëndrore-Lindore, Shqipërinë,
duke marrë parasysh raportet e përgatitura nga Institucione të Bashkimit Evropian.
Mendoj se studimi është një burim të dhënash të hollësishme për këdo që përpiqet të
kuptoje e më pas të analizojë ndikimin e tranzicionit politik dhe ekonomiko-social, e
në veçanti marrëdhëniet e klasës politike shqiptare gjatë gjithë proçesit të tranzicionit
e deri në integrimin në Bashkimin Evropian.
Studimi është realizuar nëgjashtë kapituj.
Kështu, në kapitullin e parë bëhet fjalë për kthesën në fundin e viteve 80 në
Ballkan, për veçoritë dhe përafritë e zhvillimeve politiko-shoqërore dhe ekonomike, të
realizuara pas përmbysjes së sistemit komunist në këto vende,pra për vitet e para në
demokraci.
Po kështu objekt i këtij kapitulli janë edhe temat e nacionalizmit dhe zhvillimit
të demokracisë nën peshën e tij, si dhe siguria në Europën Juglindore. Një moment i
vecantëështë dhe përshkrimi i ndikimit te forcave të jashtme në ndryshimin e
regjimeve në Ballkan, si dhe tranzicioni dhe shoqëria civile në Ballkanin Perendimor.
Ndërkohë, që në kapitullin e dytë, përveç temave për nacionalizmin, është bërë
një përpjekje për të krahasuar zhvillimet dhe transformimet politiko-shoqërore, si dhe
ato në rrafshin socio-ekonomik, të vendeve të Evropës Qëndrore -Lindore, duke
përmendur shembuj, por duke u ndalur në rastin e Shqipërisë me faktorët kryesorë të
zhvillimit dhe pengesat e ecjes përpara tësaj, por edhe të këtyre vendeve në
përgjithësi. Gjithashtu në këtë kapitull të dytë, një vëmendje të veçantë i kam kushtuar
dhe sigurisë kombëtare, e cila, mund te shihet duke reflektuar shqetesimet e vendeve
të Evropës Qëndrore e Lindore, në periudha specifike kur ajo i korrespondon nje
realiteti ekzistues. Siguria eshte nje koncept i influencueshem dhe fleksibel dhe
studimi i politikave të sigurisë shfaq po aq interes për natyrën objektive të
qëndrueshmerisë dhe paqëndrueshmërisë, sa edhe për perceptimet subjektive të
shoqërive dhe shteteve që e përdorin atë.
Nëdy kapitujt e tjerë do të përpiqemi t'i japim përgjigje pyetjeve që lidhen me
të ardhmen e këtij rajoni me tendencat dhe sfidat e dyanëshme që ngërthen në
vetevete ky integrim. Evropa, sa larg dhe për kë? A do të përfshihen në të të gjithë
vendet gjeografikisht Evropiane? A duhet të adresohet çështja e kufijve gjeografike të
VII
Bashkimit. Çfarë argumentash veç atyre që i korrespondojnë nevojës për të
respektuar parimet demokratike dhe të gjitha politikat e përbashkëta dhe
legjislacionit te komunitetit, ka për të refuzuar pranimin në BE të të gjithë vendeve që
kufizohen me shtete anëtare të tanishme dhe të ardhshme, duke u ndalur gjithashtu në
dy shembuj si Rumania dhe Bullgaria, në zhvillimin dhe pengesat e ecjes përpara të
këtyre vendeve.
Evropa si? Lëvizja nga një bashkim i 15 vendeve në rreth 28 në mënyrë të
natyrshme nxjerr çështjen e operimit të tij, efektivitetit të procesit vendimmarrës,
homogjenitetit të tij dhe lidhjeve të tij me qytetarët: një Bashkim federal i shteteve
përfshirë monedhën, mbrojtjen dhe shtetësinë e përbashkët, ose një zonë të tregtisë së
lirë e mbikëqyrur nga trupa arbitrare për të siguruar që rregullat e konkurencës të
respektohen.
Evropa për çfarë? Me globalizimin që po përballen shtetet dhe shoqëritë,
evropianet do të kenë nevojë të vlerësojnë çfarë u jep atyre identitetin e tyre dhe i sjell
ato së bashku si evropianë. A ka një model të zhvillimit, i cili është i veçantë për
kontinentin tonë i bazuar në vlera të përbashkëta dhe në ndërgjegjësimin e të qenit në
një qytetërim të njëjtë? A ndajnë evropianët imazhe të njëjta të vendit të njeriut në
shoqëri dhe a do t'u përgjigjen ata së bashku sfidave të së ardhmes siç janë zhvillimi i
qëndrueshëm dhe bioetika? A do të jenë ata të gatshëm të marrin përgjegjësi së
bashku për sigurimin e brendshëm dhe mbrojtjen e tyre kolektive?
Të gjitha këto pyetje e bëjnë debatin evropian të pandashëm nga debati politik
i brendshëm, në të cilin çdo qytetar kërkohet të marrë pjesë, prandaj se fundi shtrohet
pyetja: Si e shikojnë qytetarët e vendeve kandidate anëtarësimin?
Në kapitullin pesë dhe gjashtë, jepet si objekt analiza e tranzicionit politik dhe
socio-ekonomik në Shqipëri, duke bërë krahasimin me vendet e tjera, me një të shkuar
rregjimi të ngjashme, duke u përpjekur te argumentojmë se ndërsa, sfida e Shqipërisë
mbetet plotësimi i atij kuadri te gjere standardesh të kerkuara, nga ana tjetër nje
tjetër sfide qëndronpërballë europianeve, ajo e pranimit dhe e asimilimit të këtyre
vendeve, në kornizat e një Bashkimi të madh siçështë sot BE.
Dhe në fund, por në pamundësi për ti përmendur të gjithë, dëshiroj në rradhë të parë
të shpreh mirënjohje dhe falenderime për udhëheqësen shkencore Prof.Asoc.Dr.Eva
Tafili (Hyskaj), për mbështetjen dhe ndihmën e pakursyer në realizimin e kësaj
VIII
sipërmarrje kaq të rëndësishme për mua, për këshillat dhe nxitjen në realizimin dhe
pasqyrimin më të mirë të këtij punimi. Rigoroziteti i saj shkencor dhe përvoja shumë e
madhe në udhëheqjen e temave në disa nivele, kanë influencuar pozitivisht tek unë për
të qenë efikase në përmbushjen e kërkesave shkencore. Ndjehem me fat që pata
mundësi të bashkëpunoja me Prof.Asoc.Dr.Eva Tafili (Hyskaj), dhe të përfitojë nga
përvoja e saj shkencore. Përkrahja dhe përkushtimi i jashtëzakonshëm që ka treguar
ndaj meje, janë një detyrim akademik dhe moral ndaj saj.
Dëshiroj të falenderoj të gjithë ata miq e kolegë, të cilët nuk më kanë kursyer
materialet, sugjerimet, mendimet dhe vërejtjet e tyre.
Së fundi, dëshiroj ti shpreh mirënjohjen e thellë nënës dhe vajzës time, për
suportin, kurajon dhe për lëhtësitë e mëdha që më ofruan, si dhe mundësitë për të
realizuar këtë projekt.
IX
HYRJE
Evropa Qëndrore e Lindore është ende një nga pjesët kërshërindjellëse e botës, përsa i
përket interesit për ta studiuar. Aty janë shfaqur një numër i konsiderueshëm krerësh
kontradiktorë si Nikolae Çaushesku, Josip Broz Tito, Enver Hoxha etj., që kanë dalë
nga skena më herët, emrat e të cilëve për pakkënd nuk janë familjarë, por kemi edhe
syresh që kanë ndërruar jetë më vonë si Franjo Tuxhman, Sllobodan Millosheviç, etj.
Kësisoj, duke parë emrat sa sipër, kur nis të flasësh për Ballkanin, në përgjithësi është
e pamundur që të mos biesh prè e faktit që pashmangshmërisht duhet të
përqendrohesh tek liderët politikë dhe tek vatrat e luftës.Një vështrim hyrës mbi të
kaluarën e të tashmen e popujve të Evropës Qendrore e Lindore, është më se i
nevojshëm para se të studiohet çdonjëra prej çështjeve të ndërlikuara, të shkaktuara
prej procesit të tranzicionit në rajon; proces që mendoj se është ende në vazhdim.
Shpesh, sidomos në të kaluarën, rajoni nuk ka qenë objekt studimi i preferuar për
evropianoperëndimorët apo për amerikanët. Në rastin më të keq, një harresë e këtillë
bëri që pas Luftës së Dytë Botërore Evropa Qëndrore e ajo Juglindore të mbetej nën
sundimin komunist të Bashkimit Sovjetik.
Me rënien e perdes së hekurt, ndryshoi në mënyrë dramatike skena gjeopolitike e
Evropës dhe në mënyrë të veçantë ajo e Evropës Qëndrore, Lindore dhe të Ballkanit1.
Trajtimi i tranzicionit, dhe tranzicionit demokratik, në Evropën Qëndrore-Lindore e
në veçanti për Shqipërinë, si një vend me pozicion strategjik shumë të favorshëm,
ofrojnë një rast tepër interesant për të ardhmen e Ballkanit dhe të BE-së. Ku fillon në
të vërtetë Evropa Qëndrore, apo ku fillon ajo Lindore? Ku mbaron kjo e fundit dhe ku
fillon Azia? Më tepër se gjeografia apo etnografia, është politika ajo që na ndihmon të
përcaktojmë pozitat e atyre shteteve apo pjesëve të rajonit, që deri para pak kohësh
kanë qenë nën sundimin komunist.
Për qëllimin e këtij studimi, në Evropën Qëndrore do të konsiderojmë
Poloninë, Republikën Çeke, Hungarinë, Bullgarinë, Rumaninë, Moldovën, dhe
Sllovakinë, ndërsa në Evropën Lindore do të konsiderojmë Bjellorusinë dhe Ukrainën.
Evropa Lindore vazhdon me vendet e jugperëndimit (vendet e ish-Jugosllavisë dhe
1Eva Hyskaj Tafili, Tranzicioni politik në Evropën Qëndrore dhe Lindore,Tiranë; Shtëpia botuese e Librit Universitar, 2008 fq 11
X
Shqipëria). Në Lindje përfshihen si “evropiane” edhe pjesë të rëndësishme të ish-
Bashkimit Sovjetik, si Rusia, Moldova, Gjeorgjia dhe Armenia. Gjithashtu, a mundet
Evropa të përfshijë brenda vetes Azerbajxhanin dhe të ashtuquajturat “republika të
Azisë Qendrore”, si: Kazakistani, Turkmenistani, Kirgizstani, Uzbekistani dhe
Taxhikistani, së bashku me popullsitë e tyre myslimane dhe turkike? A mund t’i
përjashtojë Evropa ato? Përpos të gjithave, myslimanë nuk ka vetëm në Bosnjë, por
në të gjitha vendet evropiane, në formën e pakicave, aq më tepër që Turqia, ku
myslimanët janë shumicë, është një nga vendet më të mëdha evropiane.2
Ku përfundon Evropa? Gjeografët përfshijnë në Evropë vetëm atë pjesë të
Rusisë që ndodhet në perëndim të maleve Urale. Megjithatë, ky kufi shërben vetëm
nga pikëpamja topografike dhe nuk mund të ketë ndikim në lidhjet politike,
ekonomike, etnike dhe shoqërore me Siberinë dhe më tej, me Lindjen e Largët dhe
Paqësorin rus. Në zonën përtej Uraleve jetojnë shumë jorusë, ndërsa në Lindjen e
Largët ekzistojnë ende konfliktet me Kinën dhe Japoninë, në lidhje me kufijtë, por,
pavarësisht këtyre, këto territore politikisht i përkasin Evropës Lindore.
A mundet Evropa të lërë jashtë saj një pjesë apo të gjitha republikat e Azisë
Qendrore që kanë bërë pjesë në ish-Bashkimin Sovjetik? Kjo është një gjë që mund të
ketë tepër gjasë, por në fakt disa prej tyre kanë shprehur interesin që të kenë lidhje të
ngushta me Bashkimin Evropian. Kjo zonë ka qenë “pas Perdes së Hekurt”, që
vepronte si një mur i vërtetë për cilëndo formë shkëmbimi jashtë rajonit, përfshirë
edhe marrëdhëniet e thjeshta tregtare. Në të kundërt, në kuadrin e ish-BS këto vende
kishin vendosur me njëra-tjetrën sisteme të përbashkëta komunikimi, kontrata formale
politike e kulturore. Gjuha e përbashkët që përdorej ishte rusishtja. Kultura ruse dhe
“sovjetizimi” u përhapën si baza të civilizimit dhe politikës ruse në qytetet më të
mëdha të rajonit. Në këtë kuptim, republikat e Azisë Qendrore ishin më tepër se një
rajon për pjesën tjetër të ish-BS. Në të njëjtën kohë, në këto republikave shpesh
krijohej trysni mbi kulturën tradicionale (gjuhën dhe fenë), që kishte mbetur si një
lidhje e fortë me jashtë. Për më tepër, pengesa të forta natyrore i kishin ndërprerë
rajonit mundësinë e kontaktit me vendet fqinjë.
2Eva Hyskaj Tafili, Tranzicioni politik në Evropën Qëndrore dhe Lindore,Tiranë; Shtëpia botuese e Librit Universitar, 2008 fq 22
XI
Në anën tjetër, në Perëndim, Perdja e Hekurt kishte ndarë rajone të njëtrajtshme. Në
Evropën Qendrore, të dyja pjesët e Gjermanisë ishin të ndara, ndërsa ekonomia çeke
vuante nga konkurrenca dhe tregjet perëndimorë.
Trajtimi që do t’i bëjmë rajonit do të theksojë një sërë problemesh të
tranzicionit, me të cilat ai ballafaqohet. Problemet e tranzicionit janë ato që
përcaktojnë Evropën Qëndrore dhe Lindore, për momentin. Në radhë të parë,
problemet e përbashkëta të tranzicionit lindën nga kushtet fillestare dhe nga fakti që
sundimi komunist u orvat të bashkonte shumë pjesë të rajonit me njëra-tjetrën.
Gjithashtu, rajoni ka shumë elementë të përbashkët, për shkak të faktit që popujt e tij
kanë qenë "fqinj" shumë më përpara se komunizmi të hidhte rrënjë në Perandorinë
Ruse, në vitin 1917, apo përpara imponimit të tij në Evropën Qendrore dhe Lindore
nga dhuna e Ushtrisë së Kuqe, pas vitit 1944.
A do të mund në të ardhmen Evropa Qendrore dhe ajo Lindore të “gjunjëzohen”, jo
vetëm ndaj “fqinjësisë”? Aktualisht, kanë filluar të vihen re diferencime. Evropa
Qendrore që i afrohet ngushtësisht BE-së dhe republikat e Azisë Qëndrore, që i
afrohen ngushtësisht territoreve dhe popujve në jug të saj. Pavarësisht kësaj,
rregullimi i marrëdhënieve që u prishën nga sovjetikët po zë vend dalëngadalë.
Tranzicioni është definuar si një rrugë e vështirë dhe me shumë pengesa. Asnjë vënd
tjetër në tranzicion nuk ka pasur të njëjtën rrjedhë ngjarjesh me atë të Shqipërisë, nga
diktatura në demokraci dhe kapitalizëm.
Në Evropë, pas vitit 1945 janë zhvilluar paralelisht tre organizime që kanë luajtur rol
të rëndësishëm në protagonizmin politik dhe atë ekonomik në nivel rajonal e global të
vendeve Evropiane. 1. Organizata Euro Atlantike dhe Organizata për Bashkëpunim
Ekonomik Evropian (OEEC) 2. Këshilli i Evropës dhe OSBE dhe 3. Bashkimi
Evropian3. Ky i fundit, i ka tejlakuar përmasat kur lindi, duke qenë mjaft kompleks e
ambicioz e njëherazi përbën sfidën më të madhe të kontinentit të vjetër. Zgjimi i
pjesës “tjetër” të Evropës, në vitin 1989, bëri që të lindnin shpresat për një Evropë
ndryshe. Paradoksalisht, ky ndryshim filloi pikërisht atëherë kur Evropa Qëndrore -
Lindore e humbi dimensionin e saj.
3Steger, Manfred. B. 2003. “BE. Hyrje e shkurtër”, Oxford –University Press. Tiranë
XII
Megjithëkëtë, tre vite më vonë kishte mbetur shumë pak nga iluzioni i një të ardhmeje
të lulëzuar, që do të arrihej brenda një kohe të shkurtër. Nuk bëhet fjalë këtu vetëm
për fundin e mitit të Evropës Qëndrore, që pavarësisht se sot të gjitha vendet që bëjnë
pjesë në të kanë hyrë në Evropë, nuk e bënë një gjë të tillë aq shpejt sa pritej, por edhe
për zhgënjimin që ka kapluar vendet e Ballkanit Perëndimor. Kësisoj, në këtë rajon
nuk mbetet tjetër veçse të vazhdojnë ndryshimet e thella shoqërore. Në këto kushte,
“revolucioni i negociuar” (ky term përmbledh idenë që procesi i çmontimit politik të
sistemeve komuniste është shoqëruar nga një vullnet për të përqafuar
socialdemokracinë, si dhe nga kultura e dialogut me opozitën) kanë çuar në
organizimin e zgjedhjeve të lira brenda kuadrit të pluralizmit politik, duke i dhënë
fund de factorolit drejtues të një partie, pra partisë shtet.Meqënëse është arritur
progresi në çështjet e stabilitetit, vendet e Ballkanit Perëndimor kanë rritur vëmendjen
dhe janë fokusuar në reformat që duhen për të arritur standardet evropiane. Në krye të
saj qëndron axhenda ekonomike dhe sociale, pasi për shkak të ekonomive jo të
fuqishme, janë mjaft prezente probleme të mprehta si papunësia e lartë apo kohezioni
i papërshtatshëm social. Politikat e BE për rajonin janë fokusuar më shumë në
zhvillimin ekonomik të drejtë dhe të pandërprerë dhe gjithashtu në zgjerimin e
përfitimeve nga rritja ekonomike për shtresat e varfra, duke luftuar papunësine,
përjashtimin shoqëror dhe diskriminimin dhe duke përmirësuar dialogun
social".4Instrumenti kryesor që BE paraqiti në axhendën e Selanikut dhe në strategjinë
e zgjerimit që pasoi, njihet me emrin Procesi i Stabilizim-Asociimit (PSA). I nisur në
vitin 1999, ky proces përbëhet nga një sistem afatgjatë apo një hartë për marrëdhëniet
me vendet e Ballkanit Perëndimor dhe ka si qëllim të vendosë stabilitetin dhe një
tranzicion të shpejtë për një ekonomi tregu, promovimin e bashkëpunimit rajonal dhe
perspektivën te ky proces i anëtarësimit europian. Në thelb ky është një variant i
rifreskuar i përpjekjes së provuar dhe testuar që BE ka adoptuar në zgjerimet e
mëparshme për të inkurajuar reformat dhe kandidatët e gatshëm për anëtarësim. Në
bazë të Marrëveshjes së Stabilizim Asocimit (MSA)5, në vazhdim të anëtarësimit në
4
The Western Balkans on the road to the EU: consolidating stability and raisingprosperity',Communication from
the Commission, 27 January (2006) final. 5Sqarim: Nënshkrimi i Marrëveshjes së stabilizim–asocimit ishte një kusht për mbështetjen e përpjekjeve të
XIII
perspektivë në Bashkimin Europian, çdo shteti të Ballkanit Perëndimor i është ofruar
marrëveshje e tregtisë preferenciale dhe asistencë financiare dhe gjithashtu është
ofruar ndihmë për përparimin në proceset e demokratizimit, ngritjes së institucioneve
dhe dialogut politik. Në këmbim çdo shtet është i detyruar të bjerë dakord mbi një
paketë për masat e BE të krijuara për të nxitur reformat politike, institucionale dhe
ekonomike.Nisi si një proces integrues ekonomik, por sot anëtarëve të këtij bashkimi i
është dashur të heqin dorë nga disa elementë të sovranitetit, të cilat shpesh në
historinë Evropiane kanë qenë shkaqe konfliktesh të ashpra. Historia e integrimit të
vendeve Evropiane për të krijuar atë bashkim që ne shohim sot, nuk ka qenë e lehtë.
Krahas mbështetësve, gjithmonë ka ekzistuar një opinion skeptik rreth përfitimeve,
avantazheve dhe problemeve që mund të rridhnin nga ky bashkim. Sfida të shumta
qëndrojnë përpara këtij bashkimi që kanë të bëjnë si me absorbimin e problematikës,
për të cilat BE-ja po punon me vendosmëri për zgjerime të reja në rajonin e Ballkanit
Perëndimor, po ashtu edhe me rritjen e efiçencës të organizimit të brendshëm. BE-ja
ka vendosur të zbarojë metodologjinë e njëjtë për vendet e Ballkanit Perëndimor, si
atë që ka përdorur për shtetet e reja anëtare. Prandaj proçesi i stabilizimit dhe asocimit
mbetet korniza e përgjithëshme në përparimin e këtyre vendeve, deri në anëtarësimin
e plotë të tyre. Ndër sfidat e fundit do veçonim faktin se shtetet e BE-së nuk arritën në
tentativat e para t'i japin vetes një Kushtetutë, si mjeti me të cilin definohet struktura e
një sistemi politik, definohen synimet e përbashkëta e njëkohësisht rregullat për
krijimin e vendimeve detyruese, duke e shënjuar Evropën si një entitet politik.
Megjithatë, nuk mund te vihet në dyshim e ardhmja e BE, pasi tashmë dizintegrimi i
saj është më i vështirë dhe do të ketë një kosto jashtëzakonisht të madhe ekonomike,
politike e morale krahasuar me konvergjencën dhe ecjen në rrugën e përsosjes së
integrimit. Sikurse sot ka raste, ku dominojnë kundërshtimet për miratimin e akteve të
ndryshme integruese, në përmasa shumë më të mëdha do të shfaqej kontestimi për të
ndërmarrë ndonjë hap dizintegrues të BE.Historia e Ballkanit ofron variacion në
trajektoren e saj, duke na ofruar kompleksitetin e këtij rajoni me veçori tepër të
spikatura. Jeta politike në Ballkan mund të izolohej vetëm sepse mendohej se qe
statike. Thuhej se armiqësitë në Ballkan qenë aq të kahershme e të fuqishme, saqë ato
kishin zënë rrënjë në përbërjen gjenetike të banorëve të këtij rajoni. Mirëpo, të quajtur Shqipërisë në drejtik të reformave dhe forcimit të aftësive të saj administrative:
XIV
në rastin më të mirë me një këmbë në pragun e Evropës së qytetëruar, popujt e
Ballkanit kishin ndjekur një rrugë tjetër evoluimi, në të cilën gjaku dhe hakmarrja
kishin qenë forma të parapëlqyera të dialogut politik.6Analizat dhe studimet mbi këto
vende nxjerrin në dukje të përbashkëta të trashëguara, apo të fituara gjatë përpjekjeve
të popujve për të sfiduar pengesa të njëjta në emër të zhvillimit, por edhe veçori e
dallime tipike. Në këtë studim jam përpjekur të paraqes në mënyrë sintetike momentet
kryesore nëpër të cilat ka kaluar integrimi Evropian, por njëkohësisht një vemëndje të
veçantë i është dhënë dhe faktit se Evropës i nevojitet të përcaktojë politikën e duhur
që do të ndjekë me Ballkanin, pikërisht në çastin që integrimi në Bashkimin Europian
është bërë një përpjekje realiste për vendet e Evropës Lindore dhe Qëndrore. Janë
përshkruar gjithashtu kriteret kryesore të pranimit, të cilat kanë ardhur duke u
formëzuar më qartë e në forma më strikte. Në rrethanat e tyre historike unike, vendet
e ish-bllokut komunist pësuan një shndërrim të përgjithshëm të shoqërive të tyre.
Shpesh është folur për efektet që ka një “tranzicion i tejzgjatur”7 në një
shoqëri te caktuar, shkaqet përse një shoqëri ngërthehet në këtë lloj tranzicioni si dhe
përpjekjet për transformime ekonomike, politike dhe sociale. Në përpjekjet për të
ngritur ekonomitë e tregut, iu kushtua një vëmendje e madhe masave teknike si p.sh.
makrostabilizimit, inflacionit, privatizimit, liberalizimit të çmimeve dhe të tregtisë.
Kostot shoqërore të tranzicionit ashtu si edhe besueshmëria dhe pranueshmëria e
transformimit të vazhdueshëm ekonomik, konsiderohen themelore për përcaktimin e
ambientit të përshtatshëm. Nevoja për të çuar përpara bashkëpunimin rajonal, për tu
integruar në ekonominë europiane, u shprehën me progresin e reformës ekonomike.
Demokracia për të gjitha vendet ka të njëjtën vlerë, principet e demokracisë nuk e
marrin kuptimin e tyre nga madhësia e vendit ku implementohet. Në këtë kuadër
demokracia në Shqipëri, Bullgari, Maqedoni apo Kroaci nuk ka më pak domethënie se
demokracia në Rusi apo Serbi, por ajo që vlen të thuhet është e lidhur fort me bazat
mbi të cilat do vendosej demokracia, me ndërtimin dhe evoluimin e institucioneve, që
për vendet me demokraci të konsoliduar, kishte qenë produkt i zhvillimeve graduale
6Vep.Cit.në Misha Gleny, The Balkans,1804-1999, Nationalism,war and the great powers, Grnta Books, Londër 2000 7Eva Hyskaj Tafili, Tranzicioni politik në Evropën Qëndrore dhe Lindore,Tiranë; Shtëpia botuese e Librit Universitar, 2008 fq 114
XV
dhe afatgjata politike, ekonomike dhe sociale. Shqipëria ishte shteti i fundit komunist
i Europës Juglindore. i izoluar prej më shumë se një gjysmë shekulli nga pjesa tjetër e
kontinentit europian dhjetëvjeçari i fundit i shekullit të njëzetë e vuri Shqipërinë para
sfidave të mëdha ekonomike, politike e sociale. Marrëdhëniet me Bashkimin Europian
u vendosën për herë të parë në vitin 1992 nëpërmjet nënshkrimit të një Marrëveshjeje
Tregtie. Në vitet që pasuan, qeveria shqiptare punoi me qëllim zbatimin e reformave
të ndryshme në vend për tu afruar me strukturat e BE dhe duke pasur si objektiv
integrimin e vendit në familjen e madhe europiane. Shqipëria, si një prej vendeve të
bllokut ish komunist, me një histori të vështirë përsa i përket mungesës së krijimit e
zhvillimit të institucioneve demokratike gjatë periudhës komuniste, është përpjekur
për të ndërtuar një demokraci shumë partiake që në mënyrë të sukseshme do t'i
mundësonte Shqipërisë gradualisht të gëzonte lidhje të forta me organizata
perëndimore ekonomike dhe të sigurisë dhe të shkëputej nga një histori politike e
formuar nga izolimi kronik, nga njohuritë e limituara të ekonomisë së tregut, si dhe
nga mungesa e një shoqërie civile aktive.Kompleksiteti që karakterizontë këtë rajon
me veçori të spikatura, Ballkani ka ofruar variacion në trajektoren e historisë së tij.
Analizat dhe studimet mbi këto vende nxjerrin në dukje të përbashkëta të trashëguara,
apo të fituara gjatë përpjekjevë të popujve për të sfiduar pengesa të njëjta në ëmër të
zhvillimit, por edhe veçori e dallime tipike. Lufta e Ftohtë nxori forca të reja lëvizëse
në skenën ballkanike, por ajo nuk mundi t'i kthente në asgjë problemet, traditat e
rivalitetet që e kishin origjinën nga e kaluara jo e hershme.8 Karakteristikat dhe
vecoritë tipike të rajonit u ruajtën edhe gjatë komunizmit, provë për këtë arsyetim janë
ngjarjet që ndodhën pas vitit 1989. Pra, periudhat e jetës politike në Ballkan para,
gjatë dhe pas luftës së Ftohtë janë hallka të të njëjtit zinxhir. Analiza e Ballkanit në
këtë kontekst duhet bërë duke u mbështetur jo në vlerësime të përgjithshme, por duke
u mbështetur në ngjarjet brenda vetë rajonit, në historinë e tij, etj.Francis Fukuyama
ishte i pari qe sugjeroi se viti 1989 përfaqësonte triumfin e tregut kapitalist dhe
ideologjinë liberale demokratike mbi të gjithë altrnativat e mundeshme. Dialektika
ideologjike që i dha formë sistemit ndërkombëtar, lufta para vitit 1945 midis
komunizmit, kapitalizmit dhe fashizmit, degradoi pas 1945-s në një konkurrencë
midis komunizmit dhe kapitalizmit. 8 O’Donnell, Guillermov and Philippe Schmitter (1996)’ Conclusions about Uncertain Demokracies’ , vol.4
XVI
Në botën e pas Luftes së Ftohtë, u vendos që “ demokracia e tregut”, të bëhej projekti
modernizues për zgjedhjen e të gjithë shteteve. E ardhmja e sistemit ndërkombëtar do
të karakterizohej nga demokratizimi dhe konsolidimi gradual i institucioneve të tregut
demokratik, politikave, vlerave dhe kulturës9.
Revolucionet e vitit 1989 që i dhanë fund komunizmit të tipit sovjetik në
vendet socialiste të Evropës Lindore ishin dramatike dhe të papritura njëkohësisht.10
1. Dështimi ekonomik
Revolucionët e kësaj periudhe u shkaktuan nga dështimi ekonomik i komunizmit.11
Gjatë viteve '70 vëndet komunistë të Lindjes ndoqën disa stratëgji të zhvillimit
ekonomik me rrezikshmëri të lartë, për të ndërtuar ekonomi moderne, duke u
mbështetur në ndihmat nga jashtë. Në vitet 1973 dhe 1979 kur u rrit çmimi i
karburanteve, gjë që ngadalësoi zhvillimin e ekonomisë botërore vëndet komuniste
nuk mundnin më ti paguanin borxhet e tyre.Kjo coi në ndërprerjen e ndihmës dhe në
shfaqjen e problemeve ekonomike, nga bataku i të cilave nuk dolën kurrë më.
2. Gara e armatimeve.
Sovjetikët përballë SHBA u detyruan të shpenzonin shumë para për armatimet e
teknologjisë së lartë cka e rrënoi ekonominë sovjetike pasi bëri që të mpakeshin
investimet në sferën prodhuese dhe në plotësimin enevojave të konsumatorit.12
3. Politika ePerestrojkës, pa të cilën ndryshimet revolucionare në Evropën
Lindore do të ishin të pamundura. Gorbacovi ndërmori ndryshime në një shkallë të
paparë në botën komuniste duke e bërë të qartë se doktrina e Brëzhnjëvit e vitit 1968 e
kishte humbur aktualitetin dhe nuk mund të vazhdontë më tej. Kur u kuptua se BS nuk
do të ndërhynte më në punët e brëndshme të fqinjëvë të tij, europiano-lindorët
përfituan nga rasti për ti zgjidhur sipas mënyrës së tyre punët e veta.
4. Alternativat ndaj komunizmit.
Zhvillimet ndryshonin nga vendi në vend dhe kjo njëkohësisht shpjegon përse këto
revolucione kishin përfundime të ndryshmë në pjësë të ndryshmë të bllokut komunist.
9Shih: Francis Fukuyama. 1992. The End of History and The Last Man. New York: Free Press 10 Charles Tilly, Revolucioni Europian 1942-1992, Oxford: Blacëell, 1995, fq.35, 89, 91, 101 11 Aslund A.dhe Sjoberg O. “Privatizimi dhe tranzicioni i Shqiperisë drejt ekonomisësë tregut, në ekonomitë komuniste dhe transformi ekonomijk, Vol. 4, No1, 1992, fq. 135-150 12Vankovka, Biljana Hakan Eiberg (2003) Between, pst and future:civil-military relations in the post communist Ballkan. London; New York:I.B. Tauris
XVII
Kjo vinte edhe nga ndërveprimi i këtyre ndodhive dhe i ngjarjeve kritike jashtë
Evropës Lindore.Komunizmi evropiano-lindor e arriti kulmin e tij politik
dheekonomik në fundin e viteve '60 dhe në fillimin e vitit 1970. Bashkimi Sovjetik u
bë një superfuqi shkencore dhe ushtarake e krahasueshme me SHBA. Falë reformave
të kufizuara ekonomike si Mekanizmi i Ri Ekonomik dhe pranimi i ekonomisë
dytësore gjysmë private, vendet komuniste kishin rritje ekonomikë të dukshme. Ky
sukses ekonomik e bëri të vështirë mënjanimin e socializmit si alternativë ndaj
kapitalizmit veçanërisht për kombet në zhvillim.U krijua përshtypja sikur vendet
komuniste kishin ngritje pasi ofronin falas arsimin dhe shërbimin shëndetësor. Në fakt
këto shifra të rritjes ishin jo reale sepse vende të bllokut komunist e filluan me nivele
tepër të ulta të prodhimit ekonomik, prandaj rritjet e vogla përktheheshin në përqindje
të mëdha. Për ekonomitë e vendeve të Europës Qëndrore- Lindore dhe Jug-Lindore u
parashtruan tre çështje:
Së pari, nuk kishte më kosto të ulët prodhimi çka kishte ndihmuar për rritjen
ekonomike.
Së dyti, reforma ekonomike u bë shkak për kërkesa të tjera. Kur regjimet e
bllokut komunist pranuan rritjen e pagës në një nivel të kufizuar si një element të
reformave brenda mekanizmit të ri ekonomik nuk bënë tjetër veç stimuluan kërkesat
popullore për kushte më të mira jetese.
Së treti, ballafaqimi me forcat ekonomike perendimore u shfaq i rrezikshëm
për ekonomitë komuniste edhe pse në të njëjtën kohë ato patën përfitim nga
sipërmarrja e lirë dhe nga struktura ekonomike moderne; këtu mjafton të përmëndësh
ndihmat perëndimore. Vendet komuniste nuk kishin burime financiare për të investuar
në industritë moderne në mënyrë që ta konkuronin përëndimin në lidhje me
teknologjitë e përparuara dhe mallrat e konsumit, problem të cilin e zgjidhën duke
marrë kredi nga bankat përëndimorë.Pa mjete financiare për të shlyer borxhet,
investimet e domosdoshme perendimore do të zhdukeshin. Kësisoj për të shlyer
borxhet vendet e bllokut komunist u mbështetën tek ekseperti i mallrave të konsumit
gjë që krjoi radhë të gjata nëpër dyqane, mjerim dhe humbje të besimit ndaj
ekonomive dhe monedhave vëndase.Në kohën kur rritja e çmimit të energjisë që
shkaktoi kriza e naftës po i shterontë financat e vëndeve të KNER, tensionet mes
XVIII
Lindjes e Perëndimit kërkonin shpenzime të mëdha ushtarake.13
13 O’Donnell, P.Schmitter, and L. Ëhitehead (ed), Transition from Authoritarian Rule: Prospect for democracy, Baltimore
1
1 KREU I PARË
TEORITË BASHKËKOHORE MBI TRANZICIONIN
1.1 Konceptet teorike dhe procesi historik i tranzicionit dhe tranzitologjisë
Është me vlerë të kujtojmë që Evropa nuk ka qenë e bashkuar dhe aq më pak
demokratike. Tranzicioni si akt dhe si veprim ekonomik, politik, dhe social pa dyshim
që ka për mision edhe përgatitjen e atyre shteteve në minimizimin e faktorëve
joekonomikë dhe atyre politik, në mënyrë që faktorët tjerë dhe përgjithësisht ata
ekonomik të jenë agjentë vendimtarë në krijimin e mirëqenies së qytetarëve të vetë.
Procesi i ndryshimeve të këtyre shteteve komuniste të Evropës Qëndrore dhe Lindore
si edhe orientimi i tyre ndaj sistemeve me strukturë demokratike kërkon, një
revizionim ciklik të gjykimeve dhe analizave. Ndryshimet më të mëdha që nga viti
1989, kanë qenë: (1) bashkimi i dy Gjermanive, (2) shpërbërja e BS në 15 vende të
ndryshme, (3) shpërbërja e Jugosllavisë në 7 shtete të reja dhe (4) shpërbërja e
Çekosllovakisë në dy pjesë, Republikën Çeke dhe Republikën Sllovake.14
Produkte të kësaj periudhe tranzitore, padyshim janë edhe rritja e ksenofobisë,
korrupsioni në sferën e privatizimit që po i përcjellë të gjitha vendet me afera dhe
skandale të ndryshme, si edhe ndryshimet thelbësore në sferën e shtresëzimit social që
katapultuan një shtresë të re të pasurve në mënyrë jo të merituar. Pra, jo duke hyrë në
një konkurrencë luajale me rregulla dhe parime të njohura dhe të verifikuara nga
përvoja e vendeve dhe shteteve me një traditë të gjatë demokratike. Menjëherë pas
Luftës së Dytë Botërore, në periudhën postkomuniste, transformimi, i quajtur
gjerësisht tranzicion, drejt demokracisë, do të përfshinte në radhë të parë Gjermaninë,
Austrinë, Italinë dhe Finlandën. Procesi i tranzicionit evidentoi si të nevojshme,
përshtatjen në varësi të veçorive të secilit vend. Tranzicioni politik në vendet e
Evropës Qëndrore-Lindore eci në kalvarin e gjatë te vështirësive që kishin të bënin
14Shibley, Telhami -“Power and Leadership in International Bargaining: The Path to the Central and Eastern Europe”, NY, 2000, faqe 35.
2
me vendosjen e sistemit politik shumëpartiak, por edhe të të gjitha pasojave që sillte
ky sistem në administrimin e pushtetit dhe të mekanizmave zgjedhorë, që të çonin deri
tek pushteti. Në vlerësimet e viteve 90’, ndryshe nga sot, mbizotëronte një lloj
pesimizmi i cili shtronte me të drejtë një set pyetjesh, se deri në çfarë mase përligjet
kjo ndesi e përgjithëshme e deri kur do vazhdonte të ishte prezent kjho shprehje e
besimit dhe vetëvlrësimit të humbur! Por nëse qëllimet e tranzicionit ishin të
përbashkëta për shumicën e vëndeve ish-komuniste, suksesi dhe koha e realizimit të
synimeve themelore, u dominuan pikësëpari nga trashëgimia e ekonomisë dhe
politikës jo vetëm nën sistemet totalitariste, por edhe nga tradita shtetërore, shkalla e
industrializimit, niveli i zhvillimit ekonomik dhe gjithashtu nga shkalla e
modernizimit të shoqërisë. Ekzistenca e shoqërive industriale, ekzistenca e përvojave
të mëparshme demokratike, ekzistenca e një tradite shtetërore relativist e hershme,
kryesisht të Evropës Qëndrore, shprehin qartë historitë e suksesëshme të tranzicionit
postkomunist. Ky tranzicion u përshkua nga një rritje e madhe e ndjenjave të
nacionalizmit, për shkak se këto shtete u ngritën në bazë të parimit të komb-shtetit15.
Në shumicën e rasteve ky tranzicion u krye në kushte qetësie dhe mirëkuptimi në mes
etnive, mirëpo shpërbërja e Jugosllavisë, nëpërmjet luftërave të përgjakshme, bëri që
në fund të shekullit të shkuar, si rrjedhojë e shkatërrimeve dhe krimeve të kryera, në
mes të Evropës të krijohej një histori e dhimbshme. Tranzicioni i tejzgjatur në vendet
e Europës Qëndrore e Lindore krijoi efekte të ngjashme për shkak të një të kaluare të
tyre të përbashkët nën regjimin komunist, regjim ky i ngritur fillimisht mbi idealin e
një rendi socialist mbarë botëror, por që më pas degjeneroi në një totalitarizëm të
pashembullt e mizor. Komunizmi mbi sundoi rreth gjysmë shekulli në këto vende
nëpërmjet supremacisë së partisë shtet, një ekonomie të komanduar, një shoqërie të
përçarë nga lufta e klasave dhe mbikëqyrur nga shërbimet sekrete shtetërore. Do të
priteshin iniciativat e ndërmarra nga Gorbaçovi si Perestrojka e Gllastnosti e sidomos
rënia e Murit të Berlinit më 1989, faktorët që do të hapnin dritën jeshile për një të
ardhme të re për këto vende. Vendet ish-komuniste i përqafuan reformat që do t’i
çonin në një demokraci pluraliste, në një ekonomi tregu me rregulla të barabarta
konkurrence, në një shoqëri civile të lirë e të aftë për vetëvendosje etj, pra u përpoqën
15Eva Hyskaj Tafili, Tranzicioni politik në Evropën Qëndrore dhe Lindore,Tiranë; Shtëpia botuese e Librit Universitar, 2008 fq.20
3
të ndjekin udhën e simotrave të tyre perendimore. Por euforia fillestare e vendeve të
Europës Qëndrore dhe Lindore kaloi shpejtë dhe këto vende u përballën me një
realitet të ri po aq problematik e të turbullt nga shumë pikëpamje. Tranzicioni në
Evropën Qëndrore dhe Lindore zuri vend në disa rrethana rajonale edhe
ndërkombëtare krejtësisht të ndryshme. Deri nga fundi viteve’90-të të gjitha vendet e
Evropës Lindore aplikuan rregullat formale dhe procedurat e demokracisë duke bërë
rotacion paqësor të pushteteve dhe shkëputjen formale nga komunizmi.16
Zgjedhjet
demokratike të mbajtura në vitet 1989 dhe 1991 sollën një rigjallërim të parlamentit si
simbol i përfaqësimit dhe demokracisë. Të gjitha vendet e Evropës Qëndrore-Lindore
tashmë kishin regjime të zgjedhura në mënyrë demokratike.17
Do të ishte mirë të mbahej në vëmendje fakti që këto vende kishin njohur më parë një
farë tranzicioni; atë nga kapitalizmi në komunizëm, që nuk ka kaluar pa lënë gjurmët
e tij. Diktatura e partisë-shtet dhe ekonomia e planifikuar nuk duhen harruar, ashtu si
nuk duhet lënë në harresë fakti që komunizmi i ka ndikuar tej mase praktikat
shoqërore, duke skematizuar mënyrën e të vepruarit, çka do të thotë që transformimet
shoqërore në Evropën Qëndrore e Lindore varen jo vetëm nga përmbushja e
objektivave të marra përsipër për t’u realizuar, por në të njëjtën kohë edhe nga
ndryshimi i mentalitetit. Kësisoj, komunizmi vazhdon të ketë ndikimin e tij të thellë
në shoqëritë që e kanë njohur këtë regjim, gjë që shpjegon më së miri se për disa
syresh “nuk bëhet fjalë për komunistë në pushtet, por për një pushtet komunist”.
Sigurisht, duke folur pa kurrfarë nostalgjie, ende nevojitet të shtrohet pyetja: A duhet
t’i thërrasim së paku kujtesës mbi komunizmin, veçanërisht në fillimet e tij, që i hapi
rrugë lirisë me politikat për masat e gjera dhe ato të barazisë; asaj lirie që i jepte atij të
drejtën për të imponuar arsyen e vet në të gjitha fushat e jetës? Kështu që, kultura
ekzistuese nuk ofronte një bazë të mirë për zhvillimin e institucioneve demokratike. Si
rrjedhojë, kjo mungesë e shpirtit demokratik në shoqëritë ish–komuniste, krijonte
probleme për demokratizimin në tërësi. Edhe pse në vendet në tranzicion kishte një
përpjekje për të krijuar rregulla dhe institucione sipas modelit perëndimor,“mungesa e
kulturës së duhur politike për zhvillimin e demokracisë bënte që të krijohej një lloj
16Kaldor,M.Ivan,V.(1997)“Democratizationin Eastand Central European”International Affairs73.1, p. 80. 17White, S. Batt, J. &Powl G. L.(2003) Zhvillimet në politikën e Evropës Lindore e Qëndrore, Hampshire:PalgraveMacmillan,fq.138.
4
modeli politik suigeneris (i veçantë në llojin e vet), i cili qëndronte mes modelit
komunist dhe atij të demokracisë perëndimore.18Në fakt, paradoksi i dështimit të
komunizmit na çon prapa në momentin e themelimit të tij, me qëllim që ta marrim atë
eksperiencë dhe ta përdorim në një ngjarje të ardhme. Në një të ardhme të aftë për të
ndërprerë inercinë e një bote të ndërtuar mbi mungesën e ngjarjeve. Si të thuash,
duhet që të mbahen parasysh interpretimet e shumta mbi komunizmin dhe fundin e tij.
Këtu shfaqet edhe një paradoks tjetër, që gjithashtu duhet ta nënvizojmë. Procesi i
tranzicionit ngjan të mos ketë rrugë tjetër, veçse të shihet si një transformim i
pakthyeshëm, si një sinonim i demokracisë, i qëndrueshmërisë dhe i ekonomisë së
tregut. Në këtë kuptim, ai që quhet proçes i tranzicionit, si dhe numri i vendeve që
përfshihen në Evropën Qendrore dhe Lindore, e bëjnë çështjen e komb-shteteve dhe të
sovranitetit, praktikën kryesore të periudhës paskomuniste. Ende sot, qëndrueshmëria
e sistemeve demokratikë është rivënë fuqishëm në lojë nga lëvizjet populiste, ku janë
rreshtuar së bashku jo vetëm “viktimat” e zbatimit të ekonomisë së tregut, por edhe
ato të korrupsionit dhe të klientelizmit. Në këtë tranzicion drejt demokracisë, partive
politike u takon të luajnë një rol parësor dhe kjo në dy nivele: së pari, në atë të
vendosjes së një shteti demokratik dhe, së dyti, në atë të forcimit të këtij shteti. Edhe
pse praktikat klienteliste dhe korrupsioni do të vihen re në një masë të
konsiderueshme, që, krahas dobësisë organizative, nxjerrin në pah edhe një farë
inkoherence programore dhe një bazë shoqërore të kufizuar, na duhet ta njohim
kontributin e pamohueshëm të partive politike në të mirë të strukturimit të procesit
zgjedhor dhe të qëndrueshmërisë së sistemeve demokratike në Evropën Qëndrore -
Lindore.Tranzitologjistët mendojnë dhe mbrojnë pikëpamjen sipas së cilës,
institucionet mund të ndryshojnë mjedisin shoqëror e politik. Ata luajnë rol
përcaktues në tranzicionin dhe konsolidimin demokratik19. Nëse në fillimet e
proceseve demokratike në Shqipëri u hodhën hapat e para për ngritjen e institucioneve
demokratike dhe u shfaq një performancë e kënaqshme ekonomike, sot pamja
paraqitet disi e ndryshme. Përpjekjet për të rivendosur autoritetin institucional në një
18Balfour,R,Stratula,C.(2011)The democratic transformation of the Ballkans, IssuepaperN.66, EuropeanPoliticsandInstitutionsprogram, fq. 6-10 19Juan L. Linz & Alfred Stepan, “Problems of Democratic Transition and Consolidation”:Southern Europe, South America, and Post-Communist Europe:The Johns Hopkins University Press, 1996
5
tranzicion tashmë të tejzgjatur, si rezultat i ngjarjeve të marsit 1997, shtatorit 1998,
janarit 2011, e në vazhdim,si dhe përmbushja e kritereve për t’iu bashkuar BE-së,
përbëjnë sfidën aktuale. Në shoqëritë e sotme tranzicionale ku bën pjesë edhe
Shqipëria, institucionet janë përcaktuese në krijimin dhe konsolidimin e një sistemi të
qëndrueshëm social dhe politik. Kështu mund të kuptohen se pse demokracitë liberale
pa konsolidimin paraprak të tipareve konstitucionaliste e liberale provuan se ishin
tepër të brishta e të pasigurta.Po kështu mund të shpjegohen vështiresitë që krijohen
në vendet në tranzicion nga rregjimet e qeverisjes komuniste në sistemin e
demokracise liberale të cilëve u mungon tradita liberale e konstitucionale.
Evoluimi drejt sistemit të demokracise liberale është realizuar në përputhje me
rrethanat e zhvillimeve ekonomike e sociale, si dhe të ndikimit të faktorëve të tjerë të
shprehur në platformat ideore, mobilizimin social e politik të masave të gjera të
popullsisë e të institucionalizimit të tij20. Këto institucione, si komplet rolesh, janë
strategjikisht të rëndësishme për këtë sistem, ku modelet institucionale janë si shtylla
kurrizore të një sistemi shoqëror. Pikërisht, këtu shoqëria shqiptare ende nuk
përputhet me shoqëritë demokratike bashkëkohore. Një tjetër konstatim lidhet me
mungesën e një ekuilibri ndërmjet faktorëve të brendshëm dhe të jashtëm, të
legjitimimit të politikave që ndërmerren, si dhe të personave që punojnë dhe i vënë
ato në veprim. Prej kësaj lind përfundimi që kundërshtitë e zgjerimit e kufizuan
ndikimin e madh nga jashtë, i cili synonte legjitimimin dhe autonominë e
institucioneve demokratike brenda vendit, si dhe, duke favorizuar qëndrueshmërinë e
demokracisë, bënë që të shfaqej rreziku i vonimit të konsolidimit të demokracisë dhe
për rrjedhojë të ndikonin në dobësimin e vetë qëndrueshmërisë.Nëse do të merret në
konsideratë natyra e regjimit autoritar, jetëgjatësia e tij, ndikimi i forcave të
armatosura apo struktura shoqërore, çdokush do të mund shquante dallime të dukshme
tek të gjitha këto çështje. Këtu nevojitet të shtojmë dy faktorë të tjerë, që veçohen nga
të tjerët: së pari, transformimet ekonomike të ndërmarra në Evropën Qëndrore dhe
Lindore janë të përmasave të papara dhe, së dyti, çështja e shtetit dhe e integritetit të
tij territorial merr një domethënie të veçantë. Në fakt, paskomunizmi kërkon një
proces tranzicioni të njëkohshëm, si në nivelin ekonomik, ashtu edhe në atë politik;
një proces që do të jetë domosdoshmërisht asimetrik, për shkak të faktit që ndërtimi i 20 Easton Dejvid, The Political System, N.V.Alfred A Knopf, 1981.
6
shtetit të së drejtës realizohet më shpejt sesa kalimi në ekonominë e tregut.
Megjithatë, në nivel politik, së pari, tranzicioni në Evropën Qëndrore dhe Lindore, ka
përparuar në një mënyrë tejet të ndryshme nga ajo që na lë të kuptojmë modeli klasik i
tranzicionit; nëse do ta krahasonim me demokratizimin e shoqërive perëndimore, në
periudhën 1860-1920. Ky model i referohet një zgjerimi në rritje të zbatimit të
praktikave demokratike, pasi eksperienca e Evropës Qëndrore dhe Lindore pasqyron
ndryshime pjesërisht të papritura në lidhje me këtë dukuri. Ndërkohë që
demokratizimi në Evropën Perëndimore u krye në favor të klasave të caktuara, ndodh
e kundërta në Evropën Qëndrore dhe Lindore, ku nga ndryshimet e kryera përgjatë
tranzicionit ka përfituar apo po përfiton një elitë e caktuar. Procesi i tranzicionit klasik
e lejon përdorimin e buxhetit të shtetit, për të mbuluar koston e ndihmës së
përgjithshme që ofron ky shtet. Ndërsa situata e vendeve postkomuniste, në nivelin e
tanishëm ekonomik, është krejtësisht e ndryshme.
Në bazë të studimeve, shpjegohet qartë se për të kaluar nga një fazë tranzicioni drejt
demokracisë, ekzistojnë shumë rrugë e mënyra. Termi "tranzicion demokratik"
nënkupton kalimin nga një formë e shtetit në një formëtjetër, kalimin nga sistemi
politik komunist drejt demokracisë liberale, nga ekonomia e centralizuar drejt
ekonomisë së tregut etj. Ai përshkruan procesin e ndryshimeve të pushtetit prej
fillimit të ndryshimeve të regjimit të vjetër deri në mbarim ose konsolidimin e
regjimit të ri politik. Koncepti i tranzicionit "përcakton qartë një pikë të fundit të
zhvillimeve politike, ndërsa teoria e tranzicionit përcakton qëllimin e ndryshimit dhe
vendos se si ky qëllim realizohet dhe tranzicioni përfundon".Në këtë kuptim mund të
na ndihmojë shumë sqarimi i disa pikave, që gjatë debateve mbi demokracinë dhe
tranzicionin demokratik janë lënë shpesh në hije. I pari dhe më i rëndësishmi është
fakti që ndërmjet demokracisë si një sistem vlerash, dhe demokracisë si një sistem
institucionesh, ka një ndryshim tejet të konsiderueshëm.
Termi “demokratizim” përshkruan nje proçes politik: sikundër edhe demokracia, pasi
është arritur, nuk është diçka statike, por në shndërrim të vazhdueshëm. Një nga sfidat
më të mëdha mbetet realizimi i institucioneve demokratike në vendet ku demokracia
nuk ekziston si edhe konsolidimi i demokracisë në shoqërite qe kanë kaluar përmes
tranzicioneve demokratike. Qëllimi natyrisht nuk është vetëm përshkrimi i këtyre
teorive, por shkëputja prej këtyre tipave ideale e disa prej tipareve më thelbesore të
7
demokratizimit si proces dinamik. Shpesh herë jepen receta mbi demokracinë, por,
teksa duket e qartë pamundesia për t’i realizuar ato, është plotësisht e mundur të
dallohen tiparet paraprake të kulturës politike dhe traditës së kombeve të cilat
pretendojnë t’i hyjnë rrugës së tranzicionit demokratik. Qeverisja demokratike është e
pakonceptueshme pa ekzistencën e zgjedhjeve të lira e konkurruese, por zgjedhjet
politike nuk garantojnë realizimin e një qeverisjeje demokratike. Demokracia liberale
karakterizohet, ndër te tjera, nga zgjedhje të lira politike, shteti i së drejtës, ndarja e
pushteteve dhe mbrojtja e garantimi i lirive politike, vetjake e shoqerore.
Demokratizimi mund te perkufizohet si procesi qe çon drejt realizimit te demokracise.
Ky eshte nje shndërrim politik, shoqëror dhe kulturor mjaft kompleks i cili ka patur
zhvillime të ndryshme në vende e kontekste të ndryshme historike.Parimisht, duhet të
jenë politikat demokratike ato që do të çojnë përpara atë lloj të vlerave që sot quhen
thjeshtë demokratike (barazia, liria, toleranca)21. Por Aristoteli ka thënë se forma
ideale e qeverisjes, pra ajo që do të përmirësonte mirëqenien dhe respektin e
përbashkët, do të ishte qeverisja e një despoti iluminist, me gjykimin dhe aftësitë e
Solomonit.Sipas perkufizimeve minimaliste te demokracise elektorale, per te patur nje
konkurrence dhe pjesemarrje demokratike ne kuptimin e plote te fjalës, duhet te
ekzistojne disa nivele minimale te lirise (liria e fjalës, e shtypit, e organizimit, etj), por
në perpjekje për t’i klasifikuar regjimet këto karakteristika lihen mënjanë22. Një nga
përkufizimet tipike të ketij lloji eshte ai i Adam Przeworski: “Demokracia është
njërregjim në të cilin postet qeveritare shpërndahen si pasojë e zgjedhjeve të
kundërshtueshme”, në kuptimin që kundërshtimi real parashikon ekzistencen e një
opozite e cila ka teorikisht mundesine e fitimit te zgjedhjeve23. Ky konceptim shumë
peterian eshte akuzuar shpesh si teper thjeshtezues dhe defekti i tij kryesor eshte
mbiquajtur “fallciteti i elektoralizmit”, pasi mbivlerëson zgjedhjet ndaj dimensioneve
te tjera te demokracise. Kështu p.sh, mund te injorohet plotesisht shkalla ne te cilen
zgjedhjet (edhe kur jane konkurruese dhe me rezultate te pasigurta) mund te
peijashtojne pjese te rendesishme te popullsise nga perfaqesimi ose mund te lene
fusha me peshe te politike berjes jashte kontrollit te drejtuesve te zgjedhur.
21Andrew Heywood, Political Ideas and Concepts, Poligrave Macmillan, 1997 22Aristoteli, Politika, Shtëpia botuese: Plejad: 2003, fq.188 23Adam Przeworski (1985). Capitalism and Social Democracy. New York: Cambridge University Press. p. 200. ISBN 0-521-33656-2.
Duke pranuar që për momentin është e vështirë të gjendet një individ i tillë (edhe pa e
vënë si parakusht faktin nëse pasardhësit e tij/e saj do të vijonin ose jo me të njëjtën
traditë), mbetet fakti që shumë shpesh ka pasur institucione vërtet demokratike, të
cilat kanë çuar përpara vlerat demokratike dhe që njëkohësisht kanë qenë pengesë për
këto vlera. Pa dyshim, paralel me këtë dukuri, kemi institucione autoritare, që shpesh
kanë nxitur vlera liberale, si politikisht, ashtu edhe ekonomikisht.Interesi i studiuesve
për studimin e tranzicionit u rrit ndjeshëm kur në mesin e viteve '70 vende të "Evropës
Jugore, të Amerikës Latine dhe të Azisë Lindore kaluan në demokraci24". Qasjet
kryesore në fushën e demokratizimit, pavarësisht ndryshimeve, bëjnë pjesë në atë që
mund të quhet "paradigma e tranzicionit". Premisat ku u bazuan studiuesit për të
shpjeguar në mënyrë teorike tranzicionin drejt demokracisë 'u fokusuan më tepër në
përgjithësime të fenomenit se sa në një analizë të thelluar të tij. Ambicia e
tranzitologjisë ishte që të bëhej e aplikueshme gjithandej në botën në "zhvillim”25.
Ajo e orientonte ekspertizën e akumuluar si edhe dhënien e një sërë aksiomash dhe
receta për demokratizim, si një domosdoshmëri që do t’i drejtonin vendet në kahun e
drejtë të transformimit e ndryshimeve pozitive. Ithtarët e demokracisë e zgjeruan këtë
model si një paradigmë universale drejt demokratizimit.Ajo u bë e kudogjendur në
qarqet politike të SHBA-së, si një mënyrë e të diskutuarit, të menduarit dhe si rrugë
projektimi i ndërhyrjeve në ndryshimet politike nëpër botë. Vala e reformave, e cila
është gjeneruar nga ky optimizëm teknokratik ka "pushtuar" kontinente të ndryshme.
Në tërësi paradigma e tranzicionit është mbështetur mbi disa supozime. Përmendim se
zgjedhjet kanë një rëndësi vendimtare në këtë proçes disi të tejzgjatur. Një element
tjetër është dhe mënyra e shpalosjes se demokratizimit nëpërmjet disa fazave.Çdo
vend, i cili po largohet nga sistemi diktatorial mund të konsiderohet një vend në
tranzicion drejt demokracisë.
Kushtet themelore në vendet në tranzicion, nivelet e tyre ekonomik, historia politike,
trashëgimia institucionale, përbërja etnike, traditat sociokulturore, ose çështje të tjera
"strukturore" nuk do të jenë faktorë madhorë në secilin fillim ose përfundim të
procesit të tranzicionit. Pra, ekzistenca e parakushteve nuk kushtëzon procesin drejt
24 Manfred G.Schmid, “Teoritë e Demokracisë”, Botart, Tirabnë, 2012, fq. 440 25Mariana Heredia, Olesia Kirtchik, “Comparing Post-Soviet and Latin American Societies: From “Transition to Transformation”, Laboratorium, Vol. 2, No.3, 2010, fq.35.
9
demokracisë.
Paradigma e tranzicionit qëndron nësupozimin që tranzicionetdemokratike, të cilat
përbëjnë valën e tretë janë ndërtuar mbi shtete koherente dhefunksionale. Procesi i
demokratizimit është supozuar të përfshijë disa ridizenjime tëinstitucioneve shtetërore
siç janë krijimi i institucioneve të reja zgjedhore, reforma parlamentare dhe reforma
gjyqësore, gjithashtu edhe modifikimi i institucioneve funksionuese. 26
Përsa më lart, modeli i ndërtimit të shoqërisë që ofron tranzitologjia është "një model
që e detyron shoqërinë, cilëndo shoqëri, që t'u përshtatet strukturave që janë
ideologjikisht të paracaktuara. Shoqëria duhet t'i përshtatet me dashje apo pa dashje,
modelit të demokracisë liberale që ofrohet nga tranzitologjia27". Duke u fokusuar në
realizimin e vendosjes së ekonomisë së tregut dhe demokracisë liberale dhe duke
besuar se këto dy procese realizojnë kalimin, tranzitologjia nuk bën gjë tjetër veçse
ofron një model të paracaktuar strukturash ideologjike që i përshtaten çdo shoqërie.
Në këtë kuptim, tendenca sipërfaqësore për ta bërë modelin e tranzicionit universal
dhe të përshtatshëm për vende që kalojnë nga regjime autoritariste drejt regjimeve
demokratike është ndoshta pika më e dobët e këtij modeli. Ky konkluzion vjen si
rezultat i qasjes ideologjike dhe konceptuale që mbart kjo teori.
1.2 Paradigmat (modelet) e tranzicionit në proceset transformuese.
Progresi i shoqërisë njerëzore i kryer nëpërmjet kalimit nga një sistem ekonomiko-
shoqëror në një tjetër, në forma e metoda të ndryshme, të ndikuara nga rrethanat
historike, ka pasur një domethënie të jashtëzakonshme. Literatura tranzitologjike ka
një karakter parashikues, përshkrues dhe përgjithësues duke dhënë një paraqitje
skematike të proceseve të kalimit nga një sistem shoqëror tek një tjetër. Ajo fokusohet
në tema që theksojnë se cilat politika janë të suksesshme, se cilat struktura
institucionale janë efektive dhe çfarë reformash duhen ndërmarrë në një vend në
tranzicion për të realizuar ndryshimin e gjithanshëm. Pavarësisht dobësive, si
tranzitologët, ashtu edhe kritikët28 e tyre kanë grumbulluar njohuri të dobishme mbi
26Shiko: Thomas Carothers, “The end of the transition paradigm”, Journal of Democracy, 2002, fq 6-8 27 Shinasi A. Rama, “Përrallat e tranzicionit Shqiptar”, Botimet Princ, Tiranë, 2012, fq.35 28 Sqarim: Kritikët e skemave të përgjithëshme u kushtojnë rëndësi të veçantë tipareve në kontekstin lokal
10
proceset e transformimit dhe kanë zbuluar modele të ndryshme, tendenca, dhe ritme
themelore të tyre. E rendësishme të theksohet është se gjatë këtyre transformimeve
sociale dhe politike, kryhet përsosja e formave të ndryshme të shtetit në përputhje me
stadet e zhvillimit.Një numër i madh studimesh dhe kërkimesh krahasuese rreth
tranzicioneve demokratike në vende të ndryshme kanë evidentuar rëndësinë e
faktorëve lokalë si përcaktues kryesorë të zhvillimit të proceseve tranzitore. Për
Carothers, paradigma e tranzicionit ka qenë disi e përdorshme gjatë momenteve të
ndryshme dhe shpesh befasuese në përmbysjet politike në botë. Por ai pranon se
realiteti i sotëm "nuk po përputhet me këtë model29.
Nga debatet e pambyllura lidhur me tranzicionin në vende të ndryshme, shumë
studiues këmbëngulin se tranzitologjia nuk është një qasje e dobishme për vendet ish-
komuniste. Qasja tranzitologjike nuk arrin t'u japë shpjegim dështimit, zgjatjeve dhe
trajtave të regjimeve politike që kanë ndodhur në disa vende ish-komuniste.
Mangësitë e kësaj qasjeje hasen së paku në tri drejtime kryesore:
1) Shpejtësia e ndryshimeve drejt një zhvillimi, të ish-vendeve komuniste në
momentin e hapjes së sistemit politik dhe që lidhet me mungesën e
informacioneve
2) Ndërtimi sistemit të ekonomisë së centralizuar në mungesë të njohurive
empirike.
3) Mungesa e përgatitjes psikologjike për një vlerësim si duhet i kapaciteteve
politike dhe shoqërore të gatshme për të bërë ndryshimin.
Deri në vitet 1990, tranzicionet e studiuara trajtonin proceset që kishin ndodhur në 22
vende30 nga vitet 1973 deri në fundin e viteve '80. Hulumtimet teorike të ndërtuara
gjatë këtyre viteve lidheshin pak ose aspak me interpretimin e ndryshimit të sistemeve
në ish-kampin socialist. Gjatë viteve 1990, një numër studiuesish nisën sfidën me
linjën e "jo parakushteve, duke fokusuar analizat e tyre në drejtime si: zhvillimi
ekonomik, trashëgimia institucionale, klasa shoqërore, si dhe faktorë të tjerë
strukturorë që ndikojnë në realizimin e tranzicionit demokratik.Përcaktimi i një
strategjie për këto ndryshime, pra të kalimit nga një sistem i ekonomisë të centralizuar
në ekonominë e tregut, e parë për disa shtete si një praktikë e re historike, përbënte një
nga vështirësitë e para të mëdha në mendimin ekonomik.Për shkak të tipeve të
ndryshme të tranzicionit, asnjë prej orientimeve teorike nuk mundet t'i sqarojë i
vetëm, përgjithësisht dhe në mënyrë të mjaftueshme, proceset e ndryshme të
demokratizmit.
Modelet kryesore në fushën e demokratizimit fokusohen si në procesin e tranzicionit,
ashtu dhe në konsolidimin e demokracisë. Literatura mbi demokratizimin në
përgjithësi bën dallimin midis disa modeleve të ndryshme teorike.Qasjet aktuale të
demokratizimit ndahen në trishkolla kryesore:"qasje të modernizimi', "qasje të
tranzicionit" dhe "qasje strukturore"31.Studiuesi Haerpfer tenton të paraqesë një qasje
të katërt, një koncept teorik, që sipas tij quhet "qasja transformuese". Në fakt, ky
ndryshim terminologjik nga "tranzicion" në "transformim" është propozuar fillimisht
nga kritikët e tranzitologjisë klasike. Koncepti reflekton një kthim të rëndësishëm
epistemik i cili shënon fundin e Teorisë së Madhe, Tranzitologjisë32. Ajo nënkupton të
paktën një' synim për lënien e shpjegimeve teologjike dhe pranimin e kombinimit të
elementëve "modernë" dhe "tradicionalë". Studiesi Haerpfer, por edhe të tjerë e
trajtojnë atë në konteksin e një modeli teorik. Në qasjen transformuese të Haerpfer33
evidentohen tri proçeset qëndrore karakteristike mbi teorinë e demokratizimit:
Procesi i parë:Strategjitë drejt institucionalizmit të demokracisë.
Procesi i dytë: Liberalizimi i tregut drejt ekonomisë së tregut. Shembja e komunizmit
shtroi përballë shoqërive të asaj kohe një problem të ri, atë të kalimit nga një ekonomi
e centralizuar në ekonomi tregu. Ajo që është e rëndësishme të thuhet ka të bëjë me
fatin se diktaturat, transformimet i kryen me dhunë kurse kalimi në ekonominë e
tregut, por jo vetëm, realizohen me reforma demokratike
Procesi i tretë: Krijimi i shoqërisë civile. Në një vend në tranzicion merr shumë
rëndesi ekzistenca dhe konsolidimi i një grupi autonom social për të balancuar
përqëndrimin e tepër të pushtetit në duart e shtetarëve34. Kjo lidhet pikërisht me
krijimine shoqërisë civile.
31 Vep.cit.,Christian E.Haerpfer,"Democracy and Enlargement in Post-Communist Europe,Thedemocratization of the general public in fifteen Central and Eastern European countries, 1991-1998",Routledge, London, 2002, fq. 1.it 32 Vep.cit., Mariana Heredia, Olesia Kirtchik,"Comparing Post-Soviet and Latin American Societies:From"Transition" to "Transformation", Laboratorium, Vol.2 No.3, 2010, fq. 6. 33 Christian Ë. Haerpfer, fq. 1. 34Shoqëria Civile përfaqëson diveristetin dhe këndëvështimet e ndryshme të saj, Hall 1993:282
12
Sipas këtij modeli karakteristikat specifike të tranzicionit post-komunist konsistojnë
në faktin që ne jemi dëshmitarë jo vetëm të një transformimi, por të shumë
transformimeve të shumanshme dhe të njëkohshme. Supozimi bazë konceptual i
qasjes transformuese është fakti që në të nuk bëhet fjalë për tranzicion, por për
"transformim". Në krahasim me mënyrën statike që përcjell qasja e tranzicionit, qasja
transformuese e shikon morinë e ndryshimeve politike të pasviteve 1989 si dinamike
dhe të hapura. Qasja transformuese nuk jep postulate "quasi-natural" për synimin dhe
qëllimin e ndryshimeve; rezultati i transformimeve politike dhe ekonomike është i
hapur dhe jo i dhënë në fillim apo gjatë analizës krahasuese të ndryshimit.
