I. RelIgIa, technonauka, teowIRtualno*WprowadzenieWspczesny wiat jest strukturyzowany technologicznie. Skutkiem tych prze-mian jest to, e religia jako dziedzina mylenia i dziaania symbolicznego stara si nie tylko kwestonowa rozwj, ale i poszukiwa wasnej podstawy istnie-niawstechnicyzowanymwiecie,gdyrozwizaniazzakresutechnonauki odbierajjejgwneceleifunkcjedotyczcewierzeipraktyk.Wsferyte wnika mylenie technonaukowe z wasnymi rozwizaniami, ukazujc czowie-kowi rne scenariusze ycia, w ktrych moe on osign takie same efekty egzystencjalne bez wykonywania wicze religijnych. Nie chodzi tu o podkre-lanie opresywnego charakteru technonauki wobec religii czy odwrotnie, lecz o zwrcenie uwagi na to, e religia jest zmuszona reagowa na technicyzacj, aletaketechnonauka,technologicznierozszerzajcumeblowaniewiata, odnosisidozmianw religii.Religiaitechnonaukatworzwichybrydy, zwizki, asamblae, ktre cz swobodnie wasne nastawienia. Warto take odwoa si do racjonalizacji i irracjonalizacji obu tych sposobw mylenia, by zrozumienieoczywistopowizamidzynimiorazwskazaukryteprze-sanki i fragmenty mylenia flozofcznego1. Celemjestpokazanie,ehybrydy2religijno-technonaukowejakopewne nie zawsze wyraone nastawienia mog przybiera rne postaci wasnej le-1Interfejsowego mylenia flozofcznego na styku rnych poj flozofcznych, ktre mog si wyklucza. 2Hybryda jest tu rozumiana w sensie, jaki jej nada B. Latour, jako pewna heterogeniczna sieciowamieszaninaelementwpodtrzymywanaprzezpracmediatorwiprocesystabiliza-cyjne. W przypadku zwizku religii i technonauki mona mwi o syntezie elementw racjonal-nych i irracjonalnych utrzymywanych w technologiczno-instytucjonalnej infrastrukturze, w kt-rejmieszasipracaracjonalnociiirracjonalnocipodwzgldemnastawieniateoretycznego i dziaania. Por. B. Latour, Nigdy nie bylimy nowoczeni, tum. M. Gdula, Ofcyna Wydawnicza, Warszawa 2011.*Jesttorozszerzonawersjaartykuu,ktryzostaopublikowanywPrzegldzieReligio-znawczym 1/2011.118 CzIII: Transcendencja i transhumanizmgitymizacji metafzycznej i terytorialnej, nie ograniczajc si do pewnych grup spoecznych (naukowcw, inynierw, osb religijnych). Prowadzi to do wielu pyta typu, czy mona by niewiadomym wasnej religijnoci, czy jeli korzy-stam z technologii, ktra w jakim dyskursie jest uznawana za wit3, to czy nie dziaam jak osoba, ktra wykonuje rytua waciwy danej religii? Religi rozumiem jako aktywn postaw czowieka wobec transcendencji4 wyraajc si w okrelonych czynnociach rytualnych, fzycznych, mental-nych,ukierunkowujcychposzczeglnezasoby(taketemetafzyczne)czo-wieka na kontakt z transcendencj. Transcendencja za to wymiar egzysten-cji, ktrego nie mona przekroczy (nie moe tego dokona take innowacja technologiczna), co nie znaczy, e jest ona niepodatna na dziaanie techniki. Technonauka funkcjonuje wic jako immanencja, w ktrej zawarte s liczne transcendencje (przekraczania immanencji)3 w ramach jej wasnej innowacyj-noci (jako metody wyodrbniania kolejnych poziomw i warstw immanencja transcendencja z wasnej paszczyzny egzystencji). Technonauka wchodzi w relacje z religi, rozumian jako ukierunkowanie ku transcendencji, ktre nie ograniczaj si do zatrzymania jej metafzycznej pracy na poziomie izolacji od transcendencji. Dominique Janicuad uwaa, e przejcie od monstrualnoci technonauki do faktw nie jest proste, poniewa innowacje w ramach technonauki cigle destabilizuj jej obraz, czyli sposb jej funkcjonowania6. Ich rozumienie czsto wic polega jedynie na podkrela-niumitycznegocharakterutechnonaukihybryd,ktresodniejoddzielne. Efektem pracy separacji jest wydzielenie produkcji monstrualnych artefaktw od towarzyszcych im dyskursw. Przy czym okrelenie mityczny moe do-tyczy dowolnej sfery rzeczywistoci i sposobu jej przejawiania si, nie wpisu-jc si w adn znan posta mitologii. Religia cierpi, gdy nie znajduje miej-sca dla siebie jako autonomicznej formy kontaktu z transcendencj, gdy ta funkcja zostaa przejta przez dyskursy mityczne (transcendencja wzgldem produkcjimonstrualnychhybryd7)iracjonalizacjtechnonauki(wskazujce 3Pozostajc w zwizku z sacrum. 4Abstrahuj tu od problemu technologicznej transcendencji. Jest on bardziej zoony ni jego moliwe odniesienie do technonauki jako pewnego oczywistego uzupenienia. 3Gilles Deleuze i Felix Guatari wskazuj na ten paradoksalny aspekt immanencji w ksice Co to jest flozofa? , tum. P. Pieniek, Sowo/obraz Terytoria, Gdask 2000.6D. Janicuad, On the Human Conditon, tum. E. Brennan, Routledge, Londyn Nowy Jork 2005, s. 35.7Istotne jest to, e samoprzezwycienie czowieka, tj. rodzaj samotranscendencji, bdzie dokonywao si na sposb mityczny. D. Janicuad pokazuje, jak dochodzi do uzgodnienia przez mit relacji ludzkie nieludzkie. Technologia, zwaszcza technologia transformacyjna (jak okre-la j B. Stegler, wskazujc na transformacyjn zdolno nanotechnologii i biotechnologii), zo-staje oddzielona od czowieka, podana w kulturze jako mitologia transformacji (zestaw obietnic technologii, ktre radykalnie zmieni ludzkie funkcjonowanie na kadym poziomie). Jej ideowe przepracowanieprowadzidonadbudowynadmitycznocirnychformreligiii parareligii, I. Religia, technonauka, teowirtualno 119na transcendencj wasnej monstrualnej produkcji w postaci czystych produk-cji).Nastawieniekutranscendencjizwizanezjakpraktykreligijnidu-chow jest utrudnione wskutek organizacji stechnicyzowanej kultury. Miejsce, jakie zajmuje religia, jest paradoksalne, poniewa omija ona dyskurs mityczny i mitologie technonauki (mitem jest ju dualny podzia na twory zupenie czy-ste i te zdeformowane), by zintegrowa si z technonauk. 1.TechnonaukaZatwrctechnonaukimonauznaMartnaHeideggeraflozofa,ktry w sposbnajbardziejczytelnypodkreli,etechnologiastanowinietylko uzupenienie nauki, ale co najmniej rwnowan jej dziaalno. Mona po-wiedzie,ewytworzonyprzeztechnonaukwiatoobrazwypieraiusuwa imagoDei
,czynicgopodrzdnymwobectechnonaukowychmachinacji. Jednak szukajc rde mylenia o technonauce, naley odwoa si do Ary-stotelesaorazPlatonamylicieli,ktrzyzarysowalirelacjpomidzyepi-steme i techne. Wyranie oddzielali oni czyste dziedziny poznania czyst nauk i czyst technik. Arystoteles przypisywa nauce wieczno i pewno, a technik rozumia jako wytwrstwo9. MartnHeidegger10wskaza,emetafzykakoczysiwrazzzapanowa-niem techniki. Nie utosamia techniki i nauki, zwracajc jednak uwag na ich wzajemne przenikanie si dziki obecnemu w obu tych dziedzinach myleniu zestawiajco-kalkulatywnemu.Tsytuacjmetafzycznmonaodczytywa jako nieodwoywaln. Cornelius Castoriadis podkrela, e nie jest to przyczy-zawszejednakbdoneefektempodwjnegozaporedniczeniatechnologiiwontologicznie wyrnionej paszczynie jej mitycznego wydarzania si (tj. wchodzenia do kultury) i w czcio-wo zracjonalizowanych formach religijnoci wtrnych wobec tej mitologii. Por. D. Janicuad, On the Human Conditon, s. 41.
Nie jest to do koca moliwe, poniewa obraz Boga jest zainstalowany w wielu hybry-dach, utrzymujcych poczenie z transcendencj. Oznacza to, e nie mona wymaza obrazu Boga,gdyjesttoobrazwirtualny,znajdujcyswjazylwhybrydach,ktregomodyfkuj, zmieniaj,aletekopiuj.Jesttowicobrazsyntezy,integracjiwirtualnegomateriau.Por. I. Rieusset-Lemari,Lasocitdescloneslredelareproductonmultmdia,ActesSud, Arles 1999, s. 16 nn.9Zdaniem Arystotelesa, mog one odnosi si do tego samego przedmiotu w przypadku medycyny. Jednak nawet tutaj wiedza, technika jest tylko aproksymacj tego, co wie nauko-wiec. Istotne jest to, e i nauka, i technika byy dyspozycjami rozumowymi, to znaczy zakaday konieczno podjcia refeksji nad poszczeglnymi dziaaniami. Pniej relacja nauki i techniki, obecnawmetafzycznejispoecznejflozofiArystotelesa,bdziestopniowozubaana,czy-nicztechnikidziedzinpodporzdkowannaucejakonaukstosowan.Dotyczytoprzede wszystkim ludzkiego dowiadczenia. 10M. Heidegger, Koniec flozofi i zadanie mylenia, w: Ku rzeczy mylenia, tum. K. Michal-ski, Aletheia, Warszawa 1999, s. 1.120 CzIII: Transcendencja i transhumanizmn refeksyjnej zmiany dokonujcej przez deliberacj w spoeczestwie, lecz stanowi odwoanie do jedynego moliwego scenariusza, w ktrym technolo-gia staje si przeznaczeniem bytu11. W tym sensie twierdzenia M. Heideggera zdaj si by zbyt ostateczne, jednak ich znaczenie polega na ukazaniu, e nie istniejeinnysposbporuszaniasiwwiecienipoprzezzaporedniczenie w technonauce. TechnonaukajakopojciewyksztaciasiwdrugiejpoowieXXwieku. Za jej autora naley uzna flozofa techniki Gilberta Hotois. Uywali go take Don Ihde i Bruno Latour. Wszyscy podkrelali, e nie mona ju mwi o tech-nologiijakonaucestosowanej,poniewajestonakonstytutywnadlasamej nauki i niemoliwa do pomylenia bez niej. Co wicej, to wanie technologia stanowi motor przemian naukowych, wyznaczajc poszczeglne cele, a prze-de wszystkim jej moliwoci. Technonaukajesttyleparadygmatyczna,cosyntagmatyczna,poniewa trudno powiedzie, e wprowadza jeden jasny i czytelny paradygmat okrela-jcy ramy jej istnienia. Mamy wic wiele technonauk, ktre wymykaj si po-dziaom na dyscypliny badawcze, poniewa ich obszar i narzdzia nie pozwa-laj jednoznacznie okreli, czym jest technonauka. Mona mwi o niej jak o pewnej tendencji technicyzacyjnej, gdzie nauka i technika zostaj poczo-ne, w wyniku czego w nowy sposb ujmowane s rozwaane przez nie proble-my. Jako konkretn technonauk mona rozumie pojedyncze aplikacje nauki i techniki, ktre wykraczaj poza podzia na te dziedziny. Technonauki stano-wi wic osobne podejcia skupiajce si na rozwizaniu danego problemu, alepodporzdkowaneglobalnejtendencjitechnonaukowej.W tensposb, poprzez odsyanie jednych do drugich, ujawnia si problemowy charakter tej dyscypliny,ktrajestniejednoznacznainiemoliwadoopisaniawkatego-riach oglne szczegowe, abstrakcyjne konkretne, naukowe techniczne. Rodzitomoliwoprzedostaniasidoniejreligii,ktrakorzystajczluki w technonauce, wnika do niej pod rnymi postaciami. 2.ReligiaitechnonaukaReligia jako historycznie poprzedzajca technonauk staje przed konieczno-ci zgody na jej autoregulacje bd wyzwolenia si z jej ram. W konkretnych religiachmonaobserwowarnereakcjereligiinawspczesneprzemia-nynaukowo-techniczneodbardzoskrajnych,polegajcychnaodrzuceniu technologii jako takiej (teologiczny luddyzm oraz teistyczny anarchoprymity-wizm), przez negocjacje (chrzecijastwo), a do penej akceptacji i asymilacji 11C. Castoriadis, Philosophy, Politcs, Autonomy, tum. D. A. Curts, Oxford University Press, Nowy Jork Oxford 1991, s. 23. I. Religia, technonauka, teowirtualno 121(buddyzm). Relacje te s oczywicie uproszczone i czsto zalene od konteks-tu spoeczno-ekonomiczno-kulturowego. Cho nale one do tendencji silnie heterogenicznych, to warto podkreli istnienie pewnych schematw reago-wania poszczeglnych religii na przemiany technonaukowe. Jakajestrolareligiiwtransformowaniutechnonauki?Czyograniczasi jedyniedowyrnianiasferwpywu,ktreniepodlegajtechnonaukowej modyfkacji, czy te zwizek religii i technonauki dotyczy take innych pasz-czyzn i dziedzin rzeczywistoci? Wzajemne oddziaywanie religii i technonau-ki jest bardzo silne i wykracza poza tworzenie opozycji midzy progresywn technonauk i reakcyjn religi. Mylc o zwizku tych dziedzin, trzeba doko-na analizy ukrytego programu racjonalnoci stojcego za tymi tendencjami. Ujawniwszygo,monadostrzec,eracjonalnoreligijnaitechnonaukowa nie staj w niemoliwej do przezwycienia opozycji, lecz wzajemnie si wa-runkuj i cz w rne rodzaje irracjonalizmu w zalenoci od zaoe i reali-zacji poszczeglnych religii oraz wizji rozwoju i stosowania technonauki. 3. Skopiowa obraz Boga12Sakralizacja technonauki opiera si czsto na naiwnych zaoeniach, ktre hi-postazuj i reifkuj byt. Nie s one wyraane w jzyku flozofcznym, lecz sta-j si sloganami, hasami, aforyzmami, skrtowo odnoszcymi si do zwizku religii i technonauki. Bruno Latour mwi o oddzielonym Bogu, ktry pozostaje w subie natury i kultury, bdc jednoczenie od nich oddzielonym13. Jest to efekt pozornego rozdziau religii i technonauki, poniewa mona obserwowa powrt mylenia religijnego w rnych postaciach. Przez technonauk nauka moe sta si science fcton, rzeczywistoci wy-penion obrazami, modelami i symulacjami, ktre stay si realne mona je nazwa chimerami ontologicznymi przyntami, ktre musz by postrze-gane przez pluralizujc si w dyskursie kulturowym doks jako diaboliczne rzeczywistoci.Prowadzitodouprzemysowieniatrzeciorzdnychretencji w przemyle kulturowej produkcji symboli14.W ten sposb religia staje si religion fcton maszyn produkujc obraz Boga,azarazempenicfunkcjemarketngowewrozumieniumaksymali-12ImagoDeistajesielementemkopiowalnymjakoobiekttechnonaukiorazreligii,bo-wiemobieprodukujobrazBogajakotego,ktrymiabyoddziaywanasferpubliczn.To kolejnyparadokszwizkureligiiitechnonaukireligiazostajesprowadzonadozestawury-tuaw i instrukcji postpowania, podczas gdy technonauka staje si wit czynnoci. Jeli udaoby si skopiowa obraz Boga, to mona byoby go przesya. Byaby to globalna komunia wiadomoci poczonych z nadajnikiem duchowym Chrystusem. 13B. Latour, Nigdy nie bylimy..., ss. 52-53.14B. Stegler, Technics and Time, t. 3: Cinematc Time and the Queston of Malaise, tum. S. Barker, Stanford University Press, Stanford 2010, s. 67. 