1.3 Tranzicioni i vendeve të Evropës Jugore dhe ish-komuniste në krahasim
me tranzicionin e vendeve të Evropës Qëndrore dhe Lindore,
ndryshimet ndërmjet tyre
Pas Luftës së Dytë Botërore,35 proceset e tranzicionit drejt sistemeve demokratike të
realizuara nga disa shtete tërhoqën vëmendjen e shumë studiuesve.Procesi i kthesës së
shteteve të Evropës Qëndrore e Lindore dhe orientimi i tyre i njëkohshëm drejt
sistemeve demokratike e perendimore për nga struktura, bënin të nevojshme
revizionimin e vazhdueshëm të një seri gjykimesh e analizash.Në dimension
universal, një tranzicion demokratik konsiderohet i përmbushur kur është rënë dakord
në lidhje me procedurat politike për formimin e një qeverie të zgjedhur, kur qeveria
vjen për të finalizuar në ribashkim me Evropën. Por me gjithë simpatinë per modelet
europiane, ata kurrë nuk kanë qenë pjesë e Evropës, ashtu siç ka qenë ajo në të
kaluarën. Gjithashtu nuk ishte plotësisht e qartë nëse strukturat politike dhe
ekonomike që në Europën Perëndimore kanë funksionuar relativisht mirë, mund të
transplantohen në Lindje. Sigurisht që kjo nuk është thjesht një çështje miratimi
kushtetutash demokratike; kushtetutat e Evropës Qëndrore e Lindore, pas Luftës së
Dytë Botërore kanë qenë shembullore, megjithatë brenda më pak se një dekade vetëm
Çekosllovakia kishte një demokraci parlamentare efektive. Ishin të paktë ata
evropianolindorë që besonin se theçerizmi kishte të ardhme në Evropën Lindore,
35 Shiko: Adem Mezin, Fatmir Xhaferi, “Përqasje midis dy tranzicioneve” artikull botuar në Gazetën: “Zëri i Popullit”, 08.09.1999, fq. 9
13
pothuaj të gjithë preferonin sistemin e ekonomisë së tregut i cili në të njëjtën kohë
siguronte shtetin social sipas modelit skandinav,apo francez, apo gjermano
perendimor. Por, këto lloj shtetesh ishin arritur vetëm mbi bazën e një zhvillimi tepër
të lartë të ekonomisë dhe të mirëqenies, që në Evropën Qëndrore e Lindore nuk
ekzistonin dhe nuk kishte të ngjarë të arrihej edhe për shumë kohë. Edhe Gjermania
Lindore e cila kishte perspektiva më të mira se të tjerët, ishte e destinuar të kalonte
përmes një periudhe të veshtirë tranzicioni. Kështu, ditën që tirania në Evropën
Qëndrore-Lindore perëndoi, u pa qartë se rruga drejt lirisë dhe lumturisë do të ishte e
gjatë, e vështirë, ndoshta me tërheqje jo të pakta. Procesi i dhimbshëm i rindërtimit të
ekonomisë ende s’kishte filluar. Tirania ishte mundur, por liria politike nuk ishte ende
e sigurtë.Tendenca e disa vendeve për të kaluar nga rregjime autoritariste drejt
regjimeve më liberale përbënin një dukuri interesante, komplekse dhe njëkohësisht
produkt të shumë faktorëve. Në dekadat e fundit, ndërmjet studiuesve janë zhvilluar
polemika të shumta përsa i përket zbatimit të modelit të tranzicionit dhe konsolidimit
të demokracisë në vendet e bllokut ish-komunist36. Modeli i ofruar nga ekspertët
ndërkombëtarë për këto vende, u përpunua duke marrë si referencë eksperiencën e
vendeve të Europës Jugore dhe vendeve ish-komuniste. Paradigmat e zhvillimit të
proceseve demokratike të nxjerra nga eksperienca pozitive e këtyre vendeve u bënë
baza konceptuale e rekomandimeve të ofruara nga shumë organizma ndërkombëtare si
në fushën politike, ashtu dhe në asistencën ekonomike sidomos pas viteve '90.Tashmë
njihet dhe pranohet se tranzicioni i ndodhur në vendet e Evropës Qëndrore dhe
Lindore është dukshëm i ndryshëm nga tranzicioni i kaluar nga vendet e Europës
Jugore dhe vendeve ish-komuniste. Përsa i përket ekspertizës së ndërtuar mbi këto
modele, ajo rezultoi të ishte e mangët dhe pa eksperiencën e nevojshme për të
propozuar modele të përshtatshme e të suksesshme tranzicioni për vendet ish-
komuniste. Studiuesit, ekspertët, hartuesit e politikave si nga Shtetet e Bashkuara të
Amerikës edhe të Europës Perëndimore nuk kanë patur rast që të studiojnë shtete që
kalojnë transformime të shumfishta37.Vendet e bllokut ish-komunist përbënin një rast
të paprecedent dhe të pahasur më parë. Në këto kushte, në këtë pjesë të Europës,
36 "Southern Europe, Eastern Europe, and comparative politics", Ëorld Affairs, Vol.164, No.4 spring 2002, fq. 149. 37 Vendet ish-komuniste realizojne disa tranzicione njëherësh: nga ekonomia e centralizuar në ekonomi tregu, nga shteti totalitar në shtet demokratik dhe nga shoqëri kolektive në një shoqëri individualiste.
14
modeli i vendeve të Europës Jugore u pa "i volitshëm përballë ndryshimeve të
menjëhershme që po ndodhnin38".
Nëse u referohemi studiuesve, ata pranojnë një kategorizim në katër grupe të mëdha
vendesh që kanë realizuar "tranzicionin demokratik".
Shkurtimisht këto katër grupe mund të ndahen si më poshtë:
1) Demokracitë e pasluftës, si Italia, Japonia dhe Gjermania Perëndimore.
2) Proceset demokratike mesdhetare të viteve '70 ku u përfshinë vende si Spanja,
Portugalia dhe Greqia.
3) Rënia e regjimeve autoritare gjatë viteve 80-të në vendet e Amerikës Latine.
4) Demokratizimi i vendeve ish-komuniste të Europës Qendrore dhe Lindore39
Proceset demokratizuese, nisur nga studimi i kategorive të lartëpërmendura mbi tri
grupimet e para, janë fokusuar në tranzicionin politik dhe kushtetues, ndërsa tek
grupi i katërt ai i vendeve ish-komuniste rruga drejt tranzicionionit demokratik
përmban një kompleksitetit të transformimit në sferën ekonomike.
Së pari; Ajo çfarë përcaktohet si një ndryshim kryesor midis vendeve të Europës
Jugore dhe vendeve ish-komuniste është se tranzicioni i tyre drejt demokracisë, prek
shumë pak fushën ekonomike dhe çështjet e pronës. Për këto vende, rruga drejt
demokratizimit ishte më pak problematike për shkak se tranzicioni ekonomik ishte
minimalist.
Në tranzicionin e realizuar prej vendeve të Evropës Jugore rreth viteve '70, tregjet e
tyre fmanciare dhe institucionet përkatëse iu nënshtruan transformimit me qëllim
kapjen e ritmit të vendeve të tjera të Europës Perëndimore dhe jo krijimin apo
ndërtimin e tyre nga asgjëja.
Aty ekzistonin prej kohësh elemente të tilla si; ekzistenca e tregut, e institucioneve
financiare, sektori i biznesit dhe i sipërmarrjes private, ndërsa në vendet ish-
komuniste këto elemente pothuajse nuk ekzistonin. Nëse do të krahasonim Spanjën
apo Portugalinë e viteve '50 me Rusinë apo Shqipërinë e viteve '91 - '92 do na binte në
sy fakti që pavarësisht sistemit të këtyre dy vendeve, pra Spanjës dhe Portugalisë, ato
kishin treg të lirë që funksiononte, institucione financiare, banka, një sistem ekonomie
38 Demokratizim pa politikë: Baza konceptuale e qasjes ndërkombëtare në Shqipëri, Blendi Kajsiu online:
http://revistapolis.com/polis/images/stories/Polis%204/Blendi%20Kaisiu.pdfaksesuarme 12.8.2012 39Ky kategorizim i grupeve të tranzicionit është bërë bazuar në punimin e Claus Offe, "Capitalism by demokratic
design. Democratic theory facing the triple transition ih East/Central Europe", fq. 503;
15
dhe komurfikimi me tregjet ndërkombëtare, ndërsa në Rusi apo Shqipëri nuk
ekzistonin as format më primitive të sektorit privat e jo më institucione të tilla.
Në të gjitha vendet ish-komuniste, zhvillimi i ekonomisë shtetërore ishte një
eksperiment me kosto të lartë që i kishte çuar këto vende drejt falimentimit. Në fund
të viteve '80, ato hasnin Probleme serioze në aspektin ekonomike, këto vende filluan
të hasnin në fund të viteve ‘80, duke i vendosur në vështirësi të mëdha financiare.
Nevoja e madhe për ndihmë dhe asistencë financiare ishte emergjente. Institucionet
financiare ndërkombëtare si FMN dhe Banka Botërore, ofronin kredi dhe mbështetje
financiare me kushte dhe rregulla të vendosura qartë dhe "të panegociueshm".
Doktrina e përshtatjes strukturore e aplikuar nga FMN dhe BB i detyronte vendet që
kishin nevojë për asistencë financiare të kryenin një sërë reformash të detyrueshme
ekonomike dhe financiare, të cilat konsistonin në hapjen e ekonomisë, në
liberalizimin e tregtisë, në reduktimin e rolit të shtetit në ekonomi etj. Neoliberalizmi,
ishte doktrina e ofruar nga këto organizma, e cila pavarësisht kritikave dhe kostove të
argumentuara nga shumë ekspertë ishin pothuajse të detyrueshme që vendet ish-
komuniste të përfitonin ndihmën40.
Procesi i demokratizimit në vendet ish-komuniste bëhet i veçantë edhe për shkak të
përgjegjësive dhe rolit që merr klasa politike në realizimin e tranzicionit ekonomik.
Drejtuesit politikë të vendeve ish-komuniste ndërmorën një sërë reformash sidomos
për krijimin e hapësirës dhe pronës private. Ata jo vetëm që u përballën me procesin e
tranzicionit, por me anë 'të reformave ekonomike do të përballeshin me krijimin e një
klasë e re sipërmarrësish kapitalistë. Në këtë drejtim, krijimi i sferës private përmes
reformave të privatizimit rezultoi një proces mjaft i ndërlikuar ku u ndërthurën
interesa të grupeve të ndryshme sociale. Në këto kushte, transformimi ekonomik në'
Europën Qëndrore dhe Lindore mbas 1989-ës, rezultoi "më i vështirë e i rëndë sesa
transformimi politik nga një regjim totalitar në një demokraci pluraliste". Këtë
fenomen post-komunist, studiuesi Offe e quan "Kapitalizëm Politik". Për këtë
studiues, kapitalizmi politik është një "kapitalizëm i skicuar, i organizuar dhe i vënë
në lëvizje nga reformat e elitave. Motivi i tij udhëheqës nuk është karakteristika
40 Për sa më lart shiko: Robert Gilpin,"Ekonomia Politike Globale; Kuptimi i rendit ekonomik ndërkombëtar", ISP&Dita 2000, Tiranë, 2009, fq. 269-74 dhe fq. 287-92. 51
16
(Lokiane) parapolitike e të drejtës natyrore të pronarëve për pronë41.
Pra, si një proces i diktuar nga zhvillimet politike në të gjitha këto vende, deformimet
që kanë marrë mekanizmat e tregut dhe konkurrencës së lirë nuk janë rastësore.
Prodhimi politik i një klase kapitaliste nuk është një gjë e lehtë. Dëshira për t'u
pasuruar është shumë më e madhe tek shoqëritë të cilat nuk kanë më çfarë të
humbasin. Kur në lojë luhet një pjesë kaq e madhe "fitimi", ai që nuk përfiton
etiketohet si i paaftë. Në vendin tonë, përkohshmëria në strukturat shtetërore ka
rezultuar fatale dhe ka prodhuar një korrupsion të përmasave tepër të rrezikshme.
Nëse i referohemi Robert Michel-it, ai shprehet se "kur liderët nuk janë njerëz të pasur
dhe kur ata nuk kanë tjetër burim të ardhurash, ata ngulmojnë fort për t'i mbajtur
pozicionet e tyre për arsye ekonomike dhe kështu fillojnë t'i shohin pozicionet që
mbajnë si një e drejtë e tyre e patjetërsueshme42.
Interesat ekonomike jo vetëm që deformuan tiparet e kapitalizmit në këto vende, por
keqedukuan edhe klasën politike në shumë vend ish-komuniste. Kapitalistët e rinj jo
vetëm që ishin produkt i klaneve të caktuara politike, por ato shkelën të drejtën bazë,
atë të pronës. Kudo në vendet ish-komuniste, çështja e pronës është ende e pambyllur,
megjithatë asnjë nga këto vende nuk krahasohet me problematikën që ka kjo çështje
në Shqipëri. Kjo ka të bëjë me ndryshimet strukturore më të thella, më dramatike dhe
gjithashtu edhe më të dukshme të realizuara në në një periudhë shumë të shkurtër
kohore dhe përfshin krijimin e të gjithë aktorëve të rinj ekonomikë, ndërtimin e
institucioneve të reja ekonomike dhe një kuadër ligjor për të siguruar pavarësinë e
aktivitetit ekonomik."43
Së dyti; Tranzicioni politik në vendet e grupit të dytë dhe të tretë u shoqërua me një
transformim të madh në hapjen e regjimeve politike sipas modelit të demokracive
liberale perëndimore. Tranzicioni kishte si qëllim arritjen e stadit dhe parametrave të
shteteve tradicionalisht demokratike të vendeve të tjera evropiane. Ai ishte më shumë
një tranzicion politik dhe ideologjik.Edhe në këtë pikë ka një ndryshim të dukshëm
ndërmjet këtyre dy grup-vendesh. Të dhënat teorike dhe empirike tregojnë që në
aspektin politik, kalimi i një vendi nga një regjim autoritarist drejt demokracisë është
41 Manfred G. Schmidt, "Teoritë e Demokracisë", Botart, Tiranë, 2012, fq.442-3. 42 Robert Michels, “Political parties” op.cit në Eva Etzioni-Halevy” Klasat dhe Elitat në Demokraci dhe në Demokratizim”, Botimet Dudaj, Tiranë, 2009, fq.268 43Ibid., (Christian Ë. Haerpfer, fq.2)
17
më i lehtë sesa kalimi i vendit nga një regjim totalitar drejt demokracisë. Në disa
vende ish-komuniste ende pas dy dekadash ndryshimi, hasen vështirësi në ndërtimin e
shtetit me struktura institucionalisht të qëndrueshne, në rotacione të sukseshme të
pushtetit politik, në shoqëri civile të dobëta për të reaguar ndaj qeverisjes së keqe, në
konflikte politike ekstreme etj.
Së treti; Tranzicioni i grupit të dytë dhe të tretë u zhvillua në një terren ndërkombëtar
dhe kushte historike të veçanta, të cilat në shumë drejtime nuk ngjasojnë me kushtet
ndërkombëtare dhe historike të vendeve të Europës Qendrore dhe Lindore.Shumë
studiues bien dakort se edhe brenda vendeve të ish-bllokut komunist hasen dallime të
dukshme, dallime këto që kanë përcaktuar rrugën dhe suksesin drejt demokracisë.
Kështu, disa nga vendet ish-komuniste kanë hasur vështirësi të shumta, si: konflikte e
ndarje etnike, destabilitet të dhunshëm, luftra, ndërsa disa të tjera jo.Fragmentet
historike përbëjnë gjithashtu elemente të ndryshimeve midis tyre. Vende si Polonia,
Çekosllovakia apo Hungaria, R. D. Gjermane të cilat ndanin histori të përbashkët me
vendet e Europës Perëndimore treguan më shumë përshtatshmëri me kushtet dhe
standardet politike, ekonomike dhe sociale se vendet e tjera të bllokut ish-komunist.44
Vendet të cilat kishin qenë pjesë e historisë së përbashkët të Perandorive Osmane dhe
Ruse nuk kishin të njëjtat afinitete me Perëndimin, gjë e cila do të kushtëzonte edhe
mënyrën e tyre të qasjes drejt demokratizimit dhe evropianizimit.Ndryshimet midis
tyre hasen edhe në zbatimin e regjimit komunist, sidomos me formën e imponimit apo
të pranimit të ideologjisë komuniste. Në sistemet një-partiake ideologjia e partisë
përcaktonte identitetin e shtetit. Në botën perëndimore, identiteti i shtetit bazohej në
ndërtimin e unitetit kombëtar dhe bënte lidhjen e shumicës së njerëzve me politikën45
në mënyre natyrale dhe jo të kushtëzuar. Kështu, në Poloni, Hungari, Çekosllovaki,
Rumani dhe Bullgari, ideologjia dhe sundimi komunist ishin imponuar nga Bashkimi
Sovjetik. Të paktën në vende si Polonia, Çekosllovakia apo Hungaria, nacionalizmi i
kundërvihej komunizmit. Si pasojë, këto vende e ripërcaktuan veten nga "republika
popullore" në "republika" dhe si bazë të shtetit në vend të ideologjisë komuniste
44 Shiko: Mirela Bogdani, John Loughlin, “Shqipëria dhe Bashkimi Europian, Integrimi Europian dhe Perspektivat e Pranimit” Dajti, Tiranë, 2004, fq.25 45 Sqarim: Roli historiki procesit politik është paraqitur nga Rustow dhe përbën atë që ai e përfshin në fazën e parë ose “Background condition”. Për më shumë: “Transition to Democracy: Toward a Dynamic Model”, Comparative Politics, Vol. 2, No.3 (April., 1970), fq.350
18
rivendosën nacionalizmin, ndaj edhe ndryshimet në sistemin politik pas viteve '90
ndodhën relativisht më me lehtësi sesa në pjesën tjetër të vendeve ish-
komuniste.46Përmbysja e regjimeve komunistë në vendet e Evropës Qëndrore Lindore
solli në mënyrë të pashmangshme edhe disintegrimin e bllokut sovjetik dhe të
strukturave ekonomike dhe ushtarake të tij. KNER-i (Këshilli i Ndihmës Ekonomike
dhe Reciproke) pushoi së ekzistuari në janar 1990, ndërsa Traktati i Varshavës në
shkurt 1991.
Nga kjo pikëpamje, fillimi i tranzicionit e gjeti Shqipërinë një vend me tipare të
ngjashme me vendet e bllokut lindor. Megjithatë Shqipëria shfaqi edhe veçori që e
dallojnë atë nga ish-vendet e tjera ish-komuniste, si vendi më pak i përgatitur nga
pikëpamja ekonomike, politike, sociale e kulturore për të ndërmarrë reforma
rrënjësore drejt ekonomisë të tregut. Kjo sepse ne ishim i vetmi vend europian i
bllokut komunist, që nuk kish ndërmarrë asnjë reformë politike dhe ekonomike, që t'i
jepte frymëmarrje demokracisë, ekonomisë si dhe decentralizimit të vendim-marrjes.
Megjithatë, ecuria e procesit të tranzicionit ekonomik mbetet një përparësi në
periudhën afatshkurtër dhe një parakusht i rëndësishëm për çdo lloj përpjekjeje
integruese.
46 Shiko: Huntington, fq. 76.
19
2 KREU I DYTË
FUNDI I VITEVE '80 NË EVROPË E BALLKAN, FILLIMET E
TRANZICIONIT NË EVROPËN QËNRORE E LINDORE
2.1 Transformimi politik dhe demokratizimi nëEuropën Qëndrore e Lindore
Zhdukja në masë e regjimeve komuniste në Europën Lindore në 1989 ishte një
ngjarje dramatike dhe shpresëdhënëse, efekti i menjëhershëm i të cilës ishte sfida në
modelet politike, ideologjike, ekonomike, kulturore dhe administrative. Demokracia
ishte modeli i zgjedhur nga pjesa më e madhe e ish-vendeve socialiste. Për ta arrirë
atë, këta vende duhet të bënin përpjekje sinjifikative në mënyrë që të dizenjohej shteti
plotësisht. Ata kanë patur një shndërrim institucional dhe organizativ në sistemet e
qeverisjes lokale dhe shtetërore.Gjatë fazës së parë të transformimit rregulli socialist
i vjetër ligjor, social dhe ekonomik u thye dhe struktura të reja u formuan. Paradigma
që dominoi dizenjot funksionale dhe organizative gjatë periudhës së gjatë të regjimit
socialist totalitar tani po zëvendësohet nga një balance ndërmjet qeverive qëndrore
dhe territoriale. Periudha e tranzicionit përfshiu karakteristika si p.sh. lindja e
sistemeve multipartiake, zgjedhjet e rregullta në nivelet lokale dhe qëndrore,
përpjekjet për të rikrijuar makineri qeveritare qëndrore dhe lokale dhe zhvillimet drejt
demokratizimit dhe ekonomisë së tregut. Sektori publik, duke qenë se është objekti
dhe subjekti i reformës, është nën një presion të tmerrshëm për t’ju përshtatur
mjedisit të ndryshueshëm. Si një proces i përgjithsuar në nivelin ndërkombëtar,
progresi drejt decentralizimit të menaxhimit të shtetit në vendet e Evropës Qëndrore
dhe Lindore ka shumë implikacione përsa i përket demokratizimit, pjesëmarrjes,
eficencës dhe jo më pak, rishpikjes së rolit të qeverisjes vendore.
Secila prej luftërave botërore i ndryshoi në mënyrë dramatike konturet e shteteve në
hartë, lëvizjet e popullsisë dhe, sidomos, institucionet politike të Evropës Qëndrore e
Lindore. Pasoja më domethënëse e Luftës së Dytë Botërore ishte shtrirja e kontrollit
komunist në të gjithë vendet e rajonit, pas vitit 1944. Vetë kufijtë e shteteve
komunistë ndryshuan krejtësisht, krahasuar me periudhën e para luftës. Kështu, nga
pikëpamja gjeografike, shteti polak u shty më në perëndim. Kjo për shkak të
territoreve që iu cenuan në lindje nga BS-ja dhe të territoreve që mori nga Gjermania,
në perëndim. Pasojat u panë tek rrudhja e Bjellorusisë dhe tek bashkimi i Ukrainës,
Hungarisë, Rumanisë dhe Bullgarisë me boshtin italo-gjerman. Rumania pushtoi
Ukrainën Jugore, në lindje të lumit Dniestër, duke e aneksuar atë, por njëkohësisht
ushtritë e saja patën humbje të mëdha në Stalingrad (Vollgogradi i sotëm). Ndërsa
Bullgaria nuk ishte në gjendje lufte me Bashkimin Sovjetik.
Politikat shumëplanëshe të rajonit vërehen në ndryshimet e mëdha territoriale, ku në
qendër qëndron Rumania. Në një kohë që Rumania kishte fituar mjaft territore nga
Rusia, Hitleri i detyroi krerët rumunë të pranonin Diktatin e Vjenës, sipas të cilit
Transilvania Veriore i kalonte Hungarisë. Një marrëveshje tjetër ia ktheu Dobruxhën
e Jugut Bullgarisë (prej së cilës qe shkëputur në Luftën e Dytë Ballkanike të vitit
1913), e kjo e fundit, ashtu si edhe në Luftën e Parë Botërore, zaptoi sërish Thrakën e
Maqedoninë, territore që qenë shpallur si toka që i takonin Bullgarisë historikisht.47
Kësisoj, rrënjët e tensioneve të vazhdueshme që kalon rajoni sot gjenden tek të
gjitha këto konflikte, lëvizje kufijsh dhe njerëzish. Gjithsesi, ende nuk jemi në gjendje
të përcaktojmë se deri në ç’shkallë problemet me të cilat ndeshet sot ky rajon, janë
rezultat i zhvillimeve historike, pasi njëkohësisht me historinë njohim dhe mënyrat me
të cilat nacionalistët e egër dhe ish-komunistët përpiqen ta shtrembërojnë atë, duke
nxitur njerëzit të besojnë mitet primitive të së shkuarës.
Për të kuptuar Evropën në prag të Luftës së Dytë Botërore, na duhet të shohim prapa
në periudhën pas Luftës I Botërore. Ndryshimet territoriale në Luftën II Botërore ishin
më të vogla, në krahasim me mënyrën sesi ndryshoi harta evropiane në vitin 1918,
nëpërmjet traktateve të paqes që pasuan Luftën I Botërore.
Në fakt, ndryshimet e përmendura më sipër datojnë që prej vitit 1912, me “Luftën e
Parë Ballkanike”48.
Në një farë mënyre kjo luftë bashkoi Bullgarinë, Greqinë, Serbinë (asokohe një vend i
pavarur), Malin e Zi dhe Rumaninë kundër sundimit osman. Si rezultat, u krijua një
faktor i fuqishëm evropian (përfshirë Lindjen e Mesme dhe Afrikën e Veriut).
Evoluimi i shoqërive demokratike nuk ka qenë historikisht linear. Në veprën e tij të
47Craiutu, A. - “Light at the end of tunnel: Romania”, in Pridham and Gallagher (2000), faqe 91. 48Glenny Misha: “Historia e Ballkanit, 1804-1999”, Tiranë 2007
21
famshme “Vala e tretë”, duke analizuar tranzicionet demokratike të rreth tridhjetë
vendeve gjatë fundit të shek. XX, Samuel Huntington shkruan: “Valët e
demokratizimit dhe valët e tërheqjes së arritjeve demokratike tregojnë për një ecje, dy
hapa para, një hap prapa”.Më rrëzimin erregjimeve komuniste ndarja e Evropës mori
fund nga pikëpamja politike dhe ideologjike. Por mbeteshin shumë ndryshime të tjera
që nuk mund të kapërceheshin në formën e një akti të vetëm dhe për një kohë të
shkurtër. Përveç kësaj rënia e komunizmit krijoi një boshllëk të përkohshëm që u
shfrytëzua nga nacionalizmi, i cili zgjeroi hapësirën e veprimit dhe risolli në rendin e
ditës probleme të vjetra dhe të akumuluara, disintegrimin e shteteve shumë-kombëshe,
diku me marrëveshje dhe diku më dhunë.49
Bashkimi Sovjetik u shpërbë në fund të vitit 1991 dhe u krijua Bashkimi i Shteteve të
Pavarura. Çekosllovakia u nda në dy shtete, në Çeki dhe Sllovaki. Jugosllavia përjetoi
një ndarje dramatikë. Sllovenia dhe Kroacia u shkëputën të parat. Maqedonia lindi si
një shtet shumë i brishtë ndërsa Bosnjë-Hercegovina do të kthehej në një tokë të
djegur nga regjimi komunisto-nacionalist serb i Miloshëviçit. Komuniteti Evropian do
të angazhohej por jo gjithnjë me sukses në kohën dhe me forcën e duhur për të
ndaluar dorën e nacionalizmit serb që të mos e rrokulliste Ballkanin në rrjedhat e
vjetra të konflikteve etnike. Bosnja-Hercegovina dhe më vonë Kosova e dëshmuan
qartë se deri ku mund të arrijë dhuna e verbër e një regjimi që kërkonte të mbijetonte
në kundërshtim me rrymën dhe frymën e kohës.Për ngjarjet në Ballkan mund të bëhen
dy lloj krahasimesh duke i krahasuar me ato në veri të Europës dhe me ato në
Hungari.
Së pari, vetëm në Ballkan, ish-komunistët mundën ta mbanin pushtetin politik në
periudhën menjëherë pas revolucionit. Në këto vende ish komunistët mbetën lojtarët
kryesorë në politikë disa edhe duke u vetëquajtur nacionalistë.
Gjatë revolucioneve në Rumani dhe Jugosllavi u vu re dhunë e skajshme. Në Ballkan
tolerancë dhe pluralizmi ishin të brishtë gjë që çoi në dhunë ndaj kundërshtarëve dhe
në konflikte etnike. Këto dy dukuri shfaqeshin më tepër si jehona të së shkuarës
ballkanike sesa shenja të përparimit drejt një të ardhmeje shpresëdhënëse. 50
Ajo që ndodhi në rajon, në periudhën midis dy luftërave, ka marrë një rëndësi edhe
49Charles G. “Mirazhi i demokracisë”, Tranzicioni,2,6,22 Mars 1996, fq. 11 50 Po aty
22
më të madhe pas rënies së regjimeve komuniste, që filloi në vitin 1989.
Për këtë ka dy arsye:
-Së pari, në shumë raste u vërejtën disa forma, edhe pse jo të plota, të kthimit
të pronave tek ish-pronarët. Kjo do të thotë që kërkesat për të drejtën e pronësisë, që
janë rrjedhojë e zhvillimeve midis dy luftërave dhe e proceseve institucionale, duhet
të rivlerësohen.
-Së dyti, në një kuptim të zgjeruar, periudha midis dy luftërave ishte hera e
fundit, në mos e vetmja, që popujt jashtë Bashkimit Sovjetik kishin një rast për të
demonstruar të lirë nga tutela sovjetike, si dhe të mbështeteshin tek forcat e tyre për
zhvillimin ekonomik e shoqëror dhe për ndërtimin e shtetit.
Statistikat politike rajonale nga viti 1918 e deri në vitin 1938 nuk janë të mira, por
duhet pranuar që pjesa tjetër e Evropës përballej me shtypjen e demokracisë politike
dhe shpesh me dështimin e plotë të saj. Nga kjo periudhë mund të nxirren mësime të
vlefshme, që lehtësisht mund të vihen në zbatim edhe sot.Pavarësisht shkatërimit të
strukturave politike të sistemit komunist, këto vende pavarësushr ngritjes së
strukturave të reja politike, nuk u vu re një lloj paralelizmi ndërmjet proceseve
destruktive nga njëra anë dhe konstruktive nga ana tjetër.
Mjaft thjesht mund të thuhet se të gjitha shtetet e rindërtuara të rajonit u rreshtuan
përkrah demokracive të tjera. Në prag të Luftës II Botërore demokracia mbijetoi
vetëm në Çekosllovaki. Në Poloni, Hungari, Jugosllavi dhe në vendet baltike u
vendosën diktatura ushtarake. Në Rumani dhe Bullgari, u themeluan monarki
absolute, ndërkohë që në Shqipëri ishte monarkia zogiste, e instaluar në formë aspak
demokratike, pasi u minuan strukturat e një republike parlamentare.Stabilizimi
ekonomik dhe politik i shteteve të Evropës Qëndrore e Lindore tashmë ishte detyra
parësore e politikës evropiane. Gjatë këtij kalimi nga një sistem në tjetrin, pra atë
demokratik dhe në ekonominë e tregut, qeveritë e rajonit u vunë përballë detyrave që
kurrësesi nuk mund ti zgjidhnin të vetme.Këshilli i Evropës, pas përmbysjes së
komunizmit u bë institucioni më i përshtatshëm për të ndihmuar në ndërtimin ë
institucioneve demokratike në vëndet e Evropës Lindore dhe Qëndrore51. Pranimi i
këtyre vendeve dhe i gjithë të tjerave me të kaluar komuniste u bë një ushtrim
51Borçard, Diter –Klaus. 2010. “ABC – ja e të Drejtës të Bashkimit Evropian”. Bashkimi Evropian.
23
demokratik jo i lehtë. Këshilli i Evropës hartoi dhe zbatoi një numër të madh e
specifik programesh për të nxitur zhvillimet demokratike dhe evropianizuese në këto
vende në fushat e së drejtës, të lirive dhe të drejtave të njeriut, të shtypit, në hartimin e
legjislacionit elektoral. Hyrja e vendeve ish komuniste në Këshillin e Evropës, u bë në
mënyrë graduale, në përputhje me arritjen e standardeve dhe kushteve të përcaktuara
dhe shërbeu si një certifikatë e pjekurisë demokratike të tyre. Shqipëria u pranua në
Këshillin e Evropës në vitin 1995. Edhe NATO në kushtet kur blloku ushtarak e
politik kundërshtar u shpërbë, nevojitej që të rishikonte konceptet e saj strategjike gjë
që e bëri në Samitin e Romës në nëntor 1990. Polonia, Hungaria dhe Çekosllovakia në
shkurt 1991 krijuan grupin e Vishegradit dhe kërkuan në të ardhmen anëtarësimin e
tyre të plotë në NATO. Pak më vonë këtë kërkesë bënë edhe vende të tjera ish
komunistë. Shqipëria zyrtarisht aplikoi në vitin 1992 dheishte ndër vendet e para.
2.2 Dekada e parë post komuniste - zgjedhjet e para pluraliste, sistemi
parlamentar në Shqipëri
Si pjesë e transformimeve në Europën Qëndrore dhe Lindore, pas rënies së
komunizmit, tranzicioni i Shqipërisë ka shfaqur një numër karakteristikash që e bëjnë
atë një rast të dallueshëm dhe interesant për t'u studiuar në krahasim me vende të tjera.
Pas një sundimi prej 45 vjetësh tëligjeve komuniste që kishin ndërtuar një politikë
ekstreme të izolimit dhë vetmbylljes, Shqipëria u hap një vit pasi vëndi i fundit në
rajon, Rumania, filloi tranzicionin e vet. Shqipëria në kushtet specifike sociale,
politike, kulturore dhe ekonomike, pati largimin më të vështirë nga komunizmi se të
gjithë vendet e tjera të Europës Lindore. Fillimi i Procesit të tranzicionit në Shqipëri
ishte kaotik dhe optimizmi dhe euforia u zëvendësuan shpejt me diziluzionin,
shkaktuar nga mosvleresimi i situatës ekonomike52 .
Shqipëria bëri një ndryshim të shpejtë duke u shndëruar nga një vend me kufij të
mbyllur në ëndrrën e kontrabandistëve, nga shteti i vetëm ateist në botë në një shesh
konkurrence për besimet fetare, etj. Shqipëria u kthye sa hap e mbyll sytë në një shtet
me gjallëri ku ndodh çfarëdo që mund të ndodhë.53
Faktori shqiptar në Evropën Juglindore është kompleks. Ai përbëhet nga 52 Biberaj Elez:“Shqipëria në tranzicion”, Tiranë, Shtëpia botuese “Ora” 2000 53 Fred C.Abrahams, “Shqipëria e Re”,Shtëpia botuese”Dudaj” 2015
24
trekomponentë që janë shqiptarët e Shqipërisë, Kosova dhe shqiptarët e Maqedonisë.
Për një numër arsyesh, por së pari, sepse është shtet i pavarur në rajon, Shqipëria
është referenca e parë përsa u përket rolit dhe vëndit që zenë shqiptarët në Evropën
Juglindore.54
Çdo referencë fillon me problemet e stabilitetit dhe sigurisë e paqes. Zigzaget e
tranzicionit shqiptar krijuan imazhin e një shoqërie jo të stabilizuar që gjeneroi
shqetësim jo vetëm për shoqërinë shqiptarë, por gjithashtu edhe për rajonin e më
gjerë.Sfida e madhe e tranzicionit ishte kalimi nga faza e një ekonomie tërësisht të
paralizuar dhe të bazuar në ndihmat ushqimore dhe emergjente, tek programimi dhe
zbatimi i reformave konkrete dhe komplekse55. Nga politikat e zhvillimit që do të
transformonin rrënjësisht marrëdhëniet ekonomiko-shoqërore mes njerëzve,
mentalitetin e tyre, institucionet, legjislacionin dhe modelin qeverisës, për të bërë të
mundur hapjen ndaj botës, zhvillimin e rritjen ekonomike të qëndruëshme e të
ekuilibruar si dhe reduktimin e varfërisë në bazë të një strategjie kombëtare.
Funksioni i sistemit parlamentar në Republikën e Shqipërisë që nga fillimi i
tranzicionit, e deri më sot, ka manifestuar veçori specifike të cilat janë pasqyrë e
marrëdhënieve shoqërore në këte vend. Parlamentarizmi si një sfidë e demokracisë në
shoqëri në funksionin e deritashem, ka manifestuar këto karakteristika:
Shqiperia që nga rënia e komunizmit e deri më sot ka zgjedhur modelin parlamentar të
qeverisjes.
Parlamentarizmi në Shqipëri karakterizohet nga një sistem multipartiak, pra me
krijimin e një numri të madh të partive politike të orientimeve të ndryshme
programore, por sistemi realisht funksionon në mënyrë dypolare ku, brenda secilit pol
(apo koalicion) një parti e madhe (PS/PD) dominon plotësisht.Raporti pozitë-opozitë
në Shqipëri nuk arrin të reflektojë një kulturë parlamentare, e cila njeh rezultatet
elektorale dhe verdiktin e popullit.Eshtë e qartë se, në rastin e Shqipërisë, ishte lëvizja
e vitit 1991 forca qe “mundi” regjimin totalitar komunist. Ajo ishte nje lëvizje
kryesisht e studenteve dhe intelektualëve shqiptarë, vizioni i të cilëve ne lidhje me te
ardhmen e shoqërise shqiptare përfshinte demokratizimin e sistemit politik dhe lënien
pas të izolimit totalitar për të shkuar drejt integrimit euroatlantik. Duke dalë në skenë
54 Po aty 55Milo, Paskal,” Bashkimi Evropian: Ideja, Integrimi, Identiteti E Ardhmja”, 2002.
25
fillimisht si një lëvizje antikomuniste, sfida para saj ishte përballja me problemet e
tranzicionit dhe përgjegjësia e ndërtimit të një shoqerie dhe shteti të ri. Analizimi i
problemeve dhe fenomeneve të kësaj periudhe është mjaft i rëndësisshëm për të
kuptuar shkaqet dhe pasojat e proçesit transformues drejt një shoqërie të lirë
demokratike.
Proçesi demokratik në Shqipëri filloi si një kompromis midis përfaqesuesve të klasës
së vjetër politike e cila nuk ishte më në gjëndje ta qeveriste vendin dhe nga ana tjetër,
përfaqesuesit e levizjes, që deklaronin se luftonin për progresin dhe zhvillimin e
vendit. Ky kompromis joformal midis drejtuesve komunistë dhe fituesve të
mundshëm demokratë, erdhi si rezultat i faktorëve të brendshëm e të jashtëm.
Faktorët e brendshëm që sollën kërkesën për ndryshime rrënjësore ishin disa, ku
mund të përmendim:
-Izolimi i skajshëm politik dhe ekonomik i vendit dhe pamundësia e
qarkullimit e shkëmbimit të njerëzve, ideve dhe kulturave;
-Përballja sfilitese e “luftes së klasave” e cila ishte tejzgjatur dhe qendronte ne
bazë të sistemit politik komunist;
-Dëshira e natyrshme për zhvillim.
Ndër faktoret e jashtem të ndryshmit, mund të përmenden:
-Presioni i forcave demokratike në të gjitha lëvizjet popullore të Evropës
Qëndore -Lindore;
-Ringjallja e çështjes kombëtare e cila rriti presionin për ndryshim të sistemit
politik;
-Roli aktiv i diasporës shqipëtare në vendet demokratike
Transformimi që po ndodhte në Shqipërinë postkomuniste ishte një domethënie e
madhe për vendin që ishte zhytur në një të kaluar të gjatë autoritare dhe që po
eksperimentonte një sistem të ri, demokracinë dhe qeverisjen demokratike. 56
Shtetet e Jugosllavisë, madje dhe Kroacia kishin një ekonomi private të dobët, një
sektor publik të madh, ku dominojnë ndërmarrjet shtetërore. Krahasuar me shërbimet
civile dhe ndërmarrjet shtetërore, klasa e mesme e pavarur ishte e vogël. Shoqëria
civile ishte relativisht e dobët. Aty ku privatizimi kishtë zënë vend, si në Kroaci, ka
rezultuar një korrupsion masiv. Gjithësesi në këto vende nën presionin e fortë të 56Charles G. “Mirazhi i demokracisë”, Tranzicioni,2,6,22 Mars 1996, fq. 11
26
vazhdueshëm ndërkombëtar, u lejua konkurenca shumë partiake, liria e medias dhe të
drejtat e njëriut.
Në Ballkan kërkoheshin një numër hapash që duhet të hidheshin për të ndërtuar
demokracine e këtyre vendeve. 57Një sistem të përfaqësimit politik për një frymë më
të moderuar dhe për më pak ekstremizëm nacionalist. Demokracia kërkonte
demokratët në politikën zyrtare dhe jo nacionalistët antidemokratikë dhe ekstremistë.
Po kështu u kërkua reduktimi i armëve dhe i ushtrive. Një tjëtër moment për tu
shënuar ishte privatizimi i monopolëve të mëdha shtetërore, media e lirë si edhe
reformat në sistemin e drejtësisë.
Po t’i hedhim një vështrim qasjeve të tranzicionit demokratik në ditët e sotme, ata
mund ti grupojmë në tri lloje: deterministike, voluntaristike dhe institucionale.
Është me rëndësi këtu të zbërthehet modeli shqiptar brenda kontekstit të këtyre
qasjeve.
Brenda qasjes deterministike gjendet një ndërlidhje pozitive midis modernizimit
social-ekonomik dhe demokratizimit të një shoqërie, ku është e mundur të dallohen
vlerësimet social-ekonomike dhe kultura politike tradicionale, si faktorë ndihmës dhe
përcaktues për një tranzicion të plotë e të suksesshëm, përfshirë dhe Shqipërinë.
Autorë të tillë si Lipset, Moore, Gibson, Di Palma e shumë të tjerë kanë krijuar një
shkollë të tillë të mendimit politik, bazuar në politikën tradicionale. Në këtë kontekst,
gjendja e demokracisë shqiptare përcaktohet nga rruga që ka ndjekur shoqëria
shqiptare që prej kohëve të hershme deri në ditët tona. Historia e Shqipërisë paraqitet
si variabël qendror që mund të shpjegojë llojin dhe nivelin e demokracisë. E kaluara
e saj paraqitet me shumë ndikim në promovimin e elementeve demokratikë dhe
përpjekjeve për konsolidimin e demokracisë. Si rrjedhojë, po t’i referohemi një
trajtimi të tillë duket që mundësitë për demokratizim të shoqërisë shqiptare të jenë të
kufizuara, sepse zhvillimi social-ekonomik dhe historia demokratike e këtij vendi
nuk kanë qenë favorizuese në këtë drejtim. Vendi deri vonë u dominua kryesisht prej
të huajve, ndërkohë që periudha e sundimit të gjatë komunist përbën përvojën më
antidemokratike të shoqërisë shqiptare. Para Luftës së Dytë Botërore, kryesisht gjatë
qeverisjes zogiste, shoqëria shqiptare ka provuar elemente dhe praktika demokratike,
57 Jan Zielonka(ed), Democratic v Consolidation in Eastern Europe. Vol. 1 Institucional Engineering. Oxford; Neë York: Oxford University Press, pp. 25-47
27
por ata nuk kanë qenë të tilla, në kuptimin e demokracisë liberale. Megjithëse
modelet dhe rrugët e përparimit demokratik janë të shumëllojshme dhe parakushtet e
proceseve demokratike mund të ecin paralelisht me njëra-tjetrën, duhet të nënvizohet
se zhvillimi ekonomik dhe historia e zhvillimit demokratik të shoqërisë shqiptare
postkomuniste kanë qenë shumë prapa normave të ecurisë së një shoqërie normale në
tranzicion.
Qasja voluntaristike e demokratizimit thekson kryesisht rolin e elitës politike,
e cila përfshihet në një proces të gjithanshëm njohjeje të zhvillimeve politike dhe
zotërimit të shprehive demokratike si: kompromisi, dialogu, konsensusi, përshtatja me
situatat e reja etj. Tranzicioni demokratik kërkon të karakterizohet nga një shkallë e
lartë dialogimi dhe kompromisesh. Përveç këtyre, personaliteti, talenti, kultura dhe
nuhatja politike e aktorëve politikë mbeten mjaft të rëndësishme. O’Donnell,
Schmitter, Verba, Almond, Powell e shumë studiues e politologë të tjerë mbrojnë me
forcë këtë argument. Mirëpo, edhe në këtë drejtim, realiteti demokratik shqiptar
paraqitet unik me vështirësitë e tij karakteristike. Mund të thuhet pa ngurrim se,
përvoja shqiptare ka ofruar gjatë dy dekadave të fundit një sjelljeje të pamatur politike
të elitës së saj dhe mungesë të përgjegjshmërisë. Kjo elitë provoi të ishte më tepër
konfliktuese sesa krijuese, e pasigurt në zgjidhjen e situatave të nxehta dhe, mbi të
gjitha, u karakterizua nga një lloj hakmarrjeje, që në ndonjë rast kaloi deri në
eliminimin fizik të kundërshtarëve politik. Pavarësisht zhurmës për orientim euro-
atlantik, në fakt, qëndrimet dhe sjelljet në këtë drejtim nuk u përshtaten si duhet. Të
qenit një politikë properëndimore do të thotë, para së gjithash, seriozitet në kuptimin
dhe zbatimin e normave të brendshme e të jashtme të filozofisë së kësaj hemisfere
demokratike. Përgjithësisht, qëndrimet dhe sjelljet e elitës politike shqiptare shuan
shpresat për një tranzicion me efekte pozitive manifestuese dhe të shpejta për
shoqërinë shqiptare. Fraksionet dhe çështjet e ndryshme u përcaktuan, siç do të
argumentonte Shinasi Rama, mbi bazën e dallimit shok-armik, gjë e cila mbizotëroi
në sistemin politik shqiptar. Koha tregoi se fraksionizimi ekstrem nuk solli ndonjë
dobi në jetën politike shqiptare.Ka ekzistuar pra një panoramë disi e zymtë sa i takon
qëndrimeve dhe sjelljes politike të elitës politike shqiptare, me disa përjashtime
sporadike, më shumë konjukturale, të arritjes së kompromiseve politike, që nisën në
fundin e vitit 1998, përfshirë periudhën e luftës në Kosovë, disa ndryshime pozitive
28
në marrëdhëniet pozitë-opozitë me takimet Berisha-Majko, Nano–Berisha, qeverisja
Berisha-Meta, aktualisht Rama-Meta, si dhe ujdia më e fundit për marrjen e statusit.
Përveç kësaj, edhe disa prej fushatave zgjedhore brenda forcave kryesore politike,
pavarësisht prej ndonjë prirjeve klanore, interesave të ngushta meskine, apo
shpërdorimeve me institucionin e lirisë dhe zgjedhjeve të lira, u shfaq, të paktën
pjesërisht, një shkallë fillestare embrionale emancipimi dhe maturie politike. Është e
nevojshme të theksohet gjithashtu se, së fundi, po shtohen kredencialet e një brezit të
ri politikanësh, djathtas e majtas, që po shfaqin një kulturë të re politike e debati
brenda forcave të tyre politike, nisur ndoshta nga fakti se mbi ta nuk rëndon pesha e
së kaluarës. Më tej, edhe mbështetja nga jashtë, e cila shpeshherë konsiderohet
përcaktuese për fatet e lidershipit politik, tregon se konkurrenca politike nuk është më
diçka formale dhe e paracaktuar. Në tërësi, mund të konstatohet se ka një prirjeje drejt
besnikërisë ndaj rregullave demokratike dhe një lidershipi të institucionalizuar, të cilat
përbëjnë një evolucion të madh në sistemin politik shqiptar.Qasja
institucionale meriton një vëmendje të veçantë, duke vlerësuar se janë institucionet,
kushtet ekonomike dhe politika që formësojnë perspektivat për demokraci në
shoqëritë tranzicionale. Përvoja historike tregon se demokracia si proces kërkon
përherë përmirësime, pavarësisht nga staus-quo-ja e saj. Në këtë rrugë të gjatë
identifikohen ata që Freeman R. Butts i quan “armiqtë e demokracisë”58 si, për
shembull, korrupsioni, dëshpërimi, mungesa e qeverisjes efektive, por edhe
indiferenca e qytetarëve ndaj të drejtave dhe përgjegjësive të tyre qytetare, si dhe
mospjesëmarrja në mënyrë aktive në jetën politike të vendit. Konsolidimi i
demokracisë nuk mund të jetë apriori i sigurt. Respektimi ose shkelja e parimeve,
vlerave dhe shprehive demokratike do të përcaktojnë fatin e demokracisë shqiptare.
2.3 Nacionalizmi, demokracia dhe siguria nëEvropën Qendroree Lindore.
Pas rivendosjes së të drejtave qytetare59, shumë probleme të së shkuarës dolën përsëri
në sipërfaqe si faktorë destabilizues. Shkaqet për konflikte etnike u bënë të shpeshta,
si pasojë e komuniteteve multietnike që popullonin shumicën e vendeve të Evropës
58R. Freeman Butts: “The morality of democratic citizenship: goals for civic education in the republic's third century”,fq.37, 1988 59Zhan –Zhak Ruso, “Kontrata Sociale”, fq 45-46
29
Qëndrore e Lindore. Në këtë periudhë mund të identifikoheshin disa forma të
ndryshme të nacionalizmit, sipas bazave të tyre të diferencuara. Historiani Hans
Kohn60 thekson rendesine e pjesmarrjes ne idene e nje kombi. Ai e perkufizon
“nacionalizmin” si nje” gjendje te menduarit frymezuese per shumicine e gjere te nje
populli, duke kerkuar qe te frymezoje te gjithe pjesetaret e tij. Ai thekson se kombe-
shtet eshte forma e vetme ideale dhe e ligjishme e organizmit politik dhe nacionalizmi
eshte burimi i te gjithe energjive kreative dhe kulturore si i te qenurit mire
ekonomikisht. Sociologu Theodor Abel e shihte nacionalizmin si nje “ndjenje” “me
shume pozitve se patriotizmi, ose dashurise se njeriut per vendin e tij, per fushat e
bukura, kodrat apo malet” dhe paralajmeron se mund te perfshihet “ edhe nje sasi e
vogel e etnicentrizimit, nje ndjenje e superioriteti e nje kombi ndaj kombeve te tjera”.
Zhgënjimi ekonomik aktual ose problemet e pazgjidhura të së kaluarës, si psh
mungesa e një shteti të pavaruar apo identiteti kombëtar, bënin prezent nacionalizmin
që shfaqej nga baza. Sikurse nacionalizmi nga sipër, instrumentalizohet nga
politikanët në këmbim të mirëqënies ekonomike dhe të një demokracie liberale
funksionale. Ngjarjet revolucionare të 1989 sollën ndryshime të mëdha nga njëri vend
në tjetrin. Kjo tregon që gjatë tranzicionit, nga socializmi, natyrën e ngjarjeve të
vecanta e përcaktuan vendimet e krerëve evropiano-lindorë dhe ballkanikë.61 Krerët e
vjetër vazhduan ti kontrollonin vendet komuniste përveç Jugosllavisë në të cilën pas
vdekjes së Titos kishtenjë rotacion pushteti midis përfaqësuesve të republikavë dhe
krahinave autonome. Transformimi i politikës sovjetike ishte një faktor themelor në
ngjarjet ballkanike dhe në këtë kuptim impulsi më i madh për ndryshim po vinte nga
jashtë Ballkanit. Në Rusi Perestrojka apo mënyra e re e të mënduarit filloi me reforma
ekonomike dhe me një kriticizëm që frymëzohej pro Glasnosit. Në dhjetor të vitit
1988 gjatë fjalimit të tij në OKB, Gorbaçovi deklaroi heqjen dorë nga përdorimi i
forcës në politikën e jashtme dukë bërë të qartë se Bashkimi Sovjetik nuk do të
vijonte më bllokimin e eksperimenteve politike në Europën Lindore. Gjatë vitevë '80
çmimet e naftës dhe borxhet e jashtme i diskretituan ekonomitë socialiste, duke i
dhënë Europës Lindore arsye për të kërkuar ndryshime radikale, ndërkohë që politikat
e reja të Gorbaçovit e mënjanuan ndërhyrjen sovjetike, për të pënguar këto proçese.
60Hans Kohn, “The Idea of Nationalism: A study in its origins and background 61Mary Kaldor dhe Ivan Vejvoda, “Demokratizimi në Vendet e EQ dhe EL” Janar 1997, fq.59-82
30
Megjithatë për të kuptuar ngjarjet para dhe pas revolucioneve të 1989 na duhet të
shohim zhvillimet e brendshme të këtyre vendeve. Si edhe gjatë Luftës së Ftohtë ku
prirjet e çdo vëndi shfaqnin një shkallë të lartë ndryshimi me ato të një vëndi tjetër, po
ashtu ndodhi edhe pas përfundimit të kësaj lufte.
Pra tek ato nuk u pa një komunizëm uniform dhe gjithashtu nuk u vu re një kalim
uniform drejt shoqërive dhe sistemit post komunist. Në disa vënde të ashtuquajturat
lëvizje të shoqërisë civile çuan drejt pluralizmit të tipit perëndimor, ndërsa në vënde të
tjera erdhën në pushtet regjime autoritare disa edhe nacionaliste. Kishte vende ku
revolucioni nuk kërkoi derdhjen e gjakut, ndërsa në të tjera si në Rumani, pati
konflikte civile për të shkuar më pas tek lufta në Jugosllavi. Kur epokës komuniste i
erdhi fundi, fakti i pranisë apo i mungesës së lëvizjeve specifike alternative, idelogjive
dhe institucioneve, bashkëveproi me modelet specifike që zbatuan vëndet e ndryshme
ballkanike. Me fjalë të tjera, ndikimet dhe vendimet brenda çdo vendi kishin një
rëndësi të madhe.Gjithësesi sot nga institucionet evropiane ështe bërë e qartë se ecuria
e integrimit për vendet e Ballkanit varet nga fakti se sa të vullnetshëm do të jenë ata
për të ndjekur një strategji postnacionaliste, për të garantuar të drejtat e minoriteteve,
përmirësimin e lidhjeve me fqinjët dhe një bashkëpunim rajonal, ku kapaciteti
ekonomik dhe një besim në sigurinë kolektive do ta shkatërrojne indentitetin
territorial, ne te mire te bashkësisë së popujve që jetojnë në këtë rajon dhe ndërtimit të
një të ardhmeje më të sigurtë e me të prosperuar.
Integrimi ekonomik në Evropë nuk është një proces i lehtë. Për më tepër,
bashkëpunimi ndër-rajonal, si p.sh. në Ballkan, pengohet nga kufizime serioze, për
shkak të dallimeve institucionale, politike dhe ekonomike ndërmjet vendeve
individuale. Tradita dhe ngjarjet historike e ndikojnë gjithashtu proçesin. Me qëllimin
afatgjatë të pjesëmarrjes në BE, përpjekjet për integrimin rajonal përpiqen t'i zbusin
dallimet dhe të krijojnë kushte për rritje të mëtejshme ekonomike në rajon. Tek
socializmi ballkanik dhe ai i Evropës Qëndrore-Lindore, rrënjët e kësaj
ndryshueshmërie mund ti gjejmë në kohën e prishjes së Stalinit me Titon, në
kundërrevolucionin e Hungarisë në vitin 1956, në momentin kur Rumania filloi të
rrugëtonte vetëm në mënyren e saj drejt komunizmit, në lëvizjen për një komunizëm
me fytyrë njerëzore të Pranverës së Pragës në 1968. Pavarësisht se lëvizja
çekosllovake e viti 1968 u shtyp ajo pati një jehonë të madhenë vendet e tjera , pasojat
31
e të cilës u dukën në vitet e mëpasme.Në Hungari, Çekosllovaki, dhe Gjermaninë
Lindore, pati ndryshime të shpëjta nëpërmjet revolucioneve jo të dhunëshme, në të
cilët orientimi drejtPerëndimit dhe prania e strukturave alternative përparimtare,
luajtën një rol vendimtar.62
Ngjarjet në vëndet ballkanike ishin thellësisht të kundërta. Këtu revolucionet filluan
ngadalë, fryma e tyre u përhap ngadalë, dhe po ngadalë çuan në ndryshime
demokratike.63Siguria për një Evropë, e cila rigjen vetveten pas një ndarje shumë
vjeçare, e mbështetur nga institucione të përbashkëta, është një ide që ngjall kërshëri
dhe nevojë për analizë. Përballë peshës së Luftës së Ftohtë, politik-bërësit perëndimor
perceptuan një Evropë të ndarë, të pushtuar nga një Bashkim Sovjetik hegjemonist në
krye të një kampi “anti-imperialist”, duke kontrolluar një bllok të shteteve satelitore
në Evropën Qëndrore dhe Lindore, politikat e jashtme dhe të sigurisë të te cilave
dominonin. Josif Stalini, lideri i Bashkimit Sovjetik urdhëroi Ushtrine (e Kuqe)
Sovjetike dhe, si një aleat kyc i Britanisë së Madhe dhe Shteteve të Bashkuara prej
1941-1945, të pushtonin Berlinin në prill të 1945 dhe procedoi të sigurojë se rregjimi i
llojit Stalinist ishte instaluar në tëre Evropën Qëndrore dhe Lindore. (EQL) Në
vazhdim te Stanilizimit të EQL, Evropa u nda ndërmjet blloqeve të fuqishme e të
mëdha, Lindje dhe Perendim, secila me sferën e tij te ndikimit brenda një mjedisi
internacional bi-polar. Në Perendim, Organizata e Taktatit të Atlantikut te Veriut
(NATO) “komandoi” demokracitë Perendimore brenda një aleance ushtarake.Ishte ai
grup shtetesh që projektonin politika të jashtme bashkëpunuese dhe mjedise të
qëndrueshme kombëtare, komunitet, brenda të cilit lufta midis këtyre shteteve ishte e
‘paimagjinueshme”.Siguria si koncept, merr një kuptim për ato vende të Evropës,
kryesisht ato të Evropës Qëndrore dhe Lindore64, ku për dekada të tëra, iu mohua e
drejta për vetëvendosje politike. Ndërkohë që në Perëndim, koncepti mbi sigurinë
tashmëështë më i zgjeruar. Kuadri i asaj që sot dhe nesër, nënkupton sigurinë
evropiane, do zgjerohet e zhvillohet më tej në përmbajtje ashtu edhe gjeografikisht.
62Charles Tilly, Revolucioni Europian 1942-1992, Oxford: Blacëell, 1995, fq.35, 89, 91, 101 63 Charles Gati. “Mirazhi i demokracisë”, Tranzicioni, 2, 6, 22 Mars 1996, fq.11. dhe G.Parks. “Shkak apo pasojë; 64 Kolodziej A. Edward; “Security and International Relations”, p. 25. Cambridge University Press, 2005.
32
Jugosllavia
Nga ngjarjet në Jugosllavi ato më të skajshmet pasqyrojnë një ringjallje të
nacionalizmit. Ndikimi i organizatave politike dhe shoqëroresi një alternativë,
mbështetej fuqishëm në nacionalizmin tradicional, gjë që do të përbënte preludin e
luftrave të ardhshme.65
Kompleksiteti dhe dramaciteti me të cilat u karakterizuan ngjarjet në
Jugosllavi, kishin në themel të njëjtët faktorë si në vendet e tjera të Europës Lindore,
që kishin ndikuar në periudhën para, gjatë dhe pas vitit 1989. Ngjarjet u ndikuan
fuqishëm nga mungesa e një alternativave, ndaj komunizmit apo nga forma që morën
këto alternativa pasi u përmbys komunizmi.
Në vitet '80 përpara udheheqësisë komuniste u shtrua çështja e gjetjes së formave
alternative politike dhe ekonomike. 66
Në Kroaci, ngjarjet u karakterizuan nga ringjallja e diskutimit mbi nacionalizmin
kroat.67 Rrymat politike dhe intelektuale, gërshetoheshin me pakënaqësinë shoqërore
dhe ekonomike që kishte përfshirë veriun e Jugosllavisë. Sllovenët e kroatët
kundërshtonin planifikimin e centralizuar të ekonomisë, nën sistemin kushtetues të
decentralizuar që hyri në fuqi pas vitit 1974 rajonet e ndryshme u shndërruan në rivalë
sesa në partnerë.Në këtë kohë ridoli në skenë edhe nacionalizmi serb, ata besonin se
sistemi jugosllav u lidhte këmbët. 68
Në rajonin e Kosovës, situata ishtë tepër e nderë. Po mbështetej ideja e krijimit
të një shteti serb. Milosheviçi me armën e nacionalizmit fitoi mbështetje të gjerë
popullore. Kur filluan revolucionet e 1989 Miloshevici riemërtoi Lidhjen Komuniste
të Serbisë dhe e shndërroi në një organizatë nacionaliste. Programi i tij proserb dhe
centralizues bëri që reformatorët në Slloveni dhe Kroaci të kuptonin se mund të ishte
e rrezikshme të mbeteshin pjese e Jugosllavisë. Kjo ishte situata në fillim të viteve
1990 kur vendi po shkonte drejt shpërbërjes.
Ngjarjet që pasuan Jugosllavinë, të karaktërizuara nga dhuna dhe luftimet
65 Ivan Vejvoda, “Regjimi i vjetër në Serbi”, 66 Raymond Tauter, John Psarouthaikis Balancing the Ballkans. Neë York 1999 67 Atila Hoare, “projekti kroat për të ndarëBosnjë Hercegovinën”, 1990-1994, Cereku Europiano Lindor, XXXI, 1 Mars 1997, fq. 121-138 68Laura Silber dhe Alna Little, “Vdekja e Jugosllavise”, Londër: BBC Penguin, 1995; LjudomirMadzar, “Rrënjët e Nacionalizmit”, Forumi Ballkanik, 2,1, 1994, fq.23.
33
eashpra shkaktoheshin nga synime të qarta. Pas përfshirjes së Europës Lindore në
revolucionet e vitit 1989 në jetën politike jugosllave ndihej se mundësi të reja kishin
ardhur në vënd. Në janar të 1990, Lidhja e Komunistëve u nda sipas kritereve etnike
dhe pushoi së qëni një forcë bashkuese e të gjithë etnive.Në të njëjtën kohë protestat e
dhunshme në Kosovë ishin në kulmin e tyre. Në pranverën e 1990 sllovenët dhe
kroatët ndërmorrën hapa konkrete drejt instalimit të formave të reja të pushtetit
politik. Pas shpalljës së pavarësisë nga Sllovenia dhe Kroacia, serbët filluan luftimet.
Për shkak se në Slloveni kishte pak serbë, Serbia ndoqi ndaj Sllovenisë një politikë të
ndryshme nga ajo që ndoqi me Kroacinë. Po kështu luftimet filluan edhe në Bosnje
për të njëjtën arsye.Në 1990 parlamenti i Kosovës shpalli pavarësinë e saj nga Serbia.
Në 1992 u mbajtën të parat zgjedhje të lira dhe të ndershme në Kosovë, të cilat
Milosheviçi i quajti të pandershme.Në 1991 pushtimi ushtarak i Kosovës u pasua më
pushtimin edhe të Pushtetit Vendor dhe të të gjithë institucioneve. Në 1995 pasi të
gjitha palët ndërluftuese kuptuan që përmes luftës nuk arrihej gjë u arrit nënshkrimi i
një traktati, zbatimin e të cilit e garantoi prania e NATO-s.
Në 1996 lindi Ushtria Çlirimtare e Kosovës dhe konflikti u ashpërsua e lufta u bë e
egër. Në 1999 tensione tëngjashme çuan nëpërplasjen midis aparatit shtetërorserbdhe
shqiptarëve të Kosovës që u pasua nga ndërhyrja e SHBA dhevendeve tëtjera
perendimore. Në mbështetje të luftës së UCK do vintë ndërhyrja ushtarake e NATO
që do tëpasohej nga Konferenca e Rambujesë ku iu dha fund sundimit shekullor serb
në Kosovë.
Shqipëria
Nësërevolucionet e Evropës Lindorë të vitit 1989 do ti analizojmë nga
këndvështrimi i pranisë apo mungesës së alternativave ndaj komunizmit në vende të
ndryshme, Shqipëria përfaqëson një rast të skajshëm. Shqipëria në periudhën e
paratranzicionit konsidrohej në literaturën e pakët botërore që e përmendte, si vendi
më i varfër i Evropës. E vendosur në një pozicion mjaft të favorshëm gjeografik, me
burime të pasura nëntokësore dhe me një klimë të përshtatshmë për zhvillimin e
bujqësisë dhë blegëtorisë dhe me një histori të gjatë pushtimesh nga të huajt, është
vendi i fundit evropian që fitoi pavarësinë në fillim të shekullit 20-të. Për fatin e keq
34
të rradhës, pas Luftës së Dytë Botërore, Shqipëria, siç dihet, dhe siç u përjetua, hyri në
bllokun dhe rrugën komuniste të zhvillimit. 69
Nga kjo pikëpamje, fillimi i tranzicionit e gjeti Shqipërinë një vënd me tipare
të ngjashme me vendet e bllokut lindor, të udhëhëqur nga Bashkimi Sovjetik dhe
veçanërisht, me vendët komuniste që sot njihen si vendet e Europës Juglindore.
Megjithatë, Shqipëria shfaqi edhe veçori që e dallojnë atë nga vendet e tjera
ish-komuniste, si vendi më pak i përgatitur nga pikëpamja ekonomike, politike,
sociale, e kulturore për të ndërmarrë reforma rrënjësore drejt ekonomisë së trëgut.
Kjo, sepse në ishim i vetmivendevropian i bllokut komunist, që nuk kish ndërmarrë
asnjë reformë ekonomikedhe politike, që t'i jeptë frymëmarrjë demokracisë,
ekonomisë si dhe decentralizimit të vëndimmarrjes. Modeli që Shqipëria zbatoi gjatë
45 vjetëve mbështetej në zbatimin rigoroz të ideologjisë staliniane dhe praktikave
centralizuese dukë aplikuar rendin shtetëror politik dhe me një politikëekonomike të
diktaturës më të egër komuniste.
Në aspektin politik, modeli shqiptar karakterizohej nga një mungesë pothuajse
e plotë e traditës demokratike dhe nga zbatimi ekstrem i parimit të luftës së klasave,
me pasoja të rënda deri edhe në vitet e tranzicionit.
Në aspektin ekonomik, modeli shqiptar karakterizohej nga eliminimi i të gjithë
formave të pronës private nëpërmjet shtetëzimit të plotë të industrisë në shumicë dhe
pakicë dhe të kolektivizimit ekstrem të bujqësisë, nga mbështetja e plotë në planifikim
të centralizuar, sipas parimit të mbështetjes tërësisht në forcat ë veta. 70
Në Rumani dhë Bullgari komunistët u rigrupuan nën flamurin e nacionalizmit.
Në etapat e tyre të matura, regjimet e Rumanisë dhe Bullgarisë e kanë shfrytëzuar
gjithmonë nacionalizmin për avantazh politik. Në luftën për pushtet nacionalizmi nuk
ishte një armë, nga e cila mund të hiqej dorë lehtësisht. Ai mbeti një formë kyçe e
mobilizimit në shoqëritë me institucionet në shkatërrim dhe ishte i vetmi apel
kolektiv, të cilit i ishin përgjigjur masat me entuziazëm gjatë epokës komuniste.
Duke vëzhguar Ballkanin në fillim të viteve 1990, një sociolog bëri komentin
69Sandstorm P. dhe Sjoberg O., “Performanca e ekonomisë shqiptare: stanjacioni në vitet 1980” në Studimet Sovjetike, Vol. 43. No.5, 1991, fq 31-47 70Aslund A.dhe Sjoberg O. “Privatizimi dhe tranzicioni i Shqiperisë drejt ekonomisësë tregut, në ekonomitë komuniste dhe transformi ekonomijk, Vol. 4, No1, 1992, fq. 135-150
35
ndoshta më me vend : "liderët, të cilët refuzojnë të largohen nga skena e konkurrencës
politike, nuk kanë zgjidhje tjetër vetëm t'i rikthehen nacionalizmit.71Nacionalizmi
zgjati shumë në vëndet ku liderët mundën të bindnin një numër të madh qytetarësh se
kishte kërcënim për mbijetesën kombëtare gjë që u vrejt kryesisht në Jugosllavi.
Millosheviçi, pasi Serbia mori kontrollin e plotë të Kosovës në vitin 1990,
zgjoi emocione masive e me anë të një fushate të medias shtetërore për provincën e
Kosovës, e mbizotëruar nga popullsia shqiptare, nëpërmjet të cilës shqiptarët u
dehumanizuan dhe u emërtuan "terroristë","separatistë","hajdutë"ose"turistë" që
qëndrimi i tyre në Kosovë ishtë tranzit. Popullsia shqiptarë u bë pre e diskriminimit
sistematik, duke e përdorur si një preteks për të pezulluar të drejtat politike që
ekzistonin kudo në federatë. Kur republikat e tjera, më së shumti Kroacia dhë Bosnja
u shkëputën nga Jugosllavia e dominuar nga Serbët në 1991-1992, ata u bënë pre e
agresionit Serb. Mollisheviçi paralajmëroi se ndarja e Jugosllavisë, të cilën ai më
shumë se kushdo tjetër e kishte projektuar, do t'i kthente serbët e Kroacisë dhe
Bosnjës në minoritet që do të përballeshin me persekutimin. Ai i ofroi atyre vënd nën
mbrojtjen e tij, duke financuar edhe grupet e armatosura në të dy territoret, të gatshme
t"i bindëshin kur t"i kërkonte të ndërhynin.Nacionalistët e menduan të përshtashëm të
merrnin një mandat popullor për qeverisjen e tyre. Në Serbi, Rumani, Kroaci dhë
Bullgari nuk pati shtyrje të zgjedhjeve, çka nuk iu dha kohë forcave opozitarë të
vëtëorganizoheshin. Në secilin nga këto vënde, pushteti i majtë u mbështët pothuaj në
të njëjtën bazë zgjedhorë - nga votues në qytete të vogla dhë fshatra, punëtorë, të'
moshuar etj, të cilët kishin frikë se siguria e familjes do të cënohej nga hyrja e
ekonomisë së tregut. Ata ishin rritur dhë mësuar të drejtoheshin nga shteti dhe shpesh
e kishin të vështirë të pranonin daljen e papritur në skenë të një partie të re
konkurruese.72
Në fund të vitit 1989, Millosheviçi e përshkroi veten si një "komunist me bindje": kur
u pyet për perspektivat e sistemit shumëpartiak, ai u përgjigj se preferonte një sistem
pa parti. Në Rumani, Fronti Kombëtar i Shpëtimit (FKSh) fillimisht bëri thirrje për
mekanizma demokratike brenda partisë që drejtohej, që cila sipas fjalëve të Ilieskut do
71 Karen Dawisha dhe Bruce Parrot, Politikat, Pushteti dhe Lufta për demokraci në Europën JL, Cambidge University Press, 1997, fq. 6-355 72LjudomirMadzar, “Rrënjët e Nacionalizmit”, Forumi Ballkanik, 2,1, 1994, fq.23.
36
të bëhej një "platformë e unitetit kombëtar". Por kur edhe ky qëndrim u vërtetua si i
papërshtatshëm, shpejt u mbajtën zgjedhje të reja, në të cilat kërkohej të mbahej
monopoli i pushtetit.
Një opozitë e fragmentarizuar u krijua nga partitë më programe të pa qarta ë të
pavetëdijshëm së cilat klasa ose grupe socialë bënin bazën elektoratit të tyre.
Nacionalistët, të cilët i ofruan punëtorëve të paorientuar ose të izoluar një kategori
sociale brenda së cilës ata mund të pozicionoheshin vetë, natyrisht ishin në një pozitë
shumë më të fortë.Ish-komunistët serbë dhe rumunë fituan shumicën bindëse në
zgjedhjet e mbajtura respektivisht në dhjetor 1989 dhe maj 1990. Por në zgjedhjet e
ardhshme, Partia Socialistë Serbisë, e Millosheviçit dhe Partia Socialdemokrate/Fronti
për Shpëtim Kombëtar i Ilieskut, humbën shumicën e tyre kudo, falë blloqeve
kombëtarë të përforcuara.Në Bullgari, socialistët fituan një shumicë parlamentarë në
dy raunde zgjedhësh më 10 dhe 17 qershor 1990, por nuk ishin mjaft të fuqishëm që
të luftonin kundër opozitës antikomunistë urbanë.Rrëmujat perëndimorë në përgjigje
të krizës Jugosllavë dhe tendencës së shumicës së faktorëve ndërkombëtarë për të
trajtuar krizën më shumë si humanitarë së sa një emergjencë politikë që kërkonte
ndërhyrje nga jashtë, i dhanë guxim Millosheviçit për kundërshtimin e hapur ndaj
opinionit ndërkombëtar. Millosheviçi në sajë të kontakteve të zgjeruara që ai kishte,
dinte që politikbërësit e Perëndimit nuk prisnin shumë nga Ballkani.73
Prandaj që prej 1996 është dhënë më pak energji dhe burime nga qeveritë
perëndimorë për të ushqyer demokracinë në Evropën Juglindorë se sa Evropës
Qëndrore dhe Jugore. Milloshëviçi, mund të këtë marrë më mënd se një pushtet-
mbajtje nacionaliste, do të ishte parë si një dukuri lokale tipike se sa një dhunim i
vlerave evropiane të pas vitit 1945, të cilat ndoshta mund të mos e kenë konsideruar
Ballkanin si pjesë të Evropës.
Por, megjithatë, Millosheviçi mund të këtë parashikuar reagimin e huaj për rrëmbimin
e pushtetit, nuk është ë qartë nëse ai e dinte se sa destruktive ishin forcat e
nacionalizimit më të cilat ai po luante.74
Përveç disfatave të rënda, me të cilat u ndesh, strategjia nacionaliste e politikave
etnike e Millosheviçit shfaqej në shkallë të ndryshme në vendet, të cilat ishin viktima
73 Milica Uvalic “Nacionalizmi dhe politika ekonomike në Ish Jugosllavi” Moct, 1995, fq.47-48 74 Nacionalizmi i ri i Europës: Shtete dhe minoritete në konflikt, Oxford: Oxford University Press, 1996, fq.52.