122 CzIII: Transcendencja i transhumanizmzacjirozpowszechnianiawyprodukowanychsymulakrw.Symbolereligijne ulegaj uprzemysowieniuontologicznemuiegzystencjalnemu, wpisujcsi wlogiktechno-religio-nauki.Jednakreligionfctonnaleyodczytywanie tyle jako postulowany przez czowieka w wyniku zmian technologicznych stan rzeczywistoci, ale proces podmieniania i instalowania obrazw Boga w teo-logicznych maszynach, ktre maj peni funkcj Boga, mimo swej fkcyjnoci. MorfologicznieBgjestinny,funkcjonalniezaprzypominaniegdysiejszego Boga, ktry nie by archiwizowany na cyfrowym noniku. PragnienieskopiowaniaobrazuBogawypywazjeszczeinnejtendencji metafzycznej, bdcej efektem rozwoju technologii sieci i programw. Cho-dzi bowiem nie tyle o kopiowanie jakiej reprezentacji, fkcji, audiowizualnego odniesieniaczyartefaktu,ileosporzdzeniekopiizapasowejBoga,zgodnie zpowszechnobecniewkulturzepotrzebkrtkotrwaejarchiwizacji.Go-rczkadanychpoleganatym,ewszyscyzapisujdanenamoliwiewielu nonikach i dbaj o ich przechowywanie. Kopia zapasowa Boga ma zosta wy-korzystana w postaci powtrnej instalacji, gdy Bg nie bdzie ju widoczny. Zatem wspczesne spoeczestwo cyfrowe moe odpowiedzie na stwierdze-nie Nietzschego Bg umar: Nie szkodzi, mamy kopi zapasow Boga, kt-r moemy w kadej chwili zainstalowa. Ujawnia si tu pewien mechanizm kryptoteologiczny dotyczcy historii, ktra moe by odtwarzana z nonikw. Skoro historia jest take opowieci o dziejach Boga metafzyczn narracj, to instalujc zapisane dane, przywouje si wraz z nimi dawnych Bogw. Za-tem Bg jako transcendentny byt zapisany w historii (choby w formie imago Dei)jestmoliwydoreinstalacjizesporzdzonejwczeniejkopiizapasowej lubekstrakcjizzapisanejhistoriiiprzeszczepieniagodoywejteraniejszo-citechnicyzacji,czyliwirtualizacjikultury.Jesttojednazreakcjinatechni-cyzacjkulturyoraztechnicyzacjreligiiitranscendencjijakohoryzontujej wydarzania si, jak jest pojawienie si fundamentalizmw religijnych. Fun-damentalizm religijny jest efektem instalacji nieaktualnej wersji obrazu Boga w stechnicyzowanej kulturze. Dochodzi wwczas do odrzucenia programu i niekompatybilnoci wgrywanego imago Dei z obecnym oprogramowaniem i osprztem kultury. Inaczej mwic, obraz Boga jako transcendencji nie spe-nia swej funkcji metafzycznej. 4. Irracjonalno jako ukryty wymiar religii i technonaukiRadykalnaopozycjawczyabyto,eutopijnedanie,ekapitalistyczna techno-nauka moe by po prostu wyrzucona razem z kapitalistyczn poli-tyk i ideologi13 twierdzi Andrew Feenberg, streszczajc flozofczny pro- 13A.Feenberg,CritcalTheoryofTechnology,OxfordUniversityPress,NowyJork(iin.) 1991, s. 65. I. Religia, technonauka, teowirtualno 123jekt Herberta Marcuse. Skoro chodzi o zniesienie technologicznej racjonalno- ci jako czego wbudowanego w porzdek polityczny i spoeczny, to odsania-myirracjonalnotechnologii.Irracjonalizacjanastpujepoprzezutratdo-minujcychformtechnologicznychracjonalnoci,ichzniesienie,a nieprzez pozytywnedziaania,wprowadzajcetechnologicznyirracjonalizm.Wuka-dzie technologii i nauki jedna podlega wpywowi drugiej i przejmuje od niej ir-racjonalizacj. Technologiczna irracjonalno zajmuje miejsce technologicznej racjonalnoci, stajc si rozszerzajc sieci obowizywania i legitymizacji. Irracjonalizacjatechnonaukiprzypominadziaaniebakispekulacyjnej, poniewa warto komponentw religijnych w technonauce jest zawyana w stosunku do ich wartoci okrelanej przez nauki o religii. Dochodzi wic do spekulacji religi (jej symbolami), ktra zostaje wyniesiona ponad wasny po-ziom. Ta irracjonalizacja prowadzi do ekstatycznoci jako zjawiska charaktery-stycznego dla tumu, poniewa spekulacja najczciej jest kwest zbiorow. Moepojawiasiwindywidualnymdziaaniu,projekcjiumysu,wyobrae-niach, ale jej wpyw nie bdzie tak widoczny. Reguy spekulacji s dzi na tyle oglne i powszechne, e mona je odnosi do rnych dziedzin, przywoujc przykady historyczne oraz cybernetyczne zasady ich poznawania. Podobiestwo do ekonomii widoczne jest te w tym, e technonauka jest rozumiana jako sia natury (analogicznie do stwierdzenia Roberta J. Schillera: Wikszo inwestorw take postrzega rynek akcji jako si natury sam w so-bie16). W zwizku z tym przypisuje si wysz wiedz tym, ktrzy osigaj suk-cesy, np. w przypadku inynierw i naukowcw mwi si o tym, e posiadaj oni wiedz przekraczajc ludzkie zdolnoci pojmowania. 5. automatyzacja jako rdo irracjonalizacji technonaukiMartn Heidegger sowami: Dopki nie bdzie wiadomo, czym waciwie s ratoiracjonalno,doptyzarzutirracjonalizmubdziebezpodstawny17, wyraa pewn trudno okrelenia podstaw. Pisze take: Racjonalizacjatechniczno-naukowa,dominujcadzi,usprawiedliwianajestwpraw-dziecodziecorazbardziejniespodziewanieprzezswjniedajcysijuogarn efekt. Efekt ten nie mwi jednak nic o tym, co daje dopiero moliwo racjonalnoci i irracjonalnoci. Efekt dowodzi odpowiednioci racjonalizacji techniczno-naukowej18. Technoracjonalno jest efektem rozwoju technonauki, ktry dokonuje si automatycznie nie mona wskaza na inne jego przyczyny poza nim samym. Postp techniczny jest zatem automatem irracjonalizacji wszelkich technore-16R. J. Schiller, Irratonal Exuberance, Princeton University Press, Princeton 2000, s. XV. 17M. Heidegger, Koniec flozofi..., s. 9. 18Ibidem.124 CzIII: Transcendencja i transhumanizmligijnych pocze (nie mona wskaza podstawy procesw, ale mona je do-skonale opisa i bada). By moe istnieje myl bardziej trzewa ni niepowstrzymany pd racjonalizacji, bardziej trzewa ni porywajcy prd cybernetyki. Zapewne wanie on jest w naj- wyszym stopniu irracjonalny19.Sowatewiadczotym,eracjonalnoprzechodziwirracjonalno (cho wci jest okrelana jako racjonalno). Irracjonalizacja przechodzi tak-e w sakralizacj, stanowic najwyszy efekt irracjonalizacji, w ktrym prze-staje odnosi si do jakiejkolwiek formy racjonalnego mylenia.AndrewFeenberg,prezentujctezyJeanaBaudrillarda,wskazuje,eau-tomatyzacjajestmitemepokitechnicyzacji20.To,coautomatyczne,niejest racjonalne, nie musi nim by. Automatyzacj mona uzna za sprzenie ele-mentw, czego skutkiem jest samopowtarzalna sekwencja operacji technicz-nychzachodzcazgodniezokrelonymprogramemichistnieniaidziaania. W ten sposb automatyzacja jako podstawowa tendencja technicyzacji opie-ra si dyskursywnym i flozofcznym rozrnieniom. W zwizku religii i technonauki brakuje wielu stopni mediacji. Najczciej czowiek w otoczeniu ksztatowanym przez technologie w wyniku nagej ilumi-nacji lub ukrytej pracy technologii zostaje przeniesiony do ekstatycznej rzeczy-wistoci snu, przypominajcej przestrzenie znane z wizji religijnych. Automa-tyzm technologii przeniesiony na religi dziaa jako automatyzm (przymusowe-go) zbawienia, wtrcania