37
të qëllimeve të luftës serbe.75
Vendi kishte jetuar nën hijen e këtij njeriu, i cili në arenën ndërkombëtare cilësohej si
“një mjeshtër i taktikës dhe njeri i keq”.
Deri në vitin 1995, ndërhyrja e NATO-s në Bosnjë ishte atje bashkë më përpjekjet
ndërkombëtare për të bindur liderët e Ballkanit të ndalonin praktikat e tyre më
flagrante autoritative.
Ish-komunistët si Millosheviçi dhe Iliesku zbuluan së nacionalizmi që ata kishin
liçensuar kishte një efektivitet të vjetër dhe përbënte edhe një kërcënim për mbijetesën
e tyre afatgjatë. Për zhgënjimin e tij Milloshëviçi humbi kontrollin për drejtimie
Serbëve të Bosnjës, i cili kishte përdorur tashmë brutalitetin, duke përzënë joserbët
nga zona të mëdha të Bosnjës për të krijuar territor të pastër etnik. Në gusht të vitit
1994, pasi kërkesat ë tij për pranimin ë një plani të ri paqeje u kundërshtuan, ai
ashpërsoi lidhjet më lidërshipin serb të Bosnjës, dukë mbyllur kufijtë për të gjithë
ndihmat humanitare76.
Në Rumani, jo pak qytetarë ishin gjithashtu në gjendje të shikonin e përjetonin se
retorika nacionaliste ka qenë një fasadë e përshtatshme, pas të cilit çdo klasëe re
kapitaliste, të mbrojtura nga shteti, mund të bëhen të pasura, ndërsa standardet e
jetesës uleshin dhe ekonomia e pareformuar zhytej më thellë në prapambetje.
Partitë e qeverive të krahut të majtë u përballën më opozitën e paprecedente
popullore në Serbi, Rumani dhe Bullgari në vitin 1996-1997.77
Sfida mori forma të ndryshme dhe rrethana specifike lokale, formuan karakterin dhe
rezultatin e saj, por konteksti i gjerë rajonal në të cilin pushteti nomenklaturës u
sfidua, nuk duhet të injorohet. 78
Së pari forcat e nacionalizmit militant serb dhe mbrojtësit e tyre të mëparshëm në
Beograd vuajtën zhurmat e shkatërrimit ushtarak dhe politik të cilat ishin normalizuar
nga Marrëveshja e Paqes e Dejtonit, e nëntorit 1995. Veprimet e vonuara, por të
vendosura të komunitetit ndërkombëtar në ish-Jugosllavi, dukë patur si kulm
ndërhyrjen direkët të NATO-s nuk mund të injorohen nga pushtetarë të tjerë
75 Aleksa Dijas, “Frikë nga komshiu: ndarja e Jugosllavisë” në Charles Kupchan, ed., Nacionalizmi dhe kombert në një Europë të Re, Ithaca: Cornell University press, 1995, fq.91 76 Robert Hayden, “Nacionalizmi kushtetues”, Slavic revieë, 51, 1992, fq. 54-73 77J. B. Braun Nationalism, Demokracy and Security in the Ballkans. England 1992 78Zagorka Golubovic, “Nacionalizmi dhe demokracia, rasti i Jugosllavisë”,Gazeta e studimeve të zones, 3, 1993, fq.72
38
nacionalistë në vend. Së dyti, një numër vendimesh u morën nga Fuqitë Perëndimore
të Atlantikut, për të përfshirë shtetet ë Ballkanit në planet ë sigurisë së Evropës së pas
Luftës së Ftohtë. NATO paraqiti një program Partneriteti për Paqen në vitin 1994,
sipas të cilit shtetet ballkanikë mund t'i bashkoheshin NATO-s në vitin 1995, në një
anëtarësim të plotë, si dhe ftoi ish anëtarë të Paktit të Varshavës të aplikojnë për ti u
bashkuar. Për më tepër SHBA në mënyrë aktivë promovuan Iniciativën ë
Bashkëpunimit të Evropës Juglindorë në vitin 1996-1997, në mënyrë që të
përmirësojë lidhjet shumëpalëshe mes shteteve të Ballkanit. Tashmë nuk kishte asnjë
dyshim nga ana e arkitekteve të Marrëveshjes së Dejtonit79, që suksesi i iniciativës
varët pjesërisht nga përpjekjet për të delegjitimuar nacionalizimin konfliktual në
Ballkan si të tërë. 80
Në zgjedhjet e mbajtura në 1997 Partitë qeveritarë u ndanë ndërmjet besnikëve të
Milloshëviçit dhe modernistëve të etur të përmirësojnë lidhjet më perëndimin;
kandidati i modernistëve Milo Gjukanoviç , fitoi më një rezultat të ngushtë.
Mali i Zi, më daljen ë tij në det dhe përgjegjësinë ë kufizuar për luftën, gëzonte
perspektiva më të mira për normalizimin e lidhjeve më Perëndimin së sa partnerët ë
mbyllur dhe të mbipopulluar.
Për këto arsye votuesit e Malit të Zi ishin më mirë në gjendja të përballonin një të
ardhme të ndritur për territorin ë tyre së sa serbët, të cilët shpjegonin pse një
nacionalizëm i ankoruar në të kaluarën gëzon më pak apel. Kur kandidatët ë mundur
kontestuan vlefshmërinë e rezultatit më urdhër të Millosheviçit dhe filluan të zgjonin
një tension ndëretnik, perëndimi ndërhyri të mbronte së zgjedhjet (të supervizuara nga
OSBE ) kanë qenë të ndershme dhe çdo përpjekje për përmbysjen e rezultatit do të
rezultonte shumë i kushtueshëm për rregjimin e Beogradit.
Në Evropën Juglindore aftësia ripërtëritëse e nacionalizmit të papajtueshëm ka dalë
nga eksperiencat historike. Periudha të gjata të pushtimit të huaj, luftrat, revolucionet
dhe përpjeke lokale për të zbrapsur ndërhyrjet e jashtme, kanë krijuar historinë e
shteteve të Ballkanit pas 1990.81
79 Marrëveshja e Dejtonit. Shih: http://www.state.gov/www/regions/eur/bosnia/bosagree.html
80Milica Uvalic “Nacionalizmi dhe politika ekonomike në Ish Jugosllavi” Moct, 1995, fq.47-48 81Zagorka Golubovic, “Nacionalizmi dhe demokracia, rasti i Jugosllavisë”,Gazeta e studimeve të zones, 3, 1993,
Në vitet post-komuniste, nacionalizmi ka formuar në shkallë të ndryshme rrugën se si
shtetet e Ballkanit kanë rimodeluar sistemet e tyre politikë dhe ekonomike, por kjo
nuk ka qenë një "e dhënë" absolute. Bullgaria dhe Shqipëria kanë kaluar periudha të
gjata destabiliteti, por nacionalizmi nuk ka qenë forca udhëheqës pas përmbysjeve,
por kanë pasur më shumë të bëjnë me izolimin popullor të qeverisjeve të këqija
kronike.
Maqedonia shteti më i përzier etnik pas Bosnjës, i ka evituar luftërat kronike etnike
dhe shumë përpjekje janë bërë për të reflektuar kulturën multi etnike të shtetit në
marrëveshjet qeveritare.Nacionalizmi është shpesh gjëja e vetme që mund të mbushë
vakumin në shtete, ku shoqëritë civile janë të dobëta dhe institucionet kryesorë
politike kanë mungesë prestigji për shkak të keqfunksionimit të tyre kronik.
Shkalla në të cilën do shtrihet procesi i integrimit në Evropën Qëndrore dhe Lindore
do të këtë ndoshta ndikimin më vendimtar në fatet e nacionalizmit. Pra nëse projekti
evropian lëkundet për integrimin e Ballkanit drejt Evropës, disiluzionimi mund të japë
një nxitje të fuqishme nacionalizmit radikal.
Sigurisht, perëndimi, më vonë do ta bënte të qartë se ecuria e integrimit për vendete
Ballkanit varet se sa të vullnetshëm do të jenë ata për të ndjekur një strategji
postnacionalistë, për të garantuar të drejtat e minoriteteve, përmirësimin e lidhjeve me
fqinjët dhe një bashkëpunim rajonal, ku kapaciteti ekonomik dhe një besim në
sigurinë kolektivë do ta shkatërrojnë identitetin territorial.
Ndoshta tipari më spikatur i situatës në Ballkan ishte boshllëku në klauzolën e
sigurisë, si asaj të brendshme ashtu dhe asaj të jashtme, cili u mbush nga komuniteti
ndërkombëtar.
U dalluan dy trajtime nga komuniteti ndërkombëtar. Zgjidhja e problemeve nga lart
dhe fokusimi në kufijtë dhe sigurinë e jashtme. Politikat e përdorura përfshinë
diplomacinë, të mbështetura nga kërcënimet e bombardimeve apo sanksioneve.82
Komuniteti ndërkombëtar bëri të qartë ndërkohë së kishte vullnet për të qëndruar në
rajon për aq kohë sa do të duhej për të arritur një marrëveshja politikë të qëndrueshëm
Si pjesë Paktit të Stabilitetit, komuniteti ndërkombëtar zhvilloi ndërkohë propozime
fq.72 82Daianu D., “Vitaliteti ekonomik dhe realizueshmëria: Një sfidë e dyfishtë për sigurinë Europiane, Frankfurt am Main, Peter Lang, 1996
40
për marrëveshjet e sigurisë së përbashkët për rajonin si një të tërë, çka do të rriste
sigurinë, do ultë shpenzimet do pakësonte kontrabandën dhe do mundësonte
institucione të përbashkëta për zgjidhjen e konflikteve.
Në rajon u përqendruan një numër i konsiderueshëm trupa ushtarakësh ato të NATO,
të SFOR në Bosnjë-Hercegovinë, të KFOR në Kosovë, në IRJ të Maqedonisë etj.
Këto trupa, veçanërisht në Bosnjë-Hercegovinë dhe Kosovë, ulën rrezikun e një luftë
tjetër, por ato nuk ndërmarrin rolet tradicionalë të sigurisë së brendshme.
U evidentuan disa probleme kryesore të sigurisë në rajonin e Ballkanit: nuk ka kufij të
qartë dhe mungesa e shtetit të së drejtës. Në të vërtetë, pjesë të mëdha të
ashtuquajturit Ballkanit Perëndimor përbëheshin nga shtetet pa kufij të qartë të
përcaktuar, Siç është rasti i Bosnjë Hercegovinës, Kosovës, Ish Republikën Jugosllave
të Maqedonisë. Përpjekjet për të siguruar kufijtë rreth territoreve etnikisht homogjenë
përmes teknikave të zhvendosjes së popullsisë dhe "spastrimeve etnikë", kanë sjellë
numër të madh refugjatësh dhe tension afatgjata në rajon.Këto probleme sigurie nuk
mund të veçoheshin nga karakteri jo demokratik i regjimeve në rajon.Në të gjithë
rajonin, partitë nacionaliste erdhën në pushtet dhe qëndruan në pushtet përmes
zgjedhjeve që të paktën në letër, ishin demokratike.
Në Serbi, partia sunduese ushtronte kontroll në shumë aspekt kyçe të jetës. Miloseviçi
sundonte me rrjete njerëzish besnik në shërbimet sekrete, në pozicione kyçe
ekonomike apo në median elektronikë, të cilët gjithashtu ishin të lidhur më grupe të
ndryshme paraushtarake dhe kriminale.83
Sigurisht, pati forca alternativë në shoqëri, individë dhe grupe, të cilët favorizuan
reformat demokratike. Këto u përqendruan rreth medias së pavarur (kryesisht shtypi
dhe radio), OJF dhe universitete.
Diku tjetër në rajon, forcat pro demokracisë ishin shumë më të forta. Bullgaria dhe
Rumania mundën të mbështesnin procesin e demokratizimit, pavarësisht vështirësive
të mëdha ekonomikë.
Në veçanti, pas krizës së Kosovës, shumë nga politikat evropianë për
Ballkanin dhe politika e Ballkanit për Evropën do të vareshin nga zhvillimet politikë
në Jugosllavi, dhe kryesisht dhe nga qëndrimi i Serbisë. Shumë ekspertë i gjykuan
fillimet e viteve 1990 jo në mënyrë realistë.Viti 1989 shënoi një pikë ndarje në histori, 83J. B. Braun Nationalism, Demokracy and Security in the Ballkans. England 1992
41
dukë sinjalizuar rënien e Komunizmit. Ballkani ndoshta është prova më kryesorë ku
historia është ende shumëprezent.
Çfarë nuk shkoi mirë mëekonomitë nëEvropën Juglindorë? Sipas studiuesve,
dy shtresa perceptimi shpjegojnë shpërfilljen e çështjeve më të thella të dështimeve të
reformës ekonomikë. Njëra fokusohet në pasojat ë shkrirjes së ish Jugosllavisë përmes
lustrave, e cila prodhoi një ekonomi agonie. Një tjetër shtresë perceptimesh përfshinë
retorikët tek suksesi kryesor për privatizimin, çmimin dhe liberalizimin, si dhe
stabilizimi i makro-ekonomik, si dhe mungesa e ndryshimit të nevojshëm
institucional. Se sa i pabesueshëm mund të jetë stabiliteti, është evident në rastin e
Shqipërisë.
Në fillimet e veta, vendi u etiketua si model i reformave të tregut dhe atyre
demokratike, me inflacion që shkonte në 5% në vit. Shpejt pas kësaj, vendi u zhyt në
një krizë të thellë që u pasua nga kolapsi i skemave piramidale.84 Shqipëria, sërish ka
një përqindje inflacioni të ulët, por askush nuk është mjaftueshëm naiv për të
përsëritur deklaratat e mesit të viteve 1990.
Kështu u nënvlerësua, bërja prapa relativee rajonit, e fiksuar mirë në histori si dobësia
institucionale në vëndet që praktikonin Stalinizmin deri në fund të sistemit komunist
(Rumania dhe Bullgaria), ose deri kur kaosi ra (Shqipëria), me krijimine ekonomikë
informale dhe popullaritetit të krimit të organizuar, përjashtimi social, brishtësia
thuajse që në krijim të sistemeve bankarë, roli i gjeografisë, dhe niveli i ulët i
investimeve të huaja direkete.
Transformimi pas-komunist ka provuar se është një proces më kompleks se
mendohet fillimisht. Kjo përpjeke shqyrton situatën ekonomike në Europën
Juglindorë, duke futur atë në mësimet e tranzicionit. Analiza nuk do të thotë së duhet
të jetë aq ë kompletuar, por do të nënvizojë tiparet që kanë lidhje më transformimin.
Ajo fokusohet në ekzigjencat e përshpejtimit të reformave dhe dhënia e fuqisë për
qytetarët, bashkë me nevojën për të miratuar politika publike për të mirën e
përgjithshme.85
84Aslund A.dhe Sjoberg O. “Privatizimi dhe tranzicioni i Shqiperisë drejt ekonomisësë tregut, në ekonomitë komuniste dhe transformi ekonomijk, Vol. 4, No1, 1992, fq. 135-150 85Daianu D., Një sfidëe dyfishtë për Europën, R. Dobrinsky dhe M. Landesmann (eds), Londër, Edeard Elgar, 1995
42
Në Evropën Juglindorë, apo në Ballkanin Perëndimor, sistemet e vjetra
politikestatike, nuk ishin transformuar nga revolucionet popullore si ka ndodhur kudo
në Evropën Qëndrore e Lindore. Vetëm në Slloveni të tilla lëvizje popullore sociale
luajtën një rol në largimin e regjimit të vjetër. Në shumë raste, elita e vjetër vazhdonte
të mbetej në pushtet edhe pas prezantimit të sistemit politik demokratik. Në disa
shtetet të Ballkanit, Partitë Komunistë, ndryshuan emrin në Parti Socialistë në
Bullgari dhe Republikën Federale të Jugosllavisë, Fronti për Shpëtim Kombëtar në
Rumani apo Bashkimi Social Demokrat (ish Republika Jugosllavë e Maqedonisë).
Kudo tjetër partitë opozitarë kundër komuniste erdhën në pushtet. Por këto parti
opozitarë nuk transformuan krijimin statik të qeverisë kombëtare dhe në shumë raste
bashkëzgjodhën anëtarë të ish elitës udhëheqëse. 86
Në përgjithësi, si pasojë në Rajonin e Ballkanit, nuk ndodhi ndonjë transformim
i dukshëm i elitës politikë dhe ekonomike dhe nuk pati një zvogëlim të menjëhershëm
të rolit të shtetit në ekonomi. Këto shoqëri ruajtën shumë nga karakteri i tyre i
mëparshëm i shoqërive statikë, mëgjithë afërsisht 10 vjet të tranzicionit ekonomik dhe
politik. Në këtë pikëpamje shtetet ballkanikë patën ekonomi të mbizotëruara nga
nomenklatura të karakterizuara nga përmbajtje të buxhetit të ulët, subvencion për
industritë deficitarë etj Kjo vendosi shtrëngesa në shpejtësinë e reformave dhe
gjithashtu vullnetin i institucioneve ndërkombëtarë për të ofruar mbështetje për
procesin e tranzicionit ekonomik.87 Trazicioni i ngecur ekonomik u karakterizua nga
situata të vështira në shumë shtete dhe me rritje të ulët në disa të tjera. Një spirale
vizioni e një rritjeje të ulët ekonomike dhe një ulje të kulturës politikë demokratike
përbënte në ato vite, rrezik për ruajtjen e kontrollit në rajon, i cili është parë më shumë
se çdo gjë tjetër si pjesë e krizave dhe kolapseve sociale.Duhet thënë se shkaqet
kryesore e më të rëndësishme të ekzistencës së nacionalizmit në Evropën Qëndrore e
Lindore, janë të natyrës së polikës së brendëshme. Në qoftëse çdo lloj konflikti i
hapur i lidhur ky edhe me diskriminimin e pakicave, mund të shmanget, shkaqet e
brendëshme politike duhet të kufizohen përmes institucioneve dhe standarteve të
86Daianu D., “Vitaliteti ekonomik dhe realizueshmëria: Një sfidë e dyfishtë për sigurinë Europiane, Frankfurt am Main, Peter Lang, 1996 87Faini, R. dhe R. Portes, Tregtia e BE-se me Europën Lindore; Rregullimet dhe Oportunitetet, Londër, Qëndra për
Kërkimet e Politikës Ekonomike, 1995
43
pranuara ndërkombëtarë. Gjithësesi nëse masa e inaktivitetit politik do mbahet nën
kontroll, dhe instutucionet demokratike do jenë funksionalë, atëhere rreziqet do jenë
të pakta.
44
3 KREU I TRETË
PROBLEMET E TRANZICIONIT POLITIK DHE EKONOMIK SI DHE
NDIKIMI I TYRE NË INTEGRIMIN E VËNDEVE TË E.Q.L.
3.1 Hapja e vendeve në tranzicion drejt BE-së
Bashkimi Evropian është shumë aktiv në ndihmën që i ofron vendeve të Ballkanit
Perëndimor për forcimin e demokracisë dhe të bashkëpunimit të ngushtë, ndërkohë që
nxit një zhvillim të qëndrueshëm ekonomik në këtë rajon. Kjo realizohet duke pasur
parasysh realitetin e një bashkëpunimi të suksesshëm evropian, politik dhe rajonal,
për më shumë se pesëdhjetë vjet.Që nga viti 1990, përpjekjet e BE-së për t'i hapur
gradualisht kufijtë e saj kanë qenë të orientuara drejt një grupi vendesh në tranzicion,
me të cilat ajo ka nënshkruar marrëveshje asocimi.Qëllimi kishte të bënte me
mbështetjen e demokratizimt dhe transformimit ekonomik në Evropen Qëndrore e
Juglindore. Në këtë mënyrë, ndryshimet në hartën gjeopolitike të Europës, kërkonin
zgjerimin e zonaveekonomike drejt Lindjes dhe Jug-Lindjes. Integrimi nuk duhet
keqkuptuar si eleminim i thjeshtë kufijsh, i cili do të bëjë të mundur lëvizjen e lirë
drejt vendeve të Evropës. Integrimi në BE nënkupton, në rradhë të parë, përafrimin
dhe përqafimin e vlerave themelore mbi bazën e të cilave është ndërtuar dhe jeton ky
organizëm i madh ndërshtëtëro: Demokracia, shteti i së drejtës, mbrojtja e të drejtave
të njeriut, mbrojtja dhe respektimi i të drejtave të pakicave kombëtare88.
Kushtëzimi politik i përdorur tradicionalisht për organizatat ndërkombëtare financiare
u përdorën në vitet ’90 dhe në shekullin e XX edhe nga Bashkimi Evropian. Në
marrëdhënie me vendet e treta BE-ja zbaton metodën e “stic and carrot” (metoda e
shkopit dhe premtimit), si dhe kërkon nëpërmjet kushtëzimit të nxisë qeveritë
shtetërore të përmbushin kërkesat e caktuara89.
88 Daniel Piazolo, The integration Process between Eastern and Western Europe, Heidelberg, f. 5-7 dhe Europian Council, Conclusio0ns of the Presidency, Copenhagen, June 1993. 89 Idem, f.8
45
Por, krijimi i një Bashkimi Europian në rritje do të rezultonte një proçes i gjatë. Ka
shumë arsye për ta thënë këtë: 90
E para - Vendet europiane ishin dukeekzaminuar në mënyrë kaotike
mundësinë e liberalizimit të tregtisë me vendet jo-anëtarë të BE-së, duke u lejuar atyre
hyrje në tregun e BE-së, sepseekzistonte besimi se hapja e tregut për produktet e
vendevë të Europës Lindore mund të sjellë ndryshime strukturore për shkak të
kostove më të ulta të punës dhe çmimevë të lëndëve të para në këto vende.
Megjithatë, të tilla bësime nuk mbeshteteshin nga asnjë lloj analizeekonomike. Në të
kundërt, studimet krahasuese për këtë subjekt tregojne se hapja drejt Europës Lindore
nuk krijoi në vetvete probleme për Bashkimin Europian, apo ndonjë prej shteteve të
tij. Rrjedha e shkëmbimit të mallrave ndërmjët tyre konsistoi kryesisht në mallrat që
kërkonin punë intensive dhe vlera eeksporteveeuropiane në vëndet e Lindjes ishtë më
e madhe se sa vlera e importeve nga këto vende. 91
E dyta - Ekzistonin dallime të qarta në cilësinë e mallrave, sjelljes ekonomike
dhe mentalitetit të punës ndërmjet vëndeve të BE-së dheekonomive në tranzicion, të
cilat reflektohen në shkallët e ndryshme të efikasitetit ekonomik. Gjithashtu, duke
qënë të përjashtuar nga konkurenca ndërkombëtare për dekada, ekonomitë dikur të
centralizuara nuk i zhvilluan më tej përparësitë që ofron hapja e ekonomisë. Prandaj,
për ta zvogëluar hapësirën tashmë të krijuar,ndihmësa më e madhe që vëndet
perëndimore mund të siguronin për ekonomitë në tranzicion do të ishte zhvillimi i
konkurencës në baza të barabarta. 92
E treta - Institucionët e tregut ndryshojnë shumë. Disa liberalë konservativë
kishin qenë të mendimit, “që shndërrimet drejt ekonomisë së tregut janë mjeti më i
90 Banka Europiane për Rikonstruksion dhe Zhvillim, raporti i tranzicionit, Londër, 1996.; Csaba, L., Koha për një union më të gjerë, në Financial Times, 9 Maj, 1995 91Daianu D., “Vitaliteti ekonomik dhe realizueshmëria: Një sfidë e dyfishtë për sigurinë Europiane, Frankfurt am Main, Peter Lang, 1996 92Faini, R. dhe R. Portes, Tregtia e BE-se me Europën Lindore; Rregullimet dhe Oportunitetet, Londër, Qëndra për Kërkimet e Politikës Ekonomike, 1995
46
mirë kundër krizës ekonomike, që trashëgohet nga komunizmi”93.
Për shembull, në shumicën e vendeve të Ballkanit gjatë procesit të tranzicionit,
ambienti i ri politik nis të kristalizohet, edhe pse ekzistonte një mungësë e madhe
besimi dhe dyshime tek institucionet nga ana e shtresave të gjëra të popullsisë; gjë kjo
që duhej të kapërcehej. Pavarësisht pengesave, në mënyrë që vendet eEvropës
Qëndrore e Lindore të mos mbeten evropianë të "dorës së dytë" për shkak të
efikasitetit të tyre të ulët ekonomik dhe mungesës së përkohshmë të institucioneve,
zgjidhja u gjet, duke ju dhënë hapësirë krijimittë zonave të lira ekonomike në baza
rajonale.94
Përpara se të hedhim një sy në disa tregues ekonomikë të krahasueshëm për vendet e
marra në konsideratë në rajonin e Ballkanit, na duket me vend të theksojme se qëllimi
i këtij relacioni në ketë pjesë të studimit, nuk është vetëm të tregojmë zhvillimin
potencial për shkëmbim ndërmjet vendeve të rajonit, por gjithashtu të theksojmë
ekzistencën e rrethanave që lidhen me një bashkëpunim ekonomik më të ngushtë në të
ardhmen.95Prona përbën bazën, themelin e çdo formacioni ekonomiko-shoqëror. Nuk
ka dhe nuk mund të ketë përvetësim dhe prodhim të një seti rezultatesh, jashtë një
forme konkrete të pronës. Realizimi me sukses i procesit të kalimit nga një ekonomi e
centralizuar në ekonomi tregu, kërkonte pa diskutim, një lloj qasje të pronës shtetërore
dhe zëvendësimin me pronë private në të gjitha format e saj. Nëpërmjet këtij
ndryshimi substancial, realizohet jo vetëm ndryshimi i formës, por edhe
transformimim sistematik i një shoqërie në përgjithësi.
Nga përdorimi i të dhënave makro ekonomike për të krahasuar gjendjen e çdo vendi,
mund të identifikohen një gamë e gjerë çështjesh dhe karakteristikash, të cilat krijojnë
parakushtet për një nivël të lartë shkëmbimi ndërmjet vendeve. Megjithatë, duhet të
shohim me kujdes jo vetëm aspektet tregtare, por gjithashtu edhe diversitetin
strukturor ekonomik që këto vende krijojnë. Kjo është arsyeja që ndryshimet krijojnë
93 L.Lang, Economic Developments and Population Movements in Eastern and Central Europe, paper presented at the International Institute for Strategic Studies, London, Oct.9-11, 1991, f.2. 94Grabe, Heather (2006) The EU’s transformative power: Europeanization through conditionality in Central and EasternEurope. Houndmills, Basingstoke, Hampshire:New York;palgrave Macmillan 95 Grupi inteligjencës Ekonomike(b), Serbia-Raporti i Malit të Zi, 1996, Cereku i pare; Grupi Inteligjencës Ekonomike(a), “Raport Javor”, 1996, 20 Maj
47
mundësi integrimi në të ardhmen. Qoftë edhe vetëm të dallohen ndryshimet që
ekzistojnë ndërmjet vëndeve që dëshirojnë të krijojnë zona të lira ekonomike, është
shumë e rëndësishme. Kjo deklaratë mbështetet nga hipoteza se një dallim i madh në
zhvillimin ekonomik të vëndeve të ndryshme përfaqëson një pengesë natyrore në
zhvillimin e tyre rajonal. Ndërkohë që këto vende dëshirojnë të përshpëjtojnë
bashkëpunimin ekonomik, ato duhet të identifikojnë dhe të mundohen t'i eliminojnë
diferencat.
Për të paraqitur një pamje të përgjithshme të vëndeve ballkanike në tranzicion gjatë
vitit 1994, janë përdorur tregues të shumtë që krahasojnë masën e tyre dhe zhvillimin,
sjelljen ekonomike, borxhin e jashtëm dheecurinë e reformës. 96
A. Masa dhe zhvillimi
Pozicioni gjeopolitik dhe pesha ekonomikee vëndeve është matur duke përdorur 4
tregues: territorin, popullsinë, PBB-në dhe PBB-në për fryme.
Të dhënat lidhur me treguesit e përdorur variojnë shumë nga njëra-tjetra. Nuk u
zbulua ndonjë varësi e rëndësishme ndërmjet masës dhe nivelit të zhvillimit
ekonomik. Vëndet më të mëdha të rajonit, Bullgaria dhë Rumania,
jodomosdoshmërisht përkojnë me vëndet më të zhvilluara ekonomikisht që janë:
Kroacia dhe Sllovenia.97
Zona Popullsia PBB (USD) PBB/frymë
(USD)
Shqipëria 28.7 3.2 1,808.2 564.7
Bullgaria 110.9 8.9 100,114.9 1,147.1
Kroacia 56.5 4.8 14,019.3 2,929.8
Maqedonia 25.7 2.1 2,968.1 1,413.4
Rumania 312.7 22.7 29,205.7 1,284.9
Sllovenia 20.2 2.0 13,919.2 6,992.4
Tabela 1, Masa dhe zhvillimi i ekonomise
96Raymond Tauter, John Psarouthaikis Balancing the Balkans. Neë York 1999 97The Economist, 14Qershor, 1995, fq.12.
48
B. Performanca ekonomike
Me qëllim që të hedhim një sy në performancën ekonomike të vëndeve të rajonit ne
kemi zgjedhur të krahasojmë disa tregues ekonomike për një vit të vetëm, 1994:
-rritja ePBB-s
-norma e inflacionit
-norma e papunësisë
-balanca e llogarive rrjedhëse/PBBinvestimet/PBB
Ndryshimet e rëndësishme ndërmjet vëndeve u shfaqën sapo filluam të analizojmë të
dhënat. Ka shumë rëndësi të përcaktohet nëse këto ndryshime janë duke u bërë
aktualisht më shumë apo më pak të theksuara. Nga shifrat mësohet se, përveç ish
Republikës Jugosllave të Maqedonisë, e cila vazhdon akoma të ketë norma negative,
disa vënde i kanë rritur në mënyrë të vashdueshme normat positive, ndërkohë që disa
të tjera, si p.sh. Shqipëria dhe Sllovenia kanë norma relativisht të larta. Gjithashtu,
shumica e vëndeve, përveç Rumanisë, e cila akoma vuan nga hiperinflacioni, kanë
nivele mesatare inflacioni dhe papunësie. Në mënyrë të ngjashme, tendenca e
investimeve të brëndshme ka filluar të rritet në pothuaj të gjitha vëndet e rajonit. Duke
analizuar shifrat e sjelljes ekonomike të çdo vëndi, mund të themi se ato nuk kanë
arritur as një balancë të brendshme, as një të jashtme. 98
Rritja e
PBB-së
Norma e
inflacionit
Norma e
papunësisë
Llog.rrjëdh/
PBB
Buxl PB
Shqipëria 9.4 22.6 19.5 -8.1 -13
Bullgaria 1.4 96.2 12.8 1.4 -6.
Kroacia 0.8 97.6 12.8 0.7 1.
Maqedonia -5.7 3.9 19.5 -11.0 -2.
Rumania* 3.5 -136.8 10.9 -1.8 -1.
Sllovenia 5.5 20.0 14.4 3.4 -0.
Tabela 2, Performanca ekonomike
Të dhënat për Rumaninë i referohen vitit 1993. Pozicioni i jashtëm i të gjashta
98The Economist, 22 Tetor, 1994, fq.14.
49
vëndeve të Ballkanit është matur nga këto tregues: hapja eekonomisë mungesa e
borxheve investimet e huaja direkte. Kjo analizë tregon variacione të mëdha ndërmjet
vëndeve në shkallën e hapjes së ekonomive, borxhit të jashtëm dhe tërhëqjes së
kapitaleve të huaja. Ish-vëndet e Jugosllavisë janë më të hapura drejt njëra-tjetrës
sepse shkëmbimet e mëparshme të tyre të brendshme automatikisht bëhen shkëmbime
të jashtme me shpalljen e tyre të pavarësisë.Përgjithësisht, të gjitha vëndet e rajonit
kanë përjetuar një rritje në nivelin e hapjes ekonomike, të stimuluar nga politikat
tregtare liberale. Secili nga këto vënde synon të favorizojë integrimin eekonomisë së
tyre kombëtare në tregun ndërkombëtar.
D3D
cumulativë
(million USD)
D3Dnë%për
frymë (USD)
Hapja Bilanci
trëgtar
(million USD)
Shqipëria 130 16 2.5 -459.7
Bullgaria 65 n.a. 1.5 +151.0
Kroacia 202 12 6.9 -968.9
Maqedonia 5 2 13.8 -411.0
Rumania 1,523 14 1.8 -511.8
Sllovenia 355 44 10.5 -147.0
Tabela 3, Pozicioni i jashtëm
D. Ecuria e reformës ekonomike
Një pamjee përgjithshmeeecurisë së reformave në Ballkan të çon në konkluzionin se,
përveç disa dallimeve të vogla, këto vënde ishin pak a shumë në të njëjtën fazë në
50
programet e tyre të stabilizimit, privatizimit dhe liberalizimit99.
Sektori
privat %
Sekt. Sekt. Rindërt. Lib. Sist. Pol.
PBB Privat
shkallë
e lartë
Privat
shkallë e
ulët
Ndërm. Çmim. Këmb.
dhe
tregtia
E
konk
Shqipëria 60 2 4 2 3 4 1
Bullgaria 15 2 3 2 3 4 2
Kroacia 45 3 4 2 3 4 1
Maqedonia 40 2 4 2 3 4 1
Rumania 40 2 3 2 3 4 1
Sllovenia 45 3 4 3 3 4
Tabela 4, Ecuria e reformës ekonomike
Duke vlerësuar problemet komplekse politike, fetare, ekonomike dhe shoqërore të
rajonit, ne mund të arrijmë në një përcaktues kryesor që mund të jetë i dobishëm për
kapërcimin e kufizimeve të krijuara nga kufijtë. Kjo është nevoja për t'i dhënë
përparësi zhvillimit ekonomik dhe shkëmbimeve rajonale.100
Kjo nuk është e rëndësishme vetëm për krijimin e njëekuilibri të brendshëm në çdo
vend, por edhe si një faktor i rëndësishëm i bashkëpunimit ekonomik dhe integrimit
në rajon.
Integrimi ekonomik në Europë nuk është një proces i lehtë. Për më tepër,
bashkëpunimi ndër-rajonal, si p.sh. në Ballkan, pengohet nga kufizime serioze, për
shkak të dallimeve institucionale, politike dheekonomike ndërmjet vëndeve
individuale. Tradita dhe ngjarjet historikee ndikojnë gjithashtu procesin. Me qëllimin
afatgjatë të pjesëmarrjes në BE, përpjekjet për integrimin rajonal përpiqen t'i zbusin
99Joseph E.Stiglitz, Carl E Walsh: Economics, third edition, New-York - London 2002, fq.822-23 100Y.M.Van Brabant:Remarking Eastern Europe-on the Political Economy of Transition, London 1990, fq.7
51
dallimet dhe të krijojnë kushte për rritje të mëtejshmeekonomike në rajon. Megjithatë,
kjo është e lidhur ngushtë me zbatimi e reformaveekonomike në vëndet individuale.
Një krahasim i kryqëzuar i të dhënave tregon se ka potencial për integrim në rajonin e
Ballkanit, pavarësisht pengesave të dukshme. Shqipëria është shumë e interesuar në
integrimin në BE sa më shpejt që të jetë e mundur, megjithëse dihet që kjo kërkon
kohë. Megjithatë, ecuria e procesit të tranzicionit ekonomik mbetet një përparësi në
periudhën afatshkurtër dhe një parakusht i rëndësishëm për çdo lloj përpjekjeje
integruese.
3.2 Rumania dheBullgaria, dy shembuj për t'u analizuar
Rumania
Proçesi i transformimit politik dhe ekonomik që u ndërmorr në Rumani në vitin 1989,
pasqyronte në kontekstin e përgjithëshëm, karakteristikat specifike të vendeve të
Evropës Qëndrore e Lindore, duke pasur një rol të rëndësishëm brenda hapësirës
hegjemoniste sovjetike. Hapja ndaj perëndimit pas vitit 1960, që përbënte njëherazi
dhe momentin e kthesës për Rumaninë, nxorri edhe një herë në pah ekonominë e
shkattëruar dhe izolimin prej Lindjes dhe Perëndimit. Vetëm në Rumani rënia e
rregjimit u krye dhunshëm.Më 3 nëntor 1996, rumunët votuan ndryshimin. Opozita e
mëparshmeerdhi në pushtet për herë të parë në historinë post komuniste të Rumanisë,
duke shënuar kështu një nga surprizat më të mëdha zgjedhore të 1996. Si rezultat i
zgjedhjeve, shpërndarja e vëndeve në parlament ndryshoi, dhe një president i ri Emil
Konstadinesku, i cili përfaqësonte një ndarje të dukshme me të kaluarën , zëvendësoi
në dukje të pamposhturin Ion Iliesku, i cili në kohën, kur kudo në Evropën Lindore,
strukturave komuniste të reformuara iu desh të bëjnë leshime ndaj presionit të
opozitës demokratike, udhëheqja e re rumune me në krye Ilieskun, arriti të mbajë dhe
ruajë pushtetin. Ky i fundit e njohu humbjen e tij dhee bëri të qartë se do të pranonte
vullnetin e populit të shprehur në votime. Kështu që vendi e kaloi testin formal të
demokracisë, dhe mund të themi pati zgjedhje të ndershme dhe ndërrim të paqtë
pushteti. Kjo ishte hera e parë në më shumë së 50 vite që një ndërrim i pastër pushteti
52
ndodh në Rumani. Rumania post komuniste ka ofruar cështjë të rëndësishme:
nacionalizmi dhe të drejtat e minoriteteve kanë qënë shumë të dukshme. 101
Në fund të viti 1992, u bë e qartë se pengesa kryesore për konsolidimin e
demokracisë në Rumani ishte ekzistenca eelitave. Ndërsa binin dakord mbi nevojën
për të intensifikuar nevojat, për të promovuar anëtarësimin e Rumanisë në NATO dhe
Bashimin Europian, elitat politike vazhduan të mos binin dakord në cështje si
ndërhyrja e shtetit në ekonomi, pushteti i presidentit, pavarësia e gjyqësorit
decentralizimi politik dhe administrativ, dëmshpërblimi i pasurive të konfiskuara
pronarëve të mëparshëm, privatizimi, dhe kontrolli mbi median elektronike.
Si në vëndet e tjera të Europës Lindore, në Rumani rezultati i shtetit socialist ka qënë
një formë e zvetënuar e kapitalizmit politik, në të cilin menaxherët e sipërmarrjeve
shtetërore krijuan firma private parazite duke përdorur burime shtetërore dhe
influencë personale.Kalimi nga ekonomia e komanduar në atë tregut u krye në kushte
veçanërisht të vështira. Kjo lidhet me strukturat mentale dhe të kushtëzuara
historikisht si dhe me veçantinë e politikës ekonomike rumune të pasluftës.
Masa eekonomisë gri ishtee vështirë të konstatohej, por kishte hipoteza që ajo arrinte
në 40 % të GDP-së, kjo inkurajonte dheevazionin fiskal.
Skemat e dyshimta private të investimeve lulëzuan, dukee pasur kulmin në cështjen e
famshme të Karitasit në vitin 1992-1994 dhe rënia e pak fondeve të investimeve dhe
bankave private ndodhi më 1996-1997102.
Në retrospektivë, mund të argumentohet se politikat ekonomike të këtyre qeverive
shtynë reformat radikale dhe dështuan në eleminimin e çrregullimeve kronike që kanë
pllakosur ekonominë rumune në pak dekada të shkuara. Përvec përmirësimeve të
përkohëshme në klimën makroekonomike të vitit 1994, Rumania dështoi në tërheqjen
e investitorëve të huaj në një shkallë të krahasueshme me fqinjët e saj. Korrupsioni i
tërbuar dhe legjislacioni jo i rregullt dekurajonte investitorët e huaj, ndërsa shpjegon
nivelin e ulët të investimeve të huaja në Rumani, tregun e dytë më të madh në
Europën Lindore. 103
101Enev,Timohir Nedelchev(2001) Catholicism and Eastern Orthodoxy: Cultural influences on transition in central and eastern Europe(Hungary, Poland, Bulgaria, Romania)University of Delaëare, pp.294 102Gross, Peter and Vladimir Tismaneanu(1997) ‘No NATO Shelter for Romania’, Transitions 4(7) December, pp.2
53
Problemet e vërteta, me të cilat po konfrontohej shoqëria, si edhe në vende të tjera në
tranzicion, rezultuan si pasojë e njëkohëshmërisë së uljes së të ardhurave reale,
humbjes së sigurisë sociale, të korrupsionit e të kriminalitetit. Megjithatë, duhet të
theksoj se pavarësisht kësaj trysnie, vendosmëria e popullatës çoi në zhvillimin e
mëtejshëm të reformave, në rritjen e përqindjes së votave pro nga 35 përqind në vitin
1991 në 65 përqind në vitin 1992.Për sa i përket zhvillimit të institucioneve të reja
politike, përmendim, duhet përmendur se Rumani disponon një kushtetutë të re, e cila
u përpunua, nga asambleja kushtetuese e vitit 1990, në bashkëpunim me një grup
ekspertësh, dhe të miratuar me referendumin popullor të 1991.
Rumania në ato vite e më pas mund të zhytej lehtësisht në një humnerë korrupsioni,
rrjetë klienteliste dhe varfëri. Mëgjithatë, ia doli të evitonte këtë zgjidhje dhe votoi për
ndryshim me 1996.Faktet janë të njohura. Zgjedhjet parlamentare dhe presidenciale të
nëntorit të vitit 1996 ndryshuan ndarjen e pushtetit në Rumani. Kushtetuta
demokratike Rumune fitoi 30.17 % të vëndeve në Domën e Deputetëve dhe 30.7 % në
Senat dhe formoi një koalicion të drejtuar nga Bashkimi Demokratik Social dhe
Aleancën Hungareze në Rumani. Për herë të parë në 60 vjet, një ndryshim i paqtë në
qeveri ndodhi në Rumani dhe një president i ri u zgjodh, Emil Constadinesku.
104Pozitive në logjikën e rrugës për një shtet të lirë e demokratik është përfshirja aty e
barazisë te të gjithë qytetarëve, e drejta e lëvizjes së lirë, pluralizmi politik, liria e
shtypit dhe e mendimit, liria e besimit si dhe liria për të demostruar paqësisht.
Fitorja e kushtetutës nuk erdhi e papritur.
Për të qënë të sigurt, shenjat e ndryshimit kanë qënë të dukshmë në zgjedhje lokale të
qershorit të viti 1996 kur Kushtetuta Demokratike Rumune dhe Unioni Demokrat
Social shënuan fitore në qytetet më të rëndësishme të vëndit duke përfshirë edhe
Bukureshtin. Ende, disa besonin në fund të vitit se Rumania do të kishte një parlament
të ri dhe mbi të gjitha një president të ri 105.
Ajo sinjalizoi se zgjedhësit rumunë kanë mësuar nga politikat e dështuara të së
kaluarës dhe ishin të gatshëm t'i jepnin fund një regjimi të korruptuar dhe
103Dan Ionescu., “Betejat e medias rumune për pavarësi”, Tranzicion, 1995, fq.52. 104Guliani Zicardi, Capaldo Democratizzazione all Est e diritto internazionale., Salerno 1997 105Henry F. Carey., “Nga gënjeshtra e madhe në gënjeshtra të vogla”Politikat dhe shoqëritë e Europës Lindore, 10.1.1996, fq.25.
54
demokratësh mosdashës.
Temat si reformat ekonomike, inflacioni, papunësia, burokracia, korrupsioni, dhe
asistenca sociale u përvijuan gjërë në mendjen e tyre ndërsa çështjet moralizuese si
gjyqi i komunizmit dështuan për të tërhequr vemëndjen e njerëzve. Një nga studiuesit
eçështjeve ballkanike, Tom Gallagher vuri re se:
Kultura politike rumune kish filluar të rritet më shpejt se steriotipi i Ballkanit i
dominuar nga imazhet e partizanitetit, vlerave kolektive dhe nacionalizmi. Kjo e
fundit duket të këtë qënë një humbje e madhe në zgjedhjet e 1996.
Për ta përmbledhur, rezultati i zgjedhjeve të nëntorit 1996 tregoi se shoqëria
rumune ka pushuar së qëni monolitë, një diversitet pikëpamjesh kanë zëvendësuar
uniformitetin dominues gri që ishtë shenja dhe rregulli i shtetit komunist. Vëzhguesit
perëndimorë duket se e kishin harruar këtë ndryshim të rëndësishëm.
Sjellja elektorale e brezit të ri dhe mbështetja e tyre për koalicionin e ri qeverisës -
vetëm një nga dhjetë studentët votuan për PSDR -kjo tregoi se gjenerata e re paraqiti
një hapje të madhe dhe vullnet për të përqafuar vlerat perëndimore më shumë se
prindërit e tyre, ndërsa ishin më të aftë për të përshtatur me sfidat e ambientit të ri
social dh ekonomik 106. Klasa e re e sipërmarrjeve të mëdha dhe të vogla gjithashtu
votoi për Kushtëtutën Demokratike Rumune dhe Unionin Social Demokrat, ndërsa
banorët e zonave rurale dhe të moshuarit preferuan Ion Ilieskun dhe partinë e tij.
Shtypi i pavarur dhetelevizioni i ri kabllor kontribuan në një masë të madhe për një
propogandë më të mirë të informacionit në të gjithë vëndin duke i dhënë fund
monopolit të keq shtetëror mbi median elektronike që ka ndaluar ish partitë e opozitës
duke mbërritur në popullatën e gjerë . 107
U lançua një fushatë e gjerë publicitare kundër korrupsionit dhe krimit të organizuar
që është një mjet për t'i dhënë fund keqpërdorimit të fondeve publike për pasurim
privat. Një reformë e plotë e sistemit bankar u supozua të asistojë ristrukturimin e
vonuar të ekonomisë. Hapa të rëndësishëm u bënë kundrejt forcimit të pavarësisë të
gjyqësorit.
Më në fund, liderët e rinj të shtetit lançuan një fushatë ndërkombëtare rigoroze për
106J. B. Braun Nationalism, Demokracy and Security in the Ballkans. England 1992 107Tom Gallager, Rumania pas Çausheskut: politikat e intolereancës, Edinburg University Press, 1996, fq.205.
55
pranimin e Rumanisë në NATO dhe Bashkimin Evropian.108
Edhe nëse Rumania nuk ishte e ftuar t'i bashkohej NATO-s në Samitin e Madridit të
korrikut 1997, përpjekjet e saj për riintegrim në botën përendimore u vlerësuan
shumë. Në njërën anë, në vitin 1997 shkalla e inflacionit u rrit me 151,4 për qind(më e
larta në rajon) ndërsa vlera e monedhës kombëtarë (leu) ra më shumë se 50 për qind.
GDP- ja ra ndërkohë që proçesi i privatizimit dhe reforma e sistemit bankar vazhdonte
të mbizotërohej nga burokracia, pulla e kuqe, dhe konfuzioni.109
Ecuria e ulët e reformave ekonomike ka bërë që analistët perëndimorë të ngrenë
çështje të tjera rreth të ardhmes së ekonomisë së Rumanisë. Riorganizimi i qeverisë
tregoi krisje serioze në fuksionimin e koalicionit udhëheqës, duke demostruaredhe një
herë se Rumania kishte nevojë për një stil politik dhe një denacionalizim të politikave
si një mjet për të inkurajuar debatet shtesë në çështje të interësit publik. 110
Bullgaria
Para tranzicionit drejt demokracisë së sotme, bullgarët përjetuan perestroikan. Për më
tepër se dyzet vjet të historisë së saj të pasluftës, Bullgaria mbeti vazhdimisht partneri
më besnik dhe më i qëndrueshëm i BRSS. Pavarësisht përpjekjeve reformatore brenda
partisë apo dhe çdo aksioni tjetër, nuk e sfiduan ndonjëherë seriozisht udhëheqjen e
partisë, për më tepër se katër dekada të sundimit komunist. Rruga e “revolucionit
bullgar” dhe procesi i tranzicionit, pasqyruan premisat fillestare, ku mund të themi se
rënia e udhëheqjes komuniste nuk erdhi si përfundim i atij procesi gradual, të gjatë e
demokratizues, sikurse ndodhi në Poloni dhe Hungari, por ndryshimi i sistemit nisi
me tepër si një ndryshim elitar brenda përbrenda Partisë Komuniste, e cial mori nxitje
nga shpresa për të drejtuar me anë të një revolucioni nga lart, demokratizimin e
pashmanshëm të vendit.
108J. B. Braun Nationalism, Demokracy and Security in the Ballkans. England 1992 ;Jan zielonka(ed), Democratic consolidation in Eastern Europe. Vol. 1 Institucioanl Engineering. Oxford; neë York; Oxford University Press, pp.47 109Karen Dawisha dhe Bruce Parrot, Politikat, Pushteti dhe Lufta për demokraci në Europën JL, Cambridge: Cambidge University Press, 1997, fq. 6-355; Shiko:Mary Kaldor dhe Ivan Vejvoda, “Demokratizimi në Vendet e EQ dhe EL” Janar 1997, fq.59-82 110Stefano Bianchini, Milica Uvalic: The Balkans and the challenge of economic integration., Italy 1997; Tomas Carrothers, Duke vlerësuar ndihmën e demokracisë, Rasti i Rumanisë, Neë York: Fondacioni Mc Arthur
56
Natyrisht edhe në Bullgari u shfaqën ndryshime të të menduarit të individëve dhe një
distancim ndërmjet partisë dhe inteligjencës, ndoshta në rritje në fundin e periudhës së
Zhivkovit111. Ky i fundit, për shumë motive, u godit nga një grup i vogël
bashkëpunëtorësh, të cilët shfrytëzuan një moment të rëndësishëm të presionit
reformator që vibnte nga Moska dhe proçeset demokratike në vendet e Evropës
Qëndrore e Lindore. Deri në mes të viteve 1990, bullgarët ishin të zënë me ndërtimin
e socializmit të zhvilluar të Brezhnjevit, si një fazë e mesme tranzicioni ndërmjet
socializimit dhe komunizmit, dhe pararendëse e asaj çka ishin të mbyllur "në një
periudhë tranzicioni ndërmjet kapitalizmit dhe socializmit. Socializmi sigurisht ishte
vetëm faza e parë tranzitore drejt komunizmit të plotë. Shkurt, që prej 1944 bullgarët
ishin gjithnjë në periudhë tranzitore112. Pas rrëzimit të Zhikovit në nëntor të vitit 1989
përshtypja edhe në Bullgari dhe jashtë, ishte se Bullgaria po lëvizte larg në të njëjtin
drejtim, si pjesa e mbetur e ish satelitëve sovjetikë në Evropë, drejt politikave shumë
partiake, zgjedhjeve të lira, liberalizmit ekonomik, privatizimit, shoqëruar me disa
zhgënjime në krahasim me vëndet e Evropës Qëndrore. Në të njëjtën kohë kishte dhe
disa veçanësi: një goditje e befasishme pallati më shumë se një demostratë popullore,
shënoi fillimin e tranzicionit në Bullgari, dhe e riquajtura Partia Komuniste fitoi
zgjedhjet e para shumë partiake. Në fund të viti 1994113 Bullgaria kishtepërjetuartre
zgjedhje parlamentare dhe një palë zgjedhje presidenciale, nga të cilat vetëm zgjedhjet
e para presidenciale në 1990 mund të përshkruhen në mënyrë jo ekuivoke si të lira
dhe të ndershme. Pati disa transferimë të paqta të pushtetit ndërmjet qeverive të
orientimeve politike shumë të ndryshme dhe Bullgaria u bë e para nga ish vëndet
satelitë që miratoi një kushtëtutë të re jokomuniste në qershor 1991. Në mës të 1990
qeveria kushtetuese në Bullgari dukej stabël, e vendosur dhe e sigurt, dhe vendi kishte
një sistem funksional dypartiak.114
Zgjedhjet e tetorit të vitit 1991 e rrjeshtuan Bullgarinë në “mainstream” të zhvillimeve
në Evropën Lindore. Ndryshimi më i madh ishte që raporti politik i forcave ndërmjet
komunistëve të dikurshëm dhe opozitës në Bullgari, mbeti edhe më tej jashtëzakonisht
111 J.F.Brown, Surge to Freedom. The end of communist rule in eastern Europe,Durham, London 1991, fq.182 112 Ganev, Venelin I.(1997)”Bulgaria” s’Symphony of Hope, Journal of Democracy 8(4), pp.125-139 113 Sqarim: Pas zgjedhjeve të qershorit 1990 dhe tetorit 1991, zgjedhjet e tjera u mbajtën me 18 dhjetor 1994 114Giatzidis, Emil (2002) An Introduction to post-Communist Bulgaria. Political, economic and social transformation. Manchester amd Neë York: Manchester University Press.
57
i paqëndrueshëm. Në Ballkanin e shqetësuar të vitit 1992, Bullgaria u duk sikur po
zhvillohej si pol i qetë i një shteti reformator. Problemi kryesor i tranzicionit bullgar
përtë mos gjetur kurrë në fazën e konfrontimit antitotalitar periudha më të gjata
qetësie në politikë, do të vazhdojë të ekzistojë edhe pas zgjedhjeve.Ende në gjysmën e
dytë të vitit 1996 demokracia në dukje e suksesshme e Bullgarisë në fakt ishte e
sforcuar. Që prej 1991 inflacioni ishte në rritje, si rrjedhojë kjo rriti pakënaqësinë. Në
fund të viti 1996 media bullgare jo qeveritare do të përshkruante në mënyrë rutinë
vendin " Tranzicioni i parë i dështuar". Perceptimet se vendi kishte nevojë për një
"ripërsëritje të 1989, për ta vendosur në rrugën e reformave,çuan së pari drejt
grumbullimit masiv popullor të janarit 1997 dhe më pas në dorëheqjen vullnetare nga
pushteti i Partisë Socialiste të Bullgarisë, më 4 Shkurt të të njëjtit vit.
Në tiparët e jashtme të saj çfarë ndodhi në Bullgari në fillim të viteve 1997 dukej si
një ripërsëritje e asaj që ndodhi në 1989 në Evropën Qëndrore. Kolapsi ekonomik në
Bullgari ishtë i rreptë, i ngjashëm me atë në Poloni. 115
Për ta përmbledhur, "1997-ta" në Bullgari ishtë më afër në format e saj të
jashtme me "1989-ën" në Evropën Qëndrore sesa eksperienca evitit 1989në Bullgari.
Ende ky revolucion i vonuar ndodhi në një vënd që vetëm gjashtë muaj më parë mund
të përshkruhej si një demokraci kushtetuese stabël. Parlamenti, i cili pranoi të
shpërndahej në shkurt të vitit 1977, u zgjodh nëzgjedhje shumë partiake të ndershme
dhe të lira vetëm dy vite para kësaj: për më tepër vendi kishte media pluraliste,
zgjedhje që prej 1990 dhe një kushtetutë jo komuniste që prej 1991.116
Fakti që një revolucion përsëritës i viti 1989 përfshiu një vend që dukej kaq i
avancuar në pikat e dëmokracisë së paku arriti nga dy përfundime: së pari se diçka
mundtë këtë shkuar tmerrësisht keq ndërmjet 1989 dhe 1997 në Bullgari dhe së dyti
për aq kohë sa demokracia është e rrezikuar, kjo përiudhë nuk ishtë krejtësisht humbje
kohe.Ndërmjet 1989 dhe 1997 Partia Komuniste Bullgare e kthyer në Partia Socialiste
Bullgare që prej 1990, luajti një rol deçisiv në tranzicionin bullgar drejt demokracisë.
Pas shkurtit 1997 Bullgaria hyri në një tranzicion të dytë, i cili ngjan me tranzicionet
115 Haerpfer, Christian E.(2002) Democracy and anlargement in post-communist Europe 116Ganev, Venelin I.(1997)”Bulgaria” s’Symphony of Hope, Journal of Democracy 8(4), pp.125-139; Giatzidis, Emil (2002) An Introduction to post-Communist Bulgaria. Manchester University Press.
58
pas 1989 në Evropën Qëndrore, së paku në një rol shumë të vogël të luajtur nga e
ashtu quajtura, por shume e pakonstruktuar partia komuniste.
Faktorët kryesorë formuan politikat e PKB para 1989; një traditë me rrënjë
elitariste dhe traditë " majtiste" , perëndizimi gradual i shoqërisë bullgare nën
Zhukovion dhe impakti i politikave të Gorbacovit në Glasnost dhe Perestroika. 117
Për ta përmbledhur, pasojë kryesore edyzet viteve dominim të padiskutueshëm të
partisë komuniste Bullgare në shoqërinë bullgare ndërmjet kompletimit të
kolektivizimit të dhunshëm të fshatarësisë më 1950 dhe fillimit të emërtimit të
dhunshëm të turqëve etnikë, në mes të 1980 ishte se në fillim të tranzicionit Partia
Komunistë Bullgare ishte virtualisht e padiskutuar nga forcat opozitare pro
demokratike.Disa nga elementet kyçe të sistemit politik të ri demokratik manifestuan
vetëveten shumë shpejt në nëntor 1989. Kështu që tipari përcaktues i jetës politike që
prej bisedimeve të tryezës së rrumbullakët të 1990, mund të përshkruhen si një sistem
dy partiak, në të cilin njëra nga partitë së fundmi dukej të dominonte sistemin.
Zgjedhjet e para shumëpartiake në Bullgari që prej viti 1931 u mbajtën në dy raunde
më 10 dhe 17 qershor 1990. Me 47.15%të votavë PSB fitoi 52.75 % të vendevë në
Asamblenë e Madhe Kombëtare që i ishte besuar angazhimi për përgatitjen e
kushtetutës së re dhe UFD ishtë i dyti me 36% të vëndeve. Këto zgjedhje ishin më të
rëndësishmet në përcaktimin e formës të kushtetutës së parë jokomuniste bullgare. 118
Ndikimi i kushtetutës së re në sistëmin politik ishtë të kufizonte pushtetet e
presidentit, për të mbajtur qeverinë të dobët dhe për të forcuar gjyqësorin dhe
Gjykatën Kushtetuese. Përvec ndikimit të saj në sistemin politik, Kushtetuta e vitit
1991, mbajti një rol kryesor për shtetin në ekonomi dhe shoqërinë në përgjithësi.
Në fund të viti 1996 Bullgaria ishte duke rrëshqitur në kaos dhe krizat ekonomike u
bënë të dukshmë që të kujtojnë vitin 1990.119
Në prill të viti 1997 në zgjedhjet parlamentare UFD fitoi pothuajse të njëjtën pjesë
117J. B. Braun Nationalism, Demokracy and Security in the Ballkans. England 1992 118Ganev, Venelin I.(1997)”Bulgaria” s’Symphony of Hope, Journal of Democracy 8(4), pp.125-139; Giatzidis, Emil (2002) An Introduction to post-Communist Bulgaria. Political, economic and social transformation. Manchester amd New York: Manchester University Press. 119Joeder, Philip G. (2001) ‘The Rejection of Authoritarianism” in Richard D. Anderson, M,Steven Fish, Stephen E.Hanson and Philip G. Roeder (ed)
59
votash dhe vënde siç bëri PSB në zgjedhjete para shumëpartiake në qershor të viti
1990. Shtatë vite më vonë rolet e dy partive u ndryshuan krejtësisht: dukej se nëse
këtë kohë ishte UFD që ishte destinuar të bëhej "partia natyrale e qeverisë" për vitet
në vazhdim. Shpresa e miliona bullgarëve, të cilët votuan për UFD në vitin 1996 dhe
1997 ishte se kjo parti më në fund drejtoi Bullgarinë jashtë varfërisë së viteve të para
postkomuniste dhe shtyu atë në erën modernë. 120
Ndërmjet 1989 dhe 1997 industria nuk ishte as e ristrukturuar dhe as e privatizuar.
Trashëgimia para 1989 ka qënë përkëqësuar në së paku dy mënyra.Dhe të gjitha
reformat ekonomike vendimtare të periudhës pas 1989 në Bullgari ishin të
implementuara pa ndryshim nën presion nga FMN dhe Banka Botërorë dhe asnjëherë
nga zgjedhja e vetë Bullgarisë.
Stabiliteti i çdo qeverie në Bullgari ishte në mënyrë vendimtare e varur në
gadishmërinë për financim të jashtëm.121Në mes të 1997 Bullgaria tashmë kishte
kaluar tre zgjedhje parlamentare dhe dy presidenciale që ishin në mënyrë të
padiskutueshme të rregullta dhe të ndershme; Bullgaria gjithashtu ka jetuar 6 kalime
të paqta pushteti ndërmjet qeverive të orinetimeve të ndryshmë politikë, në vitet
1990,1991,1992,1994,1995dhe 1997. Megjithatë duke u fokusuar vetem tek zgjedhjet,
kjo eshte vetëm një pjesë e vogël e historisë. Faktori më specifik në Bullgari është
ndryshimi i madh i regjimit pa zgjedhje dhe në konflite direkte me zgjedhjet e fundit,
si rezultat ose i një rigrupimi parlamentar si në 1992 si presion i rrugës i organizuar
nga një parti si në 1990 dhe 1997.
Në të gjitha këto raste ne kemi pakënaqësi publike të kombinuara me pazarllëkun
e elitës që çojnë në ndryshim, se sa vullneti i njerëzve, i shprehur me zgjedhje të
lira.Bullgaria pas 1997 ka lëvizur në mënyrë deçizive larg dominimit komunist në
shoqëri.
Ky model demokratik bullgar aspiron drejt, dhe i korrespondon në disa mënyra,
modelit liberal perëndimor.
120John D. Bell “Demokratizimi dhe pjesëmarrja politike në Bullgarinë post-komuniste” Cambridge University Press, fq 90, 366-367
121Jan Zielonka(ed), Democratic vConsolidation in Eastern Europe. Vol. 1 Institucional Engineering. Oxford; New- York: Oxford University Press, pp. 25-47
60
4 KREUKATËRT
TENDENCAT SOCIO-EKONOMIKE NË EVROPEN QENDRORE DHE
LINDORE, PAS TRANZICIONIT POLITIK
4.1 Sfidat e periudhës post komuniste dhe fillimi i programit të reformave në
Evropën Qendrore –Lindore: Rasti Shqipëri
Sfida e madhe e tranzicionit ishtë kalimi nga faza e një ekonomie tërësisht të
paralizuar dhe të bazuar në ndihmat ushqimore dhe emergjente, tek programimi dhe
zbatimi i reformave konkrete dhe komplekse, tek politikat e zhvillimit që do të
transformonin rrënjësisht marrëdhëniet ekonomiko-shoqërore mes njerëzve,
mentalitetin e tyre, isntitucionet, legjislacionin dhe modelin qeverisës, për të bërë të
mundur hapjen ndaj botës, zhvillimin e rritjen ekonomike të qëndruëshme e të
ekuilibruar të ekonomisë si dhe reduktimin e varfërisë në bazë të një strategjie
kombëtare. Në këto rrethana, është e nevojshme që efektshmëria e një institucioni
demokratik të veçantë të shihet nën dritën e rrethanave të secilit vend dhe e njëjta gjë
duhet të bëhet me parimet demokratike, ashtu siç është vepruar edhe në botën
perëndimore. Gjithashtu, duhet të theksohet se, qëkur këto vende u janë nënshtruar
transformimeve politike, ekonomike dhe shoqërore historikisht ekziston një
shumëllojshmëri edhe më e madhe e sistemeve politikë, e shoqëruar me funksionimin
e ekonomive të tregut. Nga kjo arrihet në përfundimin që sot kemi shumë ekonomi
kapitaliste të cilat funksionojnë edhe pa sistemet politike demokratike liberale, ku si
model përmendim Kinën, pavarësisht parakushtit se të gjitha demokracitë liberale
kanë një bazament ekonomik kapitalist. Edhe pse është vërtetuar historikisht që
ekonomitë e tregut janë një parakusht i nevojshëm për zhvillimin politik liberal, ato
janë larg të qenit të mjaftueshme për të përgatitur kushtet për demokraci.
Ky fakt ka një rëndësi të veçantë, përderisa orvatja për të ndërtuar demokracinë dhe
kapitalizmin anekënd Evropës ish-komuniste është historikisht e paprecedent, dhe në
të njëjtën kohë e mbushur me dilema që nuk mund t’i përmbledhë dot ideja e një
“tranzicioni demokratik-kapitalist”.
61
Vjen një çast në zhvillimin e shoqërisë demokratike pluraliste, kur si forcë lëvizjeje
kryesore nuk është edhe aq konfliktualiteti sesa gjetja e një “gjuhe” të përbashkët
midis grupeve sociale dhe partive politike. Liria duhet të ketë hapësirat e veta dhe
demokracia të ketë vlera reale jashtë kësaj paradigme, pluralizmi politik mund të
shndërrohet në të kundërtën e vet dhe të gjenerojë një gjëndje kolapsi e përhershme.
Evitimi i një sfide të tillë meriton të klasifikohet si sfida më e madhe e një sistemi
politik shumëpartiak. Atëherë, çfarë duhet bërë që një sistem i tillë partiak të arrijë
nivele bashkëkohore emancipimi, pjekurie dhe zhvillimi? Cila duhet të jetë ecuria e
pluri partitizmit dhe demokracisë së negociuar në Shqipëri? Pikërisht, në funksion të
kësaj sfide, tranzicioni e vuri shoqërinë shqiptare përballë detyrave për të ndërmarrë
një sërë reformash politike, shoqërore, ekonomike dhë institucionale.122
Ecuria e ekonomisë shqipëtare gjatë periudhës së tranzicionit ka qënë një surprizë,
duke filluar nga një bazë shumë e ulët në vitet 1991–1992. Pasojat e ndryshimit të
politikave qeverisëse u shoqëruan me rënie të ekonomisë, çrregullsi sociale dhe
emigracion të përhapur, dhe duke hyrë më pas në rrugën e rritjes së lartë të PBB-së
dhe rënien e inflacionit, të lidhura këto me lëvizjet e para drejt reformave serioze për
tregun.
Kontrolli i normave të interesit ishte një pjesë erëndësishme e politikës së stabilizimit
të Shqipërisë.Në fillimet e tranzicionit, ekonomia shqiptare përjetoi një krizë të
skajshme, të shprehur me një rënie të theksuar të prodhimit, si pasojë e mbylljes
masivë të ndërmarrjeve joefektivë shtetërore dhe shkatërrimit të prodhimit bujqësor
që gjeti shprehjen e vet në rënien e Prodhimit të Brendshëm Bruto (PBB), në nivele
negative deri në vitin 1993 dhe rritjes në përmasa të larta të normës së inflacionit.
Fillimi i zbatimit të një programi reformash në parim me orientimet për kalimin në
ekonominë e tregut të lirë, libralizimin e çmimeve dhe tregjeve, privatizimin e
reformimin e sistemit bankar dhe heqjen e monopolëvë shtetërore të tregtisë së
jashtme dha rezultatet e para në stabilizimin makroekonomik të vendit, çka u vlerësua
edhe nga institucionet ndërkombëtarë.
Kështu, Shqipëria u cilësua si një vend i guximshëm në ndërmarrjen e reformave,
122Aslund A. dhe Sjoberg O. “Privatizimi dhe tranzicioni i Shqipërisë drejt ekonomisë së tregut”, në ekonomitë komuniste dhe transformimi ekonomik , Vol.4, No.1, 1992, fq. 135-150
62
ndërkohë që shumë vende të tjera ish-komuniste, për një varg faktorësh, u treguan disi
më konservatorë kundrejt zbatimit të shpejtë të reformave. Për rrjedhojë të
këtyrereformave, Shqipëria pati arritje në disa tregues të rëndësishëm deri nga vitet
1995-1996. Por ndryshe nga këto vende, Shqipëria, pesëvjeçarin e parë të tranzicionit
e mbylli me krizën e vitit 1997, që tronditi rëndëjo vetëm të gjitha këto arritje
ekonomike, por edhe ato politike, demokratike, institucionale, sociale etj. 123
Si rezultat i masave që u morën për stabilizimin makro-ekonomik dhe i reformave
strukturore, Shqipëria, në përiudhën 93-95-96 arriti të sigurojë një ecuri të
qëndrueshme të treguesve makroekonomikë, me një rritje mesatare vjetore ekonomike
prej rreth 9 % në vit dhe me 7.7 % në periudhën 1998-2000, të shoqëruar me një ulje
të inflacionit nga 36 % që ishtë në vitin '92, në 4.2 % në vitin 2000. Përveç sfidave
makroekonomike, flukset e kapitalit dhe rritja e shpejtë e kredive sjellin një seri
rreziqesh për stabilitetin financiar. Në Shqipëri, ashtu si dhe pothuajse në të gjitha
vendet e Evropës Juglindore, ka patur një nivel të ulët të ndërmjetësimit financiar,
duke bërë që të dallohen të paktën tre lloje reziqesh. Së pari, kemi të bëjmë me faktin
se një pjesë e madhe e kredisë ka financuar më shumë konsumin sesa investimin, gjë
që shkakton rrezikun e mbihuamarrjes nga ana e individeve që kanë pak përvojë në
administrimin e borxhit të tyre. Së dyti, rritja e kredive të reja sjell standarte të ulëta
verifikimi, duke e drejtuar huadhënien ndaj atyre klientëve që jane më pak të
besueshëm për kredi. Së treti, shumica e huave ne valutë tregojnë për rrezikun e rritjes
së mospërputhjeve të mëdha tek vlerat e monedhave në sektorin jofinanciar privat.
Analiza më e gjerë dhe më e saktë e ecurisë makroekonomike në Shqipëri mund të
bëhet duke e ndarë tranzicionin në tre periudha kryesorë:
Fillimi i periudhës së tranzicionit, u karakterizua nga një rënie e madhe e PBB-së nga
thellimi i dëficitit buxhetor dhe inflacioni i lartë, përkeqësim i llogarisë korente dhe
tensione të larta sociale, që u shoqëruan edhe me shkatërrime të kapaciteteve
prodhuesë.
Viti 1991 dhe muajt e parë të vitit 1992 mbajnë vulën e nisjes së reformave që lidhen
me liberalizimin e tregtisë dhe të sistemit të këmbimit (liberalizuan eksport-importet
123Pashko G., “Ekonomia shqiptare në fillimin e viteve 90” në Stojberg and Ëyczan Ekonomic changes in Balkan States, Neë York, ST, Martins Press, 1991, fq. 128-147
63
duke hequr gradualisht monopolin mbi tregtinë e jashtme dhe tregtia filloi të bëhet me
monedha të konvertueshme.