do sztucznej nieskoczonoci21. Dlatego trudno jest wyrnijakkolwiekformeschatologiitechnologicznej,poniewaprocesy irracjonalizacji technonauki produkuj jedynie mity i spoeczne fantazje, kt-re po technonaukowej puryfkacji zyskuj status nowej racjonalnoci racjo-nalnoci technonaukowego postpu. Pomidzy kolejnymi szczeblami praktyki powstajpojcioweidyskursywnewyrwy,ktrewtrniesakralizujpojcie automatyzacji22,atakepojciajejpokrewne:samowytwrczo(autopoie-sis), samoorganizacj, samoprogramowanie. W ten sposb czowiek techno-religijny zrzeka si autonomii wasnego dziaania na rzecz zobowiza wobec danego systemu religijnego, fantazmatycznego automatyzmu dyspozytyww technicznych,ktreprodukujcpewneobrazy,obiekty,relacje,nieustannie prowadz do ich irracjonalizacji przechodzcej w sakralizacj. Spenienie obo-19Ibidem.20A. Feenberg, Critcal Theory..., s. 110.21Por.W.Chya,Technokoneksjonistycznezdarzeniejakordosztucznejwzniosoci i sztucznej nieskoczonoci, w: J. Grad, J. Sjka, A. Zaporowski (red.), Nauka kultura spoe-czestwo. Ksiga jubileuszowa dedykowana Profesor Krystynie Zamiarze, Pozna 2010. W tym kontekcie termin sztuczna nieskoczono odczytuj jako wskazujcy na sfer dozna reli-gijnych (nie musi ono traci nic ze swojego wzniosego w sensie estetycznym charakteru). 22Wtrno sakralizacji odnosi si do sposobu, w jaki si ona realizuje, przechwytujc hy- brydy techniki i transcendencji. Tego typu obrazy s czone z ide automatyzacji, ktra stano-wi podstaw dziaania maszyn teologicznych. I. Religia, technonauka, teowirtualno 123wizku przynosi wwczas automatyczn gratyfkacj w postaci przeniesienia do krainy szczliwoci, cho jej przyczyna nie jest znana. Moe ona pozosta nieodkryta, co nie zaburza mechanizmu irracjonalizujcego poprzez automa-tyzacj technologii zbawienia (duchowego dyspozytywu). 6. Poza irracjonaln sieci technonaukiPytanie o poza technonauki jej wymiar transcendentny kieruje ku pod-miotom, ktre miayby znajdowa si poza ni, a zatem prowadzi do speku-latywnych bada metafzycznych. Wie si z tym pytanie o charakter wiary jakopodstawowegointencjonalnegoukierunkowaniaaktywnocireligijnej. Wszyscy, ktrzy znajduj si w danej sieci pocze, musz jej wierzy sama siestanowicentrumwiary23.Powstajzatemlaboratoria-kocioy,ktres na tyle dobrze osadzone w strukturach spoecznych, e nie mona zaguszy ich przekazu, poniewa jak twierdzi Bruno Latour: Kilku dobrze wypozycjo-nowanych ludzi nauki moe rozgromi biliony innych24, wskazujc, e nie jest jukonieczneargumentowaniewystarczdowody23.Wtensposbzaczy-naj panowa irracjonalne umysy. Latour twierdzi te, e badanie przeko-na nienaukowych z perspektywy socjologii wiedzy nie ma sensu, poniewa wszystkie one zostay wytworzone wewntrz danej sieci i tylko w niej26. Po-zwala to zupenie inaczej spojrze na zagadnienie irracjonalnoci technonauki jest ona irracjonalna tylko w ramach pocze tworzonej przez siebie sieci, a wszystko poza ni moe mie dowolny status epistemiczny. Religia jako sie spoeczno-instytucjonalno-symboliczna,wchodzcwrelacjezsiecitech-nonauki, musi take przyjmowa jej logik, ktr jest technologia tworzenia relacji i pocze. Przy czym dochodzi tu do wzajemnej wymiany i mieszania si logiki funkcjonowania obu sieci. Nie wystarczy wic stwierdzi, e irracjo-nalizm technonauki wpywa na irracjonalizm religii i odwrotnie lub wskaza naodmiennepodoeepistemiczneobutychtendencji,lecznaleyzwrci uwag na to, jak niepostrzeenie obie sieci si przenikaj. 7. technoreligijna racjonalnoToczenieprowadzidopojawieniasitechnoreligijnejracjonalnociwa-ciwejzarwnotechnonauce(technonaukowcom),jakireligii(osobomreli-gijnym).Jestonazoonazeswobodniepoczonychwymiarwzrnymi 23B.Latour,Scienceinacton:HowtoFollowScientstsandEngineersthroughSociety, Harvard University Press, Cambridge Mass. 2003, ss. 11-12. 24Ibidem, s. 12.23Ibidem, s. 16. 26Ibidem. 126 CzIII: Transcendencja i transhumanizmimplikacjamispoecznymi27.Wymiaryoznaczajzrnicowanespektrara-cjonalnoci i irracjonalnoci w ich dowolnych rozumieniach odnoszcych si jednakdornychpostaciwiary.Technoreligijnaracjonalnoopierasina wierze w dowody wasnego dziaania, cho nie musi do nich dochodzi, anali-zujc argumentacje zgodne z danym typem racjonalnoci. Jest to racjonalno zintensyfkowanej heterogenicznoci, gdzie nie nastpuje synteza elementw racjonalnych i irracjonalnych, lecz ich swobodne przenikanie si, ograniczone tylko przez dan sie pocze technonaukowego zarzdzania. Trudno nawet okreli, czy rozpatrywana jest racjonalno, irracjoanlno czytequasi-postaichzwizku.Wrnychokresachmogrealizowasi odmiennetechnoracjonalnoci:razprzybierajcpostapragmatyczn,ma-terialistyczn,gdziecelbdzierozumianyjakoefektskutecznejprodukcji i wymiernych osigw produktu w okrelonym dziaaniu, innym razem czyst formmetafzyczn,gdytechnoracjonalnoodnosisidocelustworzenia, indywiduacji,istnieniaczowieka,zawieszajctymczasowowasnepragma-tycznedziaanie.Los,niemiertelno,duszajakopodstawowezagadnienia racjonalnoci mog jednak nagle zosta przeczone w tryb instrumentalnej racjonalnoci, tak e los bdzie utosamiany z histori osigw, niemiertel-no z fabrycznie gwarantowan trwaoci, dusza z mechanizmem odpo-wiedzialnym za funkcjonowanie bardziej zoonych aplikacji umysu (sterow-nikiemkoordynacjiaplikacjiumysu).W tensposbhoryzontmetafzyczny jest jednoczenie odkrywany i chowany technoracjonalnoniejest staa, gdy w rny sposb podejmuje kwest transcendencji, raz odnoszc si do niejjakdopodstawowegohoryzontuodniesienia,innymrazemzupenie j negujc, poprzez wprowadzanie technologicznych rozwiza na poziomie immanencji ich autoregulacji (odczenia od transcendencji). 8. Rytua jako wzr technonaukowo zoptymalizowanego dziaaniaZa spraw przerwanej syntezy (racjonalnoci przez irracjonalno i odwrotnie) zachodzi rytualne podtrzymywanie technologicznego kosmosu28. Rytua nie jest zwizany z konkretn rol spoeczn, lecz dotyczy socjoekonomicznego strukturalnego uporzdkowania wiata29. Technonaukowa, quasi-religijna wi-zjawiatajestpodtrzymywanaprzezrytuay,ktreprzypominajmityczne ceremonie,takiejakogaszanieodkrywmediachmasowych,fetyszyzacj 27A. Feenberg, Critcal Theory..., s. 17.28S. DeHart, Ritual in Technoscientfc Medicine, w: C. Mitcham (red.), Technology and So- cial Acton, Jai Press, Greenwich Londyn 1997, s. 107. 