Në mesin e viteve '92 e më pas, filluan të ndërmerren reformat e para stabilizuese
dhestrukturore që kishin të bënin me liberalizimin e çmimeve, me privatizimin e
dyqaneve të vogla dhe shërbimet tregtare me privatizimin e banesave, me
shpërndarjen e tokës bujqësore duke ja dhënë në pronësi popullsisë që banonte në
fshat, me uljen e deficitit buxhetor, me heqjen e subvencioneve, me heqjen e
monopolit shtetëror mbi tregtinë e jashtme dhe me masat për konvertibilitetin e
brendshëm të monedhës kombëtarë që çuan në një inflacion të lartë të çmimeve të
mallrave dhe shërbimeve, të vet monedhës duke reduktuar ndjeshëm kursimet e
popullsisë, të vendosura sidomos në Bankën e Kursimit.Pas vitit 1993, zbatimi i
këtyre masave, në përiudhën deri në gjashtë mujorin e parë 1996, sollën një rritje të
ndjeshme ekonomike prej rreth 9% mesatarisht në vit, një rënie të inflacionit në një
nivel mesatar prej 17,5% dhe një përmirësim të deficitit buxhetor.124 Kjo ecuri e mirë
ishte pasojë e politikave të shtrënguara monetare dhe fiskale, të cilat kompensuan
presionin inflacionist të liberalizimit të çmimeve dhe të privatizimit të tokës në
bujqësi, duke jua ndarë atë fshatarëve, e politikave të ndjekura për tregtinë me
shumicë dhe pakicë, për ndërmarrjet e mesme dhe të vogla si dhe për përmirësimin e
disiplinës financiare e buxhetore dhe atë të ndërmarrjeve shtetërore, veprimtaria e të
cilavë gjallëroi në atë periudhë rritjën ekonomike.
Momentet më kryesore të arritjeve të shënuara gjatë kësaj periudhe në kryerjen e
reformave, mund të konsiderohen: 125
* Heqja e monopolit të trëgtisë së jashtme në vitin 1991 (libëralizimi i tregtisë
dhe i sistemit të këmbimit).
* Në vitin 1994 u hoqën subvencionet dhe kontrolli mbi shumicën e çmimeve të
produkteve (për bukën kjo u bë në vitin 1996)
* U miratua një ligj liberal për investimet e huaja dhe që nga Korriku i vitit 1996
sipërmarrësit e huaj ishin të lirë të blenin tokë.
124Sandstorm P. dhe Sjoberg O., “Performanca e ekonomisë shqiptare: stanjacioni në vitet 1980” e gjen në Studimet Sovjetike, Vol. 43, No. 5, 1991, fq. 931-947
125Schnytzer A., Ekonomia Staliniste në Praktikë. Rasti i Shqipërisë, Oxford, Oxford University Press,
1987
64
* Shtëpitë u privatizuan dhe mund të shiteshin e të bliheshin (duke krijuar tregun
imobilar) që pas korrikut të vitit 1995.
* U hoq kontrolli mbi pagat në ndërmarrjet private të krijuara rishtazi apo nga
procesi i privatizimit.
* U lejua këmbimi valutor (leku këmbehej lirisht në tregun privat me monedhat
e tjera të huaja).
* U lejuan, u nxitën dhe lulëzuan institucione financiare (skema piramidale) të
paliçencuara.
B. Privatizimi
* Miratimi i LigjitNr. 7512 dt.10.08.1991 "Për sanksionimin dhe mbrojtjen e
pronës private, të nismës së lirë dhe veprimtarive private të pavarura".
* Transferimi i pronës së dyqaneve të vogla dhe njësive të shërbimit tek
punonjësit e tyre në Mars 1991, privatizimi i tokës në vitet 1991-1993 dhe privatizimi
i banesavë në vitin 1993.
* Privatizimi i mëtëjshëm në këtë periudhë nuk ka qënë aq i lehtë, për shkak të
mungesës së blerësve me reputacion vëndas, shitjet nëpërmjet tenderavë demonstruan
prirje favorizimi (komisionet e privatizimit u politizuan në mënyrë të tejskajshme)
dhe letrat me vlerë të shpërndara filluan të zhvleftësohen me shpejtësi.
* Sektorët strategjikë janë ende në duart e shtetit dhe proçesi i privatizimit të
tyre është ende në fillimet e veta.
C. Stabilizimi
* Zhvlerësimi drastik i lekut në qershor 1992, transaksionet kapitale, teknikisht
ishin objekt ikontrollit të këmbimeve, në praktikë u hoq dorë nga kontrolli i
këmbimeve valutore. Tregëtimi imonedhave bëhej hapur në rrugë, pranë ndërtesës së
Bankës së Shqipërisë.
* Një sistëm i ri sigurimesh në vitin 1992 dhe një mekanizëm i përfitimit për
papunësi,asistencë sociale për mbrojtjen e familjëve në nevojë, trajtimin e popullsisë
qytetare dhe fshatare. Por, kontributet e sigurimeve shoqërore ishin larg pagesave të
nevojshme për të siguruar të paktënminimumin jetik të pensionistëve.
65
D. Zhvillimi institucional
* "Makineria"institucionale, sociale shqiptare ishte e papërgatitur për
transformimet.Shqipëria nuk realizonte drejt rregullat e një shoqërie të hapur e të
qeverisur nga ligji, duke ndjekur rregullat e politikës demokratike.
E. Pasojat
* Emigrimi masiv në Greqi, Itali si dhe vënde të tjera perëndimore, çka zbuti
papunësinë dhe siguroi një fluks financiar të konsiderueshëm për konsum dhe
investime në vend, dhe shërbeu si një valvul sigurimi social dhe burim i
konsiderueshëm financiar, njohurish dhe eksperiencash perëndimore.
* Megjithëse të pa rregjistruara, por të pranuara nga të gjithë, u rritën mjaft të
ardhurat nga "fusha pjellorë" të ekonomisë informale, kontrabandës tranzituese ilegale
tregtarë, lëvizja e naftës, armëve, drogës dhe trafikut të qënieve njerëzore.
* Tregu i gjërë i parregulluar financiar, interesa jashtëzakonisht të larta që
paguheshin dhe tentativa e disa bankave të huaja private për të hapur agjencitë e tyre
në vëndin tonë.
G. Kolapsi i firmave piramidale
* Pavarësisht nga sa më lart, që nga gjashtë-mujori i dytë i vitit 1996,
politikatmakroekonomike filluan të kenë një përkeqësim kryesisht si pasojë e
tatëpjetës së firmave që veproninnë skemat piramidale, që çuan në krizën e rëndë
politike, ekonomikee shoqërore të vitit 1997.
Përrrjedhojë:
* Vendosja e gjëndjes së anarkisë dhe ndërprerja e mjaft transaksionevë të
tregtisë së jashtme, mbetja pa punë e shumë njerëzve, pakësimi i të ardhurave
buxhetore, tronditën stabilitetin makro ekonomik duke e çuar vëndin në një kolaps të
plotë.
* Pati një dëm real që erdhi jo vetëm nga kolapsi financiar, por edhe nga reagimi
popullor ndajtij.
* U shkatërruan mjaft prona dhe kapacitete prodhuese të shtetit dhe firmave
"piramidale".
* Në mënyrë masive dhe të menjëhershme, popullsia u rikthye në gjëndjen e
66
varfërisë së skajshme, duke humbur tërësisht çdo kursim të mëparshëm.
4.2 Rindërtimi ekonomik dhe politika monetare si pasojë e bashkëpunimit
rajonal BOSNJË-HERCEGOVINA
Në verën e vitit 1991 kur u shpërbë Jugosllavia dhe kur antagonizmi ndërmjet serbëve
dhe kroatëve u shndërrua në një luftë të përgjithëshmne, shumë vëzhgues shprehën
frikën,se edhe Bosnjë-Hercegovina do të pësonte të njëjtin fat. Karakteri i saj
shumëkombësh dhe shumë konfensional, e bënte këtë republikë një “Jugosllavi në
miniaturë”.Nëveçanti për Bosnjën dhe Hercegovinën, lufta ka patur konseguenca
shkatërruese, sic illustrohet në studimin e Zarco Papic. Papic jep disa hamendime për
sa i përket numrit të jetëve të humbura, refugjatëve dhe njerëzve të cilët kanë lëvizur
nga njëri vënd në tjetrin, dhe gjithashtu shikon shpenzimet ekonomike të luftës për
Bosnjën dhe Hercegovinën, por edhe për Kroacinë dhe ish-Jugosllavinë. Sipas autorit,
programi i rindërtimit ekonomik i formuluar nga Banka Botërore, Komisioni
Evropian dhe EBRD, i ka themelet në nënvlerësimin e netos të shpenzimeve të
përgjithshme të rindërtimit, të cilat sipas llogarive të ndryshme janë ndoshta po aq të
mëdha sa 115 billion USD.
Për më tëpër, megjithesë objektivat kryesorë janë formuluar në mënyrë korrekte, sipas
Papic programi neglizhon faktin që rindërtimi ekonomik i Bosnjës-Hercegovinës nuk
mund të trajtohet i pavarur nga bashkëpunimi rajonol dhë rindërtimi ekonomik i të
gjitha vëndeve fqinjë. Në fazën e parë të proçesit të reformës shtetit të Bosnjë-
Hercegovines i duhej të siguronte mbështetje të qëndrueshmërisë ekonomike. Në këtë
vënd e vecanta është se kuadri i politikës monetare është përcaktuar si Marrëveshja
për Currency Board, sipas Marrëveshjes së Paqes së Dejtonit për Bosnje-
Hercegovinën në vitin 1995. Kuadri institucional dhe ligjor i këtij sistemi monetar
është përcaktuar sipas ligjit për “Bankën Qëndrore të Bosnje-Hercegovinës” dhe
përfshin një kuadër ligjor i cili është zbatuar tërësisht hap pas hapi, gjë që ka çuar disi
këtë shtet në stabilitetin financiar dhe ekonomik. Marrëveshja e mësipërme
parashikon së pari, mbulimin e plotë të detyrimeve monetare të Bankës Qëndrore të
Bosnje-Hercegovinës nëpërmjet rezervës së huaj valutore, dhe së dyti nëpërmjet një
kursi këmbimi fiks në lidhje me monedhën e fiksuar. Pavarësisht këtyre masave mund
të themi se edhe pse Bosnje-Hercegovina është një vend i vogël ka patur nevoja të
67
jashtëzakonshme për zhvillim me qëllim përmirësimin e standarteve të jetesës edhe
pse ekonomia e saj është zhvilluar në një mjedis të ndjeshëm rreziku politik dhe
biznesi për investime.Qëndrueshmëria e monedhës vendase dhe transparenca e
politikës monetare brenda Currency Board kanë ndikuar zhvillimin e sektorit bankar
dhe kthimin e besimit tek bankat. Banka Qëndrore ka luajtur një rol të rëndësishëm në
sektorin financiar, ku me politikat e saj monetare ka sjell përfitime ekonomike dhe
sociale të vërteta për qytetarët, por më e rëndësishmja është arritja e qëndrueshmërisë
finaciare me anë të zbatimit të vazhdueshëm të politikës monetare.
Një analizë komplimentuese e situatës në Bosnjë-Hercegovinë ofrohet nga Vesna
Bojiçic, megjithëse shikohet në një kënd vështrim të gjërë. Vështirësitë negativë për
ekonominë Boshnjake të modelit të zhvilluar Jugosllav, strategjitë e investimit,
politikat e ndjekura në të kaluarën, janë gjëja e parë qëështë diskutuar, duke i dhënë
kontribut kuptimit më të mirë të karakteristikave kryesore dhe profilit të ekonomisë së
Bosnjës.126 Natyra komplekse multi ratine e konfliktit, analizohet gjithashtu, kur
thuhet se eksperienca e Bosnjë-Hercegovinës, megjithëse një rast tepër ekstrem për
tranzicionin në Ballkan, tregon problemet kyçe strukturore me të cilat përballen të
gjitha vëndet e rajonit.Në kushtet kur vëndet e Evropës Juglindore, por jo vetëm, u
futën në një proçes të pakthyeshëm zhvillimi dhe demokratizimi, Këshilli i BE-së i 26
Shkurtit 1996 përkufizoi qasjen e tij rajonale ndaj vëndeve të Evropës Qëndrore–
Lindore dhe asaj Juglindore. Fillimisht u dha direktiva për ato vënde të rajonit për të
cilat Komuniteti Evropian nuk ka adoptuar direktiva për bisedimet e marrëveshjes së
asocimit. Kështu, qasja përfshiu fillimisht katër republikat e dala nga ish-Jugosllavia
(me përjashtim të Sllovënisë) që ishin: Bosnje-Hercegovina, Kroacia, Republika
Federale e Jugosllavisë (FRY) dhe ish-Republika Jugosllave e Maqedonisë(FYROM),
si dhe Shqipëria.127
Megjithatë, gjatë elaborimit të mëtejshëm të parimeve të përgjithshme për
marrëdhëniet e ardhshme kontraktuale me vëndet e ish-Jugosllavisë, u vendos që, në
pjesë të caktuara, duhej bërë një dallim ndërmjet vëndeve të përmendura më lart:
Shqipëria dhe FYROM (megjithëse pjesë të të njëjtit rajon), duhet të trajtoheshin
126 Benett, kolapsi i përgjakshëm i Jugosllavisë, fq. 248 . 127 Csaba L., Koha për një union më të gjerë., shikoje ne: Financial Times, 9 Maj, 1995
68
veçmas, duke konsideruar statusin e përparuar të marrëdhënies së tyre të konsoliduar
me Bashkimin.128
Në këtë mënyrë, kjo qasje i adresohej të pesë vëndeve të rajonit në terma të
përgjithshme, ndërsa, për sa i përket çështjeve më kritike, ajo aplikohej vetëm për tre
shtetet: Bonjë-Hercegovinën, Kroacinë dhe FRY-në.
Ideja e qasjes rajonale u zhvillua nga BE-ja me qëllim që të nxitëj zbatimi me sukses i
marrëvëshjeve të paqës të Dejtonit dhe Parisit, si dhe të krijohej një zonë e stabilitetit
politik dhe prosperitetit ekonomik, ku respektoheshin të drejtat e njëriut dhe të
minoriteteve dhe çdo parimitjetër të dëmokracisë. Në këtë kuadër, BE-ja e konsideron
bashkëpunimin dhe vendosjen e marrëdhënieve të mira me fqinjët si një element
thelbësor. Në marrëdhëniet e përgjithshme ndërmjët BE-së dhe vëndeve në tranzicion
(përfshirë këtu vëndet e Evropës Qëndrore dhe Lindore), çështjet e bashkëpunimit
ndër-rajonal janë të një rëndësie të veçantë. Ato konsiderohen si një parakusht për
vëndet e asociuara dhe për integrimin e tyre të ardhshëm në BE, si dhe është dukshëm
jo më pak e rëndësishmeedhe për vëndet e tjera të Evropës Juglindorë. Më 1994
Këshilli Evropian i Essen-it shtoi një pikë të rë në kushtet e Kopënhagenite, kusht që
duhet të plotësohet nga vëndet e asociuara: nevojën për të bashkëpunuar në nivel
ndër-rajonal, ashtu si edhe me fqinjët e tyre. Bashkëpunimi ndër-rajonal është
konsideruar të jëtë veçanërisht i rëndësishëm jo vetëm në termat e integrimit në BE,
por gjithashtu për të promovuar zhvillimin ekonomik rajonal. Në Samitin e Essen-it u
vendos që BE-ja duhet të ndërmarrë masa për të nxitur më tej bashkëpunimin ndër-
rajonal, i cili do të kontribuojë në arritjen e Paktit të Stabilitetit, si p.sh: duke paraqitur
një iniciativë të re për të nxitur tregtinë në rajon, duke krijuar një program për
bashkëpunim rajonal, etj. Bashkëpunimi rajonal dhe zhvillimi i marrëdhënieve të mira
me fqinjët janë të mirëpritura dhe të domosdoshme në vëndet e Evropës Juglindore, të
cilat ishin seriozisht të prekura nga lufta e fundit 129.
Në këtë zonë, bashkëpunimi rajonal duhet parë si një faktor i mundshëm kontribues
në stabilitetin dhe sigurinë në rajon, drejt ndërtimit të besimit dhe krijimit të një
128 Claus Offe, “Politikat etnike në tranzicionet Europiano-Lindore”, shkrime për ndërtimin e Kushtetutës Europiano Lindore, NO.1, 1993. Qëndra për të drejtën Politike Europiane në Univesitetin e Bremenit 129 Komisioni Europian DGIA, The EU’s pre-accession strategy for the associated countries of Central Europe, Brussels 1996
69
dialogu të përbashkët. Në këtë mënyrë, zhvillimi i bashkëpunimit në baza ndër-
rajonalë duhet të kuptohet në këtë kuadër si hapi i parë drejt fuqizimit të lidhjeve me
vëndet e Evropës Perëndimore.Brenda vëndeve të Evropës Qëndrore dhe Lindore
(veçanërisht marrëveshja e CEFTA's) tregoi se qasja rajonale nuk është një ide e re
dhe se politika e BE-së e ka stimuluar bashkëpunimin dhe integrimin ndër-rajonal
edhe në rajone të tjera. Megjithatë, kjo ishte një qasje më fleksibël, eorientuar drejt
vëndeve të të njëjtit rajon, të cilët ndodheshin pothuaj në të njëjtin nivel transformimi
ekonomik.
Pavarësisht këtyre aspekteve pozitive, qasja rajonale ndaj vëndeve të Evropës
Qëndrore dhe Lindore,Evropës Juglindore, ka gjithashtu edhe pika të dobëta. Vëndet e
interesuara nuk janë në të njëjtën fazë të tranzicionit ekonomik dhe niveli aktual i
bashkëpunimit ekonomik ndërmjët tyre është akoma i kufizuar. Nuk ekzistojnë
faktorë të fortë integrues ndërmjet vëndeve në fjalë dhe si pasojë, bashkëpunimi i tyre
i dyanshëm ekonomik duhet të zgjerohët në mënyrë efektive duke hequr pengesat dhe
nëpërmjët konçesioneve tregtare dypalëshë, pa hyrë në ndonjë lloj marrëdhënieje
shumëpalëshe institucionale e politike apo ekonomike.130
Së fundmi, kjo qasje duhet të përfshijë vëndet që i përkasin në të njëjtën kohë
rajoneve të ndryshme (p.sh. Kroacia është edhe vënd i Evropës Qëndrorë, edhe vënd
Mesdhetar). 131
Qasja rajonale mund të përmirësohet dhe përshtatet për të gjitha vëndet e interesuara
duke pasur parasysh sa më poshtë:
(1) qasja rajonale duhet t'u ofrojë vëndeve të interësuara mundësinë për të hyrë në
bisedime dypalëshe lidhur me marrëdhëniet e tyre të ardhëshme me BE-në, duke mos
përjashtuar mundësinë e hyrjes në forma më të ngushta integrimi (marrëvëshje
asocimi, nësë janë plotësuar kushtet e nevojshme);
(2) bashkëpunimi duhët patjetër të çojë në një formë të re intëgrimi të
institucionalizuar ndërmjët vëndeve të interesuara;
(3) bashkëpunimi në nivel rajonal nuk duhet ta përjashtojë mundësinë ë krijimit të
130 Lewis. Paul (1997) “Democratization in Eastern Europe, in David Potter, David Goldblatt, Margaret Kiloh and Paul Lewis (ed), Democratization, Cambrigde (England) 131Mary Kaldor dhe Ivan Vejvoda, “ Demokratizimi në vendet e Europë Qëndrore dhe Lindore” Çështjet ndërkombëare, 73, 1 Janar 1997, fq. 59-82. Gjithashtu shiko kapitullin 1 po aty, Londër: casell, 1998.
70
lidhjeve me vënde të rajoneve të tjera evropiane.132 Është veçanërisht e rëndësishme
t'u jepet vëndeve të interësuar shansi për ta pozicionuar veten e tyre brenda një
kornize më të gjërë pan-Evropiane. Argumentet e mësipërme mund të çojnë në
konkluzionin që qasja rajonale e BE-së ndaj Evropës Juglindore është e mirëpritur si
një model për bashkëpunim në të ardhmen, por jo si një model i integrimit
institucional ndërmjet vëndeve të interesuara. 133
4.3 Perceptimi dhe politika e BE-së, kundrejt Shqipërisë dhe vendeve tëEQ-
EL-EJL
Perceptimi i Evropës për ekonomitë e Ballkanit dhe politikës së ndjekur ka nevojë të
analizohet dhe të shikohet në një kornizë më të përgjithshmë të politikës së BE-së
kundrejt të gjitha vëndeve ish-socialistë në Evropën Qëndrore, Lindore dhe Jug
Lindore. Duke ndjekur ndryshimet revolucionarë në këto vënde në 1989, të cilat
shënuan dhe fillimin e tranzicionit të demokracive me shumë parti dhe ekonomisë së
tregut, BE-ja ndërmori një sërë masash për të mbajtur nën kontroll tranzicionin.
Megjithatë, rruga e adoptuar kundrejt grupeve të ndryshme tëvendeve ka qënë e
ndryshme.134Gjatë viteve të fundit vendet e Ballkanit Perëndimor i janë afruar më
shumë Bashkimit Europian. Ky fakt tregon progres, ndonëse të pabarabartë, në
zbatimin e reformave dhe plotësimit të kritereve të kërkuara nga BE për vendet e
rajonit. Hapa të rëndësishëm janë bërë edhe në planin e bashkëpunimit rajonal.
Megjithatë këto vende po përballen me një numër sfidash gjatë, të cilat mund të kenë
ndikim të gjerë në cështjet e tyre të sigurisë, stabilitetit dhe mirëqenies. Është mjaft e
rëndësishme që në rrethanat aktuale të ruhet paqja dhe stabiliteti në rajon dhe kjo
mund të arrihet më së miri duke zgjeruar më tej perspektivën europiane dhe duke e
bërë atë më të prekshme dhe më konkrete për të gjithë popujt e këtij rajoni.Naryrisht
që kjo kërkon një angazhim tepër serioz dhe konstruktiv të liderëve të Ballkanit
Perëndimor. Të gjitha qeveritë e këtyre vendeve kanë marrë përsiper të arrijnë këtë
objektiv dhe janë duke zbatuar reforma për këtë qëllim. Opinioni publik në Ballkanin
132 Raymond Tauter, John Psarouthaikis Balancing the Balkans. Neë York, 1999. 133 Maria Todorova, “Ballkani nga zbulimi drejt ndërhyrjes” 134 Raporti i Komisionit të Këshillit të Parlamentit Europian, Parimet e Përgjithëshme për marrëdhëniet e ardhshme kontraktuale me vende të caktuara në Europën Juglindore, COM (96) 476 Finale, 1996
71
Perëndimor është në shumicën dërrmuese pro integrimit në Bashkimin Europian.
Ndërkohe shoqëritë mbeten të ndara mbi disa cështje themelore që lidhen me
bashkëjetesën dhe integrimin e komuniteteve të ndryshme apo me reformën
kushtetuese.Vendet e Ballkanit Perëndimor duhet të bëjnë përpjekje të mëtejshme për
të arritur konsensusin në këto cështje, për të shmangur shfaqjet e dëmshme të
nacionalizmit dhe të vazhdojnë me reformat e duhura ekonomike dhe politike. Është
në interes të Bashkimit Evropian dhe të gjithë Evropës që ky rajon të ecë sa më shpejt
me reformat ekonomike dhe politike, me mirëkuptimin mes popujve dhe me
progresin drejt BE. Komisioni po i jep mbështetje të vecantë forcimit të shtetit ligjor,
qeverisjes së mirë, reformës administrative dhe gjyqësore dhe zhvlllimit të shoqerisë
civile, duke lënë të kuptohet se po kërkon ta bëjë perspektivën e anëtarësimit të
prekshme dhe konkrete për të gjithë vendet e Ballkanit Perëndimor. Në një farë masë,
kjo rrugë kaq ë ndryshmëështë formuar nga përcëptimi i njërëzvë që bëjnë politikën
në BË dukë u bazuar në prgrësin ë arritur në implëmëntimin ë tranzicionit, ë cila ka
rëzultuar në matjë të ndryshmë politikë për sa i përkët ndihmës, aksësit trëgëtar dhë
shtimit të këtyrë faktorëvë. Ne do analizojmë politikat kundrejt Evropës Qëndrore,
Lindore dhe Jug-Lindore, si më e përshtatshmja për rajonin Ballkanik.Lord Ashdoen
që shërbeu si përfaqësues i lartë në Bosnje deri në vitin 2006 është njëri nga
vëzhguesit e shumtë që shqyrtoi ceshtjen e integrimit më të shpejtë të vendeve të
Ballkanit Perëndimor në BE. Duke e konsideruar si një domosdoshmëri integrimin e
vendeve të këtij rajoni në Bashkimin Europian, ai duke marrë si shembull popullin
boshnjak135. BE-ja deri tani ka dhënë një rëndësi të madhe në ruajtjen e tranzicionit
kryesisht në vëndet e Evropës Qëndrore-Lindore. Asistencë financiare është shtrirë
përmës programit PHARE.Për shtetet e mbetura të rajonit të Ballkanit, BE-ja ka bërë
ekspertizë jo shumë për të ruajtur transformimin e tyre ekonomik, pavarësisht nga
fakti që një shume e madhe materialesh ka qënë dedikuar për objektiva jo-ekonomik
(parësore në Bosnje dhe Hercegovinë).136Pozicioni i BE-së ballë-përballë vëndeve të
veçuara, ka qënë gjithashtu i diferencuar, meqënëse jo të gjitha vëndet kanë pasur
trajtim të barabartë.
135 The Further Enlargement of the EU: threat or opportunity?' (53rd Report, Session2005-06, HL Paper 273),
Evidence from Lord Ashdoen of Norton-Sub-Hamdon. 136Schmidt, “Politikat partiake”, fq. 37. :Ionescu, “Media rumune”, fq. 53. Për lëvizjen e 97-s së Berishës, shiko editorialin: The Times, 5mars 1997.
72
Lidhur me ndihmën financiare, për momentin, vetëm 3 shtetë janë të përfshira në
programin PHARE - Shqipëria, Bosnia dhe Hercegovina si edhe Republika e
Maqëdonisë nga të cilat 2 të fundit janë bërë përfituës vëtëm në vitin 1996137, Kroacia
ishte e përfshirë formalisht ndër përfituesit e PHARE në vitin 1995, ky furnizim u
ndërpre pas aksionit ushtarak të trupavekroate në Gusht 1995138. Si pasojë, nuk është
eçuditshme që shpagimet e BE-së ndaj rajoneve të Ballkanit të programit PHARE
kanë qenë relativisht të vogla, dhe pas 1992-shit përqindja në ulje e fondit të PHARE
u zgjat deri tek ekonomitë e tranzicionit139. Përveç kësaj, pjesa dërrmuesee këtyre
burimeve i është dedikuar kryesisht qëllimeve humanitare, nën programin kritik të
ndihmës. Kanale alternative të financës nga Perëndimi nuk janë kompensuar në asnjë
lloj mënyrë nga mungesa e ndihmës financiare zyrtare, sic u konfirmua nga derdhjet e
Investimit të Huaj Direct (FDI) në këtë rajon. Shuma totale e FDI-së in Evropën Jug-
Lindorë (Shqipëria, Bullgaria, Kroacia, Republika e Maqedonisë, Rumania dhe
Sllovenia), në përiudhën 1989-1994, arriti shumën 1474 milion US$, qëështë rreth 1/5
e derdhjës në të njëjtën periudhë në Hungari (EBRD), 1995.
Përsa i përkët marrëveshjeve tregtare, BE-ja ka qënë duke negociuar
marrëvëshje bashkëpunimi ekonomike me disa nga këto shtete. Megjithatë, këto
marrëveshje janë më të kufizuara në shtrirjë (p.sh., hapësira e liberalizimit të tregtisë)
së marrëvëshjet e asocimit, dhe deri tani janë mbyllur vetëm me dy shtete: Shqipërinë
dhe Republikën e Maqedonisë. Ndonësë marrëvëshja me Shqipërinë ishtë firmosur që
në 1992-shin, negocimet midis BE-së dhe Maqedonisë kryesisht janë vonuar nga
embargo greke. Vetëm pas normalizimit të marrëdhënieve Greko-Maqedonase
negocimet filluan, duke mundësuar firmosjen e Marrëveshjes së Kooperimit
Ekonomik në Korrik 1996, por gjatë pamundësisë së Maqedonisë për të përmbushur
detyrimet e borxhit të ripaguar, proçedura për të miratuar Marrëveshjen ndërkohë
137Raporti i Komisionit të Këshillit të Parlamentit Europian, Parimet e Përgjithëshme për marrëdhëniet e ardhshme kontraktuale me vende të caktuara në Europën Juglindore, COM (96) 476 Finale, 1996 138 Rapori i Departamentit Amerikan të Shtetit për të Drejtat e njeriut 1996, Washington, Byroja e Demokracisëm,1997 139 Raporti i Komisionit të Këshillit të Parlamentit Europian, Parimet e Përgjithëshme për marrëdhëniet e ardhshme kontraktuale me vende të caktuara në Europën Juglindore, COM (96) 476 Finale, 1996
73
ishte pezulluar140. Negociatat e BE-së me Kroacinë për të mbyllur një marrëshje të
ngjashme filoi në 1995-ën, por pas aksionit ushtarak në Krajina në 1995-ën,
negocimet u pezulluan 141. Me Jugosllavinë, Bosnjen dhe Hercegovinën, negocimet në
shumë marrëvëshje tregtare të prefëruara nuk kanë filluar akoma, ndërsa Jugosllavia
as nuk ka qënë e përfshirë në rregjimet me tregti të veçantë qëështë aplikuar në vitet e
fundit për vëndet e tjera të ish Jugosllavisë.
Marrëvëshja e Asocimit me BE-në u dha besim ekonomive të tranzicionit të cilat janë
përmbushur vetëm pjesërisht, që nga momenti kur tregu i BE-së ka qënë tepër i
mbrojtur, veçanërisht në agrikulturë. Siç është ilustruar në shënimet e
Uvalic,papërshtashmëria e hyrjes së tregëtisë qëështë dhënë nga BE-ja është
demonstruar nga mungesa dhe pezullimi i ndryshimit në tërësi të balancës së tregtisë
së BE-së me Evropën Qëndrore - Lindore, BE-ja është shpërngulur nga një ECU me
dëficit 1 billion në 1990, Tendencat pozitive janë rregjistruar në të ashtuquajturat
sektorët e 'ndjeshëm', ku teprica e BE-së në tregtinë e bujqësisë është e habitshme.142.
Një konsensus natyral i pozicionit mbrojtës të BE-sëështë së disa nga vëndet e
tranzicionit kanë mbrojtës matjesh për borxhet e tyre, dhe kjo bie në kundërshtim me
qëllimin kryesor të Marrëvëshjes së Asocimit.
Kështu që, BE-ja mund të kishtë marrë në dorë një akses më të mirë të tregëtisë për
eksportin e ekonomive të tranzicionit, dhe frika fillestare e rrëmujës nga superiorët e
njohur në konkurim të produkteve të Evropës Qëndrore-Lindore, janë të pa
justifikuara. Duke parëqë BE-ja ka përfituar nga liberalizimi i tregtisë me vëndet e
Evropës Qëndrore Lindore ka arsye të forta për të menduar që edhe në rastin e
vëndeve Ballkanike të pa asocuara, matjet e tregëtisë liberale nuk ishin një armik
serioz për BE-në, përkundrazi, edhe ato rezultojnë fitimprurëse.
Mësimi i dytë nga politika e atëhershme e BE-së kundrejt ekonomive më të avancuara
të tranzicionit është se besimi i madh i këtyre vëndeve për anëtarësimin në BE nuk
140Muço M, “Tranzicioni ekonomik në Shqipëri: Ecuria dhe problemet”, fletë pune 94-100, Departament of Economics, Universaity of Delaware, 1994 141Rapori i Departamentit Amerikan të Shtetit për të Drejtat e njeriut 1996, Washington, Byroja e Demokracisë, 1997 142 Nuti Domenico Mario, “Përgjigja e Komunitetit Europian ndaj tranzicionit: Ndihmë e drejtë tregtie dhe zgjerim”: Ekonomitë e tranzicionit, Vol 4, No.2, 1996, fq.503-511
74
është përmbushur akoma.
Progresi në këto zona ka qenë me të vërtet tepër i ngadaltë, dhe kish paqartësi edhe
për anëtarësimin e vendeve me asocim, sepse organizimi dhe momenti i procesit të
zgjerimit ende nuk ishte vendosur143.
Negocimet do të fillonin në 1998.Në anën e BE-së, duke zgjeruar PPA-në në
ekonomitë e tranzicionit do të përfshinte kosto shumë të mëdha, siç tregohet në
shënimet e Segre-it. Këtu do të ishte e rëndësishme të lidhësh dy gjërat më të
domosdoshme - të hapurit të tregjeve për importin e Evropës Qëndrore, Lindore dhe
Jug-Lindore, dhe të bërit reforma në PPA - sipas sugjerimeve të Daianu 144.
Në vazhdim, duhet të konsideroheshin kostot e zgjerimit të strukturës së BE-së dhE
transfertave të tjera buxhetore të anëtarëve të rinj të Evropës Lindore (megjithëse ata
përfaqësonin një barrë shumë më të vogël se PPA). Duke marrë parasysh zbrazëtinë e
madhe të të ardhurave midis ekonomivë në tranzicion dhe vëndeve anëtare prezente të
BE-së rezistEncë e madhe ndaj zgjErimit pritej prej përfituesve të tanishëm të këtyre
fondeve, që do të thotë anëtarët më pak të zhvilluar të BE-së.Kishte një sërë
pengesash për zgjerimin e BE-së në anën e ekonomive në tranzicion. Lidhur me
pyetjen e gatishmërisë së tyre, për tu ekspozuar në konkurrencën e BE-së, si një nga
kushtet për anëtarësinë qëështë shtruar në samitin e Kopënhagen-it nëQershor 1993,
sistemet bankare në ekonominë e tranzicionit janë në veçanti të pazhvilluara dhe të
pakapitalizuara, ndërkohë që tregjet financiare janë të rrallë dhe të paqëndrueshëm,
dmth shumë të prekshëm nga konkurrenca e BE-së.
Këto pengesa të përgjithshmë për zgjerimin ë BE-së, dhë ngadalësia për të çuar
përpara procesin e rivendosjes së marrdhënieve Lindje-Perëndim edhe me ekonomitë
nëtranzicion më të përparuara, sugjeronin që vëndet e Ballkanit, nuk mund të kishin
shumë shpresë në lidhje me anëtarësimin e shpejtë.
Në raportin e Janarit të 1996-ës të Komisionit Europian ndaj Këshillit dhe dokumenta
të tjera, BE-ja ka zhvilluar afrimin rajonal, ilustruar në dokumente nga Minic,
Samardzija dhe Bartlett. Afrimi rajonal i drejtohet katër shteteveë pasardhësë të ish
Jugosllavisë - Bosnia dhë Hercegovina, Kroacia, FR Jugosllavia dhe Republika e
143Faini, R. dhe R. Portes, Tregtia e BE-së me Europën Lindore; Rregullimet dhe Oportunitetet, Londër, Qëndra për Kërkimet e Politikës Ekonomike, 1995. 144 Daianu, D., Vitaliteti Ekonomikb Realizueshmëria: Një sfidë e dyfishtë për Sigurinë Europiane, Frankfurt, Peter lang, 1996.
75
Maqedonisë- dhe Shqipërisë, dhe synonte të nxiste zbatimin e marrëveshjeve të
Dayton dhe Paqes së Parisit, në mënyrë që të krijohet një stabilitet politik dhe
përparim ekonomik.
Afrimi rajonal i BE-së mundësonte bashkëpunimin ekonomik dhe politik midis këtyre
shteteve, vëndosjën e marrdhëniëvë të mira midis vëndëvë fqinjë, vecanërisht lëvizjën
e lirë të të mirave, shërbimeve dhe personave si dhe zhvillimin e projekteve me
interes të përbashkët 145.
Përmendim këtu rastin e inkurajimit të bashkëpunimit ekonomik midis vëndeve të
Evropës Qëndrore, që çoi në krijimin e Zonës së Tregtisë së Lirë të Evropës Qëndrore
(CEFTA), besohej se një model i njëjtë mund të aplikohej për Ballkanin.
Suksesi i një afrimi të ri rajonal të BE-së ndaj Ballkanit do të varet, nga një shkallë e
lartë, e dëshirës së vëndeve për të zhvilluar marrëdhëniet me fqinjët, gjë që na çon në
setin e dytë të përfundimeve: perceptimin e vëndeve Ballkanike në lidhje me
integrimin Evropian. Të gjithë vëndet e Evropës Jug-Lindore kanë të njëjtat objektiva,
të ngjashme me ato të shteeteve të tjera post-socialiste. Ata po përpiqen që të
riorientojnë trëgtinë e tyre sa më shumë të jëtë e mundur drejt Tregjeve të BE-së; ata
shpresojnë të arrijnë integrim të afërt me pjesën tjetër të Evropës, përmes progresit të
mëtejshëm të institucionalizimit të marrëdhënieve të tyre me BE-në, dhe ata gjithashtu
dëshirojnë ti bashkohen BE-së si anëtarë me të drejta të plota.
Integrimi me Evropën Perëndimore dhe lidhjet e pritura, siç thekson Jelica Minic, janë
një motiv i fortë për reforma ekonomike dhe politike në këto vënde, ku Përëndimi
mund të luajë rolin kryësor si katalizator. Mëgjithatë, saktësisht sepse Evropa është
fokusi i tyre kryesor, shumica e këtyre vëndeve shpresojnë të jenë në gjëndje të arrijnë
këto objektiva në një sistem bilateral duke vendosur marrëdhënie të ngushta direktë
me BE-në, dhe janë në përgjithësi ngurrues në rrugë të ndryshme multilaterale, të cilat
momentalisht po favorizohen nga BE-ja.
Pavarësisht objektivave normale dhe të përgjithshëme, dallohen ndryshime në
perceptimet e Evropës dhe proçeseve të integrimit në shtetet e vetme të Ballkanit,
gjithashtu dhe përbrenda vëndeve individuale.
145Muço M, “Tranzicioni ekonomik në Shqipëri: Ecuria dhe problemet”, fletë pune 94-100, Departament of Economics, Universaity of Delaëare, 1994
76
Këto percepsione të ndryshme janë të vendosura nga gjëndja aktuale e marrëdhënieve
të vendosura me BE-në, si Bullgaria, Rumania dhe Sllovenia, të cilat tashmë janë
anëtare të BE-së.
Sikurse kanë synimë të ngjashmë edhe vendet e tjera, pavarësisht se momentalisht
janë më pak të përparuar për institucionalizimin e marrdhënieve të tyre me BE-në.
Sllovenia, tashmë anëtare e BE-së është konsidëruar si vendi më i zhvilluar me GDP-
në më të lartë ndër të gjithë këto shtete post-komuniste, dhe ka qënë një nga
ekonomitë në tranzicion me performancën më të mirë në këto vitët e fundit. Përveç
këtyrë, përgjatë periudhës së post-pavarësisë Sllovenia ka bërë progres të dukshëm në
plotësimin e objektivave kryesore të tranzicionit.
Në një ekstrem tjetër ne kemi Shqipërinë, vëndi më i varfër në të gjithë rajonin
Ballkanik. Përveç varfërisë ekstreme të këtij vëndi, qëështë illustruar shumë mirë në
studimin e bërë nga Clarissa DeEaal, politika ekonomike e ndjekur vitet e fundit,
tregojnë një progres gradual në stabilizimin e makroekonomisë, liberalizimin e tregut,
dhe orientimin kundrejt tregut perëndimor, dhe reformat institucionale, e cila lehtëson
dukshëm mundësinë e integrimit në të ardhmen. Për më tëpër, ky kombinim i një
force punëtore të edukuar mirë me një ekonomi me paga të ulëta qëështë vendosur në
Evropë dhe me pasuri të mëdha natyrore, i siguron Evropës Perëndimore një mundësi
të përkryer për investime sipas DEEaal, Shqipëria pra është më tëpër e interesuar për
integrimin e saj në Evropë sa më shpejtëtë jëtë e mundur, por është gjithashtu në
dijeni të faktit që këto gjëra duan pak kohë, kështu që preferon plotësisht mundësitë e
bashkëpunimit rajonal si hapat e para kundrejt integrimit në Evropë.
Në katër vëndet e tjera të rajonit të Ballkanit-Kroaci, Bosnja dhe Hercegovina, ish-
Jugosllavia- perceptimi ekzistues për Evropën ka qënë së pari i influencuar shumë nga
çështjet e fundit politike dhe nga politikat e Evropës, ku perceptimi i përbashkët dhë i
përgjithshëm ka qënë një zhgënjim i madh (megjithëse për arsye të ndryshme).
Shpresa optimiste e momentit në prag të disintegrimit të ish- Jugosllavisë, përsa i
përket dhe proceseve të ardhshme të integrimit, nuk kanë qenë të përmbushura në
asnjë pikë. Në të kundërt, këto vënde janë prekur thellësisht nga ndarja e ekonomisë
Jugosllave, nga efektet negative të politikavë të ndërthurura (duke veçuar ndryshimet
e dukshme në aplikimet e tyre), dhe nga shumat e mëdha të shpenzimeve direkte osë
77
indirekte të luftës së fundit sipas Minic.
Për sa i përkët perceptimit Kroat për procesin e ardhshëm të integrimit, i cili
analizohet në studimin e Visnja Samardzija, rruga rajonale që ndjek BE-ja për ti
shkuar sa më pranë bashkëpunimit mes vëndeve Ballkanike është e mirëpritur në
Kroaci, por jo si një model i integrimit të institucionalizuar.Është thënë se këto vënde
si ky i fundit nuk janë në të njëjtën stad tranzicioni ekonomik, dhe se nuk ka asnjë
faktor të fortë midis tyrë sipas Samardzija.
Duke lënë mënjanë pyetjen nëse këto argumenta janë të justifikuara, pranimi i
përgjithshëm i Kroacisë për rrugën e ndjekur nga Evropa rajonale, është në cdo
moment një zhvillim positiv, sepse deri momentalisht kishte një nivel të lartë mos
mikpritjeje kundrejt çdo forme bashkëpunimi me vëndët e ish-Jugosllavisë dhe të
gjitha vëndeve dheçdo gjëjë që i ngjante idesë Jugosllave sipas Bartlett.
Ambicjet e para në Kroaci ishin që marrëdhëniet e ardhëshme me BE-në do të
bazohen në një model të ngjashëm me atë të cilin u aplikua në Slloveni dhe që
momentalisht ka një masë të madhë zhgënjimi kundrejt politikës Perëndimore në
përgjithësi, veçanërisht mungesës së ndihmës dhe suportit nga Gjermania.
Në ish-Jugosllavi, procesi i integrimit politik, dhe më së gjeri të gjitha problemet
ekonomike, kanë qënë deri vonë nën hijën e politikave prioritare sipas Uvalic. Si
rezultat, konfiskimi ekonomik i OKB-së që doli në 1992 ka izoluar ish Jugosllavinë
për më tëpër së tre vjet nga rrjedha e tregëtisë ndërkombëtare, institucionet
ndërkombëtare dheinstitucionet financiare. Pas ngritjes së sanksionimit, që u
mundësua nga firmosja e Dejton dhe Marrëveshjes së Paqes së Parisit në fundin e vitit
1995, ringjallja e tregëtisë dhe e lidhjeve të tjera me partnerët e Evropës Perëndimorë
dhe institucionet, i është dhënë përsëri një rëndësi e madhe. Megjithatë, shpresa
optimiste e fillimit ende nuk është përmbushur, duke marrë parasysh rezultatet
modestë të eksportit të arritura deri tani. Megjithësë përformanca ekonomike është
përmirësuar goxha në dy vitët ë fundit, dhe një numër i konsidëruëshem ligjesh janë
adoptuar në linjë me kërkesat e tranzicionit për ekonominë e tregut, disa reforma
kryesore janë bllokuar (si psh., Privatizimi në Serbi sipas Uvali). Për më tepër, mos
përmbushja e disa kushteve politike ka vendosur këmbënguljen e 'murit' të jashtëm të
transanksionit, duke bllokuar përsëri futjen e ish Jugosllavisë në institucionet kryesore
ndërkombëtare dhe institucionalizimin zyrtar të marrëdhënievë të saj me pjësën tjetër
78
të Evropës.Ish Maqedonia është përballur veçanërisht me rrethana jo favorizuese.
Pavarësisht nga progrësi i dukshëm në tranzicion të të dyja ekonomive të tregut dhe
demokracisë, nga pozicioni gjeografik që ka, Maqedonia ka pasur një efekt të thellë
nga dis-intëgrimi i ish Jugosllavisë nga embargo ekonomik i OKB-së dhe veçanërisht
nga embargo i Grëqisë, i cili në shkëmbim ka cuar në vonesa të shumta në ruajtjën e
njohjes ndërkombëtare, duke hyrë në organizata ndërkombëtarë dhë dukë
institucionalizuar marrëdhëniet e saj më BE-në.
Rezultati i izolimit të ish Maqedonisë, deri në ditët e sotme, nga pjesa tjetër e
Europës, është marrë si tëpër i pajustifikuar.Duke kaluar në disa pika të përbashkëta të
këtyrë studimeve, shumë nga kontributorët ndjejnë nevojën për një ekonomi më tepër
intensive dhe bashkëpunim politik mes vëndeve të Ballkanit (megjithësë ky mund të
mos jetë pozicioni zyrtar i qeverive përkatëse).
E ardhmja gjeografike është theksuar zakonisht si përcaktuesi më i madh i këtyre
iniciativave rajonale. Motivet siguruese dhe politike, janë gjithashtu tepër të
rëndësishme, qëkur bashkëpunimi i afërt me vëndet e Ballkanit do të thotë arritja e
stabilitetit në rajon, pra e të gjithë Evropës. Ka gjithashtu edhe arsye të forta
ekonomike për rritjën e bashkëpunimit me rajonin Ballkanik, sic është ilustruar në
studimet e ndryshme. Shumë pjesëmarrës ranë dakort se vendosja e një rajoni më të
gjërë dhe një rrjeti ekonomik ndërkombëtar, nëpërmjet zmadhimit të tregëtisë,
përdorim i shumtë i ekonomisë, zgjerimi i tregut të tyre dhe kështu me rradhë, mund
të jetë fitimprurëse për tëgjitha vendet e interësuara, jo vetëm për shtetet e vogla, si
Shqipëria, Kroacia, ish Maqedonia dhe Sllovenia, por edhe për vendet e mëdha si
Bullgaria, Rumania dhe ish Jugosllavia, për arsye të nivelit të ulët momental të
konsumit të brëndshëm. Ka arsyë të forta për rritjen e bashkëpunimit ekonomik
vecanërisht mes vëndeve të ish Jugosllavisë. Ndërsa ekonomia Jugosllave, mund të
kishtë qënë më tepër e integruar, vlërësimi i trëndeve ekonomike në ish Jugosllavi ka
qënë tepër i politizuar, sepse nivëli i integrimit nuk u ul asnjëherë në nivelin e
sugjëruar nga disa ekspertë dhe politikanë146.
Tregëtia e brendshme ishte gjatë gjithë përiudhës së luftës për të gjitha republikat më
e rëndësishme se tregëtia me jashtë, dhe pas vitit 1974, nuk u tregua, si më
146Muço M, “Tranzicioni ekonomik në Shqipëri: Ecuria dhe problemet”, fletë pune 94-100, Departament of Economics, Universaity of Delaware, 1994
79
epërmbajtura, me një tendencë rënjeje të përgjithshme dhe të vazhdueshme.
Shifrat statistikore nuk e konfirmojnë këtë hipotezë për pjësën tjëtër nga vitet 1980
kur, për arsye të rëniës së eksportit me tregun e huaj, Republikat Jugosllave preferuar
tregun duke rritur tregëtinë mes tyre. Pas disintegrimit të ish Jugosllavisë, tregëtia mes
këtyre vendeve ka pësuar një rënie tepër të madhe, por ka potenciale të larta për të
rinovuar marrëdhëniet tregëtarë në të ardhmen. Për shembull, Kroacia ka qenë e
sukseshme për rritjen e ndarjes se eksportit të saj me tregun perëndimor gjatë viteve të
fundit, por tregëtia me BE-në nuk është tepër e përhapur dhe ka një trend rënjëje në
vitin 1996; në të njëjtën kohë, Bosnja dhë Hercegovina është bërë një partner tepër i
rëndësishëm, sepse në 1995 mori rreth 8%të eksportit Kroat, dhe gjatë nëntë muajve
të parë të vitit 1996, tregtia me Bosnjën është rritur më 10% 147.
Kjo sugjeron që i ashtuquajturi 'treg i butë' mund të jetë një rrugë e rëndësishme
kalimi për ekonominë Kroate gjatë përiudhës së përshtatjës për hyrjen në tregun e
vetëm të BE-së148.
Ky argument është me aplikueshmëri të barabartë në të gjitha vëndet e ish
Jugosllavisë.
Përveç rinovimit të lidhjevë të tregëtisë, ka edhe faktorë të tjerë që sugjerojnë nevojën
për një bashkëpunim më të afërt me vëndët e sukseshmë të ish-Jugosllavisë, sepse ato
kanë një numër problemesh të njëjtë, të cilat duhet ti zgjidhin sëbashku.
Në këtë kontekst, ka disa projekte me interes të përbashkët që mund të zhvillohen në
mënyrë të përbashkët, sic ështëillustruar nga Papic dhë Minic, në infrastrukturë,
telekomunikim, sistemi i energjisë; në rikonstruksionin e qyteteve të shkatërruara
(Vukovar, Sarajëvo, Mostar); në krijimin e fondeve sociale të veçanta, për viktimat e
luftës dhe familjet e tyre; në ruajtjen e institucioneve demokratike dhe të mas medias
së pavarur; për zhvillimin e lidhjeve më të afërta kulturore; në zgjedhjen e zgjidhjeve
përkatësë për disa nga pyetjet pa përgjigje, për shëmbull për sa i përkët kthimit të
refugjatëvë osë ndarjës së rezervave zyrtare.
Kjo rrugë e ndjekur mund të konsiderohet nga disa observues, si jo reale, por, sic ka
147Schnytzer A., Ekonomia Staliniste në praktikë: Rasti i Shqipërisë, Oxford, Oxford University Press, 1987. 148Muço M, “Tranzicioni ekonomik në Shqipëri: Ecuria dhe problemet”, fletë pune 94-100, Departament of Economics, Universaity of Delaware, 1994
80
thënë dhe Minic), ekziston mundësia që eksperienca e humbjes së përbashkët, dis-
integrimi, lufta dhe izolimi ndërkombëtar do të nxjerrin motive të reja për të
respektuar interesin lokal dhe riafirmimin e integrimit rajonal, të cilët do të
mundësojnë një riorganizim të Evropës Jug Lindore, mundësisht të një niveli rajonal.
Megjithatë, nëse konsiderojmë disa indikatorë progresi përgjithësues në tranzicion me
një ekonomi tregu, ne zbulojmë se të gjitha vendet e rajonit Ballkanik janë në një
situatë të njëjtë, ish Jugosllavia po ashtu. Gjithashtu sipas EBRD, Raport Tranzicionin
më të fundit për 1996-ën, të gjithë vendët e rajonit Ballkanik (sërish me mendimin e
ish Jugosllavisë, e cila nuk është përfshirë në këto raporte), mori vlerësime të njëjta
për liberalizimin eçmimeve, tregëtinë dhe sistemet e shkëmbimit të huaj monetar,
politikat konkurruese, reforma bankare dhe libëralizim të normave të interesit,
efektivitet i rregullave ligjore mbi investimet, edhe pse ka ndryshime më të dukshme
në disa fusha të tjera (siç është progresi me privatizimin, ku Bullgaria dhe Sllovenia
renditen ndër të fundit).
Nësë do të konsideronim disa indicatorë të zhvilluar krahasue, ne gjejmë një pamje
tepër të ndryshme: para disa vitesh GDP-ja për kapital arrinte nga 564 US$ në
Shqipëri, deri në 7000 US$ në Slloveni.149 Megjithëse boshllëku i të ardhurave
përmes vendeve të ish Jugosllavisë, është tepër i madh para se vendi të
disintegroheshe, dhe ka vazhduar të rritet akoma më shumë këto vitet e fundit, GDP-
ja për kapital në Bullgari, Rumani dhë sidomos në Shqipëri, është akoma shumë më e
ulët se ajo e vëndeve të ish Jugosllavisë (përveç Bosnjë-Hercegovinës), duke përfshirë
Jugosllavinë, e cilakishte një GDP për Kapital diku më tëmadhe se ish
Maqedonia.Gjithashtu ka pasur dhe pikëpamje të ndryshme, ato që e konsiderojnë së
zhvillimi ekonomik dhe shërimi i shtëtëvë të Ballkanit mund të jënë linjat kryësorë
për zgjidhjën ë të gjitha cështjëvë, dukë përfshirë cështjët ë sigurisë dhë ato
politikë.Bashkëpunimi shumëpalësh në Evropën Juglindorë nuk është një proces i ri.
Pavarësisht kushtevë të pafavorshmë të Luftës së Ftohtë, Ministrat ë Punëvë të
jashtmë të gjashtë vëndëvë të Ballkanit, u bashkuan në 18 shkurt në Beograd. Kjo u
konsiderua si një hap konstruktiv i bashkëpunimit rajonal. Një nga karaktëristikat më
149Muço M, “Tranzicioni ekonomik në Shqipëri: Ecuria dhe problemet”, fletë pune 94-100, Departament of
Economics, Universaity of Delaware, 1994
81
të rëndësishme i bashkëpunimit shumëpalësh rajonal është bërja bashkë e vëndeve me
sisteme të ndryshme sociale politike dhe ekonomike.
Ministrat e Jashtëm të takuar në Beograd, besuan se problemet e rajonit, mund të
kapërceheshin me një përqasje të re në raportet ndërkombëtarë dhe ato të sigurisë,
bazuar në Aktin Final të Helsinkit. Ndarja e Evropës, mëgjithatë ishte ende një fakt
dhe akoma është e paparashikuar koha kur ndarje të tilla mund të kapërcehen përmes
vlerave të përbashkëta që duhen për të ndërtuar rrugën drejt integrimit në
Evropë.Takimi i dytë i Ministrave të jashtëm u realizua në Tiranë në 1990, kjo sepse
thyerja e barrierave ideologjike në Evropën Qëndrore dhe Lindore do të sillte
bashkëpunimin bazik mes vendeve të rajonit dhe do të stabilizonte një bashkëpunim
me përfitimin e paqes në Evropë dhe zhvillimin e sigurisë e të progresit.
Megjithë iniciativat e vitit 1988 që janë rëgjistruar në kujtesën e historisë si një
produkt i kushteve të Luftës së Ftohtë, Europa Juglindore kurrë nuk i ka shijuar
përfitimet as për një periudhë të limituar të zhvillimeve pas Luftës së ftohtë.
Ndërkohë që diferencat mes sistemeve janë zvogëluar, iniciativa të reja janë shfaqur,
të tilla quajtur si Iniciativa e Europës Qëndrorë apo Bashkëpunimi Ekonomik i Detit
të Zi.Iniciativa e Evropës Qëndroree cila daton në nëntor 1989, në deklaratën e saj
themeluese, ku si çështje kryesore të kësaj iniciative u përqëndruan në promovimin e
një atmosfere politike në Evropë dhenë promovimin e unitet më të madh në Evropë.
Disa nga vendet e Europës Juglindore janë anëtarë të kësaj iniciativë osë kanë
zhvilluar marrëdhënie specifike me të. 150
Një tjetër skemë bashkëpunimi pas Luftës së Ftohtë e cila përfshin vënde të Europës
Juglindore është dhe bashkëpunimi Ekonomik i Detit të Zi. Treguesit e parë të
lancimit të kësaj iniciative datojnë fundin e vitit 1989, por kjo ide u formalizua në
1992. Në deklaratë, shtetet pjesëmarrëse, shprehën qëllimin e tyre të zhvillimit
ekonomik përmes bashkëpunimit dhe ndërmarrja e hapave të nevojshëm për të
konkretizuar këtë bashkëpunim mes anëtarëve në fusha të tilla si transporti,
komunikacioni, informatika, energjia, turizmi dhe shumë të tjera.Pas shumë viteve të
150Huber, Kontrad J. (1994) “The CSCE’s Neë Role in the East: Conflict Prevention”, RFE/RL Research Report 3(31) 12 August, pp.23-30.
82
zbatimit të vet, ky bashkëpunim po institucionalizohet si një organizim rajonal.151
Iniciativa e Evropës Qëndrore dhe bashkëpunimi ekonomik mes vëndeve të Detit të
Zi, si produkte të zhvillimeve pas Luftës së Ftohtë, janë të ndryshme nga
bashkëpunimi shumëpalësh në ballkan. Ato ishin të udhëhëqura kryësisht nga
zhvillime të cilat kishin sjellë një paqe të paprëcedent në historinë europiane të
kohëvë të fundit. Ato ishin kryesisht të bazuara në konsensusin europian mbi
orientimin e sistemit të tregut.
Qëllimi i këtyrë dy iniciativavë të bashkëpunimit pas Luftës së Ftohtë ishte
transformimi gradual nga një sistem i vjetër në një të ri, ndërkohë që synimi kryesor i
bashkëpunimit rajonal shumëpalësh në Ballkan ishtë kërkimi për një ripërqëndrim
midis sistemeve të ndryshme socio-politike dhe socio-ekonomike.
Situata pas Luftës së Ftohtë gjithashtu ballafaqoi nevojën për të mbështetur stabilitetin
në Europën Qëndrore, çka u ndërpre nga zhvillimet në Europën Juglindorë, të tilla si
shpërbërja ë ish Jugosllavisë dhë lufta në Bosnjë Hercegovinë.
Këto zhvillime shtruan nevojën e një zhvillimi të stabilizuar në Europën Juglindore ,
çka do ti hapte rrugën integrimit të tyre bazuar në fqinjësinë e mirë dhe
bashkëpunimin. Si rezultat, rajoni vuajti shumë dhe procesi i integrimit europian u
bllokua.Marrëveshja e Dejtonit përcaktoi një kornizë për paqen në Bosnjë
Hercëgovinë, si dhe u ndërtua një bazë për zgjerimin e stabilitetit në rajon.
Zhvillimet pas Dejton në rajon krijuan kushtet për një bashkëpunim konstruktiv dhe
udhëhoqën iniciativat e reja të bashkëpunimit.E para nga këto iniciativa të rëja, ishtë
procësi i Stabilitetit dhe i Fqinjësisë së mirë në Europën Juglindorë (The Royaumont
process)152 në Paris në 14-15 dhjetor 1995. Pjësëmarrësit në Konferëncë kryesisht u
përpoqën të identifikojnë cilat ide, promovuar nga Pakti Europian i Stabilitetit të
zhvilluara nën praninë e OSBE, mund të zbatoheshin në rajonin e Evropës Juglindorë.
Kjo do të mund të aftësonte integrimin e rajonit me institucionet europiane dhe do të
151Hughes, James, and Gëendolyn Sasse (2003)” Monitoring the Monitors: EU Enlagement Conditionality and Minority Protection in the CEEC’s. 152Sqarim: Paktit të stabilitetit për Evropën juglindore i paraprinë një sërë iniciativash për bashkëpunimin rajonal.
Ndër to ishte dhe Procesi Royaumont (RP, 1995)
83
mund të stabilizonte dialogun midis vëndeve të Europës Juglindore. 153
Proçesi i Rajmontit u transformua më vonë në një iniciativë europiane për të
promovuar bashkëpunimin rajonal midis vëndeve të Europës Juglindore përmes
projekteve të ndryshme.
Iniciativa e Bashkëpunimit të Europës Juglindore (SECI) është hapi i dytë i hedhur
për të zhvilluar bashkëpunimin në rajon.
Takimi i parë i SEC u mbajt në Gjenevë në 6 dhjetor 1996, takim i cili u drejtua nga
Busek. Aty u adaptua një dokument ku Komisioni Ekonomik Europian përfshiu
projekte për të lehtësuar punën e SECI-t. Pjësëmarrësit identifikuan gjashtë prioritete
mbi të cilat do të punonin.Duke qënë se institucione të integrimit dhe ato euroatlantike
ishin kyç në axhendën europiane, bashëpunimi i Europës Juglindore fitoi momentin.
Takimi i Ministravë të Jashtëm të Ballkanit Përëndimor në Sofje në qershor 1996
shënoi një pikë kthese në këtë zhvillim. Duke njohur faktin se bashkëpunimi rajonal
kishtë historinë e vet si dhe traditë, pjësëmarrësit u zotuan të mbështesnin
transformimin e rajonit në një hapësirë stabiliteti, sigurie dhe bashkëpunimi në një
linjë me zhvillimet në Europë.154Ky takim u pasua nga një tjetër në Selanik në qershor
të 1997. Krahas riafirmimit të vendosmërisë për të zhvilluar marrëdhëniet e
fqinjësisë së mirë, stabilitetit, sigurisë e bashkëpunimit në rajon, ministrat gjithashtu
nënvizuan gatishmërinë për të punuar së bashku për të siguruar një zhvillim të shpejtë
ekonomik në këtë hapësirë, liberalizimin e ekonomisë dhe projekteve në infrastructurë
të cilat mund të sigurojnë prospëritetin e njerëzve në këtë rajon.Më tej, krerët e
shteteve të Europës Juglindore janë takuar në Kretë në nëntor 1997, ku u prezantua
evoluimi i procesit të bashkëpunimit në rajon.
Duke qënëi pari i këtij lloji në historinë e Evropës Juglindore, Samiti identifikoi
aktorët kryesorë në këtë proces. 155
153Jan Zielonka(ed), Democratic vConsolidation in Eastern Europe. Vol. 1 Institucional Engineering. Oxford; Neë York: Oxford University Press, pp. 25-47 154 Nuti Domenico Mario, “Përgjigja e Komunitetit Europian ndaj tranzicionit; Ndihmë e drejtë tregtie, zgjerimi, në ekonomitë e tranzicionit, Vol4, No.2, 1996,fq.503-511 155 Presidenca e BE-së, Memorandum by the Europian Union to the 51 st UN General Assemby, Irelamd, 1996. ; Preëorski, Adam (1991) Demokracy and the market: Political and economic reforms in Eastern Europe and Latin America. Casmbridge, UK: Cambridge University Press.
84
Liderët e vëndeve pjesëmarrëse ranë dakord që ata duhet të punojnë së bashku për të
krijuar në rajonin e tyre kushtet për prosperitetin e kombeve të tyrë në një kornizë
paqeje, sigurie, fqinjësie të mirë dhë stabiliteti.
Me këtë angazhim të fuqishëm Samitii Kretës krijoi bërthamën e një bashkëpunimi
rajonal në Europën Juglindore së bashku më skemat e tjera të bashkëpunimit.
85
5 KREUI PESTË
TRANZICIONI EKONOMIK NË SHQIPËRI: ARRITJE DHE SFIDA
5.1. Përshkrimi i tranzicionit, nga komunizmi në demokraci
Në javën e fundit të Marsit 1991, Shqipëria ishte “mbërthyer” nga “ ethet”e
zgjedhjeve. Mediat botërore dhe 260 vëzhgues ndërkombëtarë, kishin zbritur në
Tiranë dhe pas një qëndrimi të shkurtër, u larguan shumë shpejt. Kjo ishte hera e parë,
që demokracia e cila po lindte në Shqipëri, u përshkrua në lajmet e shtypit botëror si
proçes i cili në disa raste përsëriste steritipet e ngulitura prej kohësh.
Gjatë muajve të fundit të regjimit komunist, më 1991, ekonomia pothuajse ishte e
shkatërruar plotësisht. Ministria e Ekonomisë shënonte një zbritje prej 62% të të
ardhurave kombëtare. Prodhimi industrial ra më 69%, ndërsa punëtorët paguheshin
me 80% të pagës së tyre, pavarësisht krizës në furnizim, e cila ndalontë një numër të
madh punëtorësh të punonin.156 Kur qeveria komuniste ra, struktura demografike ishte
si më poshtë: 63.9% e popullsisë ishte e vendosur në fshatra, 50% e popullsisë
aktualisht punonte në bujqësi, mosha mësatare e popullsisë shqiptare ishtë njëzet e
pesë vjeç, ndërsa 37% e popullsisë ishte më pak se pesëmbëdhjetë vjeç (Vjetari
Statistikor, 1991).157
Ekonomia shqiptare ishte e centralizuar në ekstrem, pa pronë private.
Karakteristikat më të veçanta të shoqërisë shqiptare të para reformavë ishin: izolimi i
saj i plotë nga pjesa tjeter e botës dhe përpjekjet e saj për të implementuar një
ekonomi të mbështëtur në forcat e veta. Nevoja për ndryshim ishte akoma më e
madhe në Shqipëri se kudo tjetër në Europën Lindore, për shkak të krizës së thellë
ekonomike gjatë ditëvë të fundit të sistemit socialist dhe të bazës së saj shumë të
varfër ekonomike që ajo trashëgoi. Duke qenë vendi më i varfër në Europë, popullsia
156Aslund A. dhe Sjoberg O. “Privatizimi dhe tranzicioni i Shqipërisë drejt ekonomisë së tregut”, në ekonomitë komuniste dhe transformimi ekonomik , Vol.4, No.1, 1992, fq. 135-150 157Ivan Vejvoda, “Regjimi i vjetër në Serbi (ed): Neë School for Social research, 1996, fq. 40-50
86
e saj ishtë më e ndjeshme ndaj kostove të reformavë ekonomike.
Si rezultat, nga viti 1991 deri në mes të vitit 1992, të gjithë treguesit ekonomike
tregonin një krizë të thellë në termat e defiçitit buxhetor, pakësimit të PPB, infiacionit,
borxhit të jashtëm, uljes së rezervave të këmbimit valuator etj. Ndërkohë që PBB ra
me 21.1% në vitin 1991, deficiti buxhetor llogaritej si 44% e PBB-së, borxhi i
jashtëm ishte rreth 500 milion dollarë, ose 30% ë PBB-së dhe rezervat e këmbimit
valutor pothuaj nuk ekzistonin, duke mbuluar vetëm koston e 1.4 javëve importe. Në
këto kushtë fillestare, dhe në vijim të disa përpjekjeve konfuze gjatë vitit 1991, në
mës të vitit 1992 filloi një program gjithëpërfshirës reformash ekonomike afatshkurtra
dhe afatmesme. Ky program synonte të fillonte një reformë të ekonomisë së tregut për
të stabilizuar ekonominë, liberalizuar çmimet dhe tregtinë, dhe gjithashtu për të
privatizuar dhe konvertuar pronat e shtetit. I detyruar nga kushtet e fillimit, stabilizimi
ekonomik ishte hapi i parë në reformën ekonomiketë Shqipërisë, e cila synonte të:
zvogëlonte defiçitin buxhetor duke venë në zbatim kufizime të forta buxhetore dhe një
politike të shtrënguar kreditimi; të ulte dhe mbikqyrte inflacionin nëpërmjet një
kontrolli të fortë në rritjen e parave dhe një politikë kufizimi të ardhurash; të zgjidhte
problemin e borxhit të jashtëm; të krijonte një rregjim këmbimi të balancuar dhe të
ruante këmbyeshmërinë e brëndshmë të Lek-ut; të krijonte një sistem bankar me dy
nivele dhe një sistem institucionesh jobankare; të krijonte një kornizë ligjore moderne,
të domosdoshmë për t'u shndërruar në një ekonomi trëgu. 158
Vëtëm në fund të vitit 1992, pasi programi afatshkurtër filloi të zbatontë masa "të
rrëpta" në buxhet, filluan të shfaqën disa sinjale përmirësimi. Gjithashtu, më 1993
dëfiçiti u ul përsëri në rrëth 16% të PBB-së, kursë më 1994 ai zbriti në 14% të PBB-
së. Një ulje e mëtejshme e deficitit u shënua në vitin 1995, kur arriti në 8.7%.
Rritja e produktit po tregonte shenja përmirësimi të vazhdueshëm krahasuar me vende
të tjera në kushte të ngjashme. Megjithëse ende shumë e lartë, papunësia po ulej
ngadalë, ndërkohë që sëktori privat po zhvillohej me shpejtësi. Në të njëjtën kohë,
sipas statistikave zyrtare, rënia e shpejtë e inflacionit në Shqipëri, nga 237% në fund
158Muço M, “Tranzicioni ekonomik në Shqipëri: Ecuria dhe problemet”, fletë pune 94-100, Departament of Economics, Universaity of Delaëare, 1994
87
të vitit 1992 në 1% në fund të vitit 1993, 16% në fund të vitit 1994 dhë 6% në fund të
vitit 1995, ishte një nga rezultatet më të shkëlqyera të reformës së ekonomisë
shqiptare. Në sektorin e prodhimit, bujqësia, që ishte pothuajse tërësisht e privatizuar,
ishte e para që iu përgjigj sinjaleve të çmimit, duke rritur ofertën ushqimore në tregun
e brendshëm.
Procesi i stabilizimit u pasua shpejt nga liberalizimi i çmimeve dhe tregtisë,
dhe nga privatizimi. Procesi i liberalizimit u shtri gjithashtu edhe në sektorin e
jashtëm dhe në tregtinë e jashtme, duke krijuar mundësi për një integrim të besueshëm
të ekonomisë shqiptare në ekonominë botërore. Programi i liberalizmit filloi në mesin
e vitit 1992 duke legalizuar një normë të ndryshueshme këmbimi me një treg aktiv
jashtë bankave dhe duke vazhduar të verë në zbatim reforma tregtare më të
rëndësishme. Liçencat e importit dhe eksportit u eliminuan, me përjashtim të eksportit
të disa mallrave ushqimore. Monopoli shtetëror tradicional në tregtinë e jashtme u hoq
krejtësisht. Nuk ekzistonin më kufizime sasiore, ndërsa liçencat e eksportit ishin
hequr fare bashkë me të gjitha llojet e taksave të eksportit në vitin 1994.159
Pjesa e sektorit të ri privat në tregtinë e jashtme po bëhej e rëndësishme, duke
mbuluar 80% të importeve dhe 50% të eksporteve. Në të kundërt, volumi i importeve
pothuajse u dyfishua ndërmjet viteve 1989 dhe 1993. Faktet tregojnë se, nëse
eksportet në vendet ish-komuniste të rajonit të Ballkanit ishin të parëndësishme,
importet përfaqësonin një pjesë më të madhe në vitin 1995. Vetëm Bullgaria
mbulonte rreth 9% të importeve të Shqipërisë. Fatkëqësisht, nuk posedojmë të dhëna
mbi import-eksportet e vëndeve të tjera të rajonit, si psh për ish-Republikën
Jugosllave të Maqedonisë, e cila mund të ishte e rëndësishme për rastin. 160
Ndërsa rritja e volumit të importeve pasqyron nevojat e përgjithshme urgjente
të vendit për të ulur mungesat, rënia e eksporteve i ka rrënjët e saj kryesisht në
pakësimin e prodhimit të brendshëm. Gjithashtu, pas dekadash të tëra nën një sistem
tregtie shumë të kontrolluar, liberalizimi i shpejtë që ndodhi më 1991, solli si pasojë
që produktët shqiptarë tashmë duhej të plotësonin standartet ndërkombëtare. Aftësia e
këtyre produkteve për të konkuruar në tregun botëror është akoma e kufizuar.
159 Po aty 160Nuti Domenico Mario, “përgjigja e komunitetit Europian ndaj tranzicionit: ndihmë. E drejtë tregëtie, e zgjerim në ekonomitë e tranzicionit, Vol.4, No.2, 1996, fq. 503-511
88
Statistikat tregojnë se në vitin 1995, 80% e importeve totale të Shqipërisë, vinin nga
BE-ja dhe vendet e EFTA-s.161
Nga ana tjetër, për shkak të afërsisë dhe marrëdhënieve ekonomike tradicionale të
parakomunizmit, investitorët kryesorë në Shqipëri janë vendet fqinje të BE-
së.Gjatë tranzicionit, Italia dhe Greqia së bashku përfaqësonin 73% të numrit total të
kompanive që kishin investuar në Shqipëri deri në fund të vitit 1993. Italia ishte
padyshim investitori kryesor ekonomik në Shqipëri gjatë tranzicionit.
Kërkesa për ndryshim, bashkoi grupe shoqërore e individë të ndryshëm, intelektuale e
studentë, persona qe kishin vuajtur në shkallë të ndryshme persekutimin e rregjimit
totalitar, punetorë e anëtarë të Partisë së Punës. Ishte e natyrshme që kjo lëvizje të
ballafaqohej me interesa të ndryshme brenda saj, të cilat e bënin të vështirë goditjen e
thelbit të sistemit komunist apo dhënien e një mesazhi të qarte demokratik. Një nga
drejtuesit e opozitës së atëhershme, Z.Gramoz Pashko, më vone ka shkruar: ’’Duhet te
pranohet se rebelimi i turmave ishte me tepër i drejtuar kundërkorrupsionit dhe
drejtuesve reale apo simbolike të komunizmit. Gjithçka u shënua nga presioni për
ndryshimin e udhëheqesve dhe ngutjen për realizimin e një sistemi të ri sa më parë të
qe e mundur.”
Që në momentet e para të qeverisjes së re, udhëheqësit e lëvizjes demokratike
vendosën si objektiv parësor konvertimin drejt ekonomisë së tregut: iniciativa e lirë
dhe privatizimet do te ishin baza e sistemit. Reformat ekonomike kërkojnë në fakt një
vazhdimësi e qëndrueshmëri afatgjate e cila më vone do t’i mungonte sistemit
shqiptar, por në fazën e parë, liberalizimi ishte i suksesshëm.Gjithashtu, u realizuan
ndryshime rrënjesore në fushën ligjore: kodet u ndryshuan për t’iu pershtatur realitetit
të ri dhe parimet demokratike u shtrinë në jetën politike, ekonomike dhe shoqërore të
vendit.Ndryshime po aq te thella e të rëndesishme karakterizuan fushen sociale: të
drejtat e njeriut, lirinë e shtypit dhe vendosjen e institucioneve sociale. Në lidhje me
këto të fundit, tranzicioni sigurisht është shoqëruar me dhimbje sociale dhe me
vështiresi në formulimin e një vizioni të qartë për të ardhmen.
Në mënyre të ngjashme edhe faza e reformave eshte perballur me probleme të shumta.
161Noetzold. J., Bashkimi europian dhe Europa Qëndrore Lindore: Shpresë dhe pasiguri në politikën e jashtme,No.1,1995, fq.14-23
89
Ndër fenomenet më penguese të cilat kanë shoqëruar tranzicionin është tensioni
politik masiv i cili ka shoqëruar të gjitha reformat si dhe mungesa e nje filozofie apo
’’kontrate” të përbashkëet midis forcave politike për ndërtimin e institucioneve dhe
shoqerisë së re demokratike. Ballafaqimi politik nuk mund të prodhojë garanci për të
ardhmen nëse nuk shoqërohet nga profesionalizmi i lartë, por në jetën politike
shqiptare vazhdojnë të dominojnë mekanizma primitive klanesh.
Një dukuri e qartë që në fillimet e proçeseve reformuese ishte përpjekja për të
shkatërruar të gjitha strukturat dhe institucionet në formën e një lufte politike kundër
individeve. Ky është një tipar i qartë autoritar i kulturës politike shqiptare, pavarësisht
nga sistemi i qeverisjes dhe pavarësisht nga përkatësia partiake. Rastet me tipike të
shprehjes së kësaj ’’filozofie” qeverisëse (njëkohësisht edhe më të denuarat nga
institucionet vëzhguese ndërkombëtare) kanë qenë presioni dhe ndikimi i
institucioneve shtetërore ndaj pushtetit gjyqësor, abuzimet në veprimtarine e forcave
të rendit, kompromentimi i te drejtes se prones dhe abuzimet ne procesin e
riprivatizimit te pasurive te patundshme, etj.
Një faktor negativ është korrupsioni mjaft i përhapur, i cili në rastin e Shqipërisë
përkeqëson mundësitë dhe perceptimin e një ekonomie mjaft të varfër dhe zbeh
imazhin e reformave në sytë e aktorëve nderkombëtare.
Procesi i tranzicionit demokratik është shoqëruar nga një krizë e fortë identiteti e vetë
shoqërisë shqiptare si dhe nga mungesa e ideve dhe strategjive të qarta për zhvillimin
e brendshëm dhe politikën e jashtme. Sigurisht, ekzistenca e këtyre fenomeneve
negative nuk ka si të errësoje gjithçka është arritur, por bën që te vihet në dyshim elita
politike dhe aftësia e saj për ta mirëqeverisur proçesin. Edhe skenari shqiptar i fazave
te para te tranzicionit duket se ilustron shprehjen e famshme te William Faulkner:”E
kaluara asnjëherë s’ka vdekur. Ajo në fakt as që ka përfunduar”.
Problemet me të cilat është përballuar e përballet shteti shqiptar, pavarësisht se
ndryshojnë në intensitet apo kohëzgjatje, janë të njëjtat me problemet e kaluara nga
vendet e tjera ish-komuniste të Evropës Qëndrore-Lindore. Eshtë e qartë se këto
proçese demokratizuese janë të pakthyeshme dhe se tiparet e ndryshme të verejtura në
këto vende përgjithësisht dëshmojnë shkallën e emancipimit te vetë shoqerisë.
Vetë demokracia shqiptare përballet me nje sëre sfidash, ndër të tjerat: pavaresia e
pushtetit gjyqësor, respektimi i lirive e të drejtave te njeriut, reformat ekonomike dhe
90
zgjidhja e problemeve të lidhura me pronat e patundshme, zhvillimi i një politike të
jashtme me qëllim ruajtjen e stabilitetit rajonal.
Të gjitha keto sfida janë ngushtësisht të varura nga atmosfera politike shqiptare e cila
më së shumti karakterizohet nga tensioni dhe lufta për pushtet. Marrëdheniet midis
partisë politike qeverisëse dhe opozitës karakterizohen nga konfliktualiteti i lartë.
Brenda vetë partive politike, edhe atyre më të vogla, mbizotëron autoritarizmi i
udheheqesit (apo grupit drejtues) dhe vendimarrja piramidale. Ky tension politik, në
mënyë tipike sjell dëmtimin e marrëdhënieve të pavarura midis autoriteteve dhe
rrjedhimisht ndërhyrjen dhe konfliktualitetin midis pushteteve.
Pëballja e ashpër e fazës fillestare apo pregatitore të tranzicionit si proçes, ripërsëritet
në mënyrë periodike në politikën dhe shoqërinë shqiptare dhe nuk tejkalohet me
nisjen e fazës reformatore (me arritjen e marrëveshjes politike për zgjedhje
demokratike).Në përputhje me modelin e D. Rustoe, gjatë fazës pregatitore hasim një
polarizim të dukshëm si politik (prej këtej rrënjet e bipolarizmit elektoral që do të
pasojë), ashtu edhe kulturor (kategorizimi ”ne” dhe ”ata” dhe identifikimi me këto
kategori).Faza e reformave në Shqipëri është mbizotëruar nga një elitë shumë e
ngushtë politike e rrjedhimisht kanë luajtur një rol të jashtëzakonshëm në këtë fazë
individualitetet e spikatura të negociuesve kryesore. Modaliteti i kalimit të kësaj faze
ka qenë ai që konsiderohet si më i volitshmi: një qeveri tranzicioni me përfaqesim
edhe të opozitës.
Sipas modelit të Huntington, kemi të bëjmë me një tranzicion që gërsheton dy
modele: tranzicioni shqiptar është një ’’transformim” pasi fazat e para të liberalizimit
u udhëhoqën nga partia në pushtet (PPSH), por është njëkohësisht edhe një ’’trans-
zëvendësim”, duke qenë se pozita dhe opozita kanë bashkëpunuar për reformimin e
sistemit. Momenti më simbolik i këtij transzëvendësimi është dorëheqja e
kryeministrit Nano në qershor 1991 dhe votëbesimi i qeverisë së koalicionit:
megjithëse qeveria socialiste kishte mbështetjen e 2/3 të parlamentit shqiptar, ajo nuk
mund të qeveriste jashtë një logjike bashkepunimi me opozitën.
Faza e tretë, ajo e konsolidimit demokratik është faza aktuale e politikës dhe jetës
shoqërore shqipëtare. Eshtë përsëritëse, por thelbësore të ritheksohet vështiresia dhe
paparashikueshmëria e kësaj faze. Tashmë nuk mjaftojnë si në fazat e para pak aktorë
të rëndësishëm: duhet tërë dedikimi, vullneti, aftësia dhe prirjet e një shoqërie të tërë
91
për ta bërë demokracinë ’’the only game in town” - të vetmen alternativë të
mundshme dhe të dëshirueshme.
Gjatë periudhës së tranzicionit në demokraci, shpejtësia marramendëse dhe përmbysja
pothuaj e plotë e vlerave dhe e besimeve të ngulitura dhe konsoliduara nga shteti, e
lanë popullin shqiptar thellësisht të çorientuar.
Sistemi i ri çbëri çdo ligj dhe kod social, që i atribuohej rregjimit komunist, pa dhënë
asnjë alternativë afatgjatë të zgjidhjes së problematikave socio-ekonomike që u
krijuan si pasojë e këtij ndryshimi rregjimesh. Kjo krijoi një zbrazëti, duke mundësuar
lejimin e eksperimeneteve në fusha të ndryshme të shoqërisë dhe shtetit Shqipëtar, që
nuk sollën tipikisht një produkt pozitiv.
Shqipëria ka qënë vëndi më i izoluar dëri para vitëvë '90 dhë në të njëjtën kohë edhe
më i keqtrajtuari nga pikëpamja politike, psikologjike e ekonomike për shkak të
rëgjimit të ëgër komunist të udhëhëqur nga Enver Hoxha. Problemet kryesore që
lidheshin me nevojën për ndryshime nuk kishin të bënin vetëm me sistemin në
vetvete, por dhe me krizën ekonomike që po jepte shenja të forta. Në këtë kontekst
përpos formës së qeverisjes,vendeve të Evropës lindore u duhej të ndërtonin një
sistem partish politike të aftë për demokracinë. Në vitet 1990, koncepti i pluralizmit
politik ishte shumë i vështirë për tu pranuar, dhe sipas liderit të asaj kohe Ramiz Alia,
sistemi shumëpartiakë ishte i papërshtatshëm për Shqipërinë, e cila s’ishte “as Lindje
dhe as Perëndim”162. Shpesh aftësia e një regjimi për tu konsoliduar mbetet faktor
bazë për vetë mbijetesën e tij, por gjithashtu një hap i rëndësishëm është dhe ngritja e
institucioneve të reja demokratike të afta për ti qëndruar kohës.
Ardhja në pushtet e Ramiz Alisë pas vdekjes së diktatorit në vitin 1985, ngjalli
shpresat se edhe në Shqipëri do të fillonin ndryshimet politiko-ekonomike, që ishin të
domosdoshme për vendin. Megjithëse Ramiz Alia u përpoq të krijonte përshtypjen se
po modernizonte sistemin socialist të Shqipërisë, ai e përjashtonte ndërrimin e sistemit
si alternativë.
Alia kishte kuptuar se do te ishte i pamundur përmirësimi i situatës së veshtire
ekonomike shqiptare pa zgjerimin e kontakteve me boten e jashtme. Vendi kishte
nevoje per te zevendesuar teknologjine e vjetëruar, por njëkohesisht kjo bëhej thuajse
e pamundur për shkak të rezervave të kufizuara në valuta të huaja dhe sidomos për 162 Emisioni “ Opinion”, mbi librin e Ramiz ALIAS: “ Biografia e Ramiz ALISE”
92
arsye të kufizimeve kushtetuese të cilat ndalonin kreditimin me jashtë. Në fjalimet e
mbajtura nga Alia po ndihej qartë se qëndrimet e tij në politikën e jashme do të ishin
më elastike se ato tëpararendësit të vet dhe se shqetësimi i tij kryesor ishte politik e
ekonomik, më teper se ideologjik. Në fjalën e mbajtur me rastin e 75- vjetorit të
pavarësisë shqiptare, ai theksoi: “Ne nuk hezitojme të bashkëpunojme me të tjerët dhe
nuk druhemi aspak nga pasuria apo pushteti i tyre. Përkundrazi, ne e kërkojme ketë
bashkpunim pasi e konsiderojmë atë një faktor i cili do të kontribuojë në zhvillimin
tonë të brendshëm”.
Një tjetër shenjë e qartë e fleksibilitetit të politikës se jashtme shqiptare ishte
pjesëmarrja në Konferencën Ballkanike të Ministrave të Jashtem, mbajtur ne Beograd
në vitin 1988, krahasuar me poltikat e viteve ’60- ’70, kur Shqiperia kishte refuzuar t’i
jepte fund izolimit rajonal. Ne vitet ’80 pati gjithashtu një përmiresim të dukshem në
marrëdheniet me Jugosllavinë, çka u përforcua kur ministri i jashtem shqiptar Reiz
Malile deklaroi se çështja e statusit të Kosovës ishte nje çështje e brendshme
jugosllave. Gjithsesi, marrëdheniet politike dhe ato tregtare midis dy vendeve do të
shënonin një tjetër kthese prapa si pasojë e ngjarjeve të shkurt-marsit 1989
Gjëndjes së mjerueshme dhe pakënaqësive të masavë, Alia iu përgjigj duke
ndërthurur brenda sistemit të ri një kopje të shëmtuar të Perestrojkës me disa elementë
regjimesh të tjëra po aq shtypës sa dhe ai shqiptar dhe nuk bëri asnjë hap drejt
pluralizmit politik.163 Në kuadrin e reformave u ndërmorën disa nisma ligjore, që të
bëhëshin ndryshimet e përmirësimet e duhura në fushën e lëgjislacionit. Kështu, me
ligj shtetasve Shqiptarë tani do t'u garantohëj mbrojtja ligjorë më avokat, si në
proçesin hetimor, ashtu ëdhë në atë gjyqësor. Po kështu do të zbatohej dhë institucioni
i rehabilitimit ligjor e gjyqësor, si dhe lirimi para kohe e me kusht për disa kategori
veprash penale. U vendos të krijohej Ministria e Drejtësisë. Në fushën ekonomike,
reformat e ndërmarra thyen disa tabu, por pa prekur thelbin e sistemit, pronën
shoqërore. Ekonomia do të mbetej e centralizuar, por do të futeshin elementë të
decentralizimit e të përdorimit të levave që stimulonin prodhimin. Ndërmarrjeve
ekonomike tani do t'u lihej më shumë kompetenca që të ardhurat t'i përdornin për
investime në sektorët që ata i gjykonin të nëvojshëm. Disa hapa u hodhën dhe në
163 Eva Hyskaj Tafili,Tranzicioni politik ne Evropën Qendrore dhe Lindore,Tirane ;Shtepia botuese e librit universitar
93
fushën ë bashkëpunimit ekonomik më jashtë.164 Për këtë qëllim u lejua prodhimi me
matëriale të firmavë të huaja porositësë, blërja e makinerive me pagësë të vonuar, që
ishtë një formë kredie etj.
Me disa vënde si RFGJ, Franca, Italia filluan të zbatoheshin formatë reja
bashkëpunimi ekonomiko-financiar.Reformat prekën edhe marrëdhëniet e shtetit
Shqiptar me jashtë, ndjekja e politikës së "dyerve të mbyllura" tani po synohej të
liberalizoheshin dhë intensifikoheshin marrëdhëniet me jashtë. Në ndryshim nga
politika e mëparshme ishte dhe lejimi i ushtrimit të besimeve fetare, gjë që ishte
ndaluar që në vitin 1967 nga Enver Hoxha.
Në një Shqipëri të vëtizoluar dhe me mungësën e pothuajse çdo shënjë të një opozite
të organizuar, këto ishin masa të rëndësishme. E vërtëtë, masat e shpallura fillimisht u
pritën me entuziazëm nga populli dhe popullariteti i Ramiz Alisë, pati një ngritje.
Thonë se demonstruesit antikomunist të pranverës së vitit 1990 në Kavajë, Shkodër
dhe qytetë të tjera hidhnin parrulla në favor të Ramiz Alisë duke pasqyruar mendimin
e shumë përhapur, se ai ishte sinqërisht i interesuar për zhvillimin e reformave në
vend, por se nuk e linin forcat konservatore komuniste, dukë përfshirë edhe të venë e
Enver Hoxhës, Nexhmijen.165
Ramiz Alia kishtë zbutur shumë retorikën e ashpër ideologjike të Partisë së Punës,
duke ngjallur shpresën se më në fund Shqipëria kishtë hyrë në rrugën për të arritur në
Europë. Megjithësë reformat e Alisë, të cilat synonin të qetësonin shqiptarët, në
mënyrë që këta të mos ndiqnin shembullin e popujve të tjërë të Ëvropës Lindore, nuk
e përmbushën dot qëllimin e tyre. Gjerësia dhe thellësia e reformave nuk iu
përgjigjën, sidomos aspiratave të segmentit kryesor të shoqërisë shqiptare, rinisë e cila
kërkonte shndërrime rrënjësore me karakter demokratik. Ndërkohë zbatimi i
reformave ectë tepër ngadalë dhë dyshimet e njerëzve, se shpallja e tyre ishtë bërë sa
për sy e faqe dhe për të gënjyër popullin, po vërtetoheshin dita -ditës. Jetesa tepër e
vështirë dhe izolimi i gjatë nga bota kishte bërë që shumë shqiptarë, të udhëhëqur nga
ideja se përtej kufirit shtetëror i pristë" toka e premtuar ", ku ata të kishin mundësi të
plotësonin ëndërrat e tyre, të donin të largoheshin sa më parë nga Shqipëria.
Në situatën e ndërlikuar që po kalonte vendi, supermacia e Partisë së Punës po vihej
164BankaBotërore(1994)IDANewsRelease”,Nr.95/16ECA, f.35 165 Elez Biberaj, Shqiperia ne tranzicion: rruga e vështire drejt demokracise Tiranë; Ora , 2001, f. 73
94
përhërë e më shumë në dyshim. Shumë intelektualë që në të kaluarën i kishin shërbyer
me besnikëri partisë, ishin të pakënaqur dhe kishin arritur në përfundimin se, për të
mbijetuar, sistemi duhëj t'i nënshtrohej ndryshimeve rrënjësorë. Më kundërshtimin
përherë e më të gjërë ndaj qeverisë dhe shtimin e trazirave në gjirin e klasës punëtore,
dobësohej edhe kontrolli i Partisë së Punës, në fushën e politikës së brendshme.
Në fillim të korrikut, kjo u duk në mënyrë më dramatike me shfaqjen më të
guximshme të ndjenjave antiqeveritare, kur mijëra shqiptarë vërshuan në ambasadat e
huaja për të ikur nga vendi i tyre.
Dyndja filloi më 2 korrik 1990, kur 100-150 shqiptarë hynë në ambasadat italiane,
franceze dhe gjermane. Shumë shpejt situata doli jashtë kontrollit. Brenda pak ditësh
në ambasadat e huaja kishin hyrë gjashtë mijë shqiptarë, disa të ardhur edhe nga anët
më të largëta të vendit. Thuhet së dhjetë mijë shqiptarë bënë njëdemonstratë publike
në kryeqytet në mbështetje të strehimit kërkuesve.166
Për të frenuar fluksin e njerëzve që futeshin në ambasada, forcat e rendit u përpoqën
të merrnin masa, por ato nuk dhanë efektin që pritej, nuk mundën të ndalonin turmat
që futeshin në ambasada. Qëndrimi i rregjimit ndaj aktit të të rinjëve që shpërthyen
muret e ambasadave ishte mjaft i ashpër. Ramiz Alia i cilësoi ata huliganë dhe
vagabondë.
Qeveria komuniste nuk pranoi t'i lejonte të ngujuarit nëpër ambasada të largoheshin
nga Shqipëria. Për këtë arsye azilantët nuk u pajisën me pasaporta si dhe nuk u lejua
ulja e avionëve, që do të kryenin transportimin e tyre. Nga ana tjetër dalja e këtij
informacioni në faqet e para të gazetave evropiane, bëri që presioni evropian mbi
rregjimin komunist shqiptar të ishte tepër i madh. Pas disa ditësh çoroditjeje dhe
ngurrimi, autoritetet më në fund pranuan ti lejonin azilkërkuesit të dilnin jashtë shtetit.
Më 7 korrik Ramiz Alia shpalli një dekret që sigurontë së nuk do të ndiqeshin ata që
kishin hyrë në ambasadat e huaja dhe se do të merrnin pashaportat ata që donin të
largoheshin .167
Gjithësej 4.797 shqiptarëlanë vendin dhe shumica shkuan në Gjermani. Pjesa
dërrmuese ishin punëtorë dhe midis tyre nuk kishte ndonjë intelektual të njohur.Kriza
e ambasadave ishte tronditja më e madhë që kishte pësuar shoqëria komuniste
166 Elez Biberaj , Shqipëria ne tranzicion: rruga e veshtire drejt demokracisi! ,Tirane; Ora 2001 f 89 167 Historia e popullit shqiptar ,Vellimi IV,Tirane; Toena, f .331
95
shqiptare dhe lëkundjet që ajo shkaktoi nuk kishin si të mos ndiheshin edhe në
rangjet e larta të Partisë së Punës shqiptare. Me 6 dhe 7 korrik në Komitetin
Qëndror u mbajt një mbledhje urgjënte dyditore. Duke përfituar nga ngjarjet e
ambasadave, Alia vendosi të bëntë disa ndryshime në qeveri dhe në Byronë Politike,
ku shkarkoi apo lëvizi disa nga rradhët e konservatorëve. Kështu u shkarkuan ministri
i Punëvë të Brendshme, Simon Stefani, Prokop Murra, Hajredin Çeliku dhe dolën në
pension Vito Kapo dhe Jovan Bardhi. Nga Byroja Politike u lëvizën, Manush Myftiu
dhe Rita Marko. Të gjithë këta u zëvendësuan nga të rinj që mbështetnin politikën
pragmatiste të Ramiz Alisë.168
Megjithatë gjëndja e sigurisë vazhdoi të keqësohej dhe problemet e vendit u bënë
edhe më të mprehta. Ngjarjet në ambasada tërhoqën vëmendjen e shtypit të huaj, ku
për të parën herë Shqipëria doli e para në titujt e gazetavë ndërkombëtare. Reagimi i
opinionit publik perëndimor, tregoi se mosbësim ndaj rregjimit komunist të Tiranës
ushqenin jo vetëm shqiptarët, por edhe perëndimorët.
Komuniteti Evropian (KE) dërgoi një komision faktmblëdhës në Tiranë për t'u marrë
me çështjën e azilantëvë të ambasadavë si dhe për të shqyrtuar shkallën e respektimit
të të drejtave të njeriut. Të dymbëdhjetë qeveritë e KE-së protestuan pranë qeverisë
së Tiranës për qëndrimin e saj ndaj tyre. Pozita ndërkombëtare e Shqipërisë u
lëkund së tepërmi dhe anëtarësimi i saj në KSBE (Këshillin e Sigurimit dhe të
Bashkëpunimit Evropian) u vu në pikëpyetje. Regjimi komunist 45 vjeçar për hërë të
parë ndodhej ndërmjet dy presioneve të mëdha, lëvizjeve të brendshme dhe opinionit
ndërkombëtar.Lëvizjet antikomuniste nuk ishin të izoluara, përkundrazi ato paqyronin
krizën e sistemit komunist dhe në vendet e tjera të Evropës Lindore, si vendlindja e
Letonia, Bjellorusia, Ukrahina, si dhe Gjermania Lindore.
Regjimi komunist kishte filluar të bëhej i padurueshëm, ai lejonte shumë më pak
hapësirë sociale për nënkultura, kundërkultura, botë të fshehtë të çdo lloji dhe shtypte
disidencën169. Për më tëpër njërëzit që kishin përjetuar periudha terrori vërtet të
pamëshirshme e të përgjithshëme, terror që kishtë lënë damkën e tij nëhistorinë e
këtyre shteteve, këta njërëz pra, kishte gjasa të mbanin kokën ulur edhe kur tërsëllima
168 "Valentina Duka, Histori e Shqipërisë 1912-2000, Tirane; Kristalina -KH, 2007 f 323 169 Po aty
96
e pushtetit bëhej disi më ë butë.
Megjithatë, qetësia relative e jetës sociale nuk buronte vetëm nga frika. Ai sistem i
izolonte qytetarët e tij nga çdo ndikim i transformimeve sociale, ekonomike
perëndimorë, sepse i izolontë plotësisht nga ndikimi i kapitalizmit Përëndimor. Çdo
ndryshim në ato vënde erdhi nëpërmjet përgjigjes së qytetarëve ndaj shtetit170. Dhe
përgjigjia e qytëtarëvë ndaj shtetit ishtëe prerë dhe e menjëhershme, ata kërkonin
ndryshim rrënjësor. Shëmbja e Murit të Berlinit zgjoi tek popujt e shtypur etjën për
liri e demokraci. Rënia e murit famëkeq i parapriu lëvizjeve demokratike që çuan
nërënien e komunizmit në vëndet e Evropës Lindore. Ngjarjet e vitit '90 në
Bashkimin Sovjetik, në Poloni dhe veçanërisht përmbysja e regjimit të Çausheskut
nuk mund të mos trondiste elitën sunduese shqiptare. Simbolizmi i ekzekutimit të
Çausheskut, metodat brutale e të cilit nuk ishin asgjë në krahasim më ato të Enver
Hoxhës, nuk mund t'i shpëtontë as nomenklaturësshqiptare, as popullit në
përgjithësi. Ndryshe nga qëndrimi i saj negative ndaj zhvillimeve të mëparshme në
Poloni, Gjermaninë Lindore, Çekosllovaki dhe Bullgari udhëheqja shqiptare u nxitua
të distancohej nga çdo ngjashmëri me Çausheskun. Për më tëpër, për të larguar
vëmendjen nga ngjashmëritë e mëdha midis dy regjimeve më diktatoriale në Evropë,
Shqipëria qe nga vendët e para që njohën qeverinë, që erdhi në pushtet. Megjithatë
shteti shqiptar mbajti qëndrimin ë mëparshëm dukë thënë së zhvillimët në Evropën
Lindorë nuk kishin lidhjë të drëjtpërdrëjtë më Shqipërinë.
Autoritetet shqiptare reaguan në mënyrë tipike komuniste, dukë filluar një fushatë
propagandistike për të bindur publikun brenda dhe jashtë, se lajmet e trazirave nuk
ishin të vërteta. Komunistët nuk ishin të përgatitur ta lëshonin lehtë pushtetin, e kishin
mbajtur popullin nën diktatin e dhunës për vite dhe sdo të ishtë e lehtë të mposhteshin
edhe pse ky sistem i tipit diktatorial ishtë në përpëlitjen e fundit. Në fjalën që mbajti
në Këshillin Qëndror të Bashkimeve Profesionale, më 11 dhjetor 1989 Ramiz Alia
deklaroi më shumë siguri: “Ka njërëz jashtë shtetit që pyesin:Do të ndodhin edhe në
Shqipëri proçese si ato që po ndodhin në Evropën Lindorë?-Ne u përgjigjemi
vendosmërisht dhe kategorikisht:Jo, në Shqipëri nuk do të ndodhin.”171
170 Eric Hobsbaem,Epoka e ekstremeve ,Tirane; Cabej ,1994 ,I 352 171 Elez Biberaj,Shqiperia ne tranzicion, Tirane:Ora, 2001 f 63
97
Sipas udhëheqjes komuniste shqiptare, kriza që kishte përfshirë vëndet e Evropës
Lindorë, ishte krizë e një bashkësië të caktuar dhe se Shqipëria përbënte një rast të
veçantë. Po këto teori ishin absurde, pasi e ashtuquajtura krizë e një bashkësie të
caktuar ishte edhe krizë e Shqipërisë, pasi ne ishim pjësë e asaj bashkësie. Kishim të
njëjtin regjim politik. Kur në të gjithë vendet po përmbysej sistemi diktatorial
komunist, duke dëshmuar se ai ishte një sistem i dështuar, nuk kishtë sesi Shqipëria të
përbëntë një rast të veçantë.
Të rinjtë, kudo ishin, kërkonin të njëjtën gjë, pluralizëm politik, demokraci, liri.
Në kontekstin e Shqipërisë mund të themi se ajo identifikohet në ndarjen brenda dy
grupe shtetesh me prirje të ndryshme të parakushteve për tranzicionin politik dhe
ekonomik.
Grupi i parë është formuar nga ish ekonomi të centralizuara si Shqipëria, Bullgaria
dhe Rumania. Këto ekonomi operonin në modelin klasik të planifikimit qëndror
stalinist, të implementuar më rigorozisht se në disa ekonomi më të zhvilluara të
Europës Juglindorë në veri. Zhvillimet ekonomike u promovuan në bazë të
kompanive të shkallës së lartë duke u fokuasuar në prioritetin dhënë industrisë së
rëndë në shpenzimin e mallarave të konsumit. Në secilin vënd sistemi politik ishtë i
centralizuar në masë të madhe dhë i bazuar në eleminimin e opozitave politike.
Brenda këtij grupi mund të bëhet një dallim i madh ndërmjet Bullgarisë dhe
Rumanisë, të cilat ishin më parë brenda bllokut sovjetik, dhe Shqipëria e cila ka
ushtruar një politikë të pavarur dhe të izoluar jashtë bllokut. 172
Ndryshimet politike në Bullgari dhe Rumani janë karakerizuar si nga reformat
parandaluese ose kompromis përmes të cilave elita udhëheqëse nga periudha e
mëparshme komunistë mori pushtetin politik gjatë gjysmës së parë të viti 1990, ose në
rastin e Bullgarisë mori pushtetin pas një periudhë fillestarë të qeverisë së kualicionit.
Në kundërshtim me këtë, anti komunistët erdhën në pushtet në zgjedhjet e vitit 1992
në Shqipëri, por klasa politike sërish demonstroi karakter autoritativ. 173
Grupi i dytë përbëhet nga shtetet pasardhëse të ish Jugosllavisë në të cilat planifikimi i
centralizuar është braktisur në fillim të vitit 1950 dhe u zëvëndësua me një formë të
172 Haerpfer, Christian W. (2002) Democracy and enlargement in post-communist Europe 173J. B. Braun Nationalism, Demokracy and Security in the Ballkans. England 1992
98
vetme të socializmit të tregut. Jugosllavia ishtë në mënyrë të dukshme më prosperioze
se sa fqinjët e saj të centralizuar, në periudhën pas luftës. Zgjedhjet e mbajtura më
1990 zbuluan shfaqjen e partive nacionaliste si parti komuniste të transofmuara në
Serbi, Mal të Zi dhe Maqedoni ose si parti të transformuara komuniste si në Kroaci
dhe Slloveni. Pas ndarjes së Jugosllavisë tranzicioni politik në Republikën Federale të
Jugosllavisë dhe Maqedonisë ishte i ngjashëm në disa pika me atë në Rumani dhe
Bullgari, që i detyrohej elementeve të vazhdimësisë në përbërjën politike të qeverive
nga regjimet e mëparshme. Në Kroaci dhe Slloveni kishte një thyerje vazhdimësie me
të shkuarën politike. Mëgjithatë kishtë një shoqëri civile me bazë më të gjërë dhe
kulturë demokratikë në Slloveni se kudo tjetër në Ish Jugosllavi dhe prespektivat për
reforma të vërtëta demokratikë ishin të mëdha.174
Në Bosnjë-Hercëgovinë, zgjedhjet sollën në pushtet partitë nacionaliste të bazuara në
ndarjet etnike, por futja në luftë civile shpejt pengoi ndonjë prespektivë të tranzicionit
demokratik.Trajektoret ekonomike në shtetet ballkanike postkomuniste kanë qënë të
influëncuara fuqishëm nga niveli, shtrirja në të cilën privatizimi është zhvilluar dhe
nga ritmi i zhvillimit të biznësit të vogël. Modelet e zhvillimeve ekonomike në shtetet
e Ballkanit, pasqyrojnë ecurinë me të cilën janë zhvilluar të tilla reforma. Ky studim
përpiqet të konturojë trajektoret e ndryshme ekonomike të zhvillimit ekonomik në
secilin nga shtetet e Ballkanit. 175
Në përgjithësi shtetet me privatizim të fiksuar, dhe të cilat kanë ndjekur një afrim
gradual me tranzicionin ekonomik, kanë kaluar kriza ekonomikë të tipeve të
ndryshme. Shtetet të cilat janë shtyrë përmes privatizmit edhe diku të bazuar
gjerësisht në privatizimin e brendshëm, ose ku procesi i privatizmit ka qënë i
politizuar kanë pasur një arritje më të favorshme ekonomike. 176
174Jan Zielonka(ed), Democratic vConsolidation in Eastern Europe. Vol. 1 Institucional Engineering. Oxford; NewYork: Oxford University Press, pp. 25-47 175John Hopkins. Problemet e tranzicionit demokratik dhe konsolidimi: Europa Jugore, Amerika Jugore dhe Europa post komuniste, Baltimore dhe Londër: University Press, fq 90, 366-7 176 IMF, “Albania”, in IMF Economic Revieës, No. 5, Ëashington D.C., Korrik 1994
99
Si rrjedhojë e pëmbysjes së sistemeve komuniste në Shqipëri, Bullgari dhe Rumani
ishte një periudhë fillestare e përçarjes ekonomike dhe rëniës, por në mes të viteve
1990, të tre vendet kishin dalë nga krizat ekonomike dhe duket se po hynin në një
epokë të ringritjes ekonomike. 177
Megjithatë në mes të vitit 1990, pothuajse njëherësh të tre vëndet hynë një krizë të
papritur dhe të mprehtë ekonomike, më e thellë në Bullgari dhe Shqipëri, sesa në
Rumani. Ky raund i dytë i krizës ekonomike dhe tatëpjetë ishte e lidhur me mungesën
e ristrukturimit ekonomik, të lidhur me afrimin gradual të tranzicionit ekonomik i cili
kishte qenë krijuar nga qeveritë në këto shtete178.
Fillimi i krizave ekonomike në të dy vendet çoi në ndryshime të konsiderueshme në
qeveri dhe një hapje të opozitës për të ushtruar politika ekonomikë radikale.
Rasti i Shqipërisë është zhvilluar pothuajse në të njëjtën mënyrë, përveç pozitës në
pushtet të një parti antikomuniste e krijuar për zhvillimin e ekonomisë së tregut. Pas
një rënie të ndjeshmetë aktivitetit ekonomik në Shqipëri në vitet 1991 dhe 1992,
rimëkëmbja ekonomike u udhëhoq nga një rritje e prodhimit agrikulturor, po ashtu
edhe nga bumi i ndërtimeve dhe rritja e sektorit të shërbimeve. Nga viti 1993 në 1996
Shipëria u duk se pati arritje. Megjithatë këto shkallë të shpëjta të rritjes duhet të
shihen në kontekstin e zbërthimit të pikës së ulët fillestare. Për më shumë, rritja
ekonomike u mbështët nga hyrja e madhe e ndihmës së huaj dhe dërgesat e herë pas
herëshme të fitimeve të punëtorëvec emigrantë shqipëtarë jashtë, sesa të ishte një
rëzultat i reformave të shquara ekonomike. Në vitin 1995 papunësia filloi të ulej nga
shkallë ekstremisht shumë të larta, në afërsisht 30 për qind dhe pagat pothuajse u
dyfishuan me 37 dollarë në muaj në 1993 në 70 dollarë në muaj në 1996. Sektori
privat i shkallës së ulët u zhvillua shpejt, megjithatë u dominua nga firmat e shkallës
së lartë. Në vitin 1996 sektori privat numëronte rreth 65 përqind të prodhimit dhë
punësontë 2/3 të forcës punëtore. Por u duk se një pjesë e këtyre arritjeve ishin jo të
konsoliduara kur shteti u fut në krizë nga skemat piramidale, të cilat mblodhën një
shumë të madhë parash nga popullsia, e vlërësuar deri në 1 bilion dollarë, përpara se
177 Aslund A.dhe Sjoberg O. “Privatizimi dhe tranzicioni i Shqiperisë drejt ekonomisësë tregut, në ekonomitë komuniste dhe transformi ekonomijk, Vol. 4, No1, 1992, fq. 135-150 178 Y.M.Van Brabant:Remarking Eastern Europe-on the Political Economy of Transition, Lomdon 1990, fq.7
100
të falimentonin në vitin 1997.
5.2 Kushtet ekonomiko-financiare të vendeve të Ballkanit, në prag të
tranzicionit.
Në shtetet e Ballkanit elitat politike në një masë të madhe apo të vogël kanë qënë në
gjendje të manipulojnë procesin e pivatizimit me fundin e tyre. Në ish ekononomitë e
centralizuara të Bullgarisë, Rumanisë dhe Shqipërisë, privatizimi ka qënë i ngadaltë
pasi elitat kanë ndjekur një politikë të gradualizmit në lidhje me reformat ekonomike.
Kushtet fillestare ekonomiko-sociale të vendit jo vetëm që sherbejnë si trampolinë,
por edhe shoqërojnë tërë procesin e transformimeve, pavarësisht nga intensiteti dhe
forma e shfaqjes së pasoja të tyre. Për të përcaktruar kushtet fillestare ekonomiko-
sociale duhet pikë së pari të njihet struktura ekonomike e vendit. Midis strukturës
ekokonomike dhe psikologjisë sociale ekzistojnë diferenca, të cilat kanë influencuar
në proceset dhe transformimet e mëdha179. Ndonëse në republikën veriore të ish
Jugosllavisë privatizimi u shty nga qeveritë e reja jokomuniste. Megjithatë në Slloveni
privatizimi i brendshëm triumfoi, ndërsa në Kroaci një pjesë e madhe e firmave
shoqërore u nacionalizua dhe një pjesë tjetër ra në duar të shoqërive të elitës së re. Në
republikat jugore, privatizimi në Republikën e Jugosllavisë ende nuk kish nisur,
ndërsa në Maqedoni sipërmarrjet u privatizuan më së shumti nga menaxherët. 180
Në shumicën e shteteve ballkanike ka patur një rritje të shpejtë të sektorit të
biznesit të vogël, por këto firma të reja të vogla janë më shumë aktivitete familjare të
bazuar në tregtinë dhe nuk janë ende në pozitat e një forcë të re shtytëse për rritjen
ekonomike. Teoria e Lipset, sugjeron se prespektivat e konsolidimit demokratik janë
më të mëdha ku ka zhvillime më të mëdha ekonomike. Çelësi për të hapur rrethin
vicioz qëndron në promovimin e investimit të brëndshëm për të internacionalizuar
elitën dhe në progres të vërtetë me privatizimin, ristrukturimin e sipërmarrjeve dhe
zhvillimin e bizneseve të vogla, e cila do të stimulojë rritjen ekonomike dhe krijon
bazën për konsolidimin e demokracisë së brishtë në shtetet e Ballkanit.
Politikat ekonomikë të përvetësuara në shtetet e Ballkanit reflektuan vazhdimësitë dhe
179Economic change in the Balkan States: Albania, Bulgaria, Romania and Jugoslavia, Edited bby Orjan Sjoberg and Michael Wyzan, London 1991 180Charles Gati, “Mirazhi i demokracisë”, Tranzicioni, 2,6,22 Mars 1996, fq.11
101
jo vazhdimësitë në përbërjë të elitës politike.181
Në kontrast me qasjen e terapisë së shokut në pjësën veriorë të vëndeve të Evropës
Lindore, qasja dominuese e tranzicionit ekonomik ishtë gradual. Kjo u rëflektua në
ecurinë përgjithësisht të ngadaltë të privatizimit. Mëgjithësë privatizimi është
konceptuar si një mjet kryesor për të krijuar një ekonomi tregu, në kontekstin
ballkanik, privatizimi ka krijuar mundësi të shumta për ëlitën udhëheqëse për të
mbajtur kontrollin e pushtetit. 182
Katër mënyra të spikatura të privatizimit mund të përmendim: privatizim i ngëcur,
privatizim "i egër ", privatizim i brëndshëm dhë privatizim i politizuar.
Në Bullgari, Rumani dhe Shqipëri, privatizimi ka vazhduar ngadalë dhe nuk ka
ndodhur aspak si në republikën Federale të Ish Jugosllavisë. Elitat ekonomike janë
mbajtur në pushtet përmes ushtrimit dhe mbajtjes nën kontroll të kompanive të
zotëruara nga shteti.183Në Bullgari, megjithëse u miratua një ligj mbi privatizimin në
maj të viti 1992, në praktikë ishte implementuar me “gjysmë zemre” nga qeveri të
ndryshme në pesë vitet pasardhëse.
Qeveritë e hershme jo socialiste të viteve 1991-1994 hezituan të implementonin
privatizimin sepse ata dyshonin se proçesi mund të pushtohej nga ish komunistë, të
cilët kishin pasuri të shumta nga korrupsioni dhe aferat gjysmë ligjore. Por kur
qeveria socialiste u zgjodh në vitin 1994, ajo zbuloi se kishte pak të interesuar për të
shtyrë përpara proçesin e privatizimit. Menaxherët e kompanive, zyrtarë të shtetit, po
ashtu edhe qeveria vetë, të gjithë kërkonin të bllokonin apo të anullonin proçesin e
privatizimit. 184
Në Rumani kishtë dy raunde të privatizimit masiv, por këto kishin të bënin më së
shumti me ndërmarrje të vogla. Gjatë kësaj periudhe qeveria dështoi në shkëputjen e
lidhjeve ndërmjet kompanive, burokracisë shtetërore dhe institucioneve politike.
Rreth 2700 ndërmarrje u përfshinë në programin e ri të privatizimit në vitin 1997, por
në fund të vitit vetëm gjysma ishte për t'u privatizuar.
Në Shqipëri një program masiv privatizimi filloi më 1995 duke përdorur një skemë
181 EBRD, Raporti i Tranzicionit, Londër, 1995 182Daianu D., “Vitaliteti ekonomik dhe realizueshmëria: Një sfidë e dyfishtë për sigurinë Europiane, Frankfurt am Main, Peter Lang, 1996 183Ganev, Venelin I. (1997)”Bulgaria” Symphony of Hope, Journal of Democracy 8(4), fq.125-139 184 Eventimentul Zilei, 7 Nëntor 1996.
102
letrash me vlerë. Megjithëse letrat me vlerë u panë me skepticizëm të madh nga
publiku dhe shumë shpejt u ndaluan. Proçesi i privatizimit ishte jashtëzakonisht i
ngadaltë dhe vetëm 20 ndërmarrje u privatizuan në vitin e parë dhe 50 të tjera në
1996.185
Në Republikën Federale të Jugoslavisë shumë firma të mëparshme vetëmenaxhuese u
nacionalizuan veçanërisht në përdorim publik si elektriciteti, hekurudhat, linjat ajrore,
nafta, pyjet, ujësjellësi, komunikacioni, radio dhe telvizioni. Në Bullgari për shembull
nga një total prej 5890 kompanish shtetërore, 2130 ishin defiçitare në vitin 1996. Më
pak se një e pesta e defiçitarëve llogariste 90 për qind të humbjeve.
Privatizimi i egër (jo zyrtar)
Në vëndet, në të cilat proceset formale të privatizimit nuk ishin instaluar, nuk kanë
qenë mundësi të mjaftuëshme për forma të ndryshme të privatizimit të egër apo jo
zyrtar. 186
Kjo ka mundësuar anëtarë të elitës në pushtet të përvetësojnë tepricën ekonomike nga
kompanitë shtetërore. Metodat përfshinin krijimin e kompanive "anësore" nga
menaxherët e tyre. Këto kompani private (anësore) veprojnë paralel me kompanitë
shtetërore dhe kontratat më përfituese janë ofruar nga kompanitë anësore për përfitim
të menaxherëve. 187
Privatizimi i brendshëm
Procesi i privatizimit është kompletuar formalisht vetëm në Slloveni dhe Maqedoni.
Por në të dy vendet shumica e kompanive të privatizuara janë dominuar nga
anonimati. Në rastin të menaxhimit kompanitë e privatizuara janë transferuar drejt
menaxherëve meçmime të ulta dhe në rastin e punonjësve blerës transferimi i
zotërimit tek punëtorët shpesh ka ndodhur me çmime të fryra. 188
185 Grupi i inteligjencës ekonomike, Raport Javor, në biznesin e Europës Lindore, 1996, 20 Maj. 186Grabbe, Heather (2006) The EU’s transformative poëer: Europeanization throught conditionality in Central and Eastern Europe. 187 Grupi i inteligjencës Ekonomike (b), Serbia-Raporti i Malit të Zi, 1996, cereku i parë 188 Maria Todorova, “Ballkani: nga zbulimi drejt ndërhyrjes”
103
Maqedonia ishtë relativisht vonë në implementimin e programit të privatizimit. Ligji
Maqedonas për Transferimin e Ndërmarrjeve me Kapital Social u prezantua në vitin
1993. Progresi i pakët është bërë deri në fillim të vitit 1995, sapo filloi u kompletua
efektivisht në fund të vitit 1997 kohë në të cilën mbi 1 mijë ndërmarrje u privatizuan
krejtësisht dhe vetëm 234 mbetën në procesin e privatizimit. Metoda kryesoree
privatizimit në Maqedoni ishte përmes menaxhimit dhe blerjeve nga punonjësit. 189
Proçesi i privatizimit, një proçes i politizuar
Procesi i privatizimit në Kroaci ka rezultate të përziera. Sektorët kryesorë të ish
kompanive të zotëruara nga shoqëria janë privatizuar. Megjithatë procesi ka qenë
shumë i politizuar dhe kompanitë private janë transferuar me kosto minimale tek
menaxhërët besnikë tek partitë në pushtet në bazë të kredive të privilegjuar me
interesa të ulta të bankave të cilat vetë ishin nën kontroll politik. Kroacia miratoi ligjin
mbi privatizimin në prill të viti 1991. Në vitin 1994, 386 kompani të cilat mbulonin
40 për qind të aseteve totale kishin më së shumti pronësi shtetërore përmes Fondit të
Privatizimit. 190
Rezultatet e privatizimit kanë frenuar tërheqjen e këtyreekonomive për
investime të huaj direkte, duke ndikuar në prespektivat e demokratizimit. Ajo
gjithashtu vendos kufizime në zvogëlimin e rolit të shtetit në çështjet ekonomike dhe
frenon zhvillimin e një klase të mesme, një tjetër nga kushtet e tjera të kërkuara për
zhvillimin e një demokraci të mbështetur.Në këto kushte, privatizimi, vetëm nuk do të
krijonte klasën e mesme të nevojshme për të prodhuar presion të fortë për zhvillimin e
shoqërisë civile dhe për të mbështetur tranzicionin drejt demokracisë.191
Ngritja e klasës së mesme është supozuar nga krijimi i klasës së pronarëve të
bizneseve të vogla. Fatkeqësisht, në pak nga ekonomitë ballkanike ka patur një rritje
të konsiderueshme të sektorit të biznesit të vogël.
189 Drejt bashkëpunimit dhe integrimit, Zagreb, Instituti pë Zhvillim dhe Marrëdhënie Ndërkombëtare, 1994. 190Dhoma e ekonomisë Kroate, Croatia Outlook, Business Neësletter, Vol. 2. No. 2/3, Zagreb, 1996 191Milica Uvalic “Nacionalizmi dhe politika ekonomike në Ish Jugosllavi” Moct, 1995, fq.47-48
104
Ky proçes ishte i ndryshëm në shtete të ndryshme ballkanike. Pas vitit 1989
shtete pasardhëse nga ndarja e Jugosllavisë, provuan një hyrje të shpejtë të firmave të
vogla në sektorin privat pavarësisht nga pengesat e dukshme në formën e mungesës së
financimeve, rregullat armiqësore qeveritare, politikat e taksimit dhe dominimi i
tregut nga firmat e mëdha. Shkallët e hyrjes ishin veçanërisht të larta në Slloveni dhe
Kroaci ndërmjët 1990 dhe 1995, ku niveli i papunësisë në rritje u moderua nga rritja e
punësimit në sektorin e firmave të vogla. 192
Demokracitë e reja në Ballkan janë përballur përgjithësisht me dy vështirësi bazë të
dala respektivisht nga modelet e kaluara politike të tyre dhe nga evoluzioni i tyre
historik.193 Këto vështirësi rrjedhin nga mos stabiliteti i sistemeve të tyre politike, i
theksuar edhe nga zhvillimet postkomuniste në disa shtete ballkanike, të cilat me të
drejtë ngrejnë pyetjen mbi ndikimin e faktorit ndërkombëtar në ndryshimin e regjimit
të rajonit. 194Vështirësia e parë më e madhe rrjedh nga poblemi i shprehur në një
raport zyrtar që: "demokracia nuk është e rrënjosur, kjo tregohet në prezencën e
vazhdueshme të një pararoje që mban frenat e pushtetit, metoda të cilit nuk kanë
ndryshuar që prej epokës komuniste.
Vështirësia e dytë në rrugën drejt demokracisë në Ballkanin Juglindor është se,
përveç shkatërrimit nga drejtimi komunist dhe nga mos zhvillimi social dhe
ekonomik, vjen nga konfliktimi i aspiratave etnike. Këto janë vështirësi që grupet të
ndryshme etnike dhe grupe fetare gjëjnë në bashkëjetesën në të njëjtin territor
kombëtar të tillë si Bosnja, Kroacia, Serbia, ish Republika Jugosllave e
Maqedonisë.195Nga ana tjetër këto demokraci të reja frikësohen nga kërcënime të
mundëshme të demokracisë që vijnë nga paqëndrueshmëria e Ballkanit dhe kërkojnë
mbështetje, të cilat mund të ofrohen nga institucione ndërkombëtare të përshtashme si
NATO, Bashkimi Europian, etj.
192 Ousic, “Kroacia në udhëkryq”, fq.119. 193 Princeton Post communism and the Theory ofDemocracy: Princeton University Pres, Oxford,fq.11-53 194 Noetzold. J., BE dhe EQL: Shpresë dhe Pasiguri në Politikën e Jashtme, No. 1, 1995, fq.14-23 195 Claus Offe, “Politikat etnike në tranzicionet europiano lindore”, Shkrime për hartimin e Kushtetutës Europiano Lindore, No.1, (1993).Qëndra për të drejtën Politike Europiane në Univeristetin e Bremenit
105
6 KREUI GJASHTË
TRANZICIONI POLITIKO - SOCIAL DHE NDIKIMET E SISTEMIT
KOMUNIST NËSHQIPËRI
6.1 Ndikimet e periudhës së komunizmit dhe elementet e tij ideologjik gjatë
tranzicionit politik
Si më i varfri i vendeve të Ballkanit, i cili ka duruar edhe një regjim komunist
veçanërisht represiv, Shqipëria ishtee detyruar të ndeshej me probleme bazë në
tranzicionin e shoqërisë post komuniste. Shqipëria pati një histori të vështirë dhe nuk
zhvilloi institucione demokratike gjatë periudhës komuniste. Gjatë periudhës së
tranzicionit në demokraci shpejtësia marramendëse dhe përmbysja pothuaj e plotë e
vlerave dhe e besimeve të ngulitura dhe të konsoliduara nga shteti, e lanë popullin
shqiptar thellësisht të çorientuar. Pluralizmi politik në Shqipëri erdhi si një produkt i
elitës së vjetër qeverisëse dhe duke ndodhur në këtë mënyrë, rezultatet nuk mund të
ishin shumë pozitive. Sistemi i ri demokratik zhbëri çdo ligj dhe kod social, që i
atribuohej rregjimit komunist, pa dhënë asnjë alternativë afatgjatë të zgjidhjes së
problemeve socio-ekonomike, të krijuara si pasojë e këtij ndryshimi. Periudha
45-vjeçare, me të gjithë elementet e saj negativë i ka dhënë një frymë të menduari
ndryshe popullit tonë. “Që nga 1945, Partia Komuniste u përpoq të ngrinte Shqipërinë
në rangun e një kombi të pavaruar, të pajisur me një shtet të fortë dhe t’i nguliste
popullit një ndjenjë patriotike”.196
Vendi ynë në shumë mënyra bëri që të përkeqësonte imazhin e shteteve të Ballkanit si
një rast i paqëndrueshmërisë kronike dhe mungesëssë modernizimit social-ekonomik
me protesta të varfra për demokratizim197
Në Shqipëri, pluralizmi nuk ekzistonte. Jashtë Partisë së Punës, debati i hapur politik i
çfarëdo lloji ishte i pamundur. Lëvizja e parë e opozitës e organizuar nuk ishte
themeluar deri në dhjetor 1990, lëvizje kjo që pëshumë më vonë së në shtetet e
Europës Lindore. Në këtë kohë u krijua Partia Demokratike që krijoi qeverinëpas
196Cit. Elisabeth Champseix,”Shqiperia ose logjika e dëshpërimit”fq 47 197Aslund A. dhe Sjoberg O. “Privatizimi dhe tranzicioni i Shqipërisë drejt ekonomisë së tregut”, në ekonomitë komuniste dhe transformimi ekonomik ; Claude Lefort, “Logjika e totalitarizmit” në format politike të shoqërisë modern: Burokracia, demokracia, Totalitarizmi, Cambridge: Polity Press, 1986
106
zgjedhjeve tëpranverës 1992.
Pra, kishte një deficit demokratik thelbësor kur komunizmi u rrëzua në Shqipëri gjatë
1989-92 dukeçuar në krijimin e Qeverisë së Unitetit Kombëtar, e cila u zëvendësua
nga qeveria e partisë demokratike. Nocioni i partive politike kishte munguar
krejtësisht.198
Ndërmjet popullsisë së përgjithshme, 65 për qind ishin fshatarë, kishte më pak rrokje
të politikave moderne në kuptimin europian, kështu që trashëgimia e ndryshimeve
rajonale do të luante një rol të rëndësishëm në jëtën kombëtare në vitët e ardhshme.
Përmbysja e komunizmit u shënua nga një lëvizje masive e fshatarësisë dhe
punëtorëve kundër shtetit një partiak. Kjo shpehje mori forma të dhunshme dhe
anarkike, më sulme të rastësishme mbi të gjitha simbolet e pasurisë shtetërorë dhe
institucioneve, jo thjesht ato të lidhura me partinë e Punës dhe sistemin komunist.
Dëshira për të lënë Shqipërinë ishte e lartë nga shumë njerëz. Kjo ndodhi veçanërisht
në verë të 1991.199
Krahasuar me vendët e tjera të Europës Lindore, procesi i tranzicionit në Shqipëri
shfaq një sërë veçantish, për shkak të trashëgimisë së saj socialiste unike, hyrjen e
vonuar në Europë dhe nivelin e ulët të të ardhurave.200Më 8 dhjetor 1990,grupe
studentësh të Universitetit të Tiranës marrshuan përgjatë rrugëve të kryeqytetit me
slogane e kërkesa në te cilat kërkohej fundi i diktaturës komuniste, një protestëe parë
e vërtetë ndaj regjimit 45-vjeçarkomunist shqiptar. Në Qytetin Studenti kishte kohë që
flitej për protesta. Pritja e studentëve madje qe shndërruar në një ankth që në verë, kur
furia e ambasadave kishte tronditur vëndin, dhe kur 1shtatori kishtë filluar jo si çdo
vit me rreshtimin në oborrin ë shkollës, por në një miting absurd që shprehtë
solidaritetin me partinë. Vala e protestave studentore në Shqipëri ishte drejtpërdrejt e
lidhur me ndryshimet rrënjesore që po ndodhnin në vendet e Europës Lindore. Ato
gjithashtu vinin si pasojë (e padëshiruar nga rregjimi) e frymës liberalizuese të vetë
udhëheqjes komuniste e cila kishte rritur shpresat për ndryshim, pa mundur t’i
përmbushte ato. Në takimin me udhëheqjen e lartë të partisë e të shtetit, studentët
shprehën qëllimin e tyre për të krijuar një organizatë politike të pavarur të të rinjve.
198Haerpfer, Christian W.(2002) Democracy and anlargement in post-communist Europe 199J. B. Braun Nationalism, Democracy and security in the Balkans. England 1992 200IMF, “Albania”, in IMF Economic Reviews, No.5, Washington D.C., Korrik 1994
107
Faktet ndërlikoheshin më tepër nga fjalët për djegien e qëllimshme të transformatorit
prej një të riu, student i Fakultetit të Gjeologjisë, si dhe shkëmbimet prej disa ditësh të
parrullave antikomuniste në godinat 22 dhe 26 të ndodhura përballë njëra -tjetrës.
Në mëngjesin e 8 dhjetorit mbërriti në Qytetin Studenti, për një vizitë të nxituar
kryeministri i asaj kohe, Adil Çarcani. Një ngjarje e rrallë në historinë e qytetit, por që
befas u zhvlerësua nga intensiteti i ngjarjeve të asaj darke. Çarcani kishte mbërritur
për t'i dhënë përgjigje një letre që Organizata e Rinisë e Fakultetit të Inxhinjerisë
Mekanike,e drejtuar nga Pandeli Majko, kishte afishuar dy ditë më parë në korridoret
e Korpusit Qëndror të Universitëtit. Takimi në një nga sallat ë godinavë të vajzavë të
Qytëtit Studënti që tëjët i tënsionuar. Një vajzë Mimoza Ferraj, i tha Çarcanit në mëri
e sipër ; Unë skam përse të lind fëmijë për ju! Në çdo kohë tjetër kjo deklaratë do kish
marrë ndëshkim të rëndë, por ato ditë rregjimi kishte humbur aftësinë për të
reaguar.201Nga data 8 deri në 12 dhjetor ishin katër ditët e mëdha që ndryshuan
historinë e shqipërisë. Veprimtaria antiqeveritarë, po përhapej gjithnjë e më shumë
në mesin e studentëve të pakënaqur të Universitetit të Tiranës dhe kulmi u arrit në
natën e 8 dhjetorit ku studëntët u hodhën në protestë. Në këtë natë u evidentua ose më
saktë u konfirmua si lider i lëvizjës, studenti 27-vjecar për filozofi, Azem Hajdari.
Pavarësisht nga përpjekjet e sistemit dhe veçanërisht të udhëheqësit Ramiz Alia, me 9
dhjetor 1990, demonstruesit studentë marshuan nga Universiteti Enver Hoxha ( sot
Universiteti i Tiranës) në Tiranë nëpër rrugët e kryeqytetit duke hedhur parrulla dhe
duke kërkuar dhënien fund të diktaturës. Në këtë situatë të vështirë që ndodhej
sistemi, Alia priti një delegacion prej katërmbëdhjetë studentësh, të kryesuar nga
Azem Hajdari. Megjithatë takimi nuk nxorri gjë në dritë. Pasi u kthye delegacioni në
Qytetin Studenti, ministi i Punëvë të Brendshme Hekuran Isai i dha urdhër policisë të
ndërhynte, duke improvizuar humbjen e një revolveri.
Në këto ditë në Lëvizjen Studentore u bashkuan edhe pedagogë e intelektualë të
vendit,si; Sali Berisha, Gramoz Pashko, Edi Rama, Besnik Mustafaj, Aleksandër
Meksi, Preç Zogaj etj. Meqë shumë udhëheqës të studentëve ishin nga rrethi i
Tropojës, Ramiz Alia mendonte se demonstratat i nxiste Berisha. Presidenti thirri
Berishën dhe i tha që të ushtrontë ndikimin e vet për të bindur studentët të mos linin
mësimet dhe të hiqnin dorë nga demonstratat publike. Duke bërë punën e ndërmjetësit 201 Blendi Fevziu ,Piedestale pa statuja, Tirane; UET Press ,2011, f . 14
108
midis demonstruesve dhe Ramiz Alisë, Berisha siguroi lirimin e studentëve të
arrestuar. Megjithatë, ajo që kishte më shumë rëndësi ishte shfrytëzimi me shkathtësi
të situatës që bëri Berisha, duke i bindur studentët, që të vazhdonin demonstratat
paqësore dhe të përfshininnë peticionet e tyre kërkësat për pluralizëm. Më 10 dhjetor
protestuesit dolën me një listë kërkesash. Numri i pjësëmarrësvë kishtë arritur në
3000 vetë. Ramiz Alia ndodhej përpara një dilemë të vështirë, ose të përdorte forcat e
armatosura për të shtypur demonstratat, ose të pranonte kërkesat e studentëve për
pluralizëm politik.202
Siç duket, Alia kishte frikë se një ndërhyrje ushtarake do të përfundonte me trazira
dhe gjakderdhje në shkallë të gjerë. Ai thirri një mbledhje të jashtëzakonshmë të
Komitetit Qëndror për të diskutuar gjendjen që sapo vinte e keqësohej.
Fituan reformistet në Komitetin Qëndror dhe u hodh poshtë përdorimi i dhunës.
Kështu pas muajsh të tërë këmbënguljeje se nuk do të lejontë krijimin e partive të
tjera politike, me 11 dhjetor 1990 Alia u takua me përfaqësuesit e studentëve dhe ra
dakort për hapa të mëtejshëm drejt dëmokratizimit. Ramiz Alia ka thënë gjithnjë më
vonë se që atë moment ai e kuptoi se kjo nuk ishte një protestë e thjeshtë
ekonomike.“Kur më thanë se nuk duan Organizatën e Rinisë dhe kur shtuan se do të
ngrenë një organizatë të tyren, unë e kuptova që s'ishte një protestë ekonomike. E
kuptova që thelbi ishte politik dhe që shpejt nësë nuk shuhej, ajo do të shkonte drejt
pluripartitizmit."203 E iniciuar si një protestë me karakter ekonomik për përmirësimin
e kushtëvë të jetesës në konvikte, ajo u kthye në një lëvizjë politike. Kështu mori jetë
Lëvizja Demokratike Studentore, që shënoi fundin e diktaturës më të egër në Evropë.
"Atë natë nuk kisha menduar asnjë moment për familjën time në Tropojë"-,deklaronte
në një intervistë të shtatë viteve më vonë Azëm Hajdari :- nuk kisha pasur kohë të
mendoja dhe nuk dija së c'bëhej më gruan djalin dhe vajzën time, por isha i bindur se
nëse atë natë shpërndaheshim, nuk dotë mblidhëshim kurrë më. Kishim arritur në një
pikë, që vetëm rezistenca mund të na shpëtonte, ndaj vendosëm që nuk kishte më
kthim pas.
Lëvizja studentore e dhjetorit '90 është një ngjarje me përmasa madhore në
historinë e re të Shqipërisë. Ajo ishte një lëvizje e pakompromis e filluar në Qytetin
202 Elez Biberaj, Shqipëria ne tranzicion, Tirane; Ora , 2001, f .111 203 Blendi Fevziu, Piedesta/e pa statuja,Tirane; UET Press, 2011f 21
109
Studenti, në Tiranë. Nëse do të kërkonim, një ditë plot shpresë në rrjedhën e jetës
sonë, ajo është 8 dhjetori 1990. Kjo datë përmbysi mitin e diktaturës dhe themeloi
mitinë e lirisë, bazuar tek guximi dhe energjia. Ato qindra studente natën e 8
dhjetorit tronditën themelete diktaturës dhe përshpejtuan historinë.204
Me 10 dhjetor 1990 studentët dolën me një listë kerkesash. Kërkesat e shkruajtura në
tabakë të mëdhenj kartoni u afishuan në pikat më kryesore të Qytetit Studenti. Bashkë
me aprovimin e mijëra vetëve, një përfaqësi e studentëve, u nis t'i dërgonte ato tek
Presidenti.Peticioni drejtuar Presidentit Ramiz Alia kishte këtë përmbajtje :
- Ne jemi përkrahës të reformave demokratike të nisura nga Presidenti Alia dhe jemi
për përshpejtimin e tyre. Ky ishte edhe qëllimi i manifestimeve tona paqësore.
-Kërkojmë fajtorët të cilët dhanë urdhër të përdoret dhunë mbi studentët
-Kërkojmë që ata të gjykohen para godinës së Qytetit Studenti.
-Kërkojmë të krijohet një komision prej studentësh dhe mjekësh për të verifikuar
gjendjen e studentëve të plagosur.
-Kërkojmë pluralizëm politik si shkalla më e lartë e dëmokracisë së sotme. Si pasojë:
-Të lejohet krijimi i Organizatës së Pavarur Demokratikë të Studentëve dhe
Intelektualëve të Rinj, statuti i së cilës do të paraqitet për legalizim në Ministrinë e
Drejtësisë .
-Duam që kjo organizatë të ketë deputetët e vet në Kuvendin Popullor
-Kërkojmë të botohet Karta e OKB-së, Karta e Helsinkit 1 dhe 2, si dhe Karta e Parisit
-Kërkojmë liri të shtypit dhe fjalës, pa censurë
-Kërkojmë të sqarohet opinioni publik mbi të vërtetën e lëvizjes studentore
-Kërkojmë të gjenden rrugë dhe zgjidhje sa më të shpejta dhe efikase për të dalë nga
gjendja e krizës ekonomike në të cilën ndodhemi
-Kërkojmë takim me Presidentin Alia
Përsa i përket më sipër kërkojmë që studentët të mos ndiqen pënalisht. U bëjmë thirrje
të gjithë intelektualëve, personaliteteve, të gjithë atyre që e duan Shqipërinë, të
mbështesin kërkesat tona dhe të bashkohen me ne.205
Takimi i studentëve me Presidentin Alia përbënte një kthesë të historisë shqiptarë. Atë
që për 45 vjet shqiptarët nuk kishin guxuar as ta mendonin, po bëhej realitet, fa1ë
204 http:// www.forumishqiptar.com 205 Aleksander Meksi,Dhjetor '90 Dokumente & Materiale ,Tirane; UET Press, 2010. F. 11
110
këmbëngu1jes dhe guximit të këtyre të rinjëve.
Pika kryesore e kërkesave të tyrë ishtë pluralizmi politik. Më në fund demokracia, po
trokiste në dyert e blinduara, që komunizmi na kishtë izoluar për 45 vjet me rradhë.
Më 11 dhjetor 1990 rreth orës 18.00 u realizua takimi i përfaqësisë së studentëve me
Presidentin Alia në Pallatin e Brigadave. Studentët,u ulën njëri përballë tjetrit.
Së bashku më ta ishin dhe disa pedagogë:Arbën Imami, Arben Demeti, Edmond
Budina, Zef Broci etj.Në qendër ishin vendosur Azem Hajdari, Arben Imami, Shinasi
Rama, Arben Lika. Tefalin Malshyti, Ramiz Alia, Skënder Gjinushi dhe Lisen
Bashkurti qenë ulur përballë tyre. Pakkush nga të pranishmit në atë mbrëmje, mund të
thotë se cili ishte thelbi i asaj bisede të gjatë, që zgjati rreth tre orë. Një bisedë
tërësisht e dominuar nga dëshira e ethshme për ndryshim, por njëkohësisht dhe nga
padija se si mund të arrihej tek ky ndryshim. Brenda asaj bisedë ka gjithçka, protestën
për dhunën e ushtruar ndaj studentëve, protestën ndaj rregjimit në fuqi, dëshirën për
ndryshim dhe vendosmërinë për taarritur këtë meçdo kusht, meçdo mjet, duke
përfshirë edhe sakrificën.Debatet e Alisë me Azem Hajdarin, Arben Imamin,Tefalin
Malshytin, Blendi Gonxhen,Arben Demetin, Shinasi Ramën etj, janë preludë i një
debati real politik që polindte në Shqipëri.206
Më konkretisht biseda e Presidentit Ramiz Alia me përfaqësuesit e studentëve në
takim, paraqitet nga zbardhja e kasetave të rregjistrimit të TVSH-së si më poshtë :
Ramiz Alia:Desha t'ju njoftoj përpara, se sot kishte një mbledhje të Pleniumit të
Komitetit Qëndror të Partisë dhe prandaj desha t'ju njoftoj seçfarë ka vendosur
Pleniumi i Komitetit Qëndror. Pleniumi ka vëndosur:
E para: Në qershor të vitit 1991 të mblidhet Kongresi i10-të i zakonshëm i Partisë.
E dyta: Me 26 dhjetor të këtij viti, dmth pas dy javësh, të mblidhet në Tiranë Aktivi
Kombëtar i Partisë, për të përcaktuar platformën elektorale të partisë dhe për të
aprovuar listën e kandidatëve të saj për deputetë në Kuvendin Popullor .
E treta: Pleniumi liroi nga funksioni anëtarët e Byrosë Politike, shokët Muo Asllani,
Simon Stefani,Lenka Çuko, Foto Çarni dhe Hajredin Çeliku, si dhe shokët Qirjako
206 Blendi Fevziu,Piedestale pa statuja ,Tirane; UET Press,2011, f. 53
111
Mihali dhe Pirro Kondi nga detyra e kandidatit të Byrosë Politike të Komitetit
Qëndror të Partisë
E katërta:Ju rekomandua Kryetarit të Këshillit të Ministrave, që në përputhje me
situatën e tanishme t'i propozojë Presidiumit të Kuvendit Popullor ndryshimet e
nevojshme në qeveri.
E pesta:Pleniumi shprehu mendimin se është në dobi të demokratizimit të mëtejshëm
të jetës së vendit dhe pluralizmit, krijimi i organizatave politike tëpavarura në
përputhje me ligjet në fuqi207
Arben Imami: Pika e fundit, ajo që ka lidhje me pluralizmin politik. A mund të
shpjegoni diçka më qartë dhe më gjatë, dmth, ç'kupton partia me këtë?
Ramiz Alia:Tashi, pluralizëm politik ne kuptojmë në bazë të këtij vendimi që përveç
subjekteve të emërtuara në ligjin për zgjedhjet, mundet të paraqiten edhe subjekte të
tjera, të cilat natyrisht duhet të respektojnë normat ligjore që ekzistojnë. Subjekte të
tjera mund të jeni juve, kërkoni të jeni një subjekt i pavarur për shembull, edhe rinia
studentore mund të jetë një subjekt i pavarur, kupton ti, në qoftë se nuk dëshiron
brenda Organizatës së Bashkimit të Rinisë, pra si subjekt i pavarur.
Arben Imami: Çfarë e pengon aktualisht partinë tonë që t'i propozojë Kuvendit
Popullor formimin e partive të tjera?
Skëndër Gjinushi: Kushtetuta e lejon.
Arbën Imami :Kushtetuta nuk e lejon në një pikëpamje, që thuhet se ai ligj kushtetues
që ju vetë propozuat për t'u abroguar në të ardhmen.
Ramiz Alia:Cili ligj?
Arbën Imami:Ligji për udhëheqjen dhe rolin e vetëm udhëheqës të partisë. Përderisa
ne nuk kemi rol të vetëm udhëheqës të partisë, ose shpresojmë së afërmi të mos kemi.