29Ibidem, s. 109. I. Religia, technonauka, teowirtualno 127laboratoriwjakowspczesnychwity,sakralizacjpracytechnonaukow-cw. Pewne mityczne struktury dziaania funkcjonuj w charakterze prowad-nicprzewodz,koordynujiweryfkuj,bytechnonaukowyrytuazosta speniony, a zatem w sposb ukryty, a przynajmniej niejawny, wprowadza si elementrytualnejcelowocidoideiniepohamowanegoinieograniczonego przezkulturpostputechnologicznego.Wsamymcentrumtechnonauko-wych autoregulacji rozgrywa si teatr mityczny, ktrego podstawow funkcj jest optymalizacja infrastruktury technologicznej. Jego pobocznymi funkcjami s z pewnoci prby oswojenia zachodzcych w technologicznym kosmosie zmian przyzwyczajenie si ludzi do nich, relatywnie bezstresowa adaptacja. W ten sposb rytua jako uniwersalna forma dziaania paradygmatu techno-naukowego staje si podstaw funkcjonowania zarwno czowieka, jak i syste-mu organizacji infrastruktury technicznej porzdek mityczny jest odnawiany, tak jak kolejne cykle pracy urzdze technicznych. Jednostka zyskuje uzasad-nienie swoich dziaa w kosmosie technologicznym. W tej perspektywie Scot DeHart podkrela:[...] nie moe istnie cise rozrnienie stereotypowych praktyk pomidzy rytual-nym i nierytualnym zachowaniem. Podwjnie aspektowa natura przedstawione-go rytuau (instrumentalne lub kosmiczne porzdkowanie) pozwala przyj kon-kretnympraktykomrnpostazgodnieztym,jakodnoszsionedoinnych elementw wewntrz ich wiata znaczenia30. Pozwala to rytualnie konstruowa technologiczny kosmos31. Rytua moe przybiera posta sakralizujcego wykonywan czynno automatyzmu, moe by take zwizany z zaniechaniem dziaania. 9. Maszyny zbawieniaParafrazujctezJeanaBaudrillarda,esztucznainteligencjaodnosisukces dziki temu, e odcia ludzk inteligencj32, mona stwierdzi, e to rytuay podtrzymujce technonaukowy kosmos wykonywane zarwno przez czowie-ka,jakimaszynyzwalniajniezaporedniczon,awiciniekoordynowan technicznie prac religijnego rytuau. Wystarczy zatem ustawi algorytm od-powiedniej modlitwy, przypomnienia o wykonaniu danej czynnoci religijnej, by z systemw eksperckich uczyni elektroniczne maszyny do zarzdzania re-ligijnymi rytuaami. Automatyzm wprowadzany przez postp technonaukowy odciazatemreligijneantropotechnikinarzeczprogramowaniarytuaw prostych czynnoci wykonywanych przez wierzcych. Wszystkie one pro-30Ibidem, s. 111.31Ibidem.32J. Baudrillard, Przejrzysto za, tum. S. Krlak, Sic!, Warszawa 2009, s. 67. 128 CzIII: Transcendencja i transhumanizmwadz do kontaktu z transcendencj, przynajmniej w zaoeniu. W ten spo-sbosabionaiodcionajestpracainstytucjisymbolicznych,ktreprowa-dz jednostk do zbawienia (czyli do transcendencji) poprzez technologiczn mediacj,ktratworzymocnepoczeniaztranscendencj,zdecydowanie mocniejszeniteprzynalenedziaaniomsymbolicznym.Mwicomaszy-nachzbawienia,naleyjeodczytywazarwnodosownie,czylijakorodzaj abstrakcyjnych i konkretnych maszyn do dowiadczania transcendencji przez czowieka, jak i metafzycznie, gdy maszyny te przyjmuj posta boskich po-rednikw za pomoc komunikacyjnych zdolnoci (dyspozycji zwiastowania) ukierunkowujcychmetafzyczneczynnociczowieka.Jelijednakmaszyny zbawienia zostan zainstalowane jako maszyny teologiczne w stechnicyzowa-nejkulturze,tobdonewzmacniawasnedziaanie,atymsamympo-czenie z transcendencj. Bdzie to jednak wci rodzaj hybrydy, a nie czystej formy wzmacniajcej poczenie technologicznej mediacji. W ten sposb doj-dziedowyksztaceniasiikontrolowanejpoprzezmediatechniczneemer-gencjinowychpostacireligijnociodpowiadajcychkonkretnymmaszynom zbawienia. Mona tym samym uzna spoeczestwo za system technologicz-nylubbiotechnosystem,zaglobalnmaszynzbawienia.Technologiastaje si wic gwarantem i uniwersalnym porednikiem kontaktu z Bogiem. 10. Zaczarowanie drugiego stopniaZaczarowanie wiata nie polega na rewitalizacji magicznego sposobu myle-nia, lecz wskazuje na gbok irracjonalizacj technonaukowego kosmosu33. Gianni Vatmo tak komentuje myl Karla Lwitha: czowiek nowoczesny jest odczarowany,oilewie,ewiatnieposiadaobiektywnegoznaczenia34. Zaczarowanieprzeznaukpolegananadaniuludzkiejegzystencjiwymiaru technoeschatologicznego.Pocztekyciaijegokoniecswyznaczoneprzez eksperymentytechnonaukowe,ktrymjestpoddawanyczowiekw kadym stadium wasnej indywiduacji. Jest to niekoczcy si eksperyment ludzki, tj. eksperyment na ludzkoci dokonujcy si poprzez media techniczne. Jego wynik pozostaje nieznany. To zaczarowanie drugiego stopnia nie oznacza po-wrotu magii i magicznego mylenia, tylko cig implementacj zaczarowania 33Technika poprzedza temporalno, a wic zmiana w obrbie techniki zmienia najgbsze strukturybytowewiatatakodczytujpodgldyBernardaSteglerareferowaneprzezSte- phena Barkera. Zatem ponowne zaczarowanie wiata to nie tylko powrt neomagicznych try-bw mylenia (stanowi one raczej epifenomen tej tendencji), ale raczej totalne przeobraenie na paszczynie ontologicznej. Por. S. Barker, Transformaton as an Ontological Imperatve: The [Human] future According to Bernard Stegler, Transformatons 17/2009. 34G. Vatmo, Spoeczestwo przejrzyste, tum. M. Kamiska, Wydawnictwo Naukowe Dol-nolskiej Szkoy Wyszej Edukacji TWP, Wrocaw 2006, s. 99. I. Religia, technonauka, teowirtualno 129w kultur jako podstawowego sposobu funkcjonowania i uzasadniania tech-nonauki. Legitymizacja eksperymentw ludzkich nie dokonuje si na podsta-wie argumentowania, przekonywania, debaty publicznej (s to puste i kontro-lowaneformykolektywnegouczestnictwa),leczzaporednictwemmaszyn technomerkantylizmu, ktre z kadego eksperymentu przeprowadzonego na czowieku czyni magiczn warto dodan, to znaczy kapita metamorfozy, ktrymoezostaumasowionywprodukcjiprzemysowej.W tensposb magiczno jako wirtualno zdolno do metamorfozy technonaukowymi instrumentamistanowipodstawoweodniesieniedlaludzkiegoistnienia. Wyniki eksperymentw s prezentowane spoeczestwu jako audiowizualne i audiowirtualne show. 11. wycig zbawienia i permanentna innowacjaPrawem technonauki jest permanentna innowacja33. Religia musi za ni nad-y, inaczej stanie si nieaktualn form praktyki pust struktur. Nie ozna-cza to, e religia staje si podsystemem techniki. Wystarczy, e technonauka wprowadzi odpowiedni prdko dziaania oraz przypieszy rytmy innowacji, by religia bya zmuszona do uczestniczenia w nieswoim wycigu. Zbawienie dokonujesijuniepoprzezakumulacjzasobw,leczuzyskiwaniedost-pw. W ten sposb stechnicyzowana kultura jest dzielona podug immaterial-nych (nieznajdujcych swego materialnie obecnego centrum we wsprzd-nychgeografcznychispoecznych)pldostpu.Biorceudziaw wycigu zbawienia podmioty musz przyj strategie i taktyki graczy, czyli wpisa si w logik uzyskiwania dostpu do okrelonych zasobw. Te zasoby s jednak stale dezaktualizowane przez innowacj powodujc przyspieszenie postpu technicznego.Czowiekmusisipodporzdkowatemuwycigowizgodnie zideologiamispoecznymi,ktrepowstayjakoepifenomendziaaniama-szyn teologicznych. Wycig zbawienia jest w tym sensie oczywist pomyk, bdnym i dysfunkcyjnym zaprogramowaniem maszyn teologicznych. Inaczej mwictomaszynytechnomerkantylizmuinstalujsiw maszynachteo-logicznych na tyle, e s w stanie programowa ich dziaanie. Skutkiem tego przejcia, ontologicznego hackingu, jest wycig zbawienia prezentujcy fk-cjonalnmetkoniecniemoliwydoosignicia,bowiemsiedostpw jest cigle reorganizowana. Maszyny zbawienia dziaaj na rnych prdkociach, przy czym s to prd-kocizbawienia,anietylkoprdkocidefniowanefzykalnieczytechnolo- gicznie. Rnym formom technoreligijnoci towarzysz rne prdkoci zba-wieniaorazracjonalizujcejedyskursy.Wtensposbdochodzidozmiany 33B. Stegler, Technics and Time, t. 3, s. 191. 130 CzIII: Transcendencja i transhumanizmpodstawowychsposobwdowiadczaniakontaktuztranscendencj.Ludzie z najszybszymi maszynami zbawienia jako szczegln postaci maszyn teolo-gicznych (produkujcych wiar i cieki kontaktu z transcendencj) s szybciej i skuteczniej podczani do transcendencji. Zbawienie polega na instalacji ich duszy w transcendencji za pomoc maszyn zbawienia. Biblia jest unikalna w perspektywie progresywnego rozwijania historii zbawienia do tego stopnia, e nowoczesna idea postpu jest nieznana poza chrzecijaskim oto-czeniem. Technologia buduje i intensyfkuje takie rozumienie temporalnoci36.Nowoczesna idea wycigu duchowego polega na tym, e duch dostosowu-jesidorytmwitempazbawieniadyktowanegoprzezpostptechniczny. Wtensposbtreningduchowyprowadzcydozbawieniazostajenastae wpisany w chrzecijask ide postpu technicznego, z ktrym jest zwizana technologiczna akceleracja. Dusza otrzymuje wic doping jest poddawana terrorowi osigw duchowych, aby sprosta aktualnym wymaganiom. 12. tworzenie moliwoci wiaryWola mocy objawia si dzi gwnie jako wiara to technonaukowe wyznanie wiarynaukowcwiinynierwprowadzidoparalelizmu.Rwniebowiem mylracjonalnaprzecinasizewszystkim,cowykraczapozaracjonalno technonauki.Niemonategojednaknazywairracjonalizmem.Tworzenie moliwoci woli37 to konstrukcja nowych religii przybierajcych rne postaci praktyki spoecznej i kulturowej. Kada posta woli mocy modulowana przez mediatechniczneskutkujepojawieniemsiaudiowizualnychiaudiowirtu-alnych,awkonsekwencjiteowirtualnychformzwracaniasiczowiekaku religijnejtranscendencjiifaszywej transcendencjitechnonauki(rozumianej jako seria innowacji j tworzcych). Tutaj te realizuj si rne postaci jako odmienne ukierunkowania wiary technologicznej. Technonaukaopierasinaprodukcjiwiary,ktrazostajezainstalowana wwytworzonychprzezniobiektachiwydarzeniach.Jesttomoliwedo przewidzeniawramachprognozianaliz,jednakzawszecechujejepewna indeterminacjaniejestmoliwepenezautomatyzowaniewydarze,czyli wprowadzeniezapomocrodkwtechnologicznychidealnegotechnicznie wydarzenia, poniewa znajduje ono rnic technologiczn we wasnej pro-dukcji.TechnonaukaniemoewyprodukowaTegoSamego,pomimowielu 36W. E. Fudpucker, Through Christan Theology to Technological Christanity. w: C. Mitcham, J. Grote (red.), Theology and Technology. Essays in Christan Analysis and Exegesis, University Press of America, Lanham (i in.) 194, s. 63.37M.Heidegger,PowiedzenieNietzschegoBgumar,tum.J.Gierasimiuk,w:idem, Drogi lasu, Aletheia, Warszawa 1997, s. 196. I. Religia, technonauka, teowirtualno 131programw, ktre staraj si tego dokona programw akceleracji, wyzna-czajcych kierunki jej postpu. Produkcja Tego, co Rne, nie jest przewidzia-najakopodstawowaaktywnotechnonaukowegoopanowywaniawiata, jednak nie moe zosta pominita aniusunita, poniewa wprowadza takie regulacje,ktrenieznajdujidealnejsyntezy.Jesttoistotnetakewper-spektywie zapisu obrazu Boga na nonikach cyfrowych nonikach, ktre nie przekazuj Tego Samego, lecz To, co Rne. Dlatego fundametalizmy religijne i inne prby przywracania zapisanego w postaci technopamiciowych danych obrazu Boga musz zakoczy si instalacj Tego, co Rne, gdy nie jest mo-liwe idealne odzwierciedlenie, wymagajce idealnego kontekstu dla wasnej realizacji. Wiara technologiczna nie jest wic jedynie duchow kompetencj prowadzcczowiekadotranscendencji,alejestrelatywizowananawiele strategii i taktyk wierzenia38 w obrbie danej technoracjonalnoci. 13. teowirtualno jako technonaukowy horyzont religiiTechnoreligijna racjonalno zwraca si ku teowirtualnoci jako uoglnione- mu stanowi teologicznemu. Teowirtualno jest przewitywaniem transcen-dencji przez techniczne dyspozytywy; przedostaniem si pierwiastka ducho-wego przez zasony globalnego zestawienia, rozumianego jako podstawowa praca techniki. Mona zatem wierzy we wszystko, przewaaj jednak prze-konania religijne o charakterze irracjonalnym (jeli mona go okreli w danej sieci przekona) lub pozaracjonalnym (w przypadku zupenej lub czciowej niemonociokreleniaichcharakteru).Bezcelowejestwicwskazywanie nakonkretnreligijakoefekttechnonaukowejracjonalizacji,bowiemnie chodziojejsymboliczneczyzinstytucjonalizowanepostaci.Zamiasttego technonaukoweireligijnesieciwicznaswwierze,utrzymujcjednostki i spoeczestwa w stanie teowirtualnoci gotowoci do arliwej wiary w co- kolwiek. Teowirtualno oznacza te wirtualne istnienie religii przy technologii jako niezbywalnego komponentu i procesu. Poziom wirtualnoci moe by wymie- 38W przeciwiestwie do Michela de Certeau (silne rozrnienie na taktyki i strategie) oraz Lva Manovicha (brak rozrnienia na taktyki i strategie w perspektywie uytkowania mediw) wkwestiinterpretowaniatechnologicznychmoliwociprodukcjiwiaryskupibymsiraczej na okreleniu taktyk i strategii w perspektywie koordynacji poszczeglnych dziaa nakierowa-nychnacel.W tym przypadkuniejestistotnastruktura, ktrawyznaczapolestrategiii pole taktyk,aleefektkocowy.Wmyleniuoteleologiidochodzidosyntezyobutychpodej, bowiemstrategiewedugdeCerteausstrukturnadanregulacjomkulturowym,ataktyki stanowi obszar podejmowania dziaa w tej strukturze; ponadto dochodzi do ich unifkacji, poniewatrudnowyznaczyprzestrzeniestrategiiidziaa.Syntezataktykistrategiidziaa znajdujeswjwyrazwprodukcjiwiarytechnologicznejprzezmaszynyteologicznezainstalo-wane w podstawowych mechanizmach wydarzania si technonauki. 132 CzIII: Transcendencja i transhumanizmniany midzy technonauk i religi. Byby on wic metastabilizowany poprzez synteztegozaporedniczeniawmediachtechnicznychprzeztranscenden-cj. Poziomy i intensywno stechnicyzowanej wirtualnoci mog by w rny sposb dystrybuowane pomidzy technonauk a religi, raz znajdujc wyraz w postaci dominujcej tendencji w technonauce, innym razem w religii. Teo- wirtualno jako stan religijnoci waciwy technonaukowej organizacji rzeczy-wistocijestzatemwirtualnociwiary.Teowirtualnotrzebarozpatrywa raczej jako wspczynnik teowirtulnoci zawarty w danej tendencji technicyza-cyjnej ni typ idealny nastawienia religijnego. Moliwe jest jego wspistnienie orazewolucjatwrczarozumianacybernetyczniejakokreatywnaadaptacja do okrelonych mechanizmw wydarzania si rzeczywistoci. 