Përderisa ne nuk kemi një ligj, mesa di unë, se njohuritë tona janë të kufizuara.
Ramiz Alia: Edhe kjo është, mungojnë dhe njohuritë tuaja.
Arbën Imami: Përgjithësisht na mungon informacioni. Pra ne nuk kemi një ligj ku
shprehimisht të thotë ndalohet ...
Ramiz Alia: S'ka ligj ku shprehimisht të thuhet ndalohet një parti politike.
Arben Imami: Atëherë, për ç'arsye pengohet? Nuk e kam fjalën pengohet, por nuk
207Po aty, fq. 54-55
112
është e mendimit Partia e Punës, që krahas saj mund të jepnin kontributin edhe partitë
tjera, të cilat do të punonin dhe do të luftonin me pikëpamjet e tyre për atdhe, për
Shqipëri.
Ramiz Alia: Në vendimin e Pleniumit të Komitetit Qëndror sot, natyrisht partia nuk
jep urdhëra për këtë punë, shprehu mendimin që në këto kushte mundet të ndihmojë
në demokratizimin e mëtejshëm të vendit edhe paraqitja e organizatave të veçanta,
kupton, pluralistë në sistemin tonë.
Blendi Gonxhe: D.m.th nuk ka kufij?
Ramiz Alia: Unë nuk them dot, unë nuk them asnjë kufi, them,derisa flitet pë
organizim pluralist, ai nënkupton çdo gjë, cdo gjë nënkupton.Tashi, në këtë
çështje,natyrisht ka dhe ligje, sepse nëse një parti kërkon të paraqitet me një program
fashist, në bazë të ligjit nuk lejohet. Në ligj ka disa pika
Arben Imami: Lëvizja Studentore nuk kërkon organizata, të cilat shpallen subjekte
elektorale etj. Përse Partia ose Kuvendi ynë ka frikë ta përcaktojë qartë dhe saktë parti
politike? Atëherë interpretimet do të ishin të pamundura dhe për këtë juve si president
do na ndihmonit dhe do të ndihmonit gjithashtu të gjithë forcat demokratike.
Ramiz Alia: Tashi...
Arben Imami: Një minutë ju lutem, sepse përsa kohë është organizatë, apo është
shoqatë apo parti politike, atëherë forcat e djathta, që aktualisht kanë potencial në
shtetin tonë.Unë jam i mendimit se kjo nuk plotëson ato kërkesa që shtrojnë studentët.
Ramiz Alia:Ajo i përmbush plotësisht.
Shinasi Rama: Shiko, pluralizmi nuk fillon tek partia. Pluralizmi fillon tek e drejta me
mendu ndryshe
Ramiz Alia: Shumë e drejtë.
Shinasi Rama:Kërkesa jonë është kjo, që të formulohet qartë pluralizmi politik.
Ramiz Alia:Kjo ide që këni ju është formuluar shumë qartë në vendimin e Pleniumit.
Tefalin Malshtyti: Ne kërkojmë lirinë e shtypit dhe të fjalës pa censurë.
Ramiz Alia: S’ka censurë për këtë punë.
Shinasi Rama: Ka censurë, ka .
Ramiz Alia: Ma thuaj ku është?
Azem Hajdari: Kjo lëvizje ka qëllime demokratike, në mbështetje të reformave të
ndërmarra nga vetë ju si president. Nuk është një lëvizje e imponuar, as e shitur dhe
113
as ashtu si mund të jetë interpretuar. Nga këto kërkësa që ju parashtruam, ka ndonjë
gjë që nuk pranohet aty? Cilat kërkesa nuk pranohen?
Ramiz Alia: Cilat kërkesa se unë s'kam kërkesa këtu?
Arben Demeti: Shoku Ramiz, a ka mundësi të më dëgjoni?
Ramiz Alia: Jo, nuk ju dëgjoj më.
Arben Demeti: Nuk më dëgjoni. Atëherë po ju them një gjë, që nuk lejohet të rrahësh
bijtëe popullit, t'i terrorizosh ata me njërëz që vishen me uniforma nga më të
ndryshmet ( ndërhyrje nga Ramiz Alia): Ti the mendimin tënd tashi duro,duro.208
Ky takim ishtë i një rëndësie të madhe, pasi në të u ra dakort që të ndërmerreshin hapa
të mëtejshëm drejt demokratizimit të vendit. Kështu, më 11 dhjetor 1990, kreu i
rregjimit komunist u dorëzua përpara kërkesave të studentëve dhe pranoi sistemin
shumëpartiak. Pranimi i kushteve të studentëve u lehtësua edhe nga fakti që reformat
e kryera prej Alisë, i cili gëzonte mbështetjen e reformistëve, të cilët tashmë ishin
shumicë në rangjet e larta të PPSH-së, e kishin dobësuar grupin konservator. Por
faktori kryesor që ndikoi në vendimin që mori Ramiz Alia ishtë fundi i hidhur i
rregjimit komunist në Rumani dhe bashkë me të i Nikolae Çausheskut, diktatorit
rumun, i cili qëndroi i shurdhët përballë kërkesave popullore për ndryshime. Por
gjithësesi plani i Ramiz Alisë ishte të vendosej një pluralizëm fiktiv, subjektesh
elektorale brenda kornizës kushtetuese ekzistuese.
Protagonistë të Lëvizjes Studentore, sikurse edhe më lart u cek, të dhjetorite vitit
1990, ishin kryesisht studentët e Universitetit të Tiranës, por pjësë e levizjes u bënë
edhe intelektualë të njohur të vendit, të cilët mbështetën kauzën e demokracisë e të
lirisë. Lista e protagonistëve të lëvizjës përbëhet nga studëntë, intelëktualë, por
sigurisht edhe nga udhëheqës të rregjimit në fuqi, të cilët u përballën me studentët dhe
kërkesat e tyre. Në krye të listës është padyshim njëriu që luajti rol të madh në
organizim e udhëheqjen e lëvizjes
Azëm Hajdari - Student në Filozofi në 1990, lideri dë facto i Lëvizjës Studentorë të
dhjetorit. U evidentua natën e 8 dhjetorit dhe që atë moment u vu në kryë të protestës.
Mori pjesë në dy takimet me Ramiz Alinë, u bë themelues i PD-së dhe kryetari i parë i
saj në dhjetor '90. Në shkurt 1990 ia la vendin Sali Berishës, por mbeti një nga figurat
208 Aleksander Meksi,Dhjetor'90,Tirane; UET Press, 2010 f. 33-59
114
më të rëndësishme të saj. Deputet që nga zgjedhjet e para me 1991 e derisa u vra
me1998. Ai pati një karrierë të shpejtë, të fortë, por edhe problematike. Një nga
politikanët më të rëndësishëm në vend, shef i sindikatave për pak kohë më 1996.
Azem Hajdari u vra në shtator 1998, një vrasje që konsiderohet në vend si vrasja e
shekullit.
Arbën Imami-Pedagog i Rregjizurës në ILA, emër i njohur i aktrimit shqiptar dhe
mjaft popullor si pasojë e filmavë që kishtë luajtur në vitët '80-të. U bashkua me
Lëvizjen Studentore në ditët ë para të dhjetorit 1990, qe ndër personazhet më aktive
në takimin me Ramiz Alinë dhe më pas themeluës i PD-së.
Figurë mjaft me ndikim në parti, ai pati mosmarrëveshje me Berishën, gjë që çoi në
largimin e tij nga partia më 1992 dhe krijimin e PAD-së. Në 1997 u bë ministër Shteti
dhe bashkëkryetar për hartimin e Kushtetutës, në vitin 2000 u bë ministër i Drejtësisë,
ndërsa në vitin 2001, ministër i Pushtetit Lokal. Fitoi mjaft emër si ministër korrekt.
Në vitin 2002 u largua nga PAD-ja për t'u atashuar pas pak kohe direkt me PD-në. E
më pas vijoi karriërën politikë si ministër i Mbrojtjës.
Arben Lika- Student në Elektronikë, një ndër emrat e njohur të Lëvizjës Studentore.
Në dhjetor 1990 mori pjesë në takimin më Ramiz Alinë, ishte themelues i PD-së dhe
anëtar i Komisionit Nismëtar të saj. Me shkurt 1991 u bë anëtar i Komisionit Drejtues
të Grëvës së Urisë dhe ndër studentët afër PD-së. Në mars 1992 u zgjodh deputet i
Partisë Demokratike. Karriera e tij politike nuk qe e gjatë. Më 1994 u arrestua me
akuzën e kontrabandës së cigareve dhe u dënua me disa vjet burg.
Arben Demeti-Pedagog i Inxhinierisë Mekanike, u bashkua me LëvizjenStudentore
dhe pjesëmarrës në takimin më Ramiz Alinë. U bë themeluesi i PD-së dhe një ndër
organizatorët më të aftë të saj. Në shtator 1992 si pasojë e mosmarrëvëshjeve me
Berishën u largua nga PD dhe u bë themelues i PAD-së. Me siglën e kësaj partie, u bë
ministër i Ndërtimit në vitin 2000 dhe Zv/ministër disa kohë më vonë.
Aleksandër Meksi-Arkeoolog, Inxhinier Ndërtimi, figurë e njohur e jetës intelektuale
të Tiranës. U bashkua me Lëvizjen Studentore në ditët e para të saj, u bë themelues i
115
PD-së, një ndër hartuesit e programit të saj dhe numri një i listës që PD-ja çoi për
legalizim në Ministrinë e Drejtësisë. Më 1991 u bë Nënkryetar i Parlamentit. Më 1992
u bë Kryeministër i Shqipërisë, detyrë që e ushtroi në dy qeveri deri në vitin 1997. Pas
kësaj u tërhoq nga politika partiake, por vijoi të marrë pjesë aktive në shtypin e
shkruar. Një tentativë për t'u kthyer në politikë në vitin 2009 nuk rezultoi e
suksesshme.
Akli Fundo-Student i Matematikës, pjesëmarrës në lëvizjën e studentëve në dhjetor
1990 dhe shkurt 199l. Që nga ajo kohë vijoi të punojë si pedagog në Fakultetin
Ekonomik dhe ka qëndruar pranë PD-së, kandidat për deputet i së cilës ka qënë disa
herë. Paralelisht vijoi karrierën akademike në fakultet ku u bë zv/rektor.
Edmond Budina- Rregjisor, pedagog në ILA, u bashkua me studentët që në ditët e
para dhe më pas u bë një nga anëtarët themelues të PD-së. Nuk pati karrierë të gjatë
politike. Vijoi disa muaj dhe më pas u largua në Itali, ku jeton ende.
Besnik Mustafaj-Gazetar dhe shkrimtar.I njohur në fund të viteve'80 në rrethet
universitare. Iu bashkua Lëvizjes së Studentëve së bashku meSali Berishën. U bë një
nga themeluesit e Forumit për Mbrojtjen e të Drejtave të Njeriut në 1991. Më 199l
dhe 1992 u zgjodh deputet i PD-së në parlament. Nga viti 1992-1997 që Ambasador i
Shqipërisë në Paris. Ishtë ministër i Jashtëm i Shqipërisë në vitet 2005-2007.
Aktualisht është tërhequr nga jeta politikeduke u anagazhuar më së shumti në analizat
politike.
Blendi Gonxhe- Student në ILA, dega Pikturë në vitin 1990. Emër i njohur i
desidencës studentore të vitit '90. Në një takim më ministrin e Brendshëm Hekuran
Isai qe veçanërisht i ashpër. I ndikuar nga pedagogu i tij, Edi Rama, u përfshi në
Lëvizjen Studentorë të Dhjetorit. Mori pjesë në takimin me Ramiz Alinë. Më pas u
mor me biznes privat e aktualisht punon ne Bashkinë e Tiranës.
Edi Rama-Pedagog i Pikturës në ILA, figurë e njohur e jetës qytetare tiranase,
basketbollist i Dinamos dhe ekipit kombëtar. Më 1990 ishtë i njohur si kontestues i
116
Ramiz Alisë. Në dhjetor 1990 deshi të bashkohej me PD-në, por idetë e tij dhe të
partisë së re nuk përputheshin. Që nga viti 1991-1998, jetoi si publicist dhë piktor. Më
1998 u thirr nga Nano si ministër i Kulturës në qeverinë socialiste. Në 2000 u zgjodh
kryetar bashkie i Tiranës. Në tetor 2005 pas largimit të Nanos nga kreu i Partisë
Socialiste, u zgjodh kryetar i kësaj partie. Sot është Kryeministër i vendit
Eduart Selami- Pedagog i Estetikës në UT. U bashkua me Lëvizjen Studëntore në
dhjetor 1990, u bë themelues i PD-së dhe Sekretar i Përgjithshëm i saj. Deputët i PD-
së në vitin 1992, ai u bë po atë vit Kryetar i Partisë, pas largimit të Berishës si
president. Më 1996 emigroi në SHBA ku jetoi për disa vjet me familjen e tij. Ne
2013 u kthye në Shqipëri për tu angazhuar sërisht në jetën politike të vendit, pranë
Partisë Demokratike
Tefalin Malshyti- Student i Anglishtes me mjaft ndikim në Lëvizjen Studentore. Mori
pjësë në takimin me Ramiz Alinë dhe më pas qe ndër themeluesit dhe drejtuesit e PD-
së. Në Grevën e Urisë së studentëve pati rol aktiv. Me një karrierë brilantenë politikë
që i parashikohej, Malshyti u largua drejt Italisë, në mars1991 me anijet, në Veneto të
Italisë.
Shinasi Rama-Student në degën Anglisht, përkthyes, poet. U angazhua në Lëvizjen e
Dhjetorit, qe pjesëmarrës në takimin me Ramiz Alinë dhe themeluës i PD-së. U
konfliktua shpejt me drejtuesit e rinj të PD-së dhe u largua.U rikthye në Grevën e
Urisë së studentëve në shkurt 1991, ku pati një rol të dukshëm. Më pas, në prill u
largua nga Shqipëria.U vendos në SHBA, ku më pas u diplomua punoi si pedagog në
Universitetin e Nju Jorkut.209
Sali Berisha- Doktor, kardiolog, pedagog në Fakultetin e Mjeksisë, figurë e njohur e
jetës intelëktuale në Tiranë. U bashkua me studentët në dhjetor '90, madje luajti rolin
e ndërmjetësit midis studentëve dhe rëgjimit. U bë bashkëthemelues i PD-së dhe
Kryetar i saj. Më 1992 u zgjodh President i parë postkomunist i vëndit. Fitoi dhe një
mandat të dytë në 1997, por e ndërpreu në mes si pasojë e ngjarjeve të marsit'97. Më
209 Blendi Fevziu, Piedestale pa statuja, Tirane;UET Press, 2011f 235-240
117
pas kryeministër i vendit duke u cilësuar si një ndër politikanët më me ndikim i njëzet
e pesë viteve të pluralizmit shqiptar.210
Gramoz Pashko-Pedagog në Fakultetin Ekonomik. Figurë e njohur e asaj që mund të
quhej desidenca intelektuale e kohës. Edhe pse kishtë lidhje me klanin e Hoxhës, në
vitet 90’ u shpreh kundër rregjimit. U zgjodh anëtar i Komisionit Themelues të PD-së
dhe në qershor '90 zv/kryëministër në Qeverinë e Stabilitetit. Pas prishjes së kësaj
qeverie marrëdhëniet e tij me PD-në u thyen dhe një vit më pas u përjashtua nga
partia.U bë bashkëthemelues i PAD-së deri në vitin 2002, kur u rikthye në PD. Ishte
Rektor i Universitetit Amerikan të Nju Jorkut nëTiranë. Humbi jetën në mënyrë
tragjike.
Në grupin e udhëheqësve që patën rol vendimarrës dhe u ballafaquan kundërLëvizjës
Studentore të Dhjetorit '90, në mbrojtje të rëgjimit bënin pjësë:
Adil Çarçani-Kryeministër i vendit në vitin 1990, detyrë që e kishte marrë që prej vitit
1982 dhe që e dorëzoi në shkurt 1991, si pasojë e rrëzimit të bustit të Hoxhës dhe
këmbënguljes së studentëve. Njëri i regjimit të vjetër, i dënuar më pas për përfitime të
paligjshmë. Vdiq në Tiranë në vitin 1997.
Hekuran lsai- Ministër i Brendshëm në vitin 1990 i konfrontuar direkt nga studentët
gjatë protestave të tyre. Njëri i fuqishëm i rregjimit, ai u detyrua të largohet në shkurt
1991 dhe po atë vit u arrestua. Bëri disa vjet burg dhe pas vitit1997 jetoi në pension
në Tiranë. Vdiq në vitin 2008
Lisen Bashkurti-Sekretar i Parë i Byrosë Politike, i përfshirë në ngjarjet e Lëvizjes
Studentore. Në prill 1991 u largua nga PPSH dhe u bë themelues i PSD-së. Qe
deputet i kësaj partie dhe më pas u largua edhe që atje. Ka filluar një karrierë si
diplomat e akademik.
Skënder Gjinushi-Ministër i Arsimit në vitin 1990 dhe pjesëmarrës aktiv në ngjarjet e
atyre ditëve. Në prill 1991 u 1argua nga PPSH dhe krijoi Partinë Socialdemokrate,
kryetar i së cilës vijon të jetë ende. Fillimisht qe në koalicion më PD-në ndërsa, që
nga viti 1994 me PS. Në vitet 1997-2001 qe Kryetar i Parlamentit, ndërsa në vitin
2001-2002 zëvendëskryeministër dhe ministër i Punës.Ramiz Alia-President i vendit
210 Elez Biberaj, Shqipëria ne tranzicion, Tirane; Ora,2001, fq. 114
118
në 1990, një ndër njerëzit më të fuqishëm të rregjimit komunist dhe pasues i Enver
Hoxhës në krye të PPSH-së, pas vdekjes së këtij të fundit në 1985. Ai drejtoi gjithë
tranzicionin shqiptar, herë i përshëndetur e herë i anetemuar, por padyshim me shumë
probleme. Në dhjetor 1990, para një takimi me studentët e ngritur në revoltë, deklaroi
pluralizëm politik në vend. Më 1991 humbi zgjedhjet në zonën e tij në Tiranë, por po
atë vit u zgjodh president i vendit, detyrë që e mbajti deri në vitin 1992. Fjalimi i
mbajtur nga RamizAlia gjithashtu shkonte në drejtim të reformimit të partisë, por vete
udhëheqesi u gjend në vështirësi politike, i sulmuar nga pozicione të ndryshme brenda
partisë. Një pjesë e ish-bashkpunëtorëve të tij ngritën akuza të rënda duke thënë se
Alia u kishte dhënë urdhër forcave policore për të hapur zjarr mbi demonstruesit e
paarmatosur në shkurt 1991 dhe disa të tjerë vunë në diskutim pretendimet e Alias se
ishte ai vetë nismëtari i proceseve demokratizuese në Shqipëri.Në përgjigje ndaj
këtyre akuzave, edhe pas Kongresit, Alia u përpoq ta paraqiste veten si reformator i
vërtetë. Kështu, në fillim të muajit gusht, Presidenti iu drejtua publikut të gjerë nga
ekrani i televizionin shtetëror me rastin e tentativës për grusht shteti në Bashkimin
Sovjetik. Alia tha se reformat e Mikhail Gorbaçov vetëm mund të inkurajonin
diktatorët dhe dënoi ashpër veprimet e të vetëquajturit Komitet i Shtetit Sovjetik për
Gjendjen e Emergjences. Rrjedhimisht, dështimi i grushtit të shtetit u përshkrua si një
fitore e forcave reformatore. Ramiz Alia mund të konsiderohej si një i mbijetuar i
politikës, pasi kishte arritur të mbetej figure kyçe e politikës shqiptare. Ai nuk ishte
treguar joelastik, pavarësisht se shpesh kishte shprehur shqetësim për rrezikun që i
kanosej qëndrueshmërisë dhe vazhdimësisë së rregjimit. Alia ndryshoi qëndrim në
varësi tërrethanave të reja dhe iu përgjigj pozitivisht kërkesave të forcave reformuese.
Pavarësisht nga ky qëndrim, Shqipëria ishte duke u përballur me nje krizë të thellë
ekonomike e politike, të cilën presidenti Alia nuk mund ta administronte dot më tej.Po
atë vit dha dorëhëqjen dhe disa muaj më vonë u arrestua. Ka pasur dy akuza dhe u
lirua e u arrestua dy herë. Më 1997 doli nga burgu dhe u largua nga Shqipëria. U
përpoq ti jepte vetes një vend nderi për faktin se dha dorëheqjen dhe shmangu luftën
civile në vitin 1992, por mbetët si të gjithë liderat komunistë i paaftë për të përqafuar
demokracinë.211
Lëvizja Studentore Shqiptare e viteve '90-91 është një nga lëvizjet e spikatura 211 Blendi Fevziu ,Piedestale pa statuja, Tirane; UET Press, 2011 f 242-244
119
shoqërorë të historisë kombëtarë. Për pjesëmarrësit, ajo mbetet një faqe e ndritur
ejetës së tyre personale dhe një shembull për t'u ndjekur nga më të rinjtë.
Pavarësisht këndvështrimeve të kundërta (që e shohin lëvizjen si një instrument të
segmenteve të partisë, apo si një lëvizje të pavarur) të gjitha palët në debat pajtohen se
lëvizja ia arriti të kontribuojë fuqishëm në ndërrimin e sistemit e në shmangien e
Luftës Civile në një moment tejet kritik për shtetin e kombin shqiptar. Ajo ishte
faktori më i fuqishëm në fillimet e tranzicionit, sepse studentët e thyen partinë-shtet,
ishte më masivja sepse në të u përfshinë studentë nga të gjithë anët e vendit, ishte më
e vendosura pasi ju kundërvu aparatit të dhunës e tërrorit pikërisht kur ishte koha më
kritike. Lëvizja synoi ta transformonte dhe ta drejtonte urrejtjen e popullit karshi një
sistemi tiranik, në një revolucion të vërtetë popullor dhe ja arriti të merrej me
strukturat e jo me njerëzit e veçantë. Por mbi të gjitha, lëvizja zgjidhi problemin e
mitit të diktatorit Hoxha duke i hapur rrugë demokracisë së ideve e vlerave.212
Por interpretimet ndahen, kur vjen puna që të gjykohet pavarësia e saj, orientimi i saj
ideologjik, e mbi të gjitha roli i intelektualëve, e individëve brenda lëvizjes. Në
përgjithësi debatet më thelbësore janë të lidhura me rolin e individëve të ndryshëm në
lëvizjen e drejtimin e saj. Njëri grup vë në pikëpyetje rolin dhe synimet reale të disa
intelektualëve e individëve si :
-Sali Berisha,ilindur në Tropojë, i cili pasi kreu studimet ë larta për mjeksi
nëUniversitetin e Tiranës arriti të bëhëj kardiolog i shquar dhe mjek i besueshëm i
udhëhëqjës së lartë komuniste. U bë pjësë e lëvizjës qysh në ditët e para
tëdemonstratës, fillimisht studentët nuk e pranuan, por më pas ndryshuan mendim.
Një tjëtër intelektual që shikohej me skepticizëm ishte edhe Gramoz Pashko, i cili
kishte lidhje të ngushtë me “nomenklaturën” komuniste, pasi ishtë biri i Josif Pashkos,
themelues i PKSH-së, kishte punuar si zv/prokuror i përgjithshëm, zv/ministër i
Punëvë të Brendshme dhe ministër i Ndërtimit, pavarësisht kësaj Pashko doli me
deklarata kundër rregjimit në fillim të vitëvë '90.
Një nga studentët pjësëmarrës në Lëvizjën Studentore të Dhjetorit'90, Shinasi Rama,
krahas skepticizmit për rolin dhe kontributin që dhanë intelektualë të caktuar në këtë
lëvizje vë në diskutim edhe lidershipin e Azem Hajdarit, duke mos e konsideruar atë
liderin dë facto të lëvizjës. Sh.Rama shprehet:- "Azem Hajdari nuk ka qenë 212 http://www.fjala.shkoder.net ,25 shkurt 2011,Shinasi Rama ,Studentë intrumentalizuar apo lëvizje e pavarur?
120
ndonjëherë lideri i Lëvizjes Studentore Shqiptare, sepse ai as nuk ka qenë e as nuk ka
mundur meqenë lideri im, as i shumë shokëvë të mi, as edhe për një moment. Më e
shumta ka kënë një bashkëudhëtar. Ai ka pasur mbështetje në fillim në një grup të
caktuar, që edhe ato më vonë e përbuzën."
Përgjithësisht shfaqën herë pas here hijë dyshimi për rolin e intelektualëve që
depërtuan në lëvizje si dhe për individë brenda saj.Pyetja që lind herë pas here është :
A mund të ndodhë që një traditë studentore e zjarrtë të shuhet pa lënë gjurmë, aq sa
sot nuk i shkon ndërmend kujt se studentët tanë mund të bëhen protagonistë
ndryshimi në këtë vendin tonë?Dhe kërkimi i përgjigjës së kësaj pyetje, nuk mund
mos të të çojë tek ideja, se ajo ishte një lëvizje e manipuluar nga të tjerë, (një pjësë
thotë nga pushteti, nga paria e Tiranës, por ka edhe që thonë nga të huajtë). Por deri
në një farë pikë ama, së po të ishte se studentët mund të manipuloheshin sa herë t'ua
donte qejfi manipulatorëve, atëherë do të kishim edhe sot greva urie studentësh. E
vërteta, pra është komplekse. Njerëzit në zgjedhjet e tyre mund të kryejnë akte të mira
ose të këqija, ata janë akti i tyre në momentin kur e kryejnë dhe nuk është se kanë një
thelb të tyrintë keq apo të mirë –thonë ekzistencialistët. E vërtëtë! Por është po ashtu
e vërtëtë se shpesh këto zgjedhje nuk janë të lira, por të kushtëzuara apo të
determinuara nga ambjenti ku jetojmë, nga një kulturë me të cilën jemi rritur e
formuar, gjithashtu, do të kundërpërgjigjeshin strukturalistët. Nuk e mohojmë dot se
shumë zgjedhje që bëjmë në jetë janë produkt i një presioni të opinionit apo kodeve
morale me të cilët jemi edukuar.213
Blendi Fevziu, gazetar i njohur, si dhe student në lëvizjen e dhjetorit në librin e tij
"Piedestale pa statuja"shprehet:" Ka vetëm një arritje të asaj lëvizjeje që i sfumon
gjithë të tjerat dhe i bën ato periferike, pluralizmi politik. Kjo është e para, e dyta, e
treta dhe e fundit.
Lëvizja demokratike e dhjetorit të vitit 1990 çeli një faqe të re në historinë e
Shqipërisë. Pluralizmi politik u bë realitet edhe në Shqipëri, por këtë herë me kushte
më të favorshme nga ato që paraqiteshin kur u rimëkëmb shteti shqiptar i pavarur pas
Kongresit të Lushnjës.
Me rrëzimin e sistemit komunist, demokracia dhe parlamentarizmi kanë
213 http://www.gazetatema.net,18 dhjetor 2010,Fatos Lubonja ,Mbi lëvizjen studentore dje dhe sot.
121
triumfuarnë mënyrë të qëndruëshmë në të gjitha vendet evropiane. Në këto rrethana
në Shqipëri, u krijuan partitë e reja demokratikë.214 Natën midis 11 dhe 12 dhjetorit
'90 në godinën 18 të Qytetit Studenti, u krijua ë para parti opozitare në vend pas
49vjetësh. Po si lindi Partia e rë? Kush mori pjesë në themelimin e saj dhe si lindi
emri Partia Demokratike? Një orë më parë në takimin me Ramiz Alinë, Azem Hajdari
kishte deklaruar: Ju flas në emër të Organizatës së Studentëve dhe një ore më vonë
Arbën Imami deklaronte :" Nesër do të krijohet një parti e dytë ".
Vitë më vonë, Imami ka sqaruar së dëklarimi i tij, ka qënë më shumë spontan së sa i
mënduar. Pas deklaratës së lmamit, ata që mundën, ata që qënë më afër dhë u gjëndën
ti,218stafittë ngushtë të Bashkisësë Tiranës,dhenjë pjesënga OJF-të afërsëmajtës,për
218Organizatë e krijuar me 2003 që unifikoi frymën aktiviste e protestuese të rinisë shqiptare e që në vitin 2004 mori ndhe çmimin e Kombeve të Bashkuara për shoqërinëcivile
Rritja e pushtetit personal të udhëheqësve politik në kurriz të strukturave të zgjedhura
politike e bën procesin vendimmarrës të pakontrollueshëm dhe thellësisht të
personalizuar. “Gjatë këtyre viteve janë konstatuar akumulim pushteti në pak oligark,
shpesh here të pavotuar dhe pa mbështetjen e duhur nga strukturat partiake.”219
Janë pikërisht, këta persona që përpilojnë listën e kandidatëve në zgjedhje vendore
dhe qendrore. Ky realitet sipas studiuesit Stephen Ehitefield220ndryshe mund të
etiketohet si ligji i pandryshueshëm i oligarkisë, sipas të cilës çdo organizatë nxjerr
një shtresë udhëheqëse, pa pasur mundësi ta kontrollojë atë në mënyrë efektive dhe të
vazhdueshme. “Duke pasur struktura të brishta organizative, anëtarësie dhe programe
të paqëndrueshme, mungesa të theksuara në personel të kualifikuar, në kulturën
demokratike dhe në demokracinë e brendshme, partive të tilla u mungon legjitimiteti
për pozitën e tyre të rëndësishme në demokraci.”221Ishte 31 marsi 1991, vit ku për
herë të parë në Shqipërinë pos-komuniste u zhvilluan zgjedhjet e para parlamentare.
Këto zgjedhje u zhvilluan sipas sistemit maxhoritar, të trashëguara nga e kaluara.
Duhet cilësuar se megjithëse në parim sistemi maxhoritar është plotësisht
demokratik, në rrethanat konkrete ai nuk mund të mos favorizonte partinë, që kishte
në dorë levat e pushtetit, kyçet e ekonomisë dhe drejtimin e mjeteve kryesore të
informacionit televizionin e vetëm të asaj kohe (TVSH).Ky sistem është më
përfaqësuesi për vende me parti, që kanë strukture elektorale, pasi kandidati që
përqafon programin e një partie të caktuar zgjidhet në mënyrë të drejtpërdrejtë nga
anëtarët, apo elektorati i partisë në zonën e tij dhe jo nga strukturat drejtuese të
partisë. Në këtë mënyrë, në qofte se ky kandidat fiton ndaj kandidatit të partisë tjetër
dhe shkon në Parlament, ai ka aq pavarësi nga liderët e partisë sa të vërë interesat e
zgjedhësve të tij, para interesave politike te liderëve.
Në këto zgjedhje të parat pas vendosjes së pluralizmit, morën pjese 11 subjekte
219Lubonja, F. (2009) “Oligarkët partiak”, Panorama, Tiranë: Panorama Group, 4 Prill, fq, 19 220 Ëhitefield, S. ( 2005) Political Culture and Past – communism, London: palgrave, fq. 13 221 Ibid, fq. 15
126
politike 1074 kandidate222. Për herë të parë, ato u vëzhguan nga organizma
ndërkombëtarë, si dhe nga 250 gazetarë të huaj, të cilët shpërndanë nëpër botë
mesazhin për të cilin kishin ardhur, mbi shembjen e sistemit të egër komunist në
Shqipëri.Partia e Punës (ish Partia Komuniste) sërish mbajti kontrollin në kuvendin
popullor, duke fituar 169 vende nga 250, ndërsa opozita (Partia Demokratike) fitoi
65223.
Më 15 prill 1991, u mblodh Parlamenti i parë pluralist, pas një periudhe 67 vjeçar, ku
deputetet e partisë demokratike nuk morën pjesë. Me 29 prill u miratua Ligji për
Dispozitat Kryesore Kushtetuese, i cili shërbeu si Kushtetutë e përkohshme, deri në
miratimin dhe hyrjen në fuqi të Kushtetutës së Republikës së Shqipërisë.
Në bazë të këtij Ligji, me 30 prill u zgjodh Presidenti i Republikës, i cili duhet të
zgjidhej ndërmjet jo me pak se dy kandidatëve.Kryetar shteti, me shumicë votash në
parlament, ku mbizotëronin komunistët u zgjodh Ramiz Alia, ndërsa për kryeministër
Fatos Nano.Këto zgjedhje në opinionin ndërkombëtar nuk ishin edhe aq demokratike,
pasi Partia e Punës u akuzua nga Partia Demokratike për manipulimin e zgjedhjeve.
Kjo qeveri pasi mori detyrën, me anë të Ligjit për Dispozitat Kryesore Kushtetuese,
ndërroi emrin e shtetit nga Republika Socialiste Popullore e Shqipërisë, në Republika
e Shqipërisë224.
Republikën e Shqipërisë e deklaruan si një shtet me sistem parlamentar, e cila ofronte
të drejta të plota të gjithë shtetasve, si dhe u vendos që, Kuvendi Popullor ti kishte
gjithësejë 140 deputet me një mandat 4 vjeçar. Mirëpo dukuritë negative që ndodhën,
mungesa e stabilitetit politik dhe akuzat që mori kjo qeveri nga opozita, bënë që
Evropa Perëndimore dhe SHBA-të të ndërpresin ndihmat për Shqipërinë. Ndihma
këto që ishin shumë të nevojshme për Shqipërinë në atë kohë. Këto ngjarje
paralizuan ekonomin e Shqipërisë dhe ndikuan edhe në politikë. Më 22 mars 1992 u
zhvilluan zgjedhjet e parakohshme parlamentare.Për tu theksuar nga zgjedhjet e para
parlamentare është fakti, se në Shqipëri filluan të bëheshin hapat e parë drejtë
rregullave klasike të demokracisë. Gjatë kësaj kohe u miratuan disa ligje të
222Instituti i Studimeve Bashkëkohore Ballkanike Tiranë, Shqipëri: “Kushtetuta e Re Shqiptare, Sfida e së Ardhmes Euroatlantike të Shqipërisë”, Luarasi, 2002.
223 Revista POLIS Nr.5, Blendi KAJSIU: “Vdekje Politikës, Liri Popullit, Kriza e Përfaqësimit në Shqipëri”. 224Afrim KRASNIQI: “Partite Politike dhe Sistemet Politike”, 2008
127
rëndësishme si225:Ligji“Për pafajësinë, amnistinë dhe rehabilitimin e ish të dënuarve
dhe të përndjekurve politikë”, i cili ishte në dobi të një numri te madh personash, që
kishin vuajtur ne kushtet e socializmit totalitar.Ligji i fundit që u miratua nga
Kuvendi i Pare pluralist më 4 shkurt 1992, ishte:Ligji “ Për zgjedhjet e Kuvendit
Popullor te Republikës se Shqipërisë”. Miratimi i këtij ligji, që ndryshonte sistemin e
zgjedhjeve, u paraqit nga një ndryshim në Ligjin për Dispozitat Kryesore
Kushtetuese, neni 17, paragrafi i parë i të cilit sanksiononte përbërjen e Kuvendit
Popullor nga 250 deputet. Ky ligj synonte të kombinonte drejtësinë dhe barazinë e
votës, që lidhen me sistemin proporcional, me egzigjencene krijimit të një shumice
parlamentare të qëndrueshme që sigurohet nga sistemi maxhoritar. Për këtë arsye ky
sistem ishte në thelb proporcional por me element mazhoritar. Ishte i përcaktuar
vetëm numri i 100 deputeteve të zgjedhur në lista njëemerore, sipas sistemit
maxhoritar, ndërsa për numrin e deputeteve të zgjedhur në listat shumëemerore të
sistemit proporcional, përcaktohej vetëm minimumi 40 vetë.Më 22 mars të vitit 1992
u mbajtën zgjedhjet e parakohshme parlamentare. Partia e Punës u shndërrua në
Partinë Socialiste. Sidoqoftë këto zgjedhje i fitoi Partia Demokratike me 67.7% të
pjesëmarrjes në parlament. Kryetar shteti me shumicë votash u zgjodh Sali Berisha,
ndërsa për kryeministër Aleksander Meksi226. Në zgjedhjet e marsit '92, PD-ja, e
djegur nga sistemi maxhoritar, bëri presion që të kalohej në një sistem maxhoritar të
kombinuar me proporcional (sistem që përdoret në disa vende të Evropës), sipas të
cilit, pjesa më e madhe e deputetëve zgjidhet drejtpërdrejt nga votuesit e çdo zone
dhe pjesa tjetër zgjidhet nga listat e kandidatëve të partive, në proporcion me votat,
që kishin fituar partitë në shkallë vendi. Një sistem i tillë, me pak variacione, është
përdor që atëherë, për të krijuar Parlamentin shqiptar, por vetëm në vitin 1992,
sistemi maxhoritar, i kombinuar me proporcionalin, arriti të prodhonte rezultate që,
në shkalle vendi, ishin shumë të përafërta me konfiguracionin e parapëlqimeve reale
të votuesve. Kjo sepse partia në fuqi, PPSH-ja, e transformuar në PS, e ndjeu që
realiteti historik i kishte lënë vetëm një derë hapur atë të kalimit në opozitë227. Në
ato kushte, PS-ja mori aq për qind të vendeve në Parlament, sa ishte përqindja e
225Luan OMARI: “Sistemi Parlamentar”, botimi i katert, faq 117 226 Revista POLIS NR.5, Pranvere 2008, Blendi Kajsiu:” Vdekje Politikes, Liria Popullit, Kriza e Përfaqësimit ne Shqipëri” 227 Servet Pellumbi: “Pluralizmi në Shqiperi”, përvojë dhe sfidë.
128
votave, që kishte marrë në shkallë vendi, por në shkallë rajonale, shkalla e
përfaqësimit të votuesve në Parlament mbetej përsëri e dobët. Kjo qeveri e dalë nga
zgjedhjet parlamentare të 1992, përvetësoi politikat e tregu të lirë dhe privatizimin e
pronave shtetërore, lejoi skemat piramidale të kursimit, të cilat më vonë rezultuan
fatale për popullin shqiptar, i cili humbi të ardhurat(lekët) e depozituara në to, si dhe
u arritën të bëheshin reforma të ndryshme në arsim, shëndetësi dhe kulturë.Kjo
qeveri e cila qëndroi në pushtet për katër vite, ishte qeveria e parë që pas rënies së
komunizmit përfundoi mandatin e rregullt.Zgjedhjet (1991- 1992), u cilësuan si
zgjedhje të qeta dhe me pjesëmarrje të madhe, mirëpo kishin një tipar të përbashkët:
votuesit kaluan nga njëra ane në tjetrën me 50% ( pra simpatizantët e PD dhe PS
ishin 50% për secilën palë).Pas përfundimit të mandatit të rregullt parlamentar, më
26 Maj 1996 u mbajtën zgjedhjet e treta parlamentare. Në këto zgjedhje sërish fitoi
Partia Demokratike me në krye Sali Berishën me gjithsej 122 vende në parlament
dhe 140 vende nga Partia Socialiste.Sipas mbikëqyrësve ndërkombëtar, këto zgjedhje
u karakterizuan me parregullsi të shumta gjatë votimit dhe nuk ishin zhvilluar në
bazë të standardeve ndërkombëtare për zgjedhjet. Partitë opozitare bojkotuan
rezultatet e zgjedhjeve duke mos shkuar në parlament për disa muaj228.
Në mars, depot ushtarake në të gjithë vendin u plaçkiten, opozita filloi të kërkoj
dorëheqjen e qeverisë së Berishës. Në fillim Sali Berisha refuzoi, por zgjedhjet e
parakohshme u mbajtën dhe më pas Sali Berisha hoqi dorë nga posti i kryetarit të
shtetit. Ishte një situatë e tmerrshme, kjo nuk ishte një lufte civile, por rënia e plotë e
shtetit. Qeveria e Pajtimit Kombëtar, e cila u krijua menjëherë kërkoi nga OKB-ja
ndërhyrje ushtarake. Më 29 Qershor të vitit 1997 u mbajtën zgjedhjet e parakohshme.
Në këto zgjedhje fitoi Partia Socialiste me 65 %të vendeve në parlament në krahasim
me demokratet që fituan vetëm 19 % të tyre. Kryetar shteti me shumice votash u
zgjodh Rexhep Mejdani ndërsa për kryeministër u zgjodh Fatos Nano229.
Rënia e qeverisë paraprake(PD), me 1997 bëri që qeveria e re të bënte disa hapa drejt
demokracisë stabile. Ndër to mund të përmend krijimi i një Kushtetute të re, e cila
sanksiononte parimet kryesore zgjedhore. Kjo ishte e domosdoshme për vendosjen e
228Afrim Krasniqi: “Partite Politike dhe Sistemet Politike”, 2008 229 Revista POLIS NR.5, Pranvere 2008, Blendi Kajsiu:” Vdekje Politikes, Liria Popullit, Kriza e Përfaqësimit ne Shqipëri”
129
një sistemi demokratik, pasi Shqipëria ishte i vetmi vend që deri atëherë nuk kishte
një Kushtetutë të shkruar pasi e kishte braktisur në vitit 1976. Gjithashtu u miratua
dhe Kodi Zgjedhor i vitit 2000, i cili kishte dispozitat tranzitore ose të përkohshme të
vitit 1991.Me miratimin e Kushtetutës, Shqipëria fitoi më shumë përkrahje nga
komuniteti ndërkombëtar. Edhe ky mandat parlamentar u pasua me shumë probleme,
pasi Partia Demokratike, e cila ishte e për fitoren e Socialistëve, filloi të bojkotonte
votat parlamentare në mënyrë, që të dobësonte qeverinë. Këto dukuri që
destabilizonin qeverinë vazhduan deri në zgjedhjet e ardhshme. Lufta ndërmjet dy
partive të mëdha të arenës politike u ashpërsua edhe më shumë para dhe pas
zgjedhjeve të vitit 2001.Gjatë periudhës së qeverisjes së PS-së në këtë kohë, u bën
disa hapa drejtë një sistemi zgjedhorë me kritere ndërkombëtare, siç ishin mesazhet
sensibilizuese të bëra nga pushteti për ta mësuar popullatën, për rëndësinë e daljes në
votim, si dhe vrulli i garimit në mes të partive politike dhe kandidatëve, që bënin për
të paraqitur plan programet e tyre votuesve230.Pas përfundimit të rregullt të mandatit
parlamentar i cili kishte mjaft probleme, më 24 Qershor të vitit 2001 u mbajtën
zgjedhjet e pesta parlamentare, që nga rënia e komunizmit.Në këto zgjedhje morën
pjesë të gjitha partitë. Në këto zgjedhje sërish fitoi Partia Socialiste. Ajo fitoi 75
vende në parlament nga gjithsej 140, të pasuar nga koalicioni para zgjedhorë i krijuar
nga Partia Socialiste, Partia Republikane, Fronti Kombëtar dhe Unioni Liberal me
gjithsej 46 vende dhe 21 vende u ndan në mes të pesë partive që kishin mbi 2.5 % të
votave. Ilir Meta sërish u emërua Kryeministër. Edhe në këto zgjedhje si në zgjedhjet
e kaluara u pa një rivalitet i ashpër në mes të dy partive Partisë Demokratike dhe
Partisë Socialiste. Edhe këto zgjedhje u cilësuan me disa anë pozitive por prapë se
prapë nuk u përmbushën të gjitha standardet për zgjedhje demokratike.Pas
përfundimit të mandatit të rregullt parlamentar të qeverisjes katër vjeçare, më 2005 u
mbajtën zgjedhjet e gjashta parlamentare. Këto zgjedhje i fitoi Partia Demokratike e
cila në vitin 1996 për shkak të krizës në vend më 1997 humbi pushtetin. Partia
Demokratike fitoi gjithsej 56 ulëse nga 140, e pasuar nga Partia Socialiste me gjithsej
42 vende(10). Kryetar i shtetit u zgjodh Alfred Mojsiu ndërsa kryeministër Sali
Berisha231.Nga Raporti i OSBE dhe ODHIR, u cilësua se përsëritja e shpeshtë e
230 Servet PELLUMBI: “Pluralizmi Politik”, përvojë dhe sfida 231 Afrim KRASNIQI: “Partite Politike dhe Sistemet Politike”, 2008
130
zgjedhjeve parlamentare është një provë e qëndrueshmërisë se pamjaftueshme dhe e
institucioneve të brishta, të pa konsoliduar232.
Gjithashtu përsëritja e zgjedhjeve parlamentare herë pas here, e ka mërzitur popullin
shqiptar dhe pjesëmarrja në zgjedhjet parlamentare sa vjen e shkon duke rënë. Për tu
theksuar është fakti se, gjatë këtyre zgjedhjeve, vihet re lufta për pushtet nga dy
partitë kryesore PD-së dhe PS-së. Administrata shtetërore është e pa sigurt për
situatën e saj se çdo të ndodh në të ardhmen e saj, citojnë vëzhguesit në raportin e
tyre. Programet e zhvillimit të vendit kalojnë nga njëra dorë në tjetrën, gjë që
cilësohet si një anomali shumë e madhe. Vendi sipas përfaqësuesve të OSBE dhe
ODHIR, ka nevoje për periudhë qëndrueshmërie për të punuar dhe ndërtuar të
ardhmen dhe jo të ndërroj udhëheqësit dhe qeveritë. Më 28 qershor 2009 u mbajtën
zgjedhjet parlamentare. Nga këto zgjedhje LSI-ja me vetëm katër deputetë të
përfaqësuar në Parlament, arriti të formojë një koalicion të përbashkët me Partinë
Demokratike të Kryeministrit aktual, Dr. Sali Berisha, nga e cila u arrit mazhioranca
në parlament.Në Parlamentin me 140 vende, PD-ja e Sali Berishës, së bashku me
LSI-në, nën udhëheqjen e Ilir Metës, arriti kësisoj të kishte një mazhorancë me
diferencë të lehtë. Berisha dhe Meta u bashkuan në një qeveri të udhëhequr nga
Berisha si Kryeministër dhe Meta si zv/kryeministër. Zgjedhjet u zhvilluan në bazë
të një kodi të ri elektoral të adoptuar në fund të 2008-ës. Kodi i ri përmbushi disa
rekomandime të bëra më parë nga OSBE-ODIHR dhe solli përmirësime
domethënëse. Për shembull, sistemi i përfaqësimit proporcional rajonal zëvendësoi
sistemin e mëparshëm të debatushëm zgjedhor ndërsa si burim për listën e votuesve u
përdor këtë herë një regjistër i kompjuterizuar i popullsisë, (Regjistri i Dixhitalizuar i
Gjendjes Civile). Në përgjithësi, korniza ligjore siguroi një themel të plotë teknik për
zhvillimin e zgjedhjeve demokratike. Jurist dhe politikanë shprehën mendimin, se një
sërë dispozitash duhen rishikuar në mënyrë që korniza ligjore të ishte në linje të plotë
me kërkesat e OSBE dhe standarde të tjera ndërkombëtare. PD-ja ofroi si alternativa
sistemin e pastër maxhoritar dhe sistemin e pastër proporcional , që sigurojnë
qeverisjen e vendit nga një parti e madhe, pra stabilitet qeverisës, ndërkohë që: i pari
nuk zgjidh problemin e mundësisë se manipulimit dhe i dyti, problemin e
përfaqësimit. Zgjedhjet parlamentare të 2009, u quajtën nga vëzhguesit e huaj si 232Gazeta : “Gazeta Shqiptare”, viti 2001, Raporti i OSBE-ODHIR
131
zgjedhjet më të gjata parlamentare në Shqipëri, pasi rezultati final u dha pas 4-5 muaj
pas zhvillimit të procesit. Vonesat në numërimin e fletëve të votimit dhe kontestimet
e bëra nga opozita, treguan përsëri se standardet linin për të dëshiruar.Historia
moderne e shteteve demokratike ofron një larmi sistemesh, të cilat, në një mënyrë ose
një tjetër, mundohen te realizojnë pikërisht këtë objektiv. Është vështirë që, duke
përdorur një shkallë matjeje absolute, të përcaktosh se cili sistem e realizon më mirë
objektivin e përfaqësimit të dëshirave të zgjedhësve. Kjo sepse një sistem, i cili do të
ishte i përshtatshëm për një vend dhe kohë të caktuar, nuk do të ishte i përshtatshëm
për një vend apo kohë tjetër.Funksioni i sistemit parlamentar në Republikën e
Shqipërisë, që nga fillimi i tranzicionit, e deri më sot, ka manifestuar veçori
specifike, të cilat janë pasqyrë e marrëdhënieve shoqërore në vendin tonë. Sfida më e
madhe e qeverisë demokratike ka qenë ndalimi i rënies ekonomike dhe stabilizimi
makroekonomik, të cilat do të përbënin bazën reale të ndërtimit të Demokracisë. Në
funksion të kësaj detyrë madhore, Partia Demokratike shpalli programe ambicioze
lidhur me Reformën në fushën ekonomike, tregtisë, financiare dhe në sistemin
bankar, të cilat kanë qenë mbështetur plotësisht nga FMN dhe Banka Botërore, madje
kjo e fundit ka qenë dhe është një ndër donatorët kryesorë të ekonomisë shqiptare233.
Përmbajtja shoqërore e Reformës ekonomike me komponentin e saj kryesorë
privatizimin e ndërmarrjeve dhe shërbimeve shtetërore përbën revolucionin më të
madh në ndihmë të transformimit. Fillon koha e mohuar për gati 50 vjet nëpërmjet
rithemelimit të institucionit të pronës privatë, motori i jetës dhe zhvillimit të
shoqërive demokratike. Politika e privatizimit e ndërmarrë me aq guxim në atë kohë
nga Partia Demokratike në pushtet shënoi rilindjen e njeriut shqiptar. Pas kësaj dhe
bashkë me këtë, shqiptarët filluan të strukturojnë shoqërinë dhe vlerat e saj
demokratike. Nga ana tjetër dhe duke patur parasysh mungesën totale të përvojës, në
praktikë, Reforma e domosdoshme ekonomike e fazës së parë nuk mundi të ecë me
ritmet e programuara dhe nuk ka patur për pasojë frytet e dëshiruara. Numri i të
papunëve, në vitet e para, ka arritur deri në 35-40 % të popullsisë së aftë për
punë234.Elementi më negativ i kësaj politike ishte se ajo, në një pjesë të mirë të saj,
233Raporti i Stabilizim Asociimit 2003 234 Servet PELLUMBI: “Pluralizmi Politik”, përvojë dhe sfida
132
synonte dhe kërkonte kryerjen e reformave dhe voluntarizmi bashkë me interesat
personale të vendimmarrësve shpesh ishin deçizive. Madje dukej sikur politika ishte
në garë me vetveten për të shpejtuar me çdo çmim privatizimin duke shfrytëzuar jo
pa sukses antipatinë e njerëzve për pronën e përbashkët. Rezultati, ndërsa ishte
pozitiv në kuptimin e transformimit drejt ekonomisë së tregut, ai prodhoi në të
njëjtën kohë edhe një pasojë tjetër të pariparueshme, kthimin e Shqipërisë në një
vend importues të pothuaj të gjithçkaje nga jashtë, edhe të atyre prodhimeve për të
cilat tradicionalisht vendi ynë ka qenë eksportues. Rrafshimi i fermave të mëdha
bujqësore brenda një ditë ishte një tjetër gabim i politikës ekonomike me pasoja
negative afatgjatë235.Megjithë këtë një politikë doganore që përpiqej të dilte nga
korrupsioni, kapitali tregtar po gjente terren dhe zhvillohej me ritme të shpejta.
Ndërkaq kapitali prodhues po lindte me vështirësi sepse ai, së pari nuk mbështetej siç
duhej nga politikat fiskale dhe, së dyti, nuk kishte ende një sistem bankar adekuat që
ta kreditonte. Ndoshta rezultatet do të kishin qenë jo vetëm të dukshme por edhe të
qëndrueshme nëse reforma në fushën e sistemit financiar dhe bankar do të ecte në ato
ritme dhe krahas asaj ekonomike – tregtare. Gjatë kësaj faze të parë– filluar në 1992
dhe deri në fund të vitit 1997- transformimi i nisur i shoqërisë shqiptare ishte
tërësorë. Ai përfshiu gjerësisht edhe piramidën e sistemit arsimor, shkencën dhe
kulturën. Megjithë deformimet dhe pasojat e dhimbshme sociale, reforma këtu hodhi
bazat e shoqërisë civile demokratike. Filloi pra edukimi për ndryshimin e
mentaliteteve të vjetra duke vënë njeriun dhe mendimin e tij të lirë në qendër të
shoqërisë. Sikur politika të mos kishte trashëguar me aq tepri ngarkesën e “luftës së
klasave” nga epoka komuniste, bazat e Demokracisë të hedhura tashmë do të ishin
më të konsoliduara për të qenë mbështetje reale për zhvillimet që priteshin në të
ardhmen. Koha do te sillte me padyshim eliminimin e te metave dhe do te evoluonte
përmirësimi i punës. Rruga drejt vendosjes se një demokracie efektive, drejt një
shteti të vërtet ligjor juridik, nuk është as e shkurtër dhe as e lehte. Për këtë nuk
mjafton ekzistenca e një parlamenti, qofte edhe pluralist me një kushtetute, por këta
pa dyshim janë faktorë shume te rëndësishëm, qe krijojnë premisa dhe mundësi qe
edhe ne Shqipëri ne vitet e ardhshme të krijohet një sistem demokratik, parlamentar
235Raporti i Stabilizim Asocimit 2003
133
dhe pluralist që të mos mbetet mbrapa nga vendet e tjera.Klasa politike shqiptare po
bëhej më e organizuar, me e ndërgjegjshme, më e pjekur dhe më e pavarur
ekonomikisht236. Maturiteti politik kishte filluar dhe ai nuk mund të ndalej megjithë
reminishencat e kaluara dhe komplekset që kishte trashëguar si forca politike në
pushtet– PS, trashëgimtare e PP dhe si e tillë “vuante” nga ky kompleks dhe kërkonte
të shfaqej e reformuar dhe demokratike – ashtu edhe ajo opozitare – PD, që kishte
hyrë tashmë në histori si forca e parë demokratike e cila u përballë dhe triumfoi mbi
shtetin komunist, por që “vuante” nga kompleksi i mosaftësisë së saj të zgjidhjes
paqësore të krizës së 1997 dhe të rënies së detyruar nga pushteti po atë vit.
Së dyti, shohim një dimension tjetër të jetës kulturore, medias dhe asaj sociale në
tërësi të cilat po çliroheshin edhe nga ato pak pengesa në lirinë e tyre demokratike të
trashëguara nga faza e parë kur u hodhën bazat e Demokracisë. Së treti, politika e
jashtme po kristalizonte gradualisht strategjinë e ndërtimit të marrëdhënieve të
fqinjësisë së mirë në një mësim të mirë të nxjerrë nga kriza e rëndë e vitit 1977 dhe
me një mbështetje të kujdesëshme “tutele” nga faktori ndërkombëtarë si dhe bazuar
në të gjitha arritjet e viteve të mëparshme, fundi 1997 deri në fund të 1999 shënuan
për Demokracinë shqiptare fillimin e fazës së dytë të ngritjes dhe konsolidimit
institucional të saj : maturiteti i spektrit politik shqiptar, konsolidimi dhe zhvillimi i
institucioneve demokratike, ndërtimi i ekonomisë së tregut sipas parametrave
ndërkombëtare dhe forcimi i sigurisë dhe shtetit të së drejtës, ishin objektivat që
duheshin arritur. Faktori ndërkombëtar intensifikoi programet e ndihmës dhe
mbështetjes për Demokracinë shqiptare. Në fushën e legjislacionit dhe kulturës
demokratike të zgjedhjeve, Këshilli i Evropës ndërmori aksione konkrete si asistencë
në hartimin e ligjeve kryesore dhe mbi të gjitha Kushtetutën e re që u miratua atë vit,
ndërsa OSBE e bëri shumë aktive zyrën e saj në Tiranë edhe në disa qytete të tjera të
Shqipërisë; FMN dhe Banka Botërore intensifikuan marrëdhëniet me Qeverinë mbi
bazën e Programeve konkrete të ndihmës dhe asistencës financiare si dhe kredititime
afatgjata në sektorë strategjikë të ekonomisë shqiptare. Bashkimi Evropian vazhdoi
mbështetjen buxhetore të Qeverisë shqiptare si dhe intensifikoi programet e ndihmës
financiare (shumë kjo që deri tani ka arritur rreth 1.3 miliardë Euro) si dhe të
kreditimit të ekonomisë nëpërmjet Bankës Evropiane të Investimeve. Bashkimi 236Raporti i Stabilizim Asocimit 2006
134
Evropian ndërkaq ndiqte zhvillimet tërësore shqiptare dhe përcaktoi kushtet (dhe
vendosi monitorimin e tyre) që duheshin plotësuar për integrimin gradual të vendit
tonë në familjen evropiane. Shqipëria ka bërë progres të kufizuar në trajtimin e
shumë sfidave që ajo duhet të përballojë.Rekomandimet e përfshira në raportin mbi
Procesin e Stabilizim-Asocimit të vitit 2002 janë trajtuar vetëm pjesërisht. Stabiliteti
politik relativ, por akoma i brishtë, dhe rinovimi i dialogut midis partive, i arritur në
pranverën e vitit 2002, bëri të mundur zgjedhjen e qetë të një Presidenti të ri por nuk
arriti rezultate kuptimplota përsa i përket reformave. Kjo klimë e re politike ka çuar
në disa progres lidhur me zbatimin e rekomandimeve të komunitetit ndërkombëtar
për përmirësimin e procedurave zgjedhore. Megjithatë, kjo klimë nuk ka mjaftuar për
t’iu përgjigjur mjaftueshëm kërkesave kushtetuese përsa i përket kthimit ose
kompensimit të tokës së shpronësuar gjatë epokës komuniste. Ndonëse ka progres
mbi zhvillimin e bashkëpunimit rajonal, zbatimi i shtetit të së drejtës mbetet i mangët
sidomos nga zbatimi i dobët i ligjit nga institucionet përgjegjëse, nga kapacitetet e
pamjaftueshme të administratës, korrupsioni dhe krimi i organizuar. Liritë
individuale dhe të drejtat e njeriut garantohen nga legjislacioni shqiptar por ka ende
vend për përmirësim përsa i përket zbatimit të tij. Gjithashtu, në 2002237, policia
shqiptare realizoi operacione sporadike kundër trafikut te qenieve njerëzore dhe
formave te tjera te krimit te organizuar, duke arritur disa suksese. Megjithatë,
përpjekjet duhet te vazhdojnë me tej për te zgjidhur efektshmërisht këto çështje qe
kane vështirësi te veçante. Bashkëpunimi ndërmjet policisë se shtetit, policisë
gjyqësore, strukturave te tjera te zbatimit te ligjit dhe prokurorisë, vazhdon te kërkojë
një përmirësim thelbësor. Nuk është vetëm policia qe duhet te jete me e efektshme,
por edhe prokuroria dhe gjykatat do të duhej të bëjnë përpjekje të konsiderueshme
për t’i çuar çështjet deri në fund, pra për të parandaluar lirimin e krimineleve për
shkak të mangësive të sistemit gjyqësor.Shqiperia, Kroacia edhe mjaft vende të tjera
të rajonit të Ballkanit kanë qenë në një situatë sovraniteti të cunguar për shkak të
gjeopolitikës botërore, ku ky rajon përjetësisht ka qenë në qendër të vëmëndjes, ky
është akti më i rëndësishëm pas shpalljes së pavaresisë. Sipas tij, impulsi ekonomik
që vihet re pas hyrjes në NATO është dicka më se e njohur nga praktikat e vendeve të
tjera, që janë anëtaresuar në këtë organizatë. Shqiperia del nga zona me risk të madh, 237Raporti i Stabilizim Asocimit 2003
135
ç’ka do t'i bëjë shumë të interesuar investitoret e huaj për të ardhur në Shqiperi, për të
ardhur në një zonë të sigurt nga ana gjeopolitike. Po kështu, hyrja në NATO e bën
më të integrueshme Shqipërinë në aspekte të tjera, pasi, siç thonë ekspertet, vleresimi
i pasurisë së patundshme të shqiptarëve, rritet në masën 20 %.
6.3 Demokracia dhe pluralizmi politik në periudhën post-komuniste në
Shqipëri-Sfidat e së ardhmes
Përvoja e së kaluarës totalitariste, është një mësim i mundimshëm, për popujt që e
kanë kaluar, si populli ynë. Kjo jep shpresa të përligjura që tani e tutje të ecet në
rrugën e demokracisë dhe të shtetit juridik e të mos këtë kthim mbrapa. Konceptit
pluralizëm politik, mund ti jepen përkufizime të shumta, por gjithsesi, në secilën prej
tyre do të përfshihej mundësia e bashkëjetesës së lirë, e interesave të ndryshme
politike dhe ideologjike, e partive dhe llojeve të tjera të organizimeve, që kanë për
qëllim realizimin e programeve të tyre. Ky koncept, është sintetizimi i lirive dhe i të
drejtave politike të qytetarit, liri mendimi, liria fjalës, e së drejtës për tu bashkuar për
të qenë pjesëmarrës në proceset e ndryshme politike.Pra mund të themi se koncepti
“pluralizëm politik” është shumëdimensional238, sa ai gati ka dimensionet e vetë
politikës, e cila s’është gjë tjetër veçse angazhim për gjendjen e komunitetit. Sipas R.
Dahlit, - jeta politike fillon jo me partitë, por kur njerëzit shohin te shteti faktorin e
plotësimit ose mosplotësimit të nevojave të tyre jetësore.Nga sa me sipër citova del se
pluralizmi, sipas G. Sartorit duhet konceptuar si besim në vlera. Gjithashtu ai cilëson
se pluralizmi sjell tolerancë me kuptim e njohjes së të drejtës për të pasur besime të
ndryshme nga i yti. Pluralizmi kërkon, që kisha të jetë e ndarë nga shteti dhe që
shoqëria civile të jetë autonome ndaj të dyjave. Sartori cilëson se pluralizmi është i
cënuar si nga shteti që është krahu shekullor i një kishe, ashtu edhe nga shteti që e
politizon shoqërinë239. Termi “pluralizëm politik”në kontekstin social-politik, është
përdorur për herë të parë nga H. Laski, laburist anglez, në librin e tij Gramatika e
politikes(1925).
Ai quajti “pluralizëm politik”, dukuritë e analizuara më parë nga A. Toquevill në
veprën e tij Demokracia në Amerike(1845). Sipas A. Toquevill, themeluesit e 238Robert. Dahl: “Participation in Politics” 239Giovanni Sartori: “C’është Demokracia”, 1993, RCS Rizzoli Libri S.p.A Milano, faq122
136
demokracisë dhe të Kushtetutës Amerikane, ishin kundër sistemit shumëpartiak, se
mendonin qe partitë do të krijonin konflikte dhe do të ndanin vendin në pjesë, por
vetë nevojat e jetës demokratike çuan në krijimin e partive dhe të kodit të
rregullave240.
Sipas këtij koncepti, në një shoqëri demokratike janë të natyrshme larmit e roleve,
shanseve, interesave, ideve dhe iniciativave qytetare, pa privilegjuar njërin në dëm të
tjetrit. Pas këtij koncepti “pluralizmi politik”, përdorej për të karakterizuar sisteme
politike demokratike me pluralizëm partish, me ndarje të pushteteve, me kod të lirive
e të të drejtave të njeriut, te gjitha këto të përdorshme për mbrojtjen e shoqërisë nga
autoritarizmi dhe nga diktatura.
Popullaritetin më të madh kjo doktrinë politike e pati veçanërisht në politologjinë
perëndimore të pas Luftës së Dytë Botërore, ndërsa në vendet e lindjes”komuniste”,
për një kohë të gjatë ky koncept “pluralizëm politik”sulmohej dhe quhej si
reaksionar, si formë e paraqitjes mashtruese e demokracisë borgjeze, si formë e
minimit të socializmit.
Sot në demokracitë e zhvilluara perëndimore koncepti “pluralizëm politik” qëndron
në themel të kulturës politike dhe përdoret gjerësisht për të karakterizuar, jo vetëm
sistemin politik, por dhe ekonominë, kulturën, besimin fetar, profesionet dhe çdo
fushë tjetër të shoqërisë, ku ndryshimet dhe shumëllojshmëria meritojnë të kuptohen
dhe vlerësohen si të tilla.«Duke u mbështetur tek e kaluara, mund të themi se dy
faktorët më vendimtarë që ndikojnë në forcimin dhe shtrirjen e ardhshme të
demokracisë, — shkruan Semjuell P. Hantingtonit, ekspert i shkencave politike në
Universitetin e Harvardit, — do të jenë zhvillimi ekonomik dhe udhëheqja politike.
Zhvillimi ekonomik e bën demokracinë të mundur; udhëheqja politike e bën atë reale,
gjithashtu Alex de Tocquevill, vë në dukje se janë qytetaret, publiku i informuar dhe
praktika e tyre politike që i forcojnë sistemet demokratike dhe që kontrollojnë
pushtetin politik241. Vjen një çast në zhvillimin e shoqërisë demokratike pluraliste,
kur si forcë lëvizjeje kryesore nuk është edhe aq konfliktualiteti sesa gjetja e një
“gjuhe” të përbashkët midis grupeve sociale dhe partive politike. Liria duhet të ketë
hapësirat e veta dhe demokracia të ketë vlera reale jashtë kësaj paradigme, pluralizmi
240 A. Toquevill: Demokracia në Amerike (1845) 241 Revista POLIS 10, Pranvere 2011, Teknologjia, Demokracia dhe Shkencat Sociale shkrim nga Odeta Barbullushi
137
politik mund të shndërrohet në të kundërtën e vet dhe të gjenerojë një gjëndje kolapsi
e përhershme. Evitimi i një sfide të tillë meriton të klasifikohet si sfida më e madhe e
një sistemi politik shumëpartiak. Atëherë, çfarë duhet bërë që një sistem i tillë partiak
të arrijë nivele bashkëkohore emancipimi, pjekurie dhe zhvillimi? Cila duhet të jetë
ecuria e pluripartitizmit dhe demokracisë së negociuar në Shqipëri?Cilat qenë disa
nga organet e para përfaqësuese të pluralizmit politik në Shqipërinë post-komuniste?
Sistemi politik ka të njëjtën arkitekturë dhe ngjashmëri me sistemin ekonomik, por me
ndryshimin e vetëm se: qëllimi i sistemit ekonomik është fitimi, kurse në sistemin
politik është pushteti242.
Për një parti polikë pushtet do të thotë sa më shumë zyrtarë të lartë e të ulët në të
gjitha nivelet e qeverisjes, ndërsa për politikanin do të thotë sa më shumë autoritet e
influencë. Disa mendojnë se pushteti ka lindur bashkë me njeriun, kurse disa të tjerë
mendojnë se pushteti ka lindur me format e para dhe te thjeshta organizative, të cilat e
kanë origjinën e tyre që në periudhën e antikitetit romak, grek dhe ilir.243
Në ditët e sotme konceptet Politikë dhe Pushtet janë më të kompleksuara, sepse kanë
njohur evoluime dhe forma të ndryshme në kohë dhe në hapësirë.
Një ndër regjimet që ka pasur një periudhë relativisht të gjatë dhe një hapësirë mjaft të
gjerë shtrirje ka qenë Rregjimi Komunist.
Ky rregjim si karakteristikë kryesore ka monopolin e pushtetit politik dhe ekonomik.
Politikën e bën monopartia dhe ushtrimin e pushtetit e bëjnë po drejtuesit e lartë të saj.
Kjo ka bërë, që në shumicën e ish vendeve komuniste të krijohet dhe të aplikohet
forma autoritare. Në shumicën e rasteve zhdukja e liderit ka bërë që regjimi të bjerë
ose të zgjasë për pak kohë, duke bërë që vendi të përballet me vështirësi politike,
ekonomike dhe shoqërore. Për ta vërtetuar këtë mund të marrim një seri shembujsh
nga disa vende ish komuniste, përfshirë edhe vendin tonë.Pas vdekjes së diktatorit
Hoxha, periudha tranzitore e Alisë mbylli ciklin e regjimit komunist shqiptar. Regjimi
i Hoxhës u identifikua me liderin, që në këtë rast ishte themeluesi, ai kishte pushtet
absolut dhe drejtonte të gjithë instancat më të larta shtetërore.Ishte viti 1991 pikë
kthyese për Shqipërinë, e cila ishte e izoluar nga bota për 50 vite me radhë, nga
diktatura komuniste.
242 Afrim KRASNIQI“Partite Politike dhe Sistemet Politike”, 2008, 243Po aty
138
Entuziazmi për krijimin e shumë partive, edhe pse u teprua, pa dyshim që ishte një
nga sukseset e para të demokracisë pluraliste në Shqipëri. Edhe pse numri i partive
vinte duke u rritur, duke u vetëquajtur disa të djathta e disa të majta, në thelb s’ishin
veçse një lloj vetidentifikimi sipas skenës së njohur; e majtë – e djathtë – e qendrës,
si ekziston edhe në Perëndim244.
Termi elitë në fushën e sociologjisë u cilësua nga sociologu i njohur italian V.
Pareto, si sinonim i aristokracisë, të personit apo grupit të personave me ndikim të
vazhdueshëm dhe vendimtar mbi shoqërinë, shtetin, partine. Autore te ndryshëm
fituan ta quanin ndryshe me termin “klase politike”, “ klase drejtuese”245.
Në Shqipërinë e vitit 1991, në periudhën dimër – pranverë u krijuan afërsisht 22 parti.
Që në fillim u duk qartë prirja që partitë shndërroheshin në instrumente të
identifikueshme me liderit e tyre të rrethuar nga një grusht njerëzish, që me lehtësi
mund të kalonin nga një degë në tjetrën, pse jo dhe në parti të reja. Ish komunistet
filluan të dominonin procesin.Lloj – lloj partish filluan të mbushnin listën e partive.
Anëtarësimi në parti ishte masiv dhe plotësisht i lirë246. Që në vitet e para, disa nga
partitë e krijuara, nisën të luanin rolin e “frenave sociale”247, për të evituar djegien dhe
shkatërrimin e institucioneve si shkollat, spitalet, veprat e kulturës, depot, fabrikat etj,
pra çdo gjë të ndërtuar në të kaluarën.Për tu theksuar është fakti se politikanet e asaj
kohe nuk ishin të përgatitur me programe konkrete dhe se jeta politike linte për të
dëshiruar. Mungonin reformistet, njerëzit me ide e vizion të qarte për përcaktimin e
modeleve të zhvillimit, studiuesit e njohur, ekonomistet, filozofet, juristet, politologët
etj, të përgatitur në kushtet e komunizmit, u margjinalizuan, u vunë nën trysninë e
përgjegjësive për gjithçka kishte ndodhur në të kaluarën dhe u larguan nga
institucionet. Të tjerët do të ndihen më pak të përfaqësuar në procesin politik dhe si
rrjedhojë shohim se partitë politike u largohen halleve dhe shqetësimeve të masës, së
qytetarëve. Ata krijojnë deficite demokracie, që dëmtojnë në radhë të parë partinë
vetë, por njëkohësisht dhe pluralizmin shumëpartiak dhe institucionet
demokratike.Parlamentarizmi në Shqipëri është karakterizuar me një sistem tipik
244 Revista Polis, Nr 2, 2006, Ndërkombëtaret dhe lokalet: Hibridizimi i hapësirës politike ne Shqipëri, Henri CILI 245 Servet PELLUMBI: “Pluralizmi Politik”, përvojë dhe sfida 246 Revista POLIS NR.5, Pranvere 2008, Blendi Kajsiu:” Vdekje Politikes, Liria Popullit, Kriza e Përfaqësimit ne Shqipëri” 247 Instituti i Studimeve Bashkëkohore Ballkanike Tiranë, Shqipëri: “Kushtetuta e Re Shqiptare, Sfida e së Ardhmes Euroatlantike të Shqipërisë”, Luarasi, 2002
139
multipartiak, pra me krijimin e një numri të madh të partive politike, të cilat cilësohen
me programe të ndryshme. Nga analist të njohur në fushën e politikës si Henri Cili,
Blendi Fevziu me shkrimet e tyre ne Revistën Polis etj..., Shqipëria cilësohet si një
vend ku kemi shumë parti dhe me zhvillim bipolar ( një sistem me dy parti te mëdha,
PD, PS). Janë PD dhe PS, dy partitë e mëdha, të cilat quhen të tilla jo vetëm nga
numri i madh i anëtarëve dhe i strukturave, por edhe ngaqë vetëm ato kanë nga pas
lëvizje popullore. Në fillimet e para të qeverisjes, Partia Socialiste shihej e trajtohej
nga PD-ja, e aleatët e saj, jo si opozitë e domosdoshme, por si mbartëse e
komunizmit. Mosmarrëveshjet dhe kontradiktat ndërmjet tyre vazhdojnë edhe në ditët
tona, po duhet cilësuar se pluralizmi politik s’është vetëm njohje e diversitetit si vlerë,
por dhe pranimi i bashkëpunimit si prioritet i demokracisë. Gjithashtu për tu
përmendur është deklarata e Z.ËOLFER , përfaqësuesit të OSBE dhe ODHIR, ku me
të drejtë do të përsëriste se ” në Shqipëri një ndër problemet më të mëdha të zhvillimit
të demokracisë, që për ne përbën një shqetësim të madh për këtë vend, është
mosfunksionimi i dialogut konstruktiv mes qeveris dhe opozitës”248.
Ka ardhur koha që politikanët të adoptojnë standarde me të vërtet demokratike,
struktura dialogu e sisteme funksionuese. Pse gjithë ky harxhim energjish, gjithë kjo
humbje kohe e krijim tensionesh politike të panevojshme për të arritur në një
marrëveshje dypalëshe?Bashkëveprimi, konsensusi janë elementet kryesore që duhet
të përdorin politikanët shqiptar në këtë kohe krize, ku vlen për tu përmendur dhe
anëtarësimi në NATO dhe Integrimi në BE, ku ky i fundit në raportin e 12 tetorit
2011, e vënë në dyshim ecurinë dhe përpjekjet e vendit tonë, si rezultat i krizës
politike që po kalon vendi.Pra lind pyetja si do të ecet përpara kur nuk ka
bashkëpunim midis palesh? Atëherë do të kemi një sistem politik autoritar si në të
kaluarën, por në periudhë demokratike, pasi kemi zgjedhje të lira por nuk ka
bashkëpunim midis palëve. Sipas Xhovani Sartorit, palët duhet të ulen në tryezë, që
të diskutojnë për të arritur bashkëpëlqimin, sepse nuk ka zgjidhje tjetër në demokraci,
përveç dialogut249.Sistemet politike ndahen në sisteme njëpartiak, dypartiak dhe
shumëpartiar, si është në vendin tonë.Së pari, sistemi njëpartiak, në të cilin një parti
ka monopolin e pushtetit, përfshi dhe jetën shpirtërore të qytetareve, duke barazuar
248 Interviste e Komisionerit te OSBE Z.WOLFER, në TV KLAN, në emisionin Opinion të Blendi Fevziut. 249 Giovanni SARTORI: “Ç’është Demokracia”, botimi i Dyte 1993 Rizzoli Libri S.p.A, Milano
140
me shtetin edhe liderin e autoritar. Një sistem të tille e njohim mirë, është sistemi që
kemi kaluar për 50 vjet dhe ai s’ka të ardhme.Së dyti, sistemi dypartiak, në të cilin dy
janë partitë kryesore me më ndikim në jetën politike të vendit. Shembull konkret të
këtij sistemi e kemi në SHBA, Angli etj.
Së treti, sistemi shumëpartiakë nënkupton rolin aktiv të më shumë se dy partive. Ky
lloj sistemi është instaluar në vendin tonë me instalimin e demokracisë, nga ku vihet
re se shumica e shqiptareve, kërkojnë nga liderët politik efektivitet më të madh në
interes të zhvillimit të vendit dhe të integrimit në BE, duke vlerësuar si faktor kryesor
koalicionet dhe bashkëpunimin midis forcave politike të të dy kahëve.250
Në vendin tonë janë aplikuar që të tria modelet e mësipërme.
Konkretisht në vitet 1921 – 1923 dhe 1991 – 1994 Shqipëria ka pasur sistem
dypartiak, gjate viteve 1945 – 1990 sistem njëpartiak dhe 1994 – 2009 sistem
shumëpartiakë. Reformimi i partive, entuziazmi për krijimin e shumë partive edhe pse
u teprua, pa dyshim që ishte një nga sukseset e para të demokracisë pluraliste në
Shqipëri. Por një zhvillim i tillë ekstensiv mund të rradhitet edhe si një nga paradokset
e demokracisë sonë, ngaqë nëse pluralizmi nuk zgjidh në kohë edhe problemet e veta
të brendshme, ai mund të shndërrohet në një edukim antidemokratik. Partitë janë
subjekte të së drejtës dhe duhet të funksionojnë në bazë të Kushtetutës së Shqipërisë.
Ato duhet të shprehin, sa të jetë e mundur më qartë interesat e grupeve apo 6 sociale,
që marrin përsipër t’i përfaqësojnë me programet dhe veprimtarinë e tyre politike.
Është fakt që në Shqipëri kemi shumë parti (rreth 90), por realisht kemi një zhvillim
bipolar, një sistem me dy parti të mëdha (PS-PD). Gjithmonë është luftuar për pushtet
mes këtyre dy partive, asnjëherë nuk ka paur bashkëpunim apo mirëkuptim, e kanë
konsideruar veten si annik të njëra- tjetrës. Kanë ekzistuar ndarje të tilla në: “mik-
armik”, në “ne-ata”, etj. Pikërisht me shndërrimin e formulës “ose unë, ose ti” në
“edhe unë, edhe ti”, duhet nisur reformimi i thellë i sistemit politik shumëpartiak në
Shqipëri.
Një situatë e tillë ekziston edhe sot, ku pozita dhe opozita nuk pranojnë të
bashkëpunojnë bashkë, gjë që ndikon në proçeset integruese të Shqipërisë. Por,
pluralizmi nuk është vetëm njohje e diversitetit si vlerë, por edhe pranim i
250 Gazeta Zëri i Popullit, 06.08.2006
141
bashkëpunimit si prioritet i demokracisë.251
Për të ecur më tej, për të rritur besueshmërinë dhe rolin epartive në sitemin politik të
vendit, nuk ka rrugë tjetër veç njohjes së difekteve dhe reformimit të thellë të partive
dhe të sistemit shumëpartiak sipas paradigmash të qarta, harmonizim të
marrëdhënieve partiake me pushtetin shtetëror dhe të mos ecet me idenë që “fitova
pushtetin, do të marr edhe shtetin”. Servet Pëllumbi shprehet se reformimi të merret
në çdo rast si një proçes që duhet të verë partitë në raport me “kohën politike”, duke i
dhënë kuptimin e një proçesi përshtatjeje dhe zhvillimi që mund të “matet”.
Reformimi i partive shqiptare, sidomos i PS-së dhe i PD-së, i kuptuar si proçes
vetërregullues, përshtatjeje dhe modernizimi duhet parë si një vlerë mbarë kombëtare,
sepse për të është e interesuar e gjithë shoqëria dhe jo vetëm anëtarësia respektive apo
lidershipet e tyre. Pa parti të reformuara, pa parti modeme nuk mund të kemi ecuri
normale të reformave në fusha të tjera, nuk mund të kemi një demokraci normale
funksionuese që luan rolin e parakushtit për një zhvillim ekonomik e social në rritje.
-Reformimi i sistemit politik partiak; Treguesi më sintetikë për të parë
domosdoshmërinë e reformimit cilësor të sistemit politik shumëpartiak është vënia e
aktorëve politikë të partive përballë konsensusit politik. Në rastin e Shqipërisë
konsensusi është aq shumë i dëshiruar dhe i munguar. Ai mund të luajë rolin e një
“pakti politik kombëtar”, të një ideje unifikuese e mobilizuese në shkallë kombëtare,
për të ecur në ritmet e duhura në rrugën e gjerë të reformave, të zhvillimit, të
modemizimit të vendit, të integrimit me dinjitet në BE. Konsensusi nuk nënkupton
rënien dakort për gjithçka apo fshirjen e dallimeve. Ai nënkupton vetëm
vetëpërmbajtjen nga kundërshtimet e hapura e thelbësore për vendime apo ligje të
rëndësishme dhe lejon pozicionimin neutral. Në rastin e Shqipërisë dhe në situatën
aktuale politike që ndodhet vendi ynë, konsensusi është shumë i domosdoshëm.
Forcat politike duhet të arrijnë në një konsensus për të mos penguar integrimin e
vendit.252Xhovani Sartori thotë se palët të paktën duhet të bien dakort për t’u ulur në
tryezë, që të diskutojnë për bashkëpëlqimin, sepse nuk ka zgjidhje tjetër në
251Pëllumbi, S., Pluralizmi politik, përvojë dhe sfida. fq: 117-129
252 Pëllumbi, S., Pluralizmi politik, përvojë dhe sfida. fq: 137-144
142
demokraci, nuk ka rrugë tjetër përveç dialogut. Ai e kundërshton tezën sipas së cilës
“konflikti dhe konsensusi janë baza dhe thelbi i demokracisë”.253 Servet Pëllumbi
shrehet se sistemi shumëpartiak shqiptar ka nevojë për një klimë politike të re, për një
“pluralizëm të dytë”, në të cilën parësore të jetë pjesëmarrja, konsensusi konstruktiv,
si për strategjinë e zhvillimit demokratik të vendit tonë, ashtu edhe për axhendën
europiane të partive politike dhe elitave drejtuese.
-Reformimi i elitës politike: Çështja e gjetjes së formave sa më efektive për të
udhëhequr politikën dhe proçeset e veprimit të sistemeve politike dhe të shoqërisë në
tërësi, është mbase aspekti më i rëndësishëm dhe më i debatuar i pluralizmit politik.
Është shumë e rëndësishme ose më saktë është plotësisht me vend të flitet për një elitë
politike të re, jo aq në nivelin e moshës sesa të nivelit që duhet t’i përgjigjet stadit të ri
në të cilin ka hyrë Shqipëria. Elitat janë parë si grupe të vogla të cialt luajnë një rol të
madh e ndikues në çështjet politike e sociale. Elitat janë kyç në aspiratat dhe sfidat me
të cilat shtetet dhe qeveritë e tyre përballen. Mungesa e një konkurrence të mirëfilltë
të politikëbërjes ka ndikimin e vet negativ. Më tepër politikanët e sotëm janë të etur
për pushtet sesa për politika efektive për vendin tonë. Duhet të zbutet efekti negativ i
strukturave hierarkike e të burokratizuara partiake. Deputetët duhet të jenë më të
përgjegjshëm për postin që mbajnë dhe duhet të përfaqësojnë sa më denjësisht
elektoratin e tyre. Deputet në rradhë të parë përfaqëson popullin, më pas zonën
elektorale dhe më pas partinë në të cilën bën pjesë. Ajo që duhet të udhëheqi elitën
politike shqiptare duhet të jetë konsensusi, bashkëpunimi, rol duhet të luajë edhe
vetëkomandimi.
-Reformimi i kulturës politike: Kultura politike, lidhet ngushtësisht me psikologjinë
e një populli, që detyrimisht kufizohet dhe përkufizohet edhe nga vendi ku jeton.
Studimet në lidhje më kulturën politike, tentojnë që, pikërisht të kuptojmë jo vetëm
faktorët e jashtëm, por edhe faktorët e brendëshëm. Rritja e interesit për kulturën
politike është plotësisht e përligjur në një shoqëri demokratike. Ndërsa për një shoqëri
në tranzicion, çdo hap përpara, suksesi apo mossuksesi i një reforme të vetme e aq më
253 Sartori, G., Edhe një here për teorinë e demokracisë. fq: 104
143
tepër i një kompleksi reformash në fushën ekonomike, në sistemin politik apo në jetën
shpirtërore reflektojnë nivelin e kulturës politike. Në Shqipëri nuk mund të flitet për
një kulturë politike pluraliste dhe adekuate për një demokraci normale. Shqipëria
duket se ka ende nevojë për të kuptuar qartë dhe objektivisht se cfarë ndodhi në atë
periudhë (gjatë sistemit komunist), dhe vetëm duke i dhënë një shpërfaqje objektive
kësaj periudhe, do të mund ti bëjmë një vlerësim të saktë po aq sa do mundemi të
shkëputemi përfundimisht nga hija e atij ish rregjimi qeverisës. Ajo që është e
rëndësishme është që vetë politikanët duhet ta pranojnë hapur këtë. Qënia në nivelin
kulturor të kohës tonë kërkon marrjen në unitet të tradicionales me novatoren, me
standartet e kulturës pluraliste. Është e papranueshme të flitet për kultura të larta e të
ulta sepse në thelb ka vetëm kultura të ndryshme dhe secila në mënyrën e vet
plotësojnë së bashku nevojat dhe dëshirat e njerëzve që i përqafojnë dhe i mbështesin.
Formimi dhe reformimi i kulturës politike duhet të mbajë mirë parasysh lidhjen
dialektike të veçorive tona kombëtare me ato të Europës së Bashkuar ku synojnë të
integrohemi. Kultura politike konsiston në njohjen e sistemit, aktorëve politikë,
grupeve politike, partitë politike. Termat që Rusoi adaptoi për të identifikuar kulturën
politike janë “morali, zakonet dhe opinionet që ai i përcakton si më të rëndësishme se
ligjim një formë ligji që sipas tij nuk është e shkruar në gur po në zemrën e
qytetarit.254
Duhet të synojmë drejt vlerave, arritjeve e metodave më të mira bashkëkohore,
të pranuara si më të suksesshmet. Për këtë kërkohet një sensibilizim i madh i
inteligjencës, politikanëve, institucioneve studimore të politikës. Roli i tyre është i
pazëvendësueshëm në një riorganizim serioz dhe reformim të kulturës politike.255
Shoqëria jonë, në rrugën e modernizimit të saj, natyrisht do të ndeshej me fenomenet
sociale të tjera, që ishin pasojë e pashmangshme e kalimit të shoqërisë shqiptare nga
modeli i mbyllur i shoqërisë totalitare, në modelin e “shoqërisë të hapur”,
demokratike. Në këtë proces të kalimit, sfera e transformimit social të koncepteve,
tabuve, gjykimeve dhe paragjykimeve të së kaluarës ka qenë dhe vazhdon të mbetet
më e vështirë sepse siç dihet, ndryshimet sociale për shkak të inercisë specifike dhe
254Gabriel A.Almond “Culura civica e sviluppo politico”.fq.251 255Pëllumbi, Servet., Pluralizmi politik, përvojë dhe sfida. fq: 162-170
144
thelbit të qëndrueshëm konservator janë të vështira për të ndryshuar me ritmin e
duhur. Përvoja jonë ka treguar se shpesh edhe kur ato ndodhin krijojnë një vakum
social. Përmbysja e koncepteve të së kaluarës sonë sociale totalitare, zëvendësimi i
tyre me parimet e një shoqërie të re, të hapur dhe demokratike, u shoqërua me trauma
sociale, paqartësi teorike. U shfaq një model i ri social i cili vendos në qendër “njeriun
e lirë”, i vetmuar por edhe i guximshëm që mund të bëjë gjithçka por që mund të
humbasë edhe çdo gjë për shkak të identitetit të vjetër social. Nuk ka më personalitet
apo individualitet, por qenie të një qenësie që u është imponuar deri në brendësim
absolut, e ku duket se dhe orgazëm nuk do ketë më pasi “neurologët do punojnë ta
eleminojnë atë”256.
Njerëzit entuziazmin e dikurshëm për vlerat e modelit social të shoqërisë modeme e
zëvendësuan me një ndjenjë deziluzioni social, pasi përfytyrimi i tyre “rozë” u përplas
shumë shpejt me një realitet të ri social në të cilat vlerat e njeriut maten me
kontributin e tij në treg, aftësitë e tij të përditshme për të qenë konkurrues dhe i
suksesshëm në përballimin e sfidave të shoqërisë. Shoqëria shqiptare në këtë periudhë
tranzicioni, ka pasur problemet e saj, që janë të lidhura me një proces të komplikuar të
“rivlerësimit të vlerave”, pa të cilat është e pamundur të funksionojë shoqëria, sado
modeme të jetë ajo.Në këtë kontekst shoqëria shqiptare është duke përjetuar një tjetër
“krizë identiteti”që ka të bëjë me ridimensionimin e vlerave morale dhe institucionale
sociale tradicionale. Këto ndryshime kanë prekur institucionet e sigurisë morale e
tradicionale të shoqërisë si: feja, shoqëria, familja, individi, komuniteti, etj. “Në luftën
e tij kundër shoqërisë, pushteti komunist iu sul edhe familjes. Shqipëria ishte shoqëro
me familje patriarkale eksogame (martesa brenda fisit)”.257Modeli i familjes me
dimension të gjerë patriarkal e paternalist po zëvendësohet gradualisht me modelin e
familjes modeme “bërthamë”.258 Pjesëtarët në familje kanë më shumë të drejta dhe
liri, ndryshe nga sistemi totalitar ku babai vendoste për gjithçka.
1. Gratë në ditët e sotme kanë më shumë liri dhe të drejta, kanë më shumë
mundësi që të integrohen në shoqëri dhe të punojnë në vende pune mjaft të mira. Por,
ende ato ndihen të paragjykuara se nuk mund të jenë të afta si burrat për punë
256 George Orwell:”1984”, fq.29 257Vladimir Misja, “Popullata e Shqipërisë”,Tiranë 1987 258 Tushi, G., Probieme dhe dilema sociale. 12-13
145
drejtuese. Por e rëndësishme është që femrat po çlirohen nga ndikimi i mendësive
vetpërçmuese, nga paragjykimet për burrat si drejtues më të aftë dhe po orientohen
drejt suksesit, si një kriter bazë i zhvillimittë shoqërisë në kushtet e ekonomisë së
tregut. Madje në ditët e sotme kemi shumë femra të aktivizuara në politikë.259
2. Përvoja tregon se veçanërisht në periudha zhvillimesh shoqërore të vrullshme,
pësojnë ndryshime të rëndësishme edhe marrëdhëniet martesore e familjare. Familja
në ditët e sotme është më pak imponuese dhe po bëhet më pak autoritare.260
3. Fusha tjetër ku sitemi komunist ndërhyri ishte pikërisht feja dhe besimi, sepse
një ideologjie dhe partie komuniste nuk i interesonte asnjë besim tjetër, përveç
besimit në Parti, kjo e bërë dhe e vendosur gjithmonë në kontëkstin e të mirës së
përgjithëshme kombëtare, për ta ilustruar po citoj: “Me vullnetin për të fshirë të
kaluarën dhe për të bashkuar shqiptarët, me 1967 u ndaluan fetë” .261
Sot kemi një bashkejetësë mes fesh e besimesh.
4. Po rritet numri i divorceve, numri i familjeve me një prind, shoqëria jonë
është e prekur edhe nga fenomeni i braktisjes të fëmijëve, jo se ky fenomen nuk ka
ekzistuar më parë por nuk ka qenë kurrë në këtë dimension.
5. Në Shqipëri varfëria nuk është fenomen as i pjesshëm as i përkohshëm, por
është fenomen dominant. Lufta sistematike për zbutjen e varfërisë kërkon përpjekje,
reforma dhe ndryshime për ta përballuar atë momentalisht dhe njëkohësisht duhen
projektuar zgjidhje më të qarta për të ardhmen ekonomike të shoqërisë.262
6. Papunësia është një problem gjithashtu mjaft shqetësues për shoqërinë
shqiptare. Sot konsiderohet privilegj të kesh një punë sepse është bërë kaq e rrallë të
jesh i punësuar. Problemet e divorcit, të bashkëjetesës, të“familjes së hapur” janë
dukuri sociale që po ndihen edhe në shoqërinë tonë. Në të njëjtën kohë, shoqëria jonë
po përballet me dukuri sociale të panjohura më parë, por janë përhapur shumë
fenomene si: përdorimi i drogës, i alkoolit, prostitucioni, etj. Shoqëria shqiptare u gjet
e papërgatitur, pa njohuri, pa politika apo përvoja dhe insitucione sociale të
prevencës, rehabilitimit dhe integrimit.
259Dervishi, Z., Gratë në syrin e ciklonit të sfidave dhe perspektiva. fq: 100-127 260 Bcrns, R, M., Child, family, community, fq: 144-147 261Elisabeth Champseix: “Shqipëria ose logjika e dëshpërimit”,fq.51 262Tushi, G., Probleme dhe dilema sociale. fq: 239-303
146
7. Shërbimi social në vendin tonë nuk mund të thuhet se është plotësisht efektiv,
ai ka mjaft mangësi. Një rol në shërbimet sociale kanë luajtur edhe organizatat
jofitimprurëse dhe ato të huaja të cilat kanë rritur çdo vit kontributin e tyre në sektorin
e shërbimit social. Në shoqërinë demokratike është i mundur që të ndërtohet një
shërbim social i gjerë, cilësor, i diferencuar dhe alternativ. Kjo mund të arrihet me
aktivizimin e të gjithë aktorëve por sidomos edhe nga investimet që mund të bëjnë
biznese të ndryshme.
8. Një problem shqetësues, i cili, është rritur shumë vitet e fundit në Shqipëri
është edhe krimi në familje. Shkaqet mund të jenë nga më të ndryshmet si: ekonomia,
stresi, tradhëtia, përdorimi i drogës, alkoolit, etj. Krimi në familje nuk mund të
eliminohet plotësisht, por të paktën jemi në kohë që të minimizojmë krimin brenda
saj. Në këtë kontekst, do të ishte një veprim politik, social dhe ekonomik kompakt i
shtetit, politikësdhe shoqërisë civile për të krijuar një atmosferë mbytëse ndaj krimit
në familje duke siguruar për çdo njeri të drejtën e tij dhe pa e cënuar atë.
9. Një fenomen që karakterizon shoqërinë shqiptare në ditët e sotme është edhe
emigracioni, i cili në të shumtën e rasteve është ilegal për shkak të paaftësisë të
organeve përkatëse të shtetit shqiptar për të organizuar emigrimin me dokumente të
legalizuara dhe për shkak të pengesave të shumta të shteteve pritëse.263
Si edhe çdo vend tjetër në botë, edhe shoqëria shqiptare ka problemet dhe dilemat e
saj. Kalimi i çdo problemi mund të bëhet me bashkëpunimin e të gjithë individëve,
shoqërisë dhe shtetit. Jo gjithçka mund të zgjidhet por mund të bëhet në përmasa më
të vogla. Roli i secilit aktor është i pazëvendësueshëm për kalimin e çdo situate dhe
për një organizim social sa më efektiv dhe një jetë sa më të mirë dhe të qetë. Modeli
që Shqipëria zbatoi gjatë 45 vjetëve mbështetej në zbatimin rigoroz të ideologjisë
staliniane dhe praktikave centralizuese, duke aplikuar rendin shtetëror politik dhe me
një politikë ekonomike të diktaturës më të egër komuniste me ekonomi autarkike.
Në aspektin politik: modeli shqiptar karakterizohej nga një mungesë pothuajse e plotë
e traditës demokratike dhe nga zbatimi ekstrem i parimit të luftës të klasave, me
pasoja të rënda deri edhe në vitet e tranzicionit.
Pikërisht, në bazë të kësaj sfide, tranzicioni e vuri shoqërinë shqiptare përballë
263Dervishi, Z., Vështrime të kryqëzuara në det. fq: 16-18
147
detyrave për të ndërmarrë një sërë reformash politike, shoqërore, ekonomike dhe
institucionale. të cilat do shënojnë një ndryshim cilësor mjaft të dukshëm të
ekonomisë dhe të shoqërisë shqiptare. Ajo u strukturua në të gjitha përmasat e saj,
megjithëse ky proces nuk është tërësisht i përfunduar dhe dinamika e strukturimit nuk
është ende e shpejtë sa duhet.264
Më 2 korrik të vitit 1990 një shumicë ambasadash dhe përfaqësish të huaja, sidomos
të vendeve perëndimore, u sulmuan nga disa mijëra njerëz, kryesisht të rinj të papunë
të mbledhur nga kryeqyteti dhe e gjithë Shqipëria. Pikërisht në atë ditë, më 2 korrik
1990, në mbledhjen e prishtinës, Kuvendi i Kosovës shpallte legjitimitetin e së drejtës
së shtetit të shqiptarëve përtej kufirit. Pushtimi i amabasadave ndodhi në një kohë kur
ligjërisht u ishte njohur qytetarëve e drejta e qarkullimit të lirë në botë, d.m.th. e
pajisjes me pasaporta të vlefshme për udhëtime jashtë shtetit. Por për shqiptarët ende
një udhëtim në botë mbetej diçka e pabesueshme. Mbyllja shumëvjeçare kishte lënë
gjurmë të thella psikologjike dhe shumë njerëz e shihnin me dyshim të drejtën për tu
pajisur me pasaportë. Nga ana tjetër, dhe kjo është kryesorja, pjesa dërrmuese e
shqiptarëve nuk i kishte mundësitë ekonomike për ta shfrytëzuar këtë të drejtë. Ndërsa
ambasadat rezervoheshin në dhënien e vizave sepse më parë ky veprim kryhej me
ndërmjetësime të shtetit, faktor frenimi ishte edhe tradita e vjetër që kontaktet me të
huajt i quante të dyshimta.
Dyndjen e njerëzve në ambasada në një farë mënyre e nxiti edhe lejimi i familjes
Popaj, e cila për pesë vjet me rradhë ishte strehuar në përfaqësinë italiane në Tiranë,
për të ikur nga vendi. Precedenti që u krijua inkurajoi të tjerë të vepronin njësoj si
Popajt. Këtu R.Alia thekson vetëm faktin që kompromisi i arritur me palën italiane u
bë i domosdoshëm, sepse marrëdhëniet midis dy vendeve u bllokuan dhe ngrinë fare,
gjë që dëmtonte veçanërisht Shqipërinë. Atëherë shpresohej se italia do të mund të
ishte porta jonë drejt Evropës dhe u bënë përpjekje për të mbyllur çdo problem me të.
Precedenti i dytë, me ndikim të drejtëpërdrejtë në grumbullimin e rinisë, qe futja e
katër qytetarëve në ambasadën e Turqisë. Ministria e Punëve të Jashtme të vendit tonë
pranoi t’i pajiste ata me pasaporta, për ta zgjidhur sa më parë incidentin.265R.Alia jep
264Angjeli, A., Tranzicioni dhe liria ekonomike në Shqipëri, fq.34
265Shala, B„ Halili, Ll.,Reka, H., Unë Ramiz Alia dëshmoj për historinë, fq: 151-153
148
mendimin e tij se eksodi i 2 korrikut qe tentimi i parë i hapur i rinisë drejt Evropës,
një tentim dramatik dhe i dhimbshëm.Pati disa tentime për dyndje masive në rrugën e
ambasadave dhe disa zbrapsje nga policia. Pas konfrontimit, njerëzit që ktheheshin
pas, hodhën edhe parrulla politike kundër Enver Hoxhës dhe familjes të tij dhe bënë
thirrje për liri e demokraci. Ishte akti i parë i shkatërrimit, ata që nuk arrinin të hynin
në ambasada ktheheshin prapa duke thyer ç’tëgjenin rrugës. Valë pas vale, u pushtuan
thuajse të gjitha ambasadat, duke përfshirë edhe disa të vendeve të Lindjes, me
përjashtim të atyre Jugosllavisë dhe të Kubës, që nuk pranuan njeri ose i
kthyen.Mundësia më e madhe është që ky veprim të ketë pasur edhe nxitje nga jashtë,
duke përfituar nga pakënaqësia e njerëzve dhe vështirësitë ekonomike që po kalonte
vendi. Shqipëria, në atë kohë, kishte mbetur vendi i vetëm i Evropës Lindore që
vazhdonte të fliste e t’i përmbahej rrugës socialiste. Gjithashtu kjo ndodhi në një kohë
kur nuk kishte më asnjë pengesë ligjore që njerëzit të shkonin ku të donin. Që me këtë
veprim synoheshin veprime politike, këtë e tregon edhe fakti që kur ju propozua nga
qeveria shqiptare ambasadave të huaja të përpilonin listat e njerëzve që mbanin
brenda për t’i pajisur me pasaporta të rregullta, ato s’pranuan. R.Alia nxorri një dekret
të posaçëm me anën e të cilit jepeshin garanci se të gjithë qytetarët që ishin futur në
ambasada do të lejoheshin të largoheshin nga vendi.
Përmbajtja e dekretit, i cili, ndryshe nga rregulli i zakonshëm, u botua në shtypin e
përditshëm, pa pritur gazetën zyrtare:
Dekret Neni 1
Shtetasit shqiptarë që kanë hyrë nëpërfaqësitë e huaja diplomatike të akredituara në
vendin tonë dhe që dalin prej andej nuk i nënshtrohen proçedimit penal për vepra të
kryera që kanë lidhje me këtë akt.
Neni 2
Këta shtetas, në rast se kërkojnë, pajisjen me pasaportë të rregullt për të dalë jashtë
shtetit si çdo shtetas tjetër shqiptarë në bazë të dispozitave të parashikuara në dekretin
nr. 7393, datë 12.6.1990 "Për lëshimin e pasaportave për jashtë shtetit dhe dhënien e
vizave".
Neni 3
Ky dekret hyn në fuqi menjëherë. Tiranë, më 7.7.1990 Nr. i dekretit: 7397s
149
Në vend që të mermin masa për të ndihmuar autoritet shqiptare për zbatimin e këtij
dekreti, ambasadat gjermane dhe franceze kërkuan që qeveria të lejonte krijimin e një
"ure ajrore" për të sjellë çadra, batanije dhe ilaçe, duke vërtetuar me këtë që, të paktën
për disa kohë, nuk kishin ndër mend t’i mermin as si refugjatë ata që ishin futur
brenda. Dukej qartë se ata donin t’i mbanin aty për shumë kohë. Fakt është që, vetëm
pas ndërhyrjes të OKB-së, që dërgoi një specialist të saj në Shqipëri, pas kërkesës që
ju bë personalisht zotit Perez de Kuelar nga R.Alia, ambasadat u detyruan të jepnin
listatemërore të atyre që ishin futur në territoret e tyre, në mënyrë që të pajiseshin me
pasaporta. Duhet thënë se, pasi përfundoi ky veprim, ambasadat e RFGJ-së, të
Francës, të Italisë e Greqisë (pra të vendeve të TPE-së), mbyllën zyrat dhe efektivisht
ndërprenë veprimtarinë në Shqipëri. Kjo ndërprerje e justifikuar me "arsye teknike"
(për shkak të riparimit të ndërtesave, të pastrimit dhe dizinfektimit të tyre etj), zgjati
mbi tre-katër muaj. Me ambasadën e FRGJ-së edhe me shumë. Në të njëjtën kohë u
ndërpre edhe çdo lloj aktiviteti ekonomik e kulturor me këto vende, bile edhe dhënia
normale e vizave. Sidoqoftë, zgjidhja që ju dha këtij problemi, duke evituar si
konfliktin e brendshëm (përleshjen me të rinjtë), ashtu edhe acarimin me jashtë (sepse
u bë ndërmjetëse OKB-ja), ishte rruga më e drejtë që mund të gjendej.
Por shkaqet lidheshin me kushtet e vështira ekonomike që u krijuan, me atmosferën
politike që ekzistonte etj. Në asnjë rast nuk përjashtohet dora e të huajve, veçanërisht
e serbëve, të cilët kurdoherë ishin të interesuar që të largonin vëmëndjen e opinionit
publik botëror nga zhvillimi i ngjarjeve në Jugosllavi e sidomos nga masat regresive
që mermin ndaj shqiptarëve në Kosovë e gjetkë. Vetë fakti që eksodi i parë ndodhi
pikërisht ditën e shpalljes së Republikës së Kosovës, si dhe fakti tjetër, që në
ambasadën jugosllave nuk u fut as dhe një njeri i vetëm, përbën dyshim të madh për
këtë. 2 korriku u nis si një vepër politike, por klientela e tij në të vërtetë përbëhej
kryesisht nga njerëz që zgjodhën eksodin për arsye e motive ekonomike. Shumica e
refugjatëve të valës së parë emigruan në kërkim të një jete më të mirë.Kishte dy
qëndrime të mundshme trajtimi të eksodit: ishte qëndrimi kombëtar (braktisja e
atdheut etj.) dhe qëndrimi ideologjik (kundërshtimi i sistemit etj.) Në atë kohë u mbajt
përgjithësisht qëndrimi i parë. Sot, që kanë ndodhur ndryshime të mëdha politike,
shumëkujt nuk i pëlqen ai dhe e transmetojnë çështjen nga këndëvështrimi i dytë.
150
Ajo që mund të thuhet padyshim është që dy korriku qe një akt padurimi drejt hapjes.
Si çdo vepër violente edhe ajo ka pasur dramën dhe dhimbjen e saj. Por dhimbja më e
madhe gjakderdhja u evitua. Konfrontimi u shpall, por sfidës shteti iu përgjigj me
dinjitet dhe me tolerancë, bile tolerancë deri edhe në lejimin e shkeljes të ligjeve. Në
këto veprime kishte më shumë demokraci sesa mendohej shprehet R.Alia. Kjo dyndje
masive, që e hodhi regjimin shqiptar në një krizë legjitimiteti, tregoi qartë qëndrimin e
dobët të intelektualëve që ishin për reforma. Asnjëri prej tyre nuk pati guximin që ti
përkrahte ata botërisht ose të kritikonte qeverinë. Madje disa prej tyre i quajtën
refugjatët fundërrina të shoqërisë, të degjeneruar dhe njerëz të ulët, që nuk mund të
kishin ide politike.
Ndërtimi i institucioneve të reja politike, garantimi i të drejtave të njeriut, autonomia e
shoqatave dhe vendosja e rregullave dhe procedurave për të ndihmuar në zhvillimin
dhe forcimin e demokracisë në Shqipëri, ishin detyra mjaft të vështira. Një nga
problemet e qeverisë ishte edhe hartimi i një kushtetute. Mosmarrëveshjet midis
forcave politike e bënë edhe më të vështirë hartimin e një kushtetute të re. Projekti i
paraqitur nga Partia Demokratike u hodh poshtë në referendumin e nëntorit të 1994.
Shpallja e një kushtetute të re ishte bërë e domosdoshme për demokratizimin e vendit
por forcat kryesore politike nuk hynin në bisedime pasi ato shikonin interesat e tyre në
radhë të parë. Shumica e forcave politike donin një sistem parlamentar edhe Berisha
ishte dakord për një sistem të tillë. Megjithëse "Ligji kushtetues themelor"
parashikonte një republikë parlamentare, në realitet nuk ndodhi kjo.Në Shqipëri u
krijua një sistem hibrid presidencial-parlamentar, ku presidenti kishte kompetenca të
gjëra vendimmarrëse, kryeministri mbante një qëndrim të përulur ndaj presidentit dhe
parlamenti nuk ushtronte mbikëqyrje ekzekutive.266Ligji kushtetues themelor i
Shqipërisë, parashikonte ndarjen e pushtetit ekzekutiv, legjislativ dhe gjyqësor dhe
kufizim të kompetencave të presidentit. Por nuk ndodhi kështu pasi presidenti mori
kompetenca që nuk i takonin. Madje thoshin se presidenti nuk i pranonte këshillat që
ishin në kundërshtim me mendimet e veta. Ai zbatonte një stil pune që nuk linte vend
për debat dhe shprehje opinionesh të kundërta. Parlamenti gjatë kësaj periudhe luajti
një rol të rëndësishëm por shpesh ritmi i rrëmbyer i miratimeve nuk linte kohë për
266Biberaj, E,. Tranzicioni në Shqipëri. Rruga e vështirë drejt demokracisë, fq: 252
151
shqyrtimin e kujdesshëm të shumë çështjeve të ndërlikuara. Parlamenti nuk kishte
kompetenca shumë të gjera dhe nuk arriti të krijonte një strukturë të përshtatshme
komisionesh për të zhvilluar plotësisht dhe efektivisht funksionet e veta.
Midis deputetëve dhe zgjedhësve nuk kishte shumë komunikim. Meqë kishin fituar si
parti, deputetët prisnin që çështjet ti zgjidhnin udhëheqësit e partive. Element
thelbësor për konsolidimin e sistemit demokratik ka qënë gjithmonë vendoja e një
sistemi gjyqësor të pavarur. Por sistemi gjyqësor në vend vuante nga shumë probleme,
shumë gjyqtarë nuk kishin arsimin përkatës dhe në të kishte akoma individë të
nomenklaturës komuniste. Qeveria ishte koshiente për këto probleme në sistemin
gjyqësor por nuk mori masa për t’i zgjidhur ato.Politika luajti një rol të madh në
bllokimin e marrëveshjes për kushtetutën e re. Socialistët e panë miratimin e
kushtetutës të re si mjet për të shkaktuar një krizë parlamentare dhe për të mbajtur
zgjedhje të reja. Socialistët thoshin se ky parlament duhet të shpërndahet, ai e ka
konsumuar vetveten.267
Nën presionin e brendshëm dhe të jashtëm, Berisha pranoi të zgjidhte këtë problem.
Ai anashkaloi parlamentin dhe e shtroi çështjen e kushtetutës në një referendum
mbarëkombëtar. Projektkushtetuta nuk ndryshonte nga shumica e kushtetutave
paskomuniste që ishin miratuar në vendet e Europës Lindore dhe në përgjithësi u
përmbahej normave dhe standardeve ndërkombëtare. Por ajo ishte një përzierje e
sistemit presidencial me atë parlamentar, ku më shumë kompetenca kishte presidenti.
Referendumi që u mbajt në 6 nëntor 1994, nuk e zgjidhi problemin e kushtetutës,
zgjedhësit shqiptar e hodhën poshtë projektkushtetutën. Arsyeja kryesore ishte
pakënaqësia ekonomike dhe korrupsioni zyrtar. Kishte edhe faktorë të tjerë si: Berisha
nuk kërkoi kompromis apo të krijonte një konsensus të gjerë, ai organizoi mitingje,
mbajti fjalime por ndenji shumë larg nevojave imediate që kishte vendi dhe
shqiptarët. Referendumi krijoi një luftë të ashpër partiake. Demokracia shqiptare u
gjend para një krize të thellë që nuk e kishte parë deri atëherë. Socialistët e
shfrytëzuan këtë situatë duke akuzuar qeverinë se nuk kishte mbajtur premtimet e
bëra. Në këtë periudhë kemi edhe prishjen e marrëdhënieve të Berishës me Eduard
Selamin.
267Dokle, N,. Piedestale pa statuja, 2001; fq. 122
152
Në 4 dhjetor 1994 presidenti njoftoi organizim të thellë të qeverisë. Por tashmë dukej
se ishte vonë se vendi ishte në krizë të thellë si politike ashtu edhe ekonomike.
Berisha kishte dobësuar pozitat e tij. Kemi një thellim të polarizimit në skenën
politike. Me afrimin e zgjedhjeve mbarëkombëtare të majit 1996, Shqipëria ishte e
ndarë në dy kampe: socialistët dhe demokratët, të cilët zhvillonin një luftë të ashpër
mes tyre. Por edhe megjithëse publiku i gjerë kishte treguar mosbesim ndaj qeverisë
duke hedhur poshtë projektkushtetutën, nuk kishte shenja se ai do të kalonte në anën e
Partisë Socialiste. Qeveria kishte përkrahjen ndërkombëtare, pasi ajo shikohej si një
faktor stabilizues në rajonin e Ballkanit.
Shenjë e qartë se i njiheshin dhe i vlerësoheshin përparimet që kishte bërë në procesin
e vështirë të tranzicionit, në qershor 1995, Shqipëria pranohet si anëtare e plotë në
Këshillin e Europës. Një vit pas dështimit të referendumit Partia Demokratike e kishte
marrë veten politikisht. Por pavarësisht përparimeve dhe arritjeve të Partisë
Demokratike, mungesa e institutcioneve demokratike dhe mosarritja e konsensusit të
brendshëm politikpër çështje të rëndësishme të vendit, i kishin humbur shkëlqimin
sundimit të Partisë Demokratike. Institucionet themelore të demokracisë ishin të
brishta, sistemi gjyqësor nuk vepronte sipas rregullave të shtetit ligjor dhe sistemi
partiak ishte i dobët dhe i paefektshëm.
Në aspektin ekonomik: modeli shqiptarë karakterizohej nga eleminimi i të
gjitha formave të pronës private nëpërmjet shtetëzimit të plotë të industrisë, tregtisë
në shumicë dhe pakicë dhe të kolektivizimit ekstrem të bujqësisë, nga mbështetja e
plotë në planifikim të centralizuar, sipas parimit të mbështetjes në forcat e veta. Asnjë
vend i Europës Lindore nuk hyri në rrugën e reformave në një gjendje kolapsi siç bëri
Shqipëria në vitin 1992. Dy vite trazirash të mëdha politike, pas dekadash
keqadministrimi dhe planifikimi të centralizuar komunist, kishin shkaktuar përhapjen
e anarkisë dhe kolapsin pothuaj në të gjithë ekonominë. Prodhimi i brendshëm bruto
(GDP), prodhimi bujqësor dhe ai industrial kishin rënë, inflacioni ishte rritur, borxhi i
jashtëm gjithashtu ishte i madh. Papunësia ishte në nivele të larta, niveli shërbimeve
shtetërore kishte marrë tatëpjetën. Shqipëria ishte bërë tërësisht e varur nga ndihmat e
huaja. Në këto kushte ndërtimi i ekonomisë të tregut ishte tepër e vështirë. Fundi i
regjimit komunist dhe fillimi i tranzicionit e gjeti Shqipërinë me probleme të
akumuluara ekonomike, strukturore, sociale e me politika të pamenaxhuara drejt, me
153
çbalancime të theksuara të sistemit financiarë dhe me mungesë vullneti nga një klasë
politike konservatore për të ndërmarrë reformat që kishin filluar tanimë në vendet e
tjera ish-komuniste, veçanërisht në Hungari, Poloni, Rumani, ish-Republikën
Çekosllovakisë e Bullgari etj.
Sfida e madhe e tranzicionit ishte kalimi nga faza e një ekonomie tërësisht të
paralizuar dhe të pabazuar në ndihmat ushqimore dhe emergjente, tek programimi dhe
zbatimi i reformave konkrete dhe komplekse, tek politikat e zhvillimit që do të
transformonin rrënjësisht marrëdhëniet ekonomike-shoqërore mes njerëzve,
mentalitetin e tyre, institucionet, legjislacionin dhe modelin qeverisës, për të bërë të
mundur hapjen ndaj botës, zhvillimin dhe rritjen ekonomike të qëndrueshme e të
ekuilibruar të ekonomisë si dhe reduktimin e varfërisë në bazë të një strategjie
kombëtare".
Rimëkëmbja ekonomike ishte në qendër të vëmendjes të politikës të Berishës. Në
qershor 1992, qeveria shpalli një plan ekonomik afat mesëm për të ndalur tatëpjetën
që kishte marrë prodhimi, të frenonte inflacionin, të siguronte lëndën e parë që të
fillonin punën sektorët jetësorë të industrisë. Filloi puna për krijimin e strukturës
ligjore dhe të mjedisit që do të tërhiqte kapitalin e huaj dhe do të hidhte themelet e
ekonomisë së tregut. Qeveria hoqi dorë nga subvencionimi i produkteve bujqësore
dhe industriale, dhe la çmimet të ngriheshin me përjashtim të artikujve të
domosdoshëm. Por siç parashikohej, zbatimi i masave ekonomike shkaktoi
çrregullime të mëdha shoqërore. Shumë mallra u shtrenjtuan, të ardhurat reale në vitet
1991-1993 ranë. Por ajo që vlen të theksohet është që qeveria arriti të zbatonte
programin fillestar pa trazira të mëdha shoqërore.
Në mesin e vitit 1993, pasi kishte arritur me sukses objektivat kryesore të stabilizimit
të ekonomisë, Shqipëria hyri në fazën e dytë dhe shumë më të vështirë të
transformimit ekonomik. Shqipëria zbatoi një program të guximshëm të privatizimit
masiv. Qëllimi kryesor i programit ishte të zgjeronte bazat ekonomike dhe
demokratike të vendit, duke forcuar klasën e mesme dhe duke tërhequr kapitalin e
huaj për të mbështetur zhvillimin e industrive kryesore. Në vitin 1996 ishin
privatizuar tërësisht pothuaj bujqësia, trasporti, tregtia me pakicë dhe strehimi. Filloi
ristrukturimi dhe privatizimi i ndërmarrjeve të mëdha shtetërore, qeveria po kërkonte
partnerë të huaj për privatizimin e sektorëve strategjikë si: minierat, energjia elektrike
154
dhe telekomunikimet. Por privatizimi pati edhe
probleme dhe pakënaqësi. Një ndër problemet themelore që ndërlikoi procesin e
privatizimit ishte çështja e kthimit të pronave.
Kjo shkaktoi probleme të mëdha, "Ligji mbi zhdëmtimin dhe kthimin e pronave"
krijoi rrëmujë të madhe dhe bëri të pakënaqur si pronarët e rinj ashtu edhe të
shpronësuarit. Dhuruesit e ndihmës të huaj ankoheshin se Shqipëria nuk ishte në
gjendje të shfrytëzonte siç duhej ndihmën e huaj. Arritjet gjatë këtyre viteve ishin të
mëdha si: u ndalua rënia e prodhimit, GDP-ja u shtua, disa fabrika e ndërmarrje që
ishin mbyllur filluan punën. Për të shtuar eksportin dhe për të tërhequr kapitalin e
huaj, u hoqën licencimet dhe kontrollet e eksportit.Por problemet në Shqipëri ishin të
mëdha të cilat ndikuan në zhvillimin e ekonomisë së tregut.Problemet kryesore ishin
zhbalancimet strukturore, papunësia e lartë, infrastruktura e papërshtatshme e
transportit dhe e komunikimeve. Pengesë e madhe ishte edhe mungesa e njerëzve të
aftë në krye të administratës qeveritare.
Korrupsioni ishte në përmasa të mëdha dhe përpjekjet e qeverisë ishin të pakta.
Namik Dokle në librin e tij "Piedestale pa statuja" shprehet se korrupsioni dhe
paaftësia karakterizojnë PartinëDemokratike. Krimi ishte shtuar shumë, i cili përbënte
një rrezik serioz për zhvillimin e demokracisë dhe të ekonomisë në Shqipëri. U
ngritën skemat piramidale.
Për këtë ndikuan shumë faktorë: Së pari: qeveria vonoi reformën në sistemin bankar
dhe shqiptarët duke mos pasur një sistem bankar efikas, i investuan kursimet e tyre në
këto skema. Së dyti: duke dalë nga një sistem i centralizuar, shqiptarët nuk e dinin se
si funksiononte ekonomia e tregut dhe se si zhvillohej veprimtaria e institucioneve
investuese dhe financiare. Së treti: këto skema kishin përkrahjen e të gjitha partive
politike dhe vepronin me miratimin e heshtur të qeverisë. Së katërti: ato mund të
shërbenin edhe për pastrimin e parave. Por qeveria nuk pranonte të kishte lidhje më
këto skema piramidale. Gabimi i qeverisë është që ajo heshti dhe nuk lajmëroi
qytetarët për rrezikun që ato mbartnin.
Pas rënies të komunizmit në Shqipëri pati një ringjallje fetare të jashtëzakonshme. U
ndërtuan kisha e xhami të reja. Feja në komunizëm ishte e ndaluar, ajo konsiderohej si
155
diçka që buronte nga një pushtet armik.268 U krijuan shumë shoqata të pavarura që
luftonin për të zënë një vend në jetën publike. Qëllimi i tyre ishte që të ushtronin
presion mbi institucionet shtetërore duke ndikuar mbi proçeset politike dhe duke
kërkuar nga qeveria llogari dhe transparencë.
Shoqëria paskomuniste nisi e zhurmshme. Heshtjes të gjatë publike ia zuri vendin
diskutimi dhe debati i gjerë shoqëror. Roli i mediave u rrit së tepërmi pas rënies të
komunizmit, filloi një shtyp i gjerë dhe i hapur, u rrit numri i gazetave. Në radhë të
parë roli i shtypit dhe i medias në përgjithësi në Shqipërinë paskomuniste mbeti ai i
plotësimit të dëshirës për të folur dhe për të dëgjuar lajme në mënyrë intensive, pas
një heshtje të gjatë mediatike në kushtet e ankthit përballë të ardhmes. Funksioni i
dytë i medias në Shqipërinë e periudhës menjëherë pas rënies të komunizmit është ai i
rregullatorit në sjelljen politike të qytetarit shqiptar, i vendosjes së marrëdhënieve
reciproke mes tij dhe forcave politike të vendit. Funksioni i tretë i medias në
Shqipërinë paskomuniste të periudhës së parë të tranzicionit ka qenë ai i hapjes
kulturore dhe shpirtërore për nga Perëndimi dhe vlerat e tij kulturore dhe politike.
Hapja kulturore nëpërmjet mediave në Shqipëri u bë më shumë nëpërmjet televizionit
sesa elementëve të tjerë mediatikë.269Por duhet theksuar fakti se media nuk ishte
tërësisht i pavarur dhe kjo pengohej nga gjendja politike, vështirësitë financiare dhe
mungesa e gazetarëve të kualifikuar.
Me përmbysjen e komunizmit dhe me vendosjen e demokracisë pluraliste, u hapën
perspektiva të gjëra edhe për zhvillimin e mendimit juridik në Shqipëri nëpërmjet
shtypit. Liria e fjalës dhe e shprehjes të mendimit juridik tej kornizave dogmatike,
politike e ideologjike të monizmit, përbën një fitore të madhe historike. Gjatë kësaj
kohe u krijuan kushtet dhe mundësitë reale për të siguruar e shfrytëzuar literaturën
juridike të huaj, që më parë ishte e ndaluar të hynte në Shqipërinë e vetë izoluar.270Me
gjithë kushtet e vështira, shtypi kishte arritur të siguronte një liri si në dhënien e lajmit
ashtu edhe në komunikimin e tyre. Duke qenë i kontrolluar ende nga shteti, media nuk
mund të ushtronte një ndikim të madh mbi ngjarjet politike, mbi luftën kundër
korrupsionit dhe të shpërdorimit të pushtetit. Qeveria duhet të kuptonte se mediat nuk
268Fuga, A., Shtigje drejt guvës të gjarprit, fq: 98-100 269 Fuga, A., Media, politika, shoqëria (1990-2000), fq: 19-36 270Elezi. I., Mendimi juridik shqiptar, fq: 310
156
duhej të kontrolloheshin nga qeveria por nga shoqatat e tyre profesionale, vetëm
kështu mund të arrihej të ekzistonte një media e lirë dhe efikase.271
6.4 Programi i Partisë Demokratike dhe kriza e pushtetit të PD-së
PD-ja ishte e para parti opozitare në vend dhe sigurisht si çdo gjë që krijohet për herë
të parë, u shfaqën vështirësi të shumta në organizim. Studentet dhe intelektualet që
organizuan një lëvizje demokratike, e cila solli më pas edhe pluralizmin, duhej të
dilnin me një program konkret, për të dëshmuar se premtimet për ndryshim, për liri e
demokraci nuk ishin demagogji, por realitet. Megjithatë mungesa e informacionit
ishte shumë e madhe.Asnjeri nuk e dintë se si ishtë një program partië. Gramoz
Pashko kujtonte në një interviste të vitit 2004: "Në kishim farë pak njohuri dhe kemi
bredhur tërë natën për të gjëtur të dhëna. Në fakt, programi i parë ishtë adoptim i
kartës së Kopënhagënit"?272 Në programin ë saj Partia Dëmokratikë parashikontë
shndërrimin ë Shqipërisë në një vënd modërn dhë dëmokratik, ndërtimin ë shtëtit të
së drëjtës, vëndosjën ë dëmokracisë së plotë, si dhë shpalltë trë parimët bazë të
mirëqëniës së popullit. Dëmokratët parashikonin kryërjën ë privatizimit nën kontrollin
ë shtëtit në kushtët ë garantimit të të drëjtavë të individit ë të shoqërisë. Për sa i përkët
rëformavë në bujqësi dëmokratët, u prëmtonin fshatarësisë, toka shtëtërorë dhë të
drëjtën për të zgjëdhur më vullnët të lirë formën ë pronësisë së tokës që do të
përfitonin. PD-ja kërkontë, gjithashtu shpolitizimin ë plotë të të gjitha institucionëvë
shtëtërorë, sidomos Ministrinë ë Mbrojtjës, të Brëndshmë dhe të Drëjtësisë.273
Pjesë e programit ishte:
1- Ndërtimi i një shoqërie demokratike pluraliste të bazuar në zgjedhje të lira
dhe periodike.
2- Hartimi i një legjislacioni demokratik, në përputhje me aspiratat dhe idealet
demokratike të popullit tonë.
271Biberaj, E., Tranzicioni në Shqipëri, rruga e vështirë drejt demokracisë, fq: 310-338 272 Blendi Fevziu, Piedestale pa statuja, Tirane;UET Press,2011f 68 273 Valentina Duka, Historie Shqipërisë 1912-2000, Tirane; Kristalina KH, 2007. f. 328
157
3- Forcimi i shtetit juridik, drejtësisë dhe barazisë sociale që buron nga ligjet.
4- Ekzistenca e shtypit të lirë e të pavarur, për një informacion real dhe objektiv.
5- Zhvillimi i reformave demokratike në fushën e arsimit, kulturës, shkencës dhe
shëndetësisë. Mbrojta e mjedisit përmes përdorimit efektiv të burimeve
ekonomike.
6- Organizimi dhe implementimi i strukturave rinoire në jetën politike,
ekonomike dhe shoqërore të vendit.
7- Emancipimi dhe roli aktin i gruas shqiptare, për krijimine kushteve,në
realizimin e detyrës së saj fisnike.
8- Përmirësimi i kushteve të punës të të gjithë punëtorëvë dhe rritja e eficiensës
nëpërmjet përdorimit të teknologjisë moderne dhe organizimit, në mënyrë që
të arrihet gradualisht në një masë më të lartë shpërblimi dhereduktimi të orëvë
javorë të punës. E gjithë kjo në kuadrin e sindikatavë të lira dhe të pavarura.
9- Rritja e dinjitetit politik, ekonomik dhe kulturor i kombit shqiptar në
ArenënNdërkombëtare.
10- Vendosja e marrëdhënieve aktive e të bashkëpunimit të gjërë mbi baza
reciproke me të gjitha shtetet demokratike të botës.
11- Ndjekja e një politike të fqinjësisë së mirë e të paqes në rajon, mbi bazën e
mbrojtjës së interesave kombëtare.
12- Realizimi i aspiratave shekullore të kombit shqiptar, për liri, pavarësi,
bashkim e përparim, në përputhje me frymën e dokumentave të KSBE-së.
13- Angazhimi për njohjen dhe respektimin e të drejtave të minoriteteve në
Shqipëri, që janë të garantuara me ligj nga kushtetuta jonë dhe dokumentat e
OKB-së dhe KSBE-së.
14- Angazhimi për mospërdorim e kërcënim apo forcë kundër integritetit
tërritorial ose pavarësisë politike të cilido shteti.
15- Kapërcimi sa më shpejt i gjëndjes së ekonomisë sonë, me një plan
konkretmasash urgjente e strategjike.
16- Afirmimi i iniciativës së lirë si kushti bazë për dinjitetin ekonomik e social të
çdo njëriu.
17- Angazhimi i patundur në demokraci i bazuar në të drejtat njerëzore dhe Liritë
Themelorë, si edhe lirinë ekonomike, si kusht për stabilizimin ekonomik dhe
158
mirëqënien e njerëzve.
18- Ristrukturimi i ekonomisë, si një ekonomi tregu me shumëllojshmëri formash
të pronës private dhe sanksionimi i tyre më ligj, për t'u integruar sa më shpejt
në familjen evropiane.274
Si parti e parë e opozitës, Partia Demokratike, kishte një epërsi të pamohueshme.
Duke qenë më shumë oraganizatë gjithë përfshirësë sesa një parti politike, ajo tërhoqi
një numër të madh njerëzish me interesa politike nga më të ndryshmet, njerëz që deri
atëherë nuk kishin patur ndonjë aktivitet politik, ata që kishin mbetur nga Balli
Kombëtar dhe Legaliteti si edhe ishtë burgosur politikë. Pra brenda saj, kishtë shumë
antikomunistë të vëndosur dhë ish- të burgosur politikë, të cilët mbanin qëndrim më
konservator ndaj rregjimit komunist.
Edhe pse ishtë parti antikomunistë në programin e vet fillimisht Partia Demokratike
nuk shpallte shkomunizimin e vendit dhe nuk u hodh në sulm frontal kundër rregjimit
të Ramiz Alisë. Ngurrimi për të bërë një sulm në front të gjerë kundër rregjimit
pasqyrohej në një intervistë që Berisha i tha shërbimit shqip të “Zërit të Amërikës”. I
pyetur për Enver Hoxhën, Berisha nuk dha përgjigje të qartë, dukë thënë së ish-
udhëhëqësi ishtë figurë komplekse.Ai tha:“Nën udhëheqjen e Enver Hoxhës,
Shqipëria ka bërë përparim të pamohueshëm në disa fusha, por ai ngriti një rregjim
diktatorial dhe ishte diktator”.275
Mirëpo anëtarët më radikalë të partisë, që donin të shembnin një orë e më parë
strukturat komuniste që kishin hyrë në të gjitha nivelet e shoqërisë shqiptare, mbetën
shumë të zhgënjyer me udhëheqjen e Partisë Demokratike, që e kishte marrë me
rritme tepër të ngadalta, shkatërrimin erregjimit komunist.
Udhëheqësit e Partisë Demokratike mbajtën një qëndrim të matur, ata i druheshin një
kundërsulmi nga forcat komuniste konservatore, që mund të bëhej pastaj shkak për
një revoltë popullore ose edhe për luftë civile. Prandaj ata theksonin me forcë se do të
përdornin vetëm metoda paqësore. Udhëheqësit demokratë përpiqeshin t'i qetësonin
komunistët se s'kishin përse të kishin frikë nga vendosja e një sistemi shumëpartiak.276
274Aleksander Meksi, Dhjetor'90,Tirane;UET Press ,2010. f. 66-68 275 Elez Biberaj,Shqipëria në tranzicion, Tirane;Ora, 2001.f . 117 276Pellumbi,S.(2009) PluralizmiPolitik,Tirane:IS,f.33
159
Themeluesit e PD-së
Partia Demokratikë u themelua nga studentë dhe intelektualë që u bënë pjesë e
Lëvizjes Demokratike të Dhjetorit '90.
Ndër emrat e rëndësishëm që bëjnë pjësë në listën emërore të anëtarëvëthemelues të
partisë janë:
1- Aleksandër Gabriel Meksi ------------historian arkitekture
20-Frrok Mark Cupi-----------------------gazetar.277
Anëtarët themelues të Partisë Dëmokratike, pjësa më e madhe e tyrë përbëjnë klasën
politike, që ka drejtuar për vite Shqipërinë dhe ende vazhdon ta drejtojë. Në historinë
e shtëtit shqiptar ky është brëzi i trëtë politik që ka prodhuar vëndi.
Ndonëse pluralizmi politik ishte sanksionuar me ligj, ngurrimi i Ramiz Alisë për t'u
distancuar përfundimisht nga e kaluara dhe nga gabimet që lidheshin me të, si dhe 277 Aleksander Meksi, Dhjetor 90,Tirane; UET Press,2010. f. 99
160
aktiviteti i forcave konservatore, nënkuptonin së përfshirja e Shqipërisë nga proceset
europianë dhe demokratizimi i saj ishin ende larg të qënit një realitet i prekshëm. Por
atë që nuk bëri Alia me dekrete, e bëri populli nëpërmjet protestave dhe rebelimit
kundër rregjimit komunist më të egër në botë. Populli i kryeqytetit, i cili ishte i
dëshpëruar dhe i zhgënjyer nga mosmbajtja e premtimeve dhe varfëria e skajshme në
vënd, u ngrit në protesta, nëpërmjet të cilave kërkonte ndryshime më të thella dhe të
shpejta. Në mesin e shkurtit nisën grevat e para punëtore.278
Flaka e protestës ndërmjët studentëve nuk u shua, duke vijuar më pas me një
ngjarjë tjetër të përmasavë të mëdha, më grëvën e urisë së 723 studentëve dhe
pedagogëve, në shkurt 1991. Krahas kërkesave të zakonshme për përmirësimin e
kushteve të jetesës, studentët kërkonin edhe heqjen nga kurrikulat universitare të
studimit të marksizëm-leninizmit, të materializimit dialektik, të veprave të Enver
Hoxhës si dhe riemërimin e Universitetit të Tiranës, i cili mbante emrin e diktatorit të
vdekur.279Kërkësa e studentëve dhe pedagogëve binte ndesh me një vendim të marrë
vetëm pak kohë më parë nga Këshilli i Ministrave i cili shpallte mbrojtjen nga shteti
të monumenteve dhë institucioneve që mbanin emrin e figurave të shquara kombëtarë
te të cilat futej dhe Enver Hoxha. Në një takim me përfaqësuesit e studentëve, Aleks
Luarasi, sekretar i përgjithshëm i Këshillit të Ministrave shprehu gadishmërinë e
qeverisë për miratimin e kërkesave për ndryshimin e programeve dhe përmirësimin e
kushtevë në Qytetin Studenti, por lidhur me kërkesën për ndryshimin e emrit të
Universitetit të Tiranës, qeveria nuk bëri lëshime. Si rrjedhim më 19 shkurt 1991
Ramiz Alia e hodhi poshtë kërkësën e studëntëve. Studentët të udhëhëqur nga Blendi
Gonxhe, Ridvan Peshkëpia dhe Arben Lika, vendosën edhe ata të mos lëshonin pe,
duke ngulmuar se e ardhmja e demokracisë në Shqipëri varej nga pranimi i kërkesave
të studentëve nga qeveria.
Fillimisht Partia Demokratike nuk tregoi shumë entuziazëm në mbështetje të grëvës
së urisë, por më pas ajo i dha të gjithë mbështetjen e saj studentëve. Sali Berisha
deklaroi:"Do të ishtë tragjike sikur kulti i Enver Hoxhës të bëhëj shkak për një dramë
të madhe kombëtarë që historia nuk do ta përligjtë kurrë"280
278 Valentina Duka, Histori e Shqipërisë 1912-2000,Tirane;Kristalina-KH,2007 fq 330 279 Eva Hyskaj Tafili, Tranzicioni politik ne Evropen Qendrore dhe Lindore,Tirane; Shtëpia botuese e librit universitar, 2008 fq 114 280 Elez Biberaj,Shqiperia në tranzicion,Tirane;Ora,2001 fq 144-145
161
Megjithatë efekti i grëvës së studentëve nuk u duk menjëherë, por me kalimin e ditëvë
ajo ngriti në këmbë lëvizjen antikomunistë. Më 20 shkurt, rreth100.000 vëtë u
mblodhën në sheshin "Skënderbej"dhe rrëzuan statujën e Enver Hoxhës. Statujën
pastaj e tërhoqën zvarrë nëpër rrugët ë Tiranës. Kishtë rënë simboli më i rëndësishëm
i komunizmit. Populli po hidhtë kështu poshtë më vullnëtin ë tij kultin ë diktatorit.
Blendi Fevziu, ish- student i dhjetorit dhe pjesëmarrës në demonstratë bashkë
me100.000 njerëz të tjërë e përshkruan kështu atë moment historik: "Grupi rreth
monumentit vazhdontë të thërristë, të tjërët vështronin të tendosur me gurë në duar,
policia nuk sulmoi. Të gjithë kërkonin një kavo dhe kavoja nuk vinte. Pak minuta më
vonë dikush solli disa metra litar. Si në një film me xhiro të shpejtë laku i litarit u lidh
në gishtin e vogël të dorës së monumentit të bronztë të diktatorit. Qindra vetë u
zgjatën ta tërheqin. Monumenti u lëkund një moment, edhe një herë tjetër, për së treti,
e duke lënë pezull një pasthirrmë ankthi, në orën 14:05, trupi i stërmadh i Enver
Hoxhës, i gjithi i bronztë ra në drejtimin veripërëndimor. Ajo ditë është sidoqoftë e
papërshkrueshmë, e paprekshme, unikale në entuziazmin dhe lumturinë e
saj"281.Reagimi i Alisë ndaj këtij akti që i ashpër. Ai nxori tankët për të mbrojtur
institucionet kryesorë të vëndit dheë zonën ë Bllokut ku jetonin familja e diktatorit.
Vetëm disa orë pas rrëzimit të monumentit autoritetet pranuan kërkesat e studentëve
për heqjen e emrit Envër Hoxha, Universitëtit të Tiranës. Ngjarjet e 20 shkurtit çuan
në një radikalizëm të shpejtë. Pas rrëzimit të statujës në Tiranë u rrëzuan statujat e
Hoxhes dhe në shumë qytete të tjera, si dhe u dogjën libraritë që shisnin veprat e
Enver Hoxhës.Shëmbja e monumentit të Enver Hoxhës ishtë goditja më e madhë për
komunistët konservatorë. Me rrëzimin e monumentit ishte rrëzuar heroi i tyre i afro
pesëdhjetë vjetëvë. Ngjarjet e 20 shkurtit çuan në një radikalizëm të shpejtë dhe të
rrezikshëm të skënës politike. Si kundërpërgjigje e shëmbjës së bustit të Enver
Hoxhës, garda e vjetër miratoi krijimin e një organizatë të quajtur “Bashkimi i
Vullnetarëve të Enverit”.
Organizata e cila u themelua në Berat, më 12 shkurt 1991, drejtohej ngaHysni
Milloshi një figurë e panjohur. Organizata i rekrutonte anëtarët kryesisht në fshat dhe
sidomos në jug, bastion i konservatorizmit komunist. Udhëheqësit e organizatës
281Blendi Fevziu, Piedestale pa statuja,Tiranë; UET,Press, 2011 fq. 175
162
betoheshin se do të mbronin emrin dhe trashëgiminë e Enver Hoxhës. Shpallja e
mesazhit në një kohë që tensioni ishtë shumë i lartë , tregontë se enveristët kishin
mbështetjen e anëtarëvë të fuqishëm të Byrosë Politikë. Grupi organizoi mitingje për
Enver Hoxhën në të gjithë vëndin. Ata kërcënuan se do të marshonin drejt kryeqytetit
të vëndit, për të mbrojtur me çdo mjet kujtimin e udhëheqësit të vdekur, si dhe për të
kërkuar shpërguljen e kryeqytetit në Vlorë. Në këtë përiudhë pati një përshkallëzim të
rrezikshëm të dhunës terroriste kundëranëtarëve dhe përkrahësvë të Partisë
Demokratikë . Ngjarja më e rëndë që tregonte për rritjen galopantë të dhunës në vënd
ishtë perleshja në Shkollën e Bashkuar. Oficërët e Akademisë Ushtarakë kishin
ndërmend të merrnin bustin e Enver Hoxhës që kishin në Akademi dhe ta vinin në
qëndër të Tiranës, përkrahësit e opozitës u mblodhën përpara akademisë për të
ndaluar këtë veprim. Pati përleshje midis kadetëve, oficerëve, policisë dhe
përkrahësve të opozitës. Katër vetë, duke përfshirë edhe një polic, u vranë dhe
dhjetëra të tjërë mbetën të plagosur. Tirana,e pas saj e gjithë Shqipëria ishte kapluar
nga terrori. Gjaku i Shkollës së Bashkuar po shfaqej tashmë aty-këtu nëpër rrethe e
fshatra. Hordhi të pafundme fshatarësh po dyndeshin drejt qyteteve, ulërinin e tundnin
mbi koka portretin e Enver Hoxhës.Veprimtaria e enveristëve po përhapej vrullshëm
kudo në vënd. Në Korçë qe rivendosur në vënd të monumentit një bust i vogël me
shall pioneri në qafë dhe katër ushtarë qëndronin në rojë të tij. Fieri u përgjak me
konfrontimin e antikomunistëve ndaj vullnetarëve të Enverit. Ndaj anëtarëve dhe
aktivistëve të Partisë Demokratike kishte nisur terrori i hapur, ata rriheshin
keqtrajtoheshin kërcënoheshin etj. Gjysma e rrugëve kryesore, të vetmet e qyteteve të
vegjël, qenë pagëzuar me emrin "Enver Hoxha". Në Përmet një turmë vulgare kishte
shpallur ndërkohë armiq gjysmën e intelektualëve të kombit, përfshi edhe Kadarenë
dheakademikun Rexhep Qosen. Në Gjirokastër kishin bërë thirrje, për një marshim
mbarë jugor kundrejt Tiranës dhe thuhej se në shumë rrethë kishte nisur rëgjistrimi
dhe armatosja e vullnëtarëve.282 Ndërkohë në Tiranë kishtë nisur vala e
arrestimeve.Arrestoheshin me lista të sakta të gjithë ata që kishin qënë aktivë në
përleshjen e 20 shkurtit, zvarritjen e bustit, apo ngjarjet e Shkollës së Bashkuar të
Oficerëve. Lista ishte tashmë gati prej 60 persona, midis tyre edhe flamurmbajtësi
282Blendi Fevziu,Piedestale pa statuja,Tirane;UET Press,2011 f 197-198 "Po aty, f 199
163
Artur Zadrima, i arrestuar ndërsa përgatitej të arratisej. Por makthi i presionit, terrorit
të dhunës mbaroi shpejt. Banorët e Kavajës bllokuan rrugën për Tiranë dhe të gjitha
makinat e Gjirokastrës, Përmetit, Skraparit ktheheshin mbrapsht. Të njëjtën gjë kishin
bërë edhe të rinjtë në Elbasan, duke mbyllur çdo mundësi për të depërtuar në Tiranë
nga jugu. Kështu, kërcënimet e tyre për trazira në kryeqytet fatmirësisht nuk u
realizuan36. Shqipërisë i kanosej rreziku i një lufte civile. Ramiz Alia kundërveproi,
dukevendosur kontrollin personal në vend dhe duke njoftuar krijimin e një qeverie të
rë, duke zëvëndësuar kryeministrin Çarçani me ekonomistin Fatos Nano. Alia takoi
enveristët dhe u përpoq t'i qëtësonte. Ai tha së çështja e monumënteve tëEnvër
Hoxhës, do të zgjidhej me vendim të Kuvendit Popullor, ose me një referendum
mbarë kombëtarë pas zgjedhjeve. Por, Alia nuk mori asnjë masë kundër Bashkimit të
Vullnetarëve të Enverit, që kishin terrorizuar vëndin me javë të tëra, gjithashtu
incidenti në Akademinë Ushtarake nuk u zbardh, kundrejt organizatorëve nuk u mor
asnjë masë ndëshkimore, provë kjo që tregonte së pas tij fshiheshin oficerë madhorë.