14. Religia technokratwWramachteowirtualnocipowstajtakeinspirowanetechnologiwyzwa-nia, ktre mona okreli jako pogaskie. Polegaj one na sakralizacji konkret-nychobiektwiproceswtechnicznych,dlategomonamwiosztucznej wzniosociorazfaszywymnuminosumtotemwbudowlitechnonauki. Religi technokratw jest technologia jest to posta transhumanistycznego ateizmu, ktry Georges Bataille okrela mianem ateistycznego mistycyzmu, religiibezBoga.Wtymwanienajsilniejmanifestujesitendencja,ktra wabsolutnejtechnicyzacjiwiatawidzijedyndrogludzkoci.Technolo-giczna apokalipsa religii nie dojdzie do skutku, bowiem mier Boga oznacza paradoksalne istnienie Boga bez Boga. Religia technokratw to najczciej wiarawmocnytypfuturyzmu,ktryprzyszostawiaponadwszelkmo-liw teraniejszo. W technokracji religia nie zostanie wyeliminowana, lecz przeksztacona39.Bdziewolnaodmistycyzmupienidza40,cojestjednak wtpliwe, zwaywszy na dzisiejszy mistycyzm technomerkantylizmu pod po- staci kociow spekulacji, ktre jako przemysy programw dostarczaj tech- nokratycznejparareligijnejrozrywkireligiontainmentu41.Religiatechno-kratw oznacza ludyczne przeprogramowanie maszyn teologicznych. Jest to 39B. Hunnicut, Work without End, Philadelphia 19, s. 24, za: P. Hyde, For the Techno- cracy Curious, htp://www.tmesizing.com/2tecnocy.htm (2.09.2011).40Ibidem. 41Por. T. Meyer, Die Ironie Gotes: Religiotainment, Resakralisierung und die liberale De-mokrate,VSVerlagfrSozialwissenschafen,Wiesbaden2005.Religiontainmentstajesi prekursorem resakralizacji przestrzeni publicznej (ibidem, s. 65), czyli wprowadzanie rozrywki religijnej i rozrywki w funkcji religii ma take teologiczne i flozofczne konsekwencje dla sfery publicznej infekowanej technologicznie, bowiem drog transmisji przez media techniczne do-konuje si teowirtualizacja sfery publicznej. I. Religia, technonauka, teowirtualno 133najwyszezagroeniewiarytechnologicznej,ktramoepopawdoran i przygodn gloryfkacj pseudoreligijnych technorozrywek42. Religia technokratw ujmuje technonauk w perspektywie wiary techno-logicznej. Jest to najbardziej podstawowy sposb wydarzania si teowirtual-noci, ktry polega na utosamieniu techniki z transcendencj bez nadawania tej syntezie w warstwie ideacyjnej i jzykowej rangi metafzycznej. Religijny technokrata wierzy, e tworzy niemierteln infrastruktur stechnicyzowanej kultury, czyli taki sposb jej funkcjonowania, ktry jest bezporedni realiza-cj platonizmu platonizmu wprowadzonego tylnymi drzwiami, tej postawy metafzycznej, ktra powraca po przewartociowaniu si materializmu. Mo-na wic mwi o rnych stadiach religijnoci odpowiadajcych odmiennym etapom tworzenia si technologicznego systemu. Technoreligijno zawiera take stadia ateistyczne, tj. przerwy w nastawieniu religijnym. Zamiast synte-zy religii technokratw dochodzi do synergii jej taktyk i strategii technoreligij-nej racjonalnoci. Jest to synergia bez syntezy, tote religia technokratw jest zarwno religi, jak i tendencj kryptoreligijn w stadiach rozwojowych sku-pionych raczej na materialno-pragmatycznym funkcjonowaniu. Synergia ta oznacza wzmocnienie teowirtualnoci, ktra zyskuje nastpnie posta ukie-runkowania racjonalnego lub irracjonalnego. Praca metafzyczna technologii jest zatem w wikszym stopniu synergiczna ni syntetyczna43. Religia technokratw jest inwestycj technologicznej wiary w technicyza-cj, ktra moe rozwiza problemy czowieka. Naley bowiem pamita, e w tym aspekcie obietnica jest bezporednio realizowana. Technokraci dyspo-nuj narzdziami miernicznymi, ktre mog ocenia dokonany postp, bada i parametryzowa wszelkie czynnoci metafzyczne. W ten sposb inwestycja wiary staje si rwnie inwestycj ekonomiczn. Wiaratechnologicznajestukierunkowywanatylkokutymtendencjom i obiektomtechnicznym,ktredziaaj,toznaczywykazujwyraalnywko-dzie alfanumerycznym wspczynnik efektywnoci czynnoci metafzycznych. Technokracinieswierniswoimreligiom,czyliobiektominwestycjiwiary technologicznej, lecz moliwie czsto je zmieniaj, by warunkoway cigy roz-wj.Celemniejestjednakutosamieniereligiiztechnologi,leczzachowa-nie tych dwch sfer rzeczywistoci w jednym typie dziaania. Dlatego wszelka transcendencja i immanencja musi by zogniskowana wok jego podmiotu. Ma si wyraa w podejmowanych przez niego czynnociach metafzycznych. 42Doichwzmocnieniaprowadzireklama,ktrSiegfriedSchmidtnazywateologiczn technik,gdyprzejmujeonajejfunkcj(podobniejakfunkcjsztuki).S.Schmidt,DieWel-tenderMedien.GrundlagenundPerspektvenderMedienbeobachtung,ViewegundSohn, Braunschweig Wiesbaden 1996, s. 175.43Syntezajestkoniecznadozaistnieniadopewnegopoziomu,jednakniemoeustali adnej trwaej caoci dotyczy to zarwno autoregulacji transcendencji, jak i techniki. 134 CzIII: Transcendencja i transhumanizm15. Bstwienie technonaukieby mwi o bstwieniu nauki, warto przypomnie tezy Martna Heidegge-ra, ktre wyznaczaj horyzont odbstwienia stechnicyzowanej kultury:Pitym zjawiskiem nowoytnoci jest odbstwienie [Entgterung]. Wyraenie to nie oznacza po prostu usunicia bogw, prostackiego ateizmu. Odbstwienie jest procesem o dwch aspektach, jako e z jednej strony obraz wiata chrystanizu-jesiwtejmierze,wjakiejpodouwiataprzypisujesinieskoczono,bez-warunkowoiabsolutno,zdrugiejnatomiastchrzecijastworeinterpretuje swjchrystanizm,czyniczniegowiatopogld(wiatopogldchrzecijaski) iwtensposbprzystosowujesidonowoytnoci.Odbstwieniejeststanem nierozstrzyganiaoBoguibogach.Wdoprowadzeniudoniegochrzecijastwo ma najwikszy udzia. Lecz odbstwienie wcale nie wyklucza religijnoci; do tego stopnia, e raczej dopiero wskutek odbstwienia stosunek do bogw przeksztaca si w przeywanie religijne. Kiedy do tego dochodzi, wwczas bogowie ju uciekli. Powsta pustk zastpuje historyczne i psychologiczne badanie mitu44.Dzi jednak mit przestaje by mitem. Jest wszdzie staje si oczywisty, logika mitu przenika do racjonalnoci technonaukowej, ktrej jedynym kryte-rium jest uzyskiwanie osigw, wydajno i efektywno. Osobliwe jest jednak to,ejesttowciefektywnodopewnegostopniamityczna,bowiemjej produkt pozostaje czsto fantazmatyczny nie znajduje on swego odpowied-nika w rzeczywistoci innej ni wykreowana w trakcie bstwienia technonau-ki. W ten sposb religia w swej singularnoci towarzyszy, a nawet poprze-dzakrytycznyitele-technonaukowyrozum,przygldamusijakcie43.S to zatem liczne ekspresje czstkowe46 bez centrum ekspresji. Religia bdca efektem bstwienia technonauki nigdy nie jest wyraona w caoci. Skadaj si na ni implicytne i eksplicytne ekspresje czstkowe manifestujce si na rne sposoby. 