Megjithatë pavarësisht trazirave, rrëmujave që shkaktuan ankth e frikë në popull, lufta
civile fatmirësisht u arrit të shmangej.
Qysh në janar të vitit 1991 dukej që Shqipëria do të kishte një emigracion
masiv dhe të pakontrolluar. Vrasjet në kufi gjatë gjithë vitit 1990, ngjarjet e
ambasadave në kushtët e pranimit të pluralizmit politik, kishte rritur etjen për largim
masiv nga Shqipëria, pasi vëndi në përpjekjë për të dalë nga një rëgjim komunist
gjakatar nuk kishtë mundësi rimëkëmbje ekonomike të shpejtë. Niveli i jetesës kishte
shkuar në fund, papunësia ishte e madhe, në treg mungonin mallrat e domosdoshme
për të jetuar, ndërsa shpresa ishte puthuajse venitur. Si të mos mjaftonte e gjithë kjo,
kriza politikë sa vinte e thellohej. Shqipëria e atyre viteve ishte një vënd i zymtë, i
trishtë e që nuk të ofronte asgjë. Euforia,e lindur nga shëmbja e rendit komunist, i
lëshoi vendin zhgënjimit, zemërimit, frikës, pasigurisë dhe mendimeve të zymta,
lidhur me realitetin dhe vështirësitë e ndërtimit të sistemit të ri. Edhe pse pas
zhvillimeve të gjysmës së dytë të 1990-ës shqiptarët arritën të siguronin pasaportat për
të lëvizur jashtë vëndit, ata u ballafaquan më mungësën e vizave të lëshuara nga
ambasadat e vëndeve perëndimore, që u mundësonin atyre daljen jashtë shtetit. Në
mungesë të vizave, emigracioni u krye në rrugë të tjëra. Mijëra të rinj, duke përfituar
nga fakti që kalimi i kufirit nuk konsiderohej më një krim, filluan të kalonin në masë
164
kufirin shqiptaro-grek.283 Duhet thënë se pikat më të nxehta për ikje masive,
mbeteshin Durrësi dhe Vlora. Pas tyre vinin Saranda dhe Shëngjini. Ngjarja e 9
shkurtit e vitit 1991 në Durrës, tregoi se eksodi i pakontrolluar ishte në prag. Ishin
përhapur lajme se do të vinin tre tragete italianeë për të marrë refugjatët shqiptarë.
Menjëherë nga i gjithë vëndi u mblodhën shtetas shqiptarë në portin e Durrësit.
Vlerësohej nga autoritetet se mund të ishin 15 mijë persona.Të gjithë kishin dashur të
hynin në tragetin e linjës Durrës-Trieste. Ishin kryesisht të rinj, por nuk mungonin as
gratë dhe fëmijët. Midis shtetasve që tentonin të hynin në mjetët lundruese dhe
policisë, pati një përleshje të ashpër, e cila zgjati rreth tre orë. Pati të plagosur nga të
dyja palët. Policia ndaloi 47 persona. Ministria e Punëve të Brendshmë u gjend krejt e
papërgatitur në përballimin e një situate të tillë. Largimi masiv i shtetasvë këtë herë u
bë jo nëpërmjet ambasadave, por nga rrugët detarë, nga portet, gjë që solli një gjëndje
amullie të përgjithshme. Njoftime për largime masive vinin edhe nga porti i Vlorës
dhe Shëngjinit. Ngjarja e eksodit masiv e detyroi Këshillin eMinistrave ta shpallë
portin e Durrësit zonë ushtarake. Statistikat e largimeve të eksodit shkurt-mars 1991,
gjithmonë u dhanë me përafërsi. Në atë kohë u tha se kjo shifër shkontë rreth 20 mijë
persona. Opozita akuzonte komunistët se po lejonin largimin e shqiptarëve nga vendi,
për të dëshmuar se njerëzit nuk e donin demokracinë dhe se kishin qenë më mirë në
kohën ë komunizmit. Forcat opozitare ishin përballë vështirësish, se duhet të sillnin
ndryshime nga njëra anë dhe të kthenin e forconin besimin nga ana tjetër, në një
mjëdis shoqëror ku përzihej konservatorizmi komunist me etjen për ndryshime.284
Kjo valë emigrimi masiv përbën një nga faqet më dramatike të historisë
postkomuniste shqiptarë, e cila pati pasoja tronditëse për vendin. Ajo ishte shenjë
dramatike e dëshpërimit të thellë dhe humbjes së shpresës për një të ardhme më të
mirë. Emigracioni ilegal do të ishtë për shtetin shqiptar një problem madhor edhe në
vitet në vijim. Largimi drejt "tokës së premtuar" shihej si e vetmja rrugëdalje prej
skamjes dhe varfërisë. Trazirat, ikjet masive, që po ndodhnin në Shqipëri e vunë
vëndin për herë të parë në qëndër të vëmendjës së opinionit publik evropian. Mediat
italiane, shprehnin shqetësim për këtë valë emigrimi, pasi Italia, fqinji me të cilin na
ndan një rrip i ngushtë detar, ishte më e rrezikuar nga dyndja e emigrantëve shqiptarë.
283 Valentina Duka, Histori e Shqiperise 1912- 2000,Tirane; Kristalina-KH, 2007 f 331 284 http://www.forumishqiptar.com,Shpetim Koli, 20 vjet nga eksodi i vitit 1991,07.03.2011,11:30
165
Zgjedhjet e para pluraliste në vend ishin vendosur të mbaheshin më 10 shkurt 199l.
Por, pas kundërshtimit këmbëngulës të partivë opozitarë, të cilat u ankuan se nuk
kishin kohë të mjaftueshme të organizoheshin dhe të përgatiteshin për zgjedhjet
brenda kësaj date, zhvillimi i tyre u shty për në 31 mars. Zgjedhjët do të mbahëshin
më pak se katër muaj pasi rregjimi kishtelejuar krijimin e partive të opozitës. Fushata
e zgjedhjeve filloi në një atmosferë politike shumë të rënduar. Sulmet kundër
kandidatëve të opozitës kaluan në histeri. Partia Dëmokratike vazhdoi të protestontë
kundër shfrytëzimit të vazhdueshëm të mediave shtetërorë nga ana e Partisë së Punës,
për të propaganduar kandidatët e vet dhe kundër përndjekjeve të saj për të frikësuar
kandidatët antikomuniste. Në një letër drejtuar Keshillit Presidencia1 vetëm disa javë
para zgjedhjeve, Eduard Selami ankohej për sulme kundër përkrahësve të Partisë
Demokratike në Tiranë, Elbasan, Skrapar, Fier dhe Korçë.
Gjatë kësaj fushate zgjedhore Partia Demokratike futi një model të ri të veprimit
politik, të mitingjeve masive nëpër qytete, gjatë të cilave udhëheqësit e saj shpalosnin
programet e tyre politike dhe ku u bënin thirrje qytetarëve për t'ua dhënë votën e tyre,
opozitës. Kjo lloj fushate ishte e panjohur për shqiptarët dhe përbënte risi për jetën
politikë në vend.285 Fushata kishte marrë gjithë tiparet e saj, e padyshim më kryesoret
ishin premtimet. Dy partitë e mëdha ishin edhe më bujarët në mbretërinë e
premtimeve. Partia Demokratike premtonte shndërrimin e Shqipërisë në një vënd
modern dhe demokratik; ndërtimin e shtetit të së drejtës, vendosjen e dëmokracisë së
plotë, si dhe shpallte tri parimet bazë të programit të saj: sigurimin e pronës private,
reforma të thella në bujqësi dhe rritjen e mirëqënies së popullit. Si për kundërpeshë të
demokratëve që premtonin integrimin në Evropë, Shqipërinë demokratike, shtetin
juridik dhe liri të plota, komunistët ishin më konkretë në premtime. Duke e ditur se
nocione të tilla tingëllonin abstrakte për popullin e izo1uar prej 46 vjetësh, të
pamësuar me lirinë, ata i premtuan fshatarësisë faljen e të gjitha kredive që u kishtë
dhënë shteti. Të trembur nga e reja e panjohur që ju ofronin demokratët, fshatarët
ndiheshin më komodë me ofertënkomuniste.286
Qytetet e mëdha ishin kështjella e PD-së, ndërkohë qytetet e vegjël dhe pjesa më e
madhe e fshatit mbeteshin bastion i PPSH-së. Në këto zgjedhje morën pjesë
285 Valentina Duka,Histori e Shqiperise 1912 - 2000,Tirane;Kristalina -KH,2007 f 329 286 Blendi Fevziu,Piedestale pa statuja,Tirane;UET Press,2011 f 221
166
njëmbëdhjetë parti dhe shoqata politikë. Nga këto vetëm dy ishin vërtet në opozitë
dhe rrezik real për komunistët, Partia Demokratike dhe Partia Republikane.
6.4.1 Etapat e zgjedhjeve parlamentare
Ishte 31 marsi 1991, vit ku për herë të parë në Shqipërinë pos-komuniste u zhvilluan
zgjedhjet e para parlamentare. Këto zgjedhje u zhvilluan sipas sistemit maxhoritar, të
trashëguara nga e kaluara. Duhet cilësuar se megjithëse në parim sistemi maxhoritar
është plotësisht demokratik, në rrethanat konkrete ai nuk mund të mos favorizonte
partinë, që kishte në dorë levat e pushtetit, kyçet e ekonomisë dhe drejtimin e mjeteve
kryesore të informacionit(TVSH).Ky sistem është më përfaqësuesi për vende me
parti, që kanë strukture elektorale, pasi kandidati që përqafon programin e një partie të
caktuar zgjidhet në mënyrë të drejtpërdrejtë nga anëtarët, apo elektorati i partisë në
zonën e tij dhe jo nga strukturat drejtuese të partisë. Në këtë mënyrë, në qofte se ky
kandidat fiton ndaj kandidatit të partisë tjetër dhe shkon në Parlament, ai ka aq
pavarësi nga liderët e partisë sa të vërë interesat e zgjedhësve të tij , para interesave
politike te liderëve.Në këto zgjedhje të parat pas vendosjes së pluralizmit, morën
pjese 11 subjekte politike 1074 kandidate287. Për herë të parë, ato u vëzhguan nga
organizma ndërkombëtarë, si dhe nga 250 gazetarë të huaj, të cilët shpërndanë nëpër
botë mesazhin për të cilin kishin ardhur, mbi shembjen e sistemit të egër komunist në
Shqipëri.Partia e Punës (ish Partia Komuniste) sërish mbajti kontrollin në kuvendin
popullor, duke fituar 169 vende nga 250, ndërsa opozita (Partia Demokratike) fitoi 65
vende288. Më 15 prill 1991, u mblodh Parlamenti i parë pluralist, pas një periudhe 67
vjeçar, ku deputetet e partisë demokratike nuk morën pjesë. Me 29 prill u miratua
Ligji për Dispozitat Kryesore Kushtetuese, i cili shërbeu si Kushtetutë e përkohshme,
deri në miratimin dhe hyrjen në fuqi të Kushtetutës së Republikës së Shqipërisë. Në
bazë të këtij Ligji, me 30 prill u zgjodh Presidenti i Republikës, i cili duhet të zgjidhej
ndërmjet jo me pak se dy kandidatëve.Kryetar shteti, me shumicë votash në
parlament, ku mbizotëronin komunistët u zgjodh Ramiz Alia, ndërsa për kryeministër
Fatos Nano.Këto zgjedhje në opinionin ndërkombëtar nuk ishin edhe aq demokratike, 287Instituti i Studimeve Bashkëkohore Ballkanike Tiranë, Shqipëri: “Kushtetuta e Re Shqiptare, Sfida e së Ardhmes Euroatlantike të Shqipërisë”, Luarasi, 2002. 288 Revista POLIS Nr.5, Blendi KAJSIU: “Vdekje Politikës, Liri Popullit, Kriza e Përfaqësimit në Shqipëri”.
167
pasi Partia e Punës u akuzua nga Partia Demokratike për manipulimin e zgjedhjeve.
Kjo qeveri pasi mori detyrën, me anë të Ligjit për Dispozitat Kryesore Kushtetuese,
ndërroi emrin e shtetit nga Republika Socialiste Popullore e Shqipërisë, në Republika
e Shqipërisë289. Republikën e Shqipërisë e deklaruan si një shtet me sistem
parlamentar, e cila ofronte të drejta të plota të gjithë shtetasve, si dhe u vendos që,
Kuvendi Popullor ti kishte gjithësejë 140 deputet me një mandat 4 vjeçar. Mirëpo
dukurit negative që ndodhën, jostabiliteti politikë dhe akuzat që mori kjo qeveri nga
opozita, bënë që Evropa Perëndimore dhe SHBA-të të ndërprerin ndihmat për
Shqipërinë. Ndihma këto që ishin shumë të nevojshme për Shqipërinë në atë kohë.
Këto ngjarje paralizuan ekonomin e Shqipërisë dhe ndikuan edhe në politikë. Më 22
mars 1992 u zhvilluan zgjedhjet e parakohshme parlamentare.Për tu theksuar nga
zgjedhjet e para parlamentare është fakti, se në Shqipëri filluan të bëheshin hapat e
parë drejtë rregullave klasike të demokracisë. Gjate kësaj kohe u miratuan disa ligje të
rëndësishme si290:
1. Ligji “Për pafajësinë, amnistinë dhe rehabilitimin e ish të dënuarve dhe të
përndjekurve politikë”, i cili ishte në dobi të një numri te madh personash, që
kishin vuajtur ne kushtet e socializmit totalitar.
2. Ligji i fundit që u miratua nga Kuvendi i Pare pluralist më 4 shkurt 1992,
ishte:Ligji “ Për zgjedhjet e Kuvendit Popullor te Republikës se Shqipërisë”.
Miratimi i këtij ligji, që ndryshonte sistemin e zgjedhjeve, u paraqit nga një
ndryshim në Ligjin për Dispozitat Kryesore Kushtetuese, neni 17, paragrafi i
parë i të cilit sanksiononte përbërjen e Kuvendit Popullor nga 250 deputet.
Ky ligj synonte të kombinonte drejtësinë dhe barazinë e votës, që lidhen me
sistemin proporcional, me egzigjencene krijimit të një shumice parlamentare të
qëndrueshme që sigurohet nga sistemi maxhoritar. Për këtë arsye ky sistem
ishte në thelb proporcional por me element mazhoritar. Ishte i përcaktuar
vetëm numri i 100 deputeteve të zgjedhur në lista njëemerore, sipas sistemit
maxhoritar, ndërsa për numrin e deputeteve të zgjedhur në listat
shumëemerore të sistemit proporcional, përcaktohej vetëm minimumi 40 vetë.
289Afrim KRASNIQI: “Partite Politike dhe Sistemet Politike”, 2008 290 Luan OMARI: “Sistemi Parlamentar”, botimi i katert, faq 117
168
Më 22 mars të vitit 1992 u mbajtën zgjedhjet e parakohshme parlamentare. Partia e
Punës u shndërrua në Partinë Socialiste. Sidoqoftë këto zgjedhje i fitoi Partia
Demokratike me 67.7% të pjesëmarrjes në parlament. Kryetar shteti me shumicë
votash u zgjodh Sali Berisha, ndërsa për kryeministër Aleksander Meksi291.Në
zgjedhjet e marsit '92, PD-ja, e djegur nga sistemi maxhoritar, bëri presion që të
kalohej në një sistem maxhoritar të kombinuar me proporcional (sistem që përdoret në
disa vende të Evropës), sipas të cilit, pjesa më e madhe e deputetëve zgjidhet
drejtpërdrejt nga votuesit e çdo zone dhe pjesa tjetër zgjidhet nga listat e kandidatëve
të partive, në proporcion me votat, që kishin fituar partitë në shkallë vendi. Një sistem
i tillë, me pak variacione, është përdor që atëherë, për të krijuar Parlamentin shqiptar,
por vetëm në vitin 1992, sistemi maxhoritar, i kombinuar me proporcionalin, arriti të
prodhonte rezultate që, në shkalle vendi, ishin shumë të përafërta me konfiguracionin
e parapëlqimeve reale të votuesve. Kjo sepse partia në fuqi, PPSH-ja, e transformuar
në PS, e ndjeu që realiteti historik i kishte lënë vetëm një derë hapur atë të kalimit në
opozitë292. Në ato kushte, PS-ja mori aq për qind të vendeve në Parlament, sa ishte
përqindja e votave, që kishte marrë në shkallë vendi, por në shkallë rajonale, shkalla e
përfaqësimit të votuesve në Parlament mbetej përsëri e dobët. Kjo ndodhte sepse
deputetet demokratë të zonave ku përqindja e votuesve socialiste ishte e madhe e
ndienin veten shumë më të detyruar ndaj liderëve të partisë, sesa ndaj banoreve të
zonës, që përfaqësonin në Parlament. Në ato kushte, votuesit socialistë të zonave ku
kishin fituar demokratet, si të vetmit përfaqësues të tyre, ndienin deputetet e listës
proporcionale te PS-se, te cilët nuk kishin asnjë lidhje të drejtpërdrejtë me zonat e
veçanta. Kjo qeveri e dalë nga zgjedhjet parlamentare të 1992, përvetësoi politikat e
tregu të lirë dhe privatizimin e pronave shtetërore, lejoi skemat piramidale të kursimit,
të cilat më vonë rezultuan fatale për popullin shqiptar, i cili humbi të ardhurat ( lekët)
e depozituara në to, si dhe u arritën të bëheshin reforma të ndryshme në arsim,
shëndetësi dhe kulturë.Kjo qeveri e cila qëndroi në pushtet për katër vite, ishte qeveria
e parë që pas rënies së komunizmit përfundoi mandatin e rregullt.Zgjedhjet (1991-
1992), u cilësuan si zgjedhje të qeta dhe me pjesëmarrje të madhe, mirëpo kishin një
291 Revista POLIS NR.5, Pranvere 2008, Blendi Kajsiu:” Vdekje Politikes, Liria Popullit, Kriza e Përfaqësimit ne Shqipëri” 292 Servet Pellumbi: “Pluralizmi në Shqiperi”, përvoj dhe sfidë.
169
tipar të përbashkët: votuesit kaluan nga njëra ane në tjetrën me 50% ( pra
simpatizantët e PD dhe PS ishin 50% për secilën palë).Pas përfundimit të mandatit të
rregullt parlamentar, më 26 Maj 1996 u mbajtën zgjedhjet e treta parlamentare. Në
këto zgjedhje sërish fitoi Partia Demokratike me në krye Sali Berishën me gjithsej
122 vende në parlament dhe 140 vende nga Partia Socialiste.Sipas mbikëqyrësve
ndërkombëtar, këto zgjedhje u karakterizuan me parregullsi të shumta gjatë votimit
dhe nuk ishin zhvilluar në bazë të standardeve ndërkombëtare për zgjedhjet. Partitë
opozitare bojkotuan rezultatet e zgjedhjeve duke mos shkuar në parlament për disa
muaj293. Në mars, depot ushtarake në të gjithë vendin u plaçkiten, opozita filloi të
kërkoj dorëheqjen e qeverisë së Berishës. Në fillim Sali Berisha refuzoi, por zgjedhjet
e parakohshme u mbajtën dhe më pas Sali Berisha hoqi dorë nga posti i kryetarit të
shtetit. Ishte një situatë e tmerrshme, kjo nuk ishte një lufte civile, por rënia e plotë e
shtetit. Qeveria e Pajtimit Kombëtar, e cila u krijua menjëherë kërkoi nga OKB-ja
ndërhyrje ushtarake. Më 29 Qershor të vitit 1997 u mbajtën zgjedhjet e parakohshme.
Në këto zgjedhje fitoi Partia Socialiste me 65 %të vendeve në parlament në krahasim
me demokratet që fituan vetëm 19 % të tyre. Kryetar shteti me shumice votash u
zgjodh Rexhep Mejdani ndërsa për kryeministër u zgjodh Fatos Nano294. Rënia e
qeverisë paraprake(PD), me 1997 bëri që qeveria e re të bënte disa hapa drejt
demokracisë stabile. Ndër to mund të përmend krijimi i një Kushtetute të re, e cila
sanksiononte parimet kryesore zgjedhore. Kjo ishte e domosdoshme për vendosjen e
një sistemi demokratik, pasi Shqipëria ishte i vetmi vend që deri atëherë nuk kishte
një Kushtetutë të shkruar pasi e kishte braktisur në vitit 1976. Gjithashtu u miratua
dhe Kodi Zgjedhor i vitit 2000, i cili kishte dispozitat tranzitore ose të përkohshme të
vitit 1991.Me miratimin e Kushtetutës, Shqipëria fitoi më shumë përkrahje nga
komuniteti ndërkombëtar. Edhe ky mandat parlamentar u pasua me shumë probleme,
pasi Partia Demokratike, e cila ishte e për fitoren e Socialistëve, filloi të bojkotonte
votat parlamentare në mënyrë, që të dobësonte qeverinë. Këto dukuri që
destabilizonin qeverinë vazhduan deri në zgjedhjet e ardhshme. Lufta ndërmjet dy
partive të mëdha të arenës politike u ashpërsua edhe më shumë para dhe pas
293A.KRASNIQI: “Partite Politike dhe Sistemet Politike”, 2008 294 Revista POLIS NR.5, Pranvere 2008, Blendi Kajsiu:” Vdekje Politikes, Liria Popullit, Kriza e Përfaqësimit ne Shqipëri”
170
zgjedhjeve të vitit 2001.Gjatë periudhës së qeverisjes së PS-së në këtë kohë, u bën
disa hapa drejtë një sistemi zgjedhorë me kritere ndërkombëtare, siç ishin mesazhet
sensibilizuese të bëra nga pushteti për ta mësuar popullatën, për rëndësinë e daljes në
votim, si dhe vrulli i garimit në mes të partive politike dhe kandidatëve, që bënin për
të paraqitur plan programet e tyre votuesve295.Pas përfundimit të rregullt të mandatit
parlamentar i cili kishte mjaft probleme, më 24 Qershor të vitit 2001 u mbajtën
zgjedhjet e pesta parlamentare, që nga rënia e komunizmit.Në këto zgjedhje morën
pjesë të gjitha partitë. Në këto zgjedhje sërish fitoi Partia Socialiste. Ajo fitoi 75
vende në parlament nga gjithsej 140, të pasuar nga koalicioni para zgjedhorë i krijuar
nga Partia Socialiste, Partia Republikane, Fronti Kombëtar dhe Unioni Liberal me
gjithsej 46 vende dhe 21 vende u ndan në mes të pesë partive që kishin mbi 2.5 % të
votave. Ilir Meta u zgjodh sërisht Kryeministër. Edhe në këto zgjedhje si në zgjedhjet
e kaluara u pa një rivalitet i ashpër në mes të dy partive Partisë Demokratike dhe
Partisë Socialiste. Edhe këto zgjedhje u cilësuan me disa anë pozitive por prapë se
prapë nuk u përmbushën të gjitha standardet për zgjedhje demokratike.Pas
përfundimit të mandatit të rregullt parlamentar të qeverisjes katër vjeçare, më 2005 u
mbajtën zgjedhjet e gjashta parlamentare. Këto zgjedhje i fitoi Partia Demokratike e
cila në vitin 1996 për shkak të krizës në vend më 1997 humbi pushtetin. Partia
Demokratike fitoi gjithsej 56 ulëse nga 140, e pasuar nga Partia Socialiste me gjithsej
42 vende(10). Kryetar i shtetit u zgjodh Alfred Mojsiu ndërsa kryeministër Sali
Berisha296.Nga Raporti i OSBE dhe ODHIR, u cilësua se përsëritja e shpeshtë e
zgjedhjeve parlamentare është një provë e qëndrueshmërisë se pamjaftueshme dhe e
institucioneve të brishta, të pa konsoliduar297. Gjithashtu përsëritja e zgjedhjeve
parlamentare herë pas here, e ka mërzitur popullin shqiptar dhe pjesëmarrja në
zgjedhjet parlamentare sa vjen e shkon duke rënë. Për tu theksuar është fakti se, gjatë
këtyre zgjedhjeve, vihet re lufta për pushtet nga dy partitë kryesore PD-së dhe PS-së.
Administrata shtetërore është e pa sigurt për situatën e saj se çdo të ndodh në të
ardhmen e saj, citojnë vëzhguesit në raportin e tyre. Programet e zhvillimit të vendit
kalojnë nga njëra dorë në tjetrën, gjë që cilësohet si një anomali shumë e madhe.
295 Servet PELLUMBI: “Pluralizmi Politik”, përvojë dhe sfida 296 Afrim KRASNIQI: “Partite Politike dhe Sistemet Politike”, 2008 297Gazeta : “Gazeta Shqiptare”, viti 2001, Raporti i OSBE-ODHIR
171
Vendi sipas përfaqësuesve të OSBE dhe ODHIR, ka nevoje për periudhë
qëndrueshmërie për të punuar dhe ndërtuar të ardhmen dhe jo të ndërroj udhëheqësit
dhe qeveritë. Më 28 qershor 2009, u mbajtën zgjedhjet parlamentare. Nga këto
zgjedhje LSI-ja me vetëm katër deputetë të përfaqësuar në Parlament, arriti të formojë
një koalicion të përbashkët me Partinë Demokratike të Kryeministrit aktual, Dr. Sali
Berisha, nga e cila u arrit mazhioranca në parlament. Në Parlamentin me 140 vende,
PD-ja e Sali Berishës, së bashku me LSI-në, nën udhëheqjen e Ilir Metës, arriti kësisoj
të kishte një mazhorancë me diferencë të lehtë. Berisha dhe Meta u bashkuan në një
qeveri të udhëhequr nga Berisha si Kryeministër dhe Meta si zv/kryeministër.
Zgjedhjet u zhvilluan në bazë të një kodi të ri elektoral të adoptuar në fund të 2008-ës.
Kodi i ri përmbushi disa rekomandime të bëra më parë nga OSBE-ODIHR dhe solli
përmirësime domethënëse. Për shembull, sistemi i përfaqësimit proporcional rajonal
zëvendësoi sistemin e mëparshëm të debatushëm zgjedhor ndërsa si burim për listën e
votuesve u përdor këtë herë një regjistër i kompjuterizuar i popullsisë, (Regjistri i
Dixhitalizuar i Gjendjes Civile). Në përgjithësi, korniza ligjore siguroi një themel të
plotë teknik për zhvillimin e zgjedhjeve demokratike. Jurist dhe politikanë shprehën
mendimin, se një sërë dispozitash duhen rishikuar në mënyrë që korniza ligjore të
ishte në linje të plotë me kërkesat e OSBE dhe standarde të tjera ndërkombëtare298.
PD-ja ofroi si alternativa sistemin e pastër maxhoritar dhe sistemin e pastër
proporcional , që sigurojnë qeverisjen e vendit nga një parti e madhe, pra stabilitet
qeverisës, ndërkohë që i pari nuk zgjidh problemin e mundësisë se manipulimit dhe i
dyti, problemin e përfaqësimit. Zgjedhjet parlamentare të 2009, u quajtën nga
vëzhguesit e huaj si zgjedhjet më të gjata parlamentare në Shqipëri, pasi rezultati final
u dha pas 4-5 muaj pas zhvillimit të procesit. Vonesat në numërimin e fletëve të
votimit dhe kontestimet e bëra nga opozita, treguan përsëri se standardet linin për të
dëshiruar.Historia moderne e shteteve demokratike ofron një larmi sistemesh, të cilat,
në një mënyrë ose një tjetër, mundohen te realizojnë pikërisht këtë objektiv. Është
vështirë që, duke përdorur një shkallë matjeje absolute, të përcaktosh se cili sistem e
realizon më mirë objektivin e përfaqësimit të dëshirave të zgjedhësve. Kjo sepse një
sistem, i cili do të ishte i përshtatshëm për një vend dhe kohë të caktuar, nuk do të
ishte i përshtatshëm për një vend apo kohë tjetër.Funksioni i sistemit parlamentar në 298Dr. Willibold FrehnerTirana, 24 janar 2011 http://www.kas.de/albanien/sq/publications/21698/
plagosën pesëdhjetë e tetë të tjerë gjatë zhvillimit të një demonstrate publike të
përkrahësvë të PD-së, që protestonin për mashtrimet, që mëndonin së ishin bërë nga
Partia e Punës gjatë zgjedhjeve. Më 15 prill u mblodh parlamenti i parë pluralist, të
cilin opozita e bojkotoi në shenjë proteste për ngjarjen e 2 prillit në Shkodër. Më 30
prill Ramiz Alia edhe pse kishte humbur në zonën e vet në Tiranë, u zgjodh president
më 172 vota. Më 30 maj Ramiz Alia ngarkoi Fatos Nanon për të krijuar qeverinë e re.
Megjithatë, edhe pse Fatos Nano paraqiti një program reformist ndryshimesh
ekonomike dhe shoqërore, grëva ë Sindikatavë të Pavarura të Punëtorëvë që kërkonin
rritjë page dhe përmirësim të kushteve të punës, e paralizuan vendin dhe e detyruan
qeverinë të jepte dorëheqjen në 4 qërshor 199l. Në fja1ën që mbajti më këtë rast,
Fatos Nano u tha anëtarëvë të parlamëntit: “Nuk e keni idene se sa e keqe është
gjendja”.305 Dorëheqja e Fatos Nanos dëshmoi se PPSH-ja edhe pse kishte dy të tretat
e Parlamentit, nuk ishte në gjëndje ta drejtontë vëndin e vetme. Komunistët nuk
zotëronin autoritetin moral përpara popullit për të marrë fatet e tij në dorë. Për këtë
arsye u mblodh një komision për marrëveshje mes pozitës dhe opozitës, qëllimi i të
cilit ishtë krijimi i një qeverie pluraliste të përkohshme. Marrëvëshja midis
komunistëve dhe opozitës, që shënonte fundin e dyzet e shtatë vjetëve sundimi
njëpartiak, tregoi vendosmërinë e përbashkët për të mos e lënë vëndin të binte në kaos
të plotë. Më 5 qershor u ra dakort të krijohëj një qeveri e re koalicioni, e cila u
emërtua si Qeveria e Stabilitetit Kombëtar. Përbërja dhe programi i saj u miratuan nga
Parlamenti më 12 qershor 1991. Qeveria do të drejtohej nga teknokrati Ylli Bufi, që i
304 YIIi Sufi,Tempulli i demokracise,Tirane;OMBRA-GVG,2010 f 170 305 Elez Biberaj,Shqiperia ne tranzicion, Tirane; Ora,2001 f 163-164
177
përkiste Partisë Socialiste, e sapo dalë nga Kongresi i 10-të dhe i fundit i Partisë së
Punës.306
Në përbërjen e Qeverisë së Stabilitetit krahas kryetarit të saj Ylli Bufi, u zgjodhën
si:Zv.Kryetar i Këshillit të Ministrave dheMinistër i Ekonomisë -Gramoz Pashko;
Zv.Kryetar i Këshillit të Ministrave-Zyhdi Pepa; Ministër i Punëvë të Jashtme-
Muhamet Kapllani; Ministër i Mbrojtjes-Perikli Teta; Ministër i Rendit Publik-
Bajram Yzeiri; Ministër i Drejtësisë-Shefqet Muçi; Ministër i Burimeve Minerale dhe
Energjitike -Drini Mezini;Ministër i Industrisë- Jordan Misja; Ministër i Ushqimit-
Vilson Ahmeti; Ministër i Bujqësisë-Nexhmedin Dumani; Ministër iLidhjeve
Ekonomike me Jashtë-Fatos Nano, nga 17 qershori Ylli Çabiri; Ministër i Tregtisë së
Brendshme dhe Turizmit -Agim Mero; Ministër i Ndërtimit-Emin Musliu; Ministër i
Transporteve -Fatos Bitincka; Ministër i Arsimit-Maqo Lakrori; Ministër i Kulturës
Rinisë dhe Sporteve -Preç Zogaj; Ministër i Shëndetësisë-Sabit Brokaj; Kryetar i
Kontrollit të Lartë të Shtetit –AlfredKaramuço.307
Detyra e qeverisë së re ishte përgatitja e zgjedhjeve tëparakohshme, të cilat u
vendosën të mbaheshin në maj 1992. Në fjalën që mbajti para Kuvendit Popullor,Bufi
bëri një përshkrim të zymtë të situatës ekonomike të vëndit.
Ai shpalli një program reformash që parashikonte privatizimin e ndërmarrjeve të
vogla, 1iberalizimin e çmimeve, heqjen e kufizimeve në tregtinë e jashtme dhe
zhvillimin e një sistemi të ri finanaciar. Por për fat të keq pjesa më e madhe e
programit mbeti pa u zbatuar dhe Shqipëria nuk bëri asnjë hap drejt reformës. Qeveria
e koalicionit kishte probleme të mëdha. Mungesa e rendit kishte arritur përpjesetime
shqetësuese në të gjithë vëndin. Prob1emi më i ngutshëm i qeverisë ishtë të sigurontë
produkte ushqimore dhe artikuj të tjërë të domosdoshëm, për të parandaluar zinë e
bukës dhë shpërthimin e pakënaqësive në popull. Mungesa e produkteve arriti në një
pikë të tillë, saqë në disa rrethe të vëndit kishte edhe njerëz në rrezik të vdisnin nga
uria. Shqipëria ndodhej përpara një katastrofe humanitare.Thirrjeve sos të
kryeministrit Bufi se Shqipëria kishte vetëm gjashtë ditë bukë, qeveritë perëndimore
iu përgjigjën menjëherë, duke dërguar sasi të mëdha ushqimi, vëshmbathje dhe ilace.
Në krye të vëndeve që dhanë ndihmë ishte Italia, e cila ishte më ë kërcënuara nga
306 Valentina Duka, Histori e Shqipërisë 1912-2000, Tirane;Kristalina-KH,2007, fq. 336-337 307 Aleksander Meksi, Dhjetor'90,Tirane;UET Press, 2010, fq. 167
178
emigracioni shqiptar. Po, ashtu ndihma erdhën edhe nga SHBA-ja, BE-ja, KE-ja,
vëndet arabe si dhe prej mjaft shoqatash fetarë. Situata kritike ekonomike, mjedisi i
helmuar politik dhe dëstabilizimi shoqëror e vështirësonin shumë punën e qeverisë së
koa1icionit. Pikësëpari, koalicioni ishtë tëjët i brishtë dhë mës forcavë politikë nuk
pati bashkëpunim. Pozita dhe opozita ushqenin mjaft dyshime dhe paragjykime ndaj
njëra tjetrës dhe kjo e minoi punën e qeverisë. Ylli Bufi nuk gëzonte mbështetje të
mjaftueshme politike, për të bërë rëforma. De fakto Qeveria e Stabilitetit ishte qeveri
kukull dhe nuk gëzonte autoritet në popull. Qeverisë së koalicionit i mungontë një
figurë e fortë që të kishte bësimin e popullit. Edhe pseYlli Bufi konsiderohej burrë i
ndershëm, si administrues ishtë i paaftë308.Përballëtensioneve të vazhdueshmë politike
dhe vështirësive të shumta, qeveria nuk ishte e zonja as të fillonte reforma, as të
ndalonte rënien e vazhdueshme ekonomike. Thellimi i krizës shoqërore e
destabilizuan edhe më keq gjëndjen. Numri i shqiptarëve që fajësonin Partinë
Demokratike sa vinte e shtohej. Kështu, Sa1i Berisha duke kuptuar se koalicioni me
komunistët kishte kosto në mbështetjen ndaj PD-së, shpalli dorëheqjen e PD-së nga
qeveria e koalicionit.
Më 4 dhjetor 1991 ra Qeveria e Stabilitetit. Kriza ekonomiko-politike sa vinte e
thellohej.Tranzicioni për shqiptarët ishtë një proces i dhimbshëm.Pas rrëzimit të
qeverisë së Ylli Bufit, Shqipëria ra në kaos. Si në nivelin kombëtar, ashtu edhe në
nivelin vendor autoritetet kishin humbur aftësinë të kryenin funksionet themëlore të
qeverisjes. Policia ishte e pafuqishme, rrugët i ishte zënë krimi, plaçkiteshin depot e
shtetit dhe grabiteshin karvanët me ndihma humanitarë ndërkombëtare. Papunësia u
bë e përgjithshme, pasi ishin mbyllur shumica e fabrikave, kurse varfëria arriti një
shkallë të paparë. Në fshat kaloi një valë e pashembullt shkatërrimesh.Opozita ua
vinte fajin komunistëve për prishjen e rendit e të qetësisë duke theksuar se Partia
Socialiste po e linte qëllimisht vëndin të rrëshqiste në kaos, për të provuar së
Shqipëria kishte qënë më mirë në kohën e komunizmit sesa në kohën e pluralizmit
politik. Nga ana e tyre socialistët fajësonin përkrahësit e Partisë Demokratike për
trazirat. Më 22 mars të vitit 1992 u mbajtën zgjedhjet e parakohshme në vend.
308 Elez Biberaj,Shqiperia ne tranzicion,Tirane; Ora, 2001,f 184-188
179
Gjithësej në zgjedhje morën pjesë njëmbëdhjetë parti me 516 kandidatë.309 Përveç
tyre kishtë dhe pesë kandidatë të pavarur. Në fushatën elektorale ndryshe nga c'kishtë
bërë një vit më parë Berisha, nuk u përqëndrua vetëm në qytet, por i kushtoi vëmendje
edhe fshatit, ku jetontë shumica e popullsisë. Berisha vazhdonte ta zhvillonte
fushatën nëpër mitingje të mëdha, në të cilat u premtonte shqiptarëve se vëndi do të
dilte nga kriza vetëm nëse në pushtet vinte Partia Demokratike, pasi Perëndimi ishtë i
gatshëm të ndihmontë Shqipërinë, vetëm nëse largoheshin komunistët nga pushteti.310
Programi zgjedhor i PartiseDemokratike bënte thirrje për zbatimin e reformave
rrënjësore politike, ekonomike dhe për rivendosjen e rendit e të qetësisë. Partia
Demokratike zotohej të luftonte për realizimin e shpresave dhe ëndërrave shekullore
të popullit tonë; për vendosjen e demokracisë së bazuar në të drejtat dhe liritë
themelore të njeriut, për mirëqënien nëpërmjet lirisë dhe drejtësisë shoqërore dhe
integrimin e vendit tonë në Evropë, duke premtuar reforma ekonomikë rrënjësore për
të krijuar ekonominë e tregut Partia Demokratike u zotua të punonte për privatizimin
tërësor. Ajo premtonte të zhdëmtonte ish-pronarët për pronat e konfiskuara nga
rregjimi komunist. Në politikën e jashtme PD-ja premtonte integrimin e shpejtë të
vëndit në zhvillimet Evropianë. Berisha zhvilloi një fushatë që nuk ishte parë
ndonjëherë në Shqipëri e as në ndonjë vënd tjetër ish-komunist të Ballkanit. Në një
mënyrë që të kujtontë fushatat presidencialë në SHBA, Berisha i ra vëndit kryq e
tërthor, duke përhapurmesazhin e pajtimit kombëtar dhe të një epokë të re për
Shqipërinë.311
Tashmëopozita nuk ishte në kushtet e zgjedhjeve të 31 marsit 1991. Ajo ishtë forcuar,
kishte më shumë mbështetje, më shumë burimë financiare dhe më shumë hapsirë në
mediat vizive dhe të shkruara.
Fushata zgjedhorë ngriti një Parti Demokratike të bashkuar në koalicion të hapur me
forcat e tjera të opozitës, kundër një Partie Socialiste të demoralizuar dhe të përcarë.
Partia Socia1istë u përpoq të distancohëj nga Partia ë Punës dhe të rregullontë
imazhin duke rishikuar metodat e punës. Në një fjalim të mbajtur Fatos Nano u shpreh
se Partia Socialiste ishte parti krejt e re dhe, jo pjellë e Partisë së Punës. Gjatë fushatës 309Krasniqi,A.(2009) Sistemet politike ne Shqiperi, Tirane:U.F.O. Press
310 Valentina Duka, “Histori e Shqiperise1912-2000”,Tirane,Kristalina-KH,f 343 311 Elez Biberaj,”Shqiperia në tranzicion”,Tirane;Ora,2001,fq. 206
180
së zgjedhjeve të 1992 Partia Socialiste ishte më e tërhequr. Rezultatet tejkaluan edhe
parashikimet më optimiste të opozitës, Partia Demokratikë korri një fitorë të bujshme.
Nga 140 vënde PD kishte fituar 92 vënde (1 më pak se shumica prej 2/3) PS 38 vënde,
PSD 7 vënde, PBDNJ 2 vënde. Duke krijuar një koalicion me PSD-në, PD-ja siguroi
një shumicë mbi dy të tretat në parlament. Zgjedhjet u zhvilluan të qeta, sipas
vëzhguesve të huaj, ato ishin të rregullta. Rezultatet e tyre u njohën edhe nga
socialistët. Me 4 prill Ramiz Alia dha dorëheqjen si president i vëndit. Më këtë akt
mori fund periudha 50-vjeçare e qeverisjes komuniste. Pas dorëheqjes së Alisë, e cila
u prit pa kundërshtime, më 9 prill l992, parlamenti zgjodhi si president të vendit
kryetarin e PD-së, Sali Berishën. Me 10 prill Berisha emëroi kryeministër Aleksandër
Meksin. Në një konferencë shtypi pas zgjedhjeve, Berisha deklaroi se kishte mbaruar
ankthi i gjatë komunist në Shqipëri. Ai i siguroi komunistët se nuk do të kishte
hakmarrje, duke thënë:" Të gjithë shqiptarët janë bashkëfajtorë dhe bashkëvuajtës të
rregjimit, nën të cilin kanë jetuar. Përgjegjësia e përbashkët dhe vuajtja e përbashkët
duhet të na bashkojnë me idealet e demokracisë për ndërtimin e një Shqipërie të re.312
6.5 Sfidat e tranzicionit shqiptar, shqiptarët dhe kultura politike qytetare
në vitet e tranzicionit: aspekte të një qëndrimi të mohuar
Në një perspektivë diakronike, është e rëndësishme të trajtohen edhe disa nga
variablat që kanë ndikuar në mungesën e ndërtimit të Kulturës Qytetarenë shoqërinë
shqiptare post-komuniste. A mund të themi se pas mbi njëzet vitesh demokraci janë
krijuar kushtet për lindjen e një qytetari të tillë në Shqipëri? Që demokracia të
funksionojë nevojiten disa kushte paraprake të cilat fitohen herët në fëmijëri dhe janë
shumë rezistente. Këto vlera më pas shfaqen në shumë fusha, ku ndër to dhe fusha
politike. Përkatësisht, analiza e disa aspekteve të trashëgimisë vlerore të sistemit të
shkuar komunist dhe ndikimin e tyre në qëndrimet politike të shqiptarëve në
periudhën post-komuniste, është një aspekt shumë i rëndësishëm. Pas rënies së
sistemit totalitar në Evropën Qëndrore e Lindore, të gjitha vendet e rajonit hynë në
312 Po aty, f 215-216
181
rrugën e demokratizimit. Hantigtoni e klasifikon këtë transformim si pjesë të “valës së
tretë” 313 të demokratizimit.
“Vala e tretë” i kushtohet kalimit në demokraci të ish-shteteve autoritariste, në dy
dhjetëvjeçarët prej fillimt të viteve ‘70 deri në mesin e viteve ‘90. Megjithatë, që prej
fillimit të këtij transformimi, suksesi i demokracisë në këto vende nuk mund të merrej
si i mirëqenë. Kjo për arsye se ndërtimi i institucioneve në sistemin e ri demokratik,
nisi me qëllimin e plotësimit të interesave të pushtetmbajtësve të momentit, duke lënë
shumë pak hapsirë për pjesëmarrje reale të qytetarëve dhe për konkurrencë të
ndershme politike. Sipas historianëve dhe antropologëve politikë, dominimi i
trashëgimisë sovjetike është një ndër faktorët e problemeve me demokratizimin e
vendeve post-komuniste, ndërsa sociologët theksojnë problemin e dobësisë së
shoqërisë civile dhe klasës së mesme të pazhvilluar.314 Rjedhimisht, përcaktimi i
trajektores së ndërtimit dhe konsolidimit të demokracisë, pa marrë në konsideratë
variablin e kulturës politike, mbetet një analizë jo e plotë në kuptimin e funksionimit
të sistemit politik.Më konkretisht, që prej hapave të para, demokracia në Shqipëri nuk
u ndërtua mbi një bazë solide, por mbi institucione politike dhe modele kulturore të
cilat ishin trashëgimi e regjimit të vjetër. Për pasojë dhe eksperimenti me
demokracinë nuk premtonte për ndonjë sukses afatgjatë. Sipas Almond dhe Verbas,
demokracitë janë në gjendje të funksionojnë vetëm në qoftë se ato gëzojnë një kulturë
politike që është në harmoni të plotë dhe mbështetet prej strukturave të saj
demokratike.
Për rrjedhojë, lindin disa pyetje qëndrore në lidhje me pa-mundësinë e
stabilitetit politik në Shqipërinë post-komuniste; psh: a mundet që vendet në
tranzicion si Shqipëria të arrijnë të konsolidojnë sistemin demokratik duke u bazuar
vetëm në sistemin e tyre formal-institucional? A kanë ndikim traditat social-kulturore
në qëndrimet politike të tanishme të popullsisë? A mundet që strukturimi institucional
i regjimit të shkuar autokratik të shtypë fuqinë kulturore demokratike?
Përgjatë viteve të tranzicionit shoqëria shqiptare, nën një sfond shterpë idesh teorike
dhe përvojës empirike në funksion të nevojave shtet-formuese të një sistemi të ri,
313Huntington, 1991, f. 16-21 314 Shih. Klingemann, Fuchs and Zielonka, 2006, f. 6.
182
pësoi një trasformim të thellë në një larushi fushash315.
Përkatësisht, ndryshimi i sistemit solli në Shqipëri dhe ndryshime në formatin politik,
juridik dhe ekonomik. Shqipëria zotëron tashmë një sistem politik pluri-partiak si dhe
i tërë spektri i lirive politike është i legjitimuar. Në aspektin juridik, themelimi i
Gjykatës Kushtetuese dhe i një sërë reformash të tjera në ketë sferë shënonte një hap
tjetër drejt sistemit demokratik. Në aspektin ekonomik, nisën proceset e para të
zhvillimit të ekonomisë së tregut, bazuar në një fond radikal reformash ku, ndër të
tjera, mund të përmendim, shitjen masive të ndërmarrjeve dhe pasurive shtetërore,
heqjen graduale të kontrollit për shumicën e mallrave, vendimmarrjen e
decentralizuar, privatizimin shkallë-shkallë të një pjese të madhe të ekonomisë,
reformë taksore dhe bankare, etj.
Këto reforma dhe shumë të tjera në fusha të ndryshme sollën te shqiptarët idenë se
sistemi i vjetër ishte lënë pas një herë e përgjithmonë.Megjithatë, përpjekjet për të
vendososur demokracinë në Shqipëri shtrojnë pyetjen se, a është e mundur që vetëm
me formulimin e Kushtetutës së duhur si dhe me ndërtimin e institucioneve
demokratike, qëndrimet mbështetëse të shqiptarëve ndaj këtyre institucioneve do të
zhvillohen tek ata nëpërmjet familjarizimit gradual? Kjo pikëpamje rezultoi e dështuar
që në vitet e para të demokracisë, me dështimin e referendumit të 94-ës, e cila
përforcon edhe një herë idenë se një Kushtetutë demokratike nuk mund të lulëzojë,
nëse nuk vepron në një kulturë demokratike paraekzistuese. Aq i vërtetë është ky fakt,
saqë pas hyrjes në fuqi të kushtetutës së re të 98-ës, aftësia e kësaj të fundit në
demokratizimin e institucioneve dhe të shoqërisë shqiptare paraqitet vërtetë e vakët.
Mjafton të kujtojmë thjeshtësinë dhe lehtësinë e ndryshimeve kushtetuese të 2008-ës
per të treguar se për elitën shqiptare që e inicioi dhe për shoqërinë shqiptare që e
toleroi një veprimtari të tillë, demokratizimi vertikal lart-poshtë është i pamundur në
realitetin politik shqiptar. Teoritë na mësojnënë një arsyetim tautologjik - se
legjitimiteti duket se tregon aftësine regjimit për të qënë jetëgjatë; po jetëgjatësia e tij
mbetet kushti kryesor i krijimit të legjitimitetit. Rrjedhimisht, lind ideja se “kultura
politike përcakton insitucionet demokratike më tepër se anasjelltas” 316
Pyetja e dytë ka të bëjë me traditat social-kulturore në qëndrimet politike të tanishme
315 Fuga, A., Media, politika, shoqëria, fq.197 316Myer. L, 2003, f. 40
183
të popullsisë. Përpara se të analizojmë konkretisht ndikimin e kulturës politike në
demokratizimin e shoqërisë shqiptare, lind nevoja e qartësimit të konceptit ‘kulturë
politike’, i cili cila është bërë popullor nga autorët Almond dhe Verba. Këta autorë e
përkufizojnë atë si qëndrim subjektiv ndaj objekteve politike. Në kulturën politike
përfshihen besimet, qëndrimet dhe vlerat e shtetasve rreth politikës në përgjithësi.
Pavarësisht se Kultura Politike e një kombi përfshin disa lloj vetish, në këtë rast, si
faktor heuristik, do të merret qëndrimi ndaj autoritetit i cili mund të klasifikohet në tre
përbërës; nënshtrues, respektues, dhe barazitar. Sipas Inglehartit dhe teorisë së tij mbi
socializimin politik, procesi me anë të të cilit përftohen dhe përhapen orientimet
politike, argumentohet se qëndrime të tilla politike përftohen herët në jetë dhe janë
shumë të qëndrueshme. Në momentin që përftohen, ato zbatohen në role të ndryshme
në jetën e përditshme të një personi, për pasojë dhe në aktivitetin e tij politik. Si
rrjedhim, është hamendësuar se qeverisja e efektshme demokratike kërkon një
orientim ndaj autoritetit që kërkohet prej formatit kushtetues, i cili duhet të përputhet
në njëfarë mase me kulturën politike të atij kombi.317
Ndaj, në Shqipërinë e viteve të diktaturës, kur bindja ndaj autoritetit përbënte
një normë shoqërore të mirëfilltë, njerëzit, me ndërrimin e sistemit politik, e kishin të
vështirë të përshtateshin me idenë e fajësimit të qeverisë në momentet kur ajo nuk
reagonte ndaj kërkesave të tyre legjitime. Ndikimi i traditës së shkuar kuptohet edhe
më qartë në vështirësinë e formimit të kulturës qytetare tek shqiptarët e periudhës së
pas viteve ‘90-të, që Almond dhe Verba e quanin “civil culture”, ose në fjalët e
Aristotelit “qytetari që qeveris dhe di të qeveriset”318.
Pamundësitë e realizimit të këtij koncepti mund të jenë të shumta, duke nisur që nga
struktura demografike, arsimimi, punësimi, kuptimi i lirisë, etj., megjithatë, mbi të
gjitha raporti me autoritetin që trashëguan shqiptarët nga sistemi komunist mbetet
pika qendrore e vështirësisë së perceptimit të vlerave të demokracisë. Po t’i hedhim
një sy të shpejtë kritereve formale të demokracisë, të vendosur nga autorë te
ndryshëm, vërejmë se sistemi politik shqiptar duket se e ka kapërcyar kriterin minimal
të demokracisë që theksohej nga Shumpeter, i cili e përkufizon atë (demokracinë) si
“garë e elitave për udhëheqje politike”. Ndërsa, Arend Lijphard argumenton se një
317 Inglehart, R, 1997, f. 33 318 Aristoteli, 2003, f. 74].
184
vend është demokratik deri atëherë kur ai vepron “sipas parapëlqimeve të popullit”319.
Sot në Shqipëri gara elektorale është relativisht e lirë, opozita nuk shtypet dhe është
legjitime si dhe shihet një përgjigjshmëri relative e elitave ndaj kërkesave të
qytetarëve. Megjithatë, këto kritere fokusohen në formatin politik, në rregullat për të
arritur vendime politike dhe për të zgjedhur vendimmarrësit. Për pasojë këto kritere e
trajtojnë demokracinë më shumë si një dukuri politike në kuptimin e ngushtë të fjalës
sesa si një dukuri shoqërore.Por, demokracia nuk është thjesht rezultat i bisedimeve
ndërmjet elitave udhëheqëse, as thjesht vënie në zbatim e një inxhinierie kushtetuese,
ajo, në një pjesë të madhe të saj varet nga orientimet politike të rrënjosura thellë në
mesin e qytetarëve për veten e tyre.
Këto orientime i motivojnë ata për të kërkuar lirinë politike dhe për të siguruar
përgjegjësinë e qeverisë si dhe për të vepruar në atë mënyrë që elitat qeverisëse të
jenë të përgjegjshme përpara tyre.
Pyetja e tretë dhe e fundit të cilës do t’i kushtojmë një rëndësi më të veçantë shtron
çështjen se në ç’masë strukturimi institucional i regjimit të shkuar autokratik shtyp
fuqinë kulturore demokratike? Institucioni që do të merret në analizë në këtë rast
është roli i Partisë Politike në sistemin e shkuar komunist dhe trashëgimia që është
mbartur prej tij nga Partitë Politike në sistemin e sotshëm demokratik. Shkurt, në
ç’mënyrë Partitë Politike, si një ndër mjetet kryesore për edukimin e qytetarëve ndaj
vlerave demokratike, kanë kontribuuar në formimin e kulturës qytetare320në periudhën
post-komuniste. Për të kuptuar përmasën politike të tranzicionit në Shqipëri duhet së
pari të shqyrtojmë periudhën komuniste prej së cilës nis dhe vetë tranzicioni. Partia
Komuniste pretendonte një shoqëri pa klasa, por në realitet vetë ajo u bë “klasa e re”.
Komunizmi, krijoi një burokraci politike anëtarët e së cilës zotëronin një shumësi
privilegjesh, kjo sepse ata kontrollonin proceset administrative dhe makinën e saj
shoqërore. Gjithashtu, ekzistonte një sistem hierarkik mundësish të bazuara në rangun
dhe pozitën brenda partisë. Pra, në sistemin komunist shtresëzimi shoqëror bazohet në
pozitën brenda partisë apo në lidhje me partinë. Me fundin e komunizmit në vitet ‘90-
të konstatohet një vazhdimësi e tipit të vjetër të sistemit komunist, ku roli i Partisë
Komuniste dhe trashëgimia e saj mbetën ende të pandryshueshme. Në këto më shumë
319Shih. Mayer. L, 2003, f. 34 320Inglehart. R, The Renaissance of Political Culture, 1988
185
se njëzet vjet, pavarësisht ndërtimit të pluri-partitizmit në Shqipëri dhe shndërrimit të
rolit dhe qëllimit të partive në artikuluese dhe transmetuese të interesave shoqërore,
sërish vërehen reminishenca të funksionimit të tyre nën shëmbëlltyrën e partisë së
vjetër komuniste. Përpos kësaj, roli i Partisë nuk limitohet vetëm në funksionin e
kanalizimit të interesave të shoqërisë drejt sistemit politik, por dhe në një rol edukues
ndaj vlerave demokratike për shoqërinë. Përgjatë dy dekadave të fundit partitë janë
orientuar thjesht në zotërimin absolut të pushtetit duke u shtrirë në çdo hapësirë të
jetës së individit. Ky fenomen ka sjellë uljen e mëtejshme të aftësisë organizative të
masave dhe lindjen e lëvizjeve të reja sociale, roli i të cilave mbetet vendimtar në
demokratizimin dhe emancipimin e shoqërisë. Për analogji, po të huazojmë një
terminologji të Habermasit, i cili argumentonte për një “kolonizim të botës së jetës”
që buron prej kontrollit të ashpër që shteti dhe tregu po ushtron gjithnjë e më shumë
ndaj shoqërisë. Përkatësisht, shteti nëpërmjet juridizimit dhe tregu nëpërmjet
filozofisë së konsumit po uzurpojnë çdo hapësirë për debat të lirë publik321. Po në të
njëjtën qasje, partitë politike në Shqipëri, këto njëzet e pesë vitet e fundit, kanë krijuar
një “Partitizim të botës së jetës” duke kontrolluar në mënyrë kapilare çdo hapësirë të
sistemit me qëllimin final të kontrollit të votës së lirë.Ky pushtet gjithë-kontrollues, ka
mpirë tek qytetarët iniciativën për vetëvendosje duke bërë të mundur atë që Almond
dhe Verba e quanin zvogëlimi i kompetencës politike subjektive, perceptimin nga
njeriu i zakonshëm i ndikimit të tij mbi politiken.Kjo mënyrë e ushtrimit të kësaj
forme pushteti rikthen dhe një herë tek qytetarët idenë se ata nuk kanë asnjë mjet për
të ushtruar presion ndaj partisë dhe njëkohësisht ndaj qeverisë dhe se bindja ndaj
autoritetit,-tanimë Partiak -, mbetet sërish një vlerë e kulturës së tyre politike. Për
pasojë, kalimi në sistemin demokratik nuk ka sjellë ndryshimin e pritur tek qytetarët
për liri veprimi dhe organizimi, duke e lënë sistemin politik shqiptar të përfshihet në
ato demokraci të cilat cilësohen nga literatura si “demokraci elektorale”. Si
përfundim, trashëgimia e diktaturës dhe paaftësia e sistemit të ri demokratik për të
prodhuar një kulturë politike reale janë disa nga variablat që ndikojnë në konsolidimin
e demokracisë në Shqipërinë post-komuniste. Problemet e diktaturës janë shumë të
thella e me sa duket zgjasin në kohë. Megjithatë, një ndër trashëgimitë më të
rëndësishme të sistemit të shkuar, me ndikim relativisht të fortë në kohët e sotme, 321 Shih. Crossley. N, 2002, f. 155-60
186
është shpërbërja e konsensusit popullor lidhur me vlerat. Shqipëria, as përpara
diktaturës dhe aq më pak gjatë udhëheqjes së saj nuk njihte një traditë të vlerave të
tilla si besimi, toleranca, kompromisi, pluralizmi dhe pjesëmarrja, vlera të cilat shpien
në demokraci dhe e mbështesin atë. Gjatë periudhës së diktaturës u bënë përpjekje
titanike për ta rindërtuar kulturën tradicionale shqiptare nëpërmjet ideologjisë
marksiste-leniniste. Atëbotë, institucionet shoqërore, politike, ekonomike u dobësuan
qëllimisht dhe u nënshtruan ose u zëvendësuan me institucione të reja që u përdorën
nga shteti për të kontrolluar shoqërinë. Prapëseprapë, kjo përpjekje rezultoi e dështuar
dhe u finalizua me rënien e vetë sistemit, duke krijuar një boshllëk tek shumë njerëz
dhe duke prodhuar një krizë identiteti që i hapi rrugën një larushie pasionesh politike.
Akëcili syresh mëtonte për një rikthim në ideologjitë e së shkuarës tek të cilat kinse
gjente sigurinë e munguar duke i rivendikuar ato me forcë dhe vendosmëri të
madhe.Mirëpo, që demokracia të funksionojë duhet kontribuar në ndërtimin e kulturës
politike qytetare, e cila është e lidhur ngushtë me zhvillimin e shoqërisë civile. Kjo e
fundit përfshin brenda saj një fond të gjerë aktorësh, si p.sh: sindikatat, mediat, feja,
biznesi dhe mbi të gjitha partitë politike, etj., të cilat shërbejnë për të
institucionalizuar kulturën qytetare dhe për të vepruar si kundërpeshë ndaj qeverisë.
Pikërisht në këtë moment merr vlerë historia autoritare e Shqipërisë. Pavarësisht se
atëbotë, shoqëria shqiptare përfshinte tipa të shumëllojshëm organizatash, si
organizata e gruas, rinisë, bashkimet profesionale etj, ato ishin si zgjatime të partisë.
Ato shërbenin si “rripa transmesioni” për të mobilizuar masat dhe për të ndërtuar një
komunikim vertikal lart-poshtë, por jo për të funksionuar në mënyrë autonome duke
shprehur lirshëm mospajtim ndaj politikave të regjimit. Për pasojë, një nga
trashëgimitë më ndikuese të sistemit komunist në konsolidimin e demokracisë në
periudhën e sotme është mungesa e theksuar e parakushteve institucionale dhe e
qëndrimeve ndaj demokracisë.
Në vazhdim, literatura teorike dhe faktorët empirikë na mësojnë se demokracia dhe
ekonomia e tregut nënkuptojnë ndërmjetësim dhe marrëveshje shumëplanëshe midis
aktorëve të tjerë ekstra-qeveritarë dhe qeverisë si dhe midis vetë aktorëve, për të
arritur në ndërtimin e një sistemi funksional dhe të konsoliduar. Në mungesë të këtyre
aktorëve, shfaqet prirja për sundim të pandërprerë personal nga elitat në pushtet të
cilat shkaktojnë tek publiku ndjesinë e përjashtimit dhe të tjetërsimit. Për pasojë, në
187
ditët e sotme, nënshtrimi pa kushte ndaj figurave autoritare, në fakt, duket se është
diçka e ngulitur prej kohësh në kulturën politike të shqiptarëve. Kjo trashëgimi ngjizi
tek ata ndjesinë e vetëizolimit dhe krijoi paaftësi për bashkëpunim, paaftësi për t’i
besuar njëri-tjetrit, madje mund të themi se sot shqiptarët nuk shfaqin dalzotësi ndaj
publikes me vullnetin e tyre të lirë. Atomizimi i shoqërisë së sotme po thellohet
gjithnjë e më tepër nga roli i partive politike, të cilat, si pjesë e rëndësishme e
shoqërisë civile, në këto njëzet vjet demokraci, nuk kanë arritur ta ushtrojnë rolin e
tyre parësor, atë të edukimit politik të shoqërisë, por janë shqetësuar më shumë për
ruajtjen dhe forcimin e pushtetit të tyre politik. Rezultati i gjithë kësaj është i
parashikueshëm, Shoqëria është dobësuar, ka humbur vetëbesimin dhe është bërë e
paaftë për rezistencë, duke paralajmëruar në këtë mënyrë se ndërtimi i civil
culture,322kërkon kohë, mund, dhe më shumë përpjekje nga të gjithë.
Kalimi nga sistemi më i keq (komunizmi) në sistemin më pak të keq
(demokracia) ka qenë i vështirë, i mundimshëm e i dhimbshëm për shqiptarët.
Vështirësitë e mëdha ekonomike, niveli drejtues, i cili në shumë raste lë mjaft për të
dëshiruar, e kanë minuar demokracinë e re shqiptare, duke bërë që shpesh pa ditur si
të orientohen të futen në një rreth vicioz trazirash.Duhet të kujtojmë se shteteve
perëndimore me demokraci të konsoliduar u janë dashur dhjetra, ndoshta qindra vjet,
për t'u konsoliduar si demokraci në stadin që janë sot. Tranzicioni demokratik,
sidomos i vëndeve postkomuniste rezulton një proces shumë më kompleks dhe i
vështirë se tranzicionet e vëndeve të tjera me ekonomi kapitaliste. Një nga veçoritë
kryesore të tranzicionit postkomunist, që e dallon atë nga çdo tranzicion tjeter
demokratik është fakti, që ai kryhet njëherësh si në sferën ekonomike, ashtu dhe në
atë politike. Ai është një tranzicion i dyfishtë, sepse realizon njëkohësisht, si
transformimin politik të shoqërisë nga një sistem autoritar njëpartiak në një sistem
pluralist demokratik, ashtu dhe transformimet ekonomike të saj, nga ekonomi e
komanduar në ekonomi të tregut të lirë. E përbashkëta e tranzicionit postkomunist
meçdo tranzicion tjetër demokratik është fakti se skajet e periudhës së zgjatjes së
tranzicionit përcaktohen prej intervalit midis përmbysjes së një sistemi politik
jodemokratik dhe konsolidimit të një sistemi demokratik. Këto elemente të karakterit
të përgjithshëm duhet të mbahen nëkonsideratë edhe në rastin e vlerësimeve rreth 322Almond. G dhe Verba. S, The Civil Culture 1965.
188
tranzicionit demokratik postkomunist shqiptar.323
Gjatë gjithë shekullit XX, Shqipëria ka qënë vendi më i varfër i Evropës. Në këtë
mënyrë, ajo ishte më pak e zonja se vëndet e tjera ish - komuniste, për të përballuar
me sukses sfidat ekonomike dhe shoqërore që paraqiste tranzicioni. Tensionet e
shkaktuara prej vështirësive që paraqiste kapërcimi i këtyrë sfidave, u pasqyruan edhe
në rrafshin politik.
Sado i vështirë të ishtë zbatimi i reformave rrënjësore të domosdoshme për vendosjen
e demokracisë pluraliste në kushtet më të mira në Evopën Lindorë dhe Qëndrore, në
një vend të shkatërruar si Shqipëria në 1992 ai dukej pothuaj i pamundur. Nga të
gjitha vëndet ish-komuniste Shqipëria ishtë më pak e përgatitur për kalimin e
dhimbshëm nga diktatura në demokracinë pluraliste dhe ekonominë e tregut.
E shpërbërë pas pothuajse pesëdhjetë vjetësh keqadministrimi komunist, Shqipëria
kishte rënë në krizë të rëndë politike, ekonomike, morale dhe shpirtërore, në të cilën
një pjesë e mirë e popullit kishtë humbur shpresat në të ardhmen e vëndit. Sikur të
mos mjaftonin të gjitha këto, zyrtarët e lartë të qeverisë së re, nuk kishin pothuajse
fare përvojë politike.324
Shqiptarët kishin ide të vagullta për demokracinë.Trashëgimia historike e tyre
pengonte tej mase krijimin e klimës së duhur që do të lejonte ndërtimin me sukses dhe
pa shumë vështirësi të institucioneve demokratike. Gjatë historisë së tyre, me
përjashtim të viteve 1920-1924, shqiptarët nuk e kishin njohur ndonjëherë konceptin e
demokracisë. Izolimi i tyre historik nga zhvillimet në Perëndim e vështirësonte edhe
më tepër përthithjen e vlerave dhe të rregullave të demokracisë.Trashëgimia e
diktaturës e kishte thëlluar edhe më shumë hendekun, që ndante botën shqiptarë me
këto vlera dhe parime. Rregjimi komunist nuk kishte lejuar zhvillimin e një shoqërië
civile e cila përbën kushtin e dosmosdoshëm për ndërtimin e demokracisë. Regjimi
komunist shqiptar me natyrën e tij të dhunshme kishte zhdukur kulturën e shtetit
ligjor, duke krijuar një hendek të pakapërcyeshëm midis qeverisë dhe popullit. Po
ashtu një barrë ë rëndë ë trashëgimisë komunistë ishtë dhë kriza moralë që kishtë
përfshirë shqiptarët. U vu re një rënie e theksuar e krenarisë, dinjitetit kombëtar dhe
323 Ylli Bufi,Tempulli i demokracise, Tirane; OMBRA GVG, 2010 f. 80 324 Elez Biberaj,Shqiperia ne tranzicion,Tirane;Ora, 2001f 229
189
një rënie e moralit qytëtar.325 Kështu, shqiptarëve u doli si detyrë, ndërtimi nga e para
e një identiteti të ri, gjë që e vështirësonte mëtepër procesin e tranzicionit. Në këto
kushte, aspak të përshtatshme, Shqipëria e varfër e pa kulturën e duhur politike, iu fut
rrugës së vështirë të ndërtimit të demokracisë. Megjithatë, përpjekjet për ngritjen e
institucioneve demokratikë, të cilat do të mundësonin shkëputjen përfundimtare nga e
kaluara dhë tradita, si dhë çelja e rrugës së integrimit në familjen euroatlantike,
përbënin tendencën kryesore të zhvillimeve historike të dhjetëvjecarit të parë të
tranzicionit.Shqipëria ky vëndi ashpër prej 28.000 kml, gjendej eizoluar nga bota e
jashtme, si rezultat i vullnetit të udhëhëqësit të saj dhe dergjej në një prapambetje
ekonomike, sociale dhe kulturore, që revolucioni teknik i fundshekullit të njëzetë
enxori në pah në mënyrë dramatikë.
Çështja ishte aq seriozë, saqë në mars të vitit 1991 kryeministrit shqiptar Fatos Nano
iu desh të fliste për domosdoshmërinë e integrimit të Shqipërisë në “botën e
qytetëruar”. Për më tepër, popullsia qytetare e sidomomos të rinjtë e shumtë që
s'kishin lidhje me kujtesën heroike të luftës, filluan të bëheshin të ndërgjegjshëm për
mbrapambetjen që i rrethontë, kjo falë edhe televizionit Italian, që iu ofrontë të gjitha
lukset e një publiciteti gati brutal.Studentët e Universitetit të Tiranës, me ndërgjegjen
e tyre mëtë ngritur, kërkuan liritë demokratike.326
Ngritja e studentëve në demonstratë më 8 dhjetor 1990 përbëntë një ndërmarrje sa të
rrezikshme aq dhe të domosdoshme për vendin e varfër e të mjeruar komunist.Askush
nuk ka lindur hero,thotë Adam Micnik.Ka rëndësi që atë moment që duhet, të sillesh
si i tillë. Pikërisht kjo ishtë ajo që bënë studentët e dhjetorit '90, u sollën si heronj në
momentin e duhur, përballë një regjimi komunist të frikshëm e gjakatar, i cili e kishte
terrorizuar popullin për gati gjysmë shekulli. Lëvizja Studentore e Dhjetorit'90 është
një ngjarje e shënuar në historinë shqiptare, ajo hapi një perspektivë demokratike
duke e orientuar Shqipërinë sërisht drejt perëndimit. Shpallja e pluralizmit nga
Kryetari i Partisë së Punës Ramiz Alia, ishte hapi i parë që tregonte se vëndi po
shkontë drejt rrugës së ndryshimit. Shqiptarëve të izoluar e të shtypur u ishte sosur
durimi , ata kërkonin më cdo kusht lirinë, demokracinë.Pas pluralizmit politik nisi
edhe procesi i gjatë e i vështirë i shtrirjesnëkohë i tranzicionitnëaspektinekonomik,
325 Valentina Duka, Histori e Shqiperise 1912-2000, Tirane;Kristalina-KH, 2007 f 378-38 326 Georges Castellan,Histori e ballkanit {XIV-XX],Tirane,Cabej,1991 f 498
190
provoitëishtemëivështirëngasa u parashikua fillimisht nga shumë studiues.
Në këtë stad të zhvillimit, sirezultat i ndryshimevetëshpejtadhetëgjithanshmesocial-
ekonomikedhenën trysninëedukurive të
tillaqëbashkëshoqërojnëtranzicioninsipapunësia,varfëria,fluksetelarta të