16. czy artefakty technonauki maj religie?LangdonWinnernapytanie:Czyartefaktymajpolityk?odpowiedzia twierdzco47. Podobnie mona mwi o obiektach, ktre s zaprogramowa-ne na realizacj czego, nawet jeli ich cel pozostaje niejasny lub zmienia si 44M. Heidegger, Czas wiatoobrazu, tum. K. Wolicki, w: idem, Drogi lasu, s. 6.43J. Derrida, Faith and knowledge, tum. S. Weber, w: idem, Acts of Religion, tum. G. Ani-djar, Routledge, Nowy Jork Londyn 2002, s. 79. 46Jest to pojcie uywane przez H. Bergsona. Zob. H. Bergson, Myl i ruch, tum. P. Beylin, K. Beszyski, PWN, Warszawa 1963, s. 31.47L. Winner, The whale and the reactor: a Search for Limits in an Age of High Technology, University of Chicago Press, Chicago 196, ss. 19-39. I. Religia, technonauka, teowirtualno 133wwynikurozwojutechnologicznejinfrastrukturykulturyitechniki.Hubert L. Dreyfus i Charles Spinosa przywouj tez Martna Heideggera, e rnym rzeczomprzysugujodmiennetypyodkrywania48.Produkcjaartefaktw przez technonauk, skoro jest w pewnym stopniu irracjonalna, dotyczy prze-dewszystkimnasycaniaichokrelonwizjwiata,czylitakeideamireli-gijnymi.UmbertoEcopokaza,wjakisposboprogramowaniemoepeni funkcj religijn na poziomie funkcjonalnym49, przyrwnujc oprogramowa-niedokonkretnychsystemwreligijnych(niejakodosowneutosamienie, ale metafor fenomenologiczn). Artefakty technonauki odkrywaj wic ukry-tw niejtechnoracjonalno,tj.czciowereligijneukierunkowaniemyli i dziaa czowieka. Religijny obiekt techniczny to ju nie tylko obiekt wity, czyli odnoszcy si do sacrum, ale posiadajcy religi, to znaczy wbudowany komponent od-powiedzialnyzareligijnefunkcjonowanie.Jelitechnologiawykonujeprac metafzyczn, mediujc midzy transcendencj i technik (tj. technologicznie hybrydyzujc ich relacj), to wiara technologiczna moe zosta zainstalowana wobiektachtechnicznych.Mogwiconewykonywanietylkoczynnoci metafzyczne, ale take czynnoci wiary, bezporednio wysyajc odpowied-nie treci do transcendencji. Rne religijne obiekty techniczne mog ucielenia idee religijne w zmien-ny sposb pod wzgldem intensywnoci ich przejawiania si. Czowiek, a wa- ciwie ju duchowy cyborg, staje wic przed koniecznoci wzmacniania was-negopoczeniaztranscendencjpoprzezinstalowaniewswymotoczeniu orazwsobiewcharakterzeduchowychorganw(czyteorganwducho-woci) religijnych obiektw technicznych wzmacniajcych produkcj wiary technologicznej,synergizujcwtensposbhybrydycznepoczenietechniki z transcendencj. 17. Religia jako zasona zmian technicyzacyjnychReligiatuszujeirracjonalnotechnikijestjejzason,dzikiktrejjest zawsze dostpna i oczywista jako pewien rodzaj uzasadnienia. To wanie po-48H. L. Dreyfus, C. Spinosa, Highway and Feasts. Heidegger and Borgmann on How to Af-frm Technology, w: D. Moran, L. E. Embree (red.), Phenomenology. Critcal Concepts in Philoso-phy, t. IV: Expanding Horizons of Phenomenology, Routledge, Londyn Nowy Jork 2004, s. 74.49U.Eco,HolyWar:Macvs.Dos,htp://www.themodernword.com/eco/eco_mac_vs_pc.html (6.09.2011). Wedug Vilema Flussera, w perspektywie projektowania obiektw uytko-wych zaplecze kulturowe i flozofczne ma znaczenie. Nie mona przeszczepi bez zmiany natury zachodniego rozumienia nauki i technologii na grunt orientalnego designu. V. Flusser, Design as Theology, w: idem, The Shape of Things. A Philosophy of Design, tum. A. Mathews, Reakton Books, Londyn 1999, s. 73. Nie mona wic unikn hybrydyzacji techniki i transcendencji, na-wet jeli ich zwizek jest obecny w przedmiotach (jako odniesienie) jedynie implicytnie. 136 CzIII: Transcendencja i transhumanizmprzezreligiwjejfunkcjiracjonalnejiirracjonalnejwprowadzanescoraz nowsze innowacje technonauki do spoeczestwa. Naukowcy przejmuj rol kapanwireligiijakostrukturalno-funkcjonalnejzasadyorganizacjispoe-czestwa, uywajc mowy Boga (God talk)50, by przekona spoeczestwo do wasnych racji, czyli do koniecznoci intensyfkacji postpu technicznego. Jesttoinstrumentalnysposbwykorzystaniateowirtualnoci,ktryprowa-dzidojejwycieczania.Wtensposbreligiawpisujesiwflozoferacjo-nalistyczne, dialektyczne i owieceniowe, wprowadzajc postp pod rnymi przebraniamiiimperatywami,ktresamesiuzasadniaj,nieodnoszcsi ju do niczego poza sob. Religia zostaje wykorzystana jako motor postpu, ktrydziaaniewkierunkuteowirtualnoci,aleprzeciwnym,wrogim,kt-ry wykorzystuje jedynie jej tendencj, starajc si przekierowa i przej nie jejcel,leczenergi.Religiajestwictraktowanajakozdeterytorializowany skadnikpostpu,czylizbirtendencjizasilajcychrealizacjtechnonauko-wych zamierze i wytworw. Technicyzacja i instrumentalizacja rzeczywisto-ci w konsekwencji tej zmiany zostaj przeniesione na niewidoczny plan wy-darzania si. Dochodzi take do niewiadomej technicyzacji kultury poprzez religijnieukierunkowanetendencjerozwojowe.Nieznajdujetojzykowego wyraenia, okrelenia w jakiejkolwiek materialnej postaci, bowiem technicy-zacja wydarza si na mocy wasnej legitymizacji w byciu nieobecnym proto-ontycznoci dziaa czowieka. 18. Rato i chaosReligiapodwpywemtechnonaukowejtendencjizamieniasinajczciej w formokultyzmu31,poniewawiara,przekonania,czynnocisakralnes dobierane tak, by osignzamierzony cel.Nurt ten jest okrelany mianem magii chaosu, czyli flozofcznie ujmujc samoprogramowania si czowieka, byfunkcjonowawokrelonychwarunkachmoliwieefektywnie.Naprzy-kadnaukowiecmoewierzywto,cosprzyjamuwbadaniachkwesta racjonalnocilubirracjoanalnojegoprzekonaniejestistotna,pkisuy to jego celom. Podobnie osoba religijna nie kwestonuje zastanego porzdku wiata ani nie wnika w jego logiczn struktur, poniewa nie jest to konieczne do codziennej egzystencji. Mona t postaw okreli jako fkcjonalny prag-50Naukowcy mwi jak bogowie, to znaczy korzystaj nie tylko z argumentacji waciwej teologii,aletakezpewnychzabiegwretorycznych,abystworzydlasiebiewaciwerole spoeczne. Por. D. Nelkin, God Talk: Confusion between Science and Religion, Science, Tech-nology, & Human Values Vol. 29, 2/2004, s. 139.31Technonaukabyabytukierowaniempragmatycznychsi,sterowaniemtym,conaley do sfery sacrum. I. Religia, technonauka, teowirtualno 137matyzm32 lub neofkcjonalizm33. Wedug teorii decyzji nie istnieje racjonalizm aniirracjonalizm,leczskutkilubznaczeniapowstajcewkonsekwencjipo-dejmowanych przez ludzi dziaa. Jest to podejcie skrajnie utylitarystyczne, znajdujcesweanalogiewekspansjitechnonauki,gdzienieliczsizakazy i nakazy symboliczne obecne w prawie czy szerzej kulturze, ale sam skutek, ktry nie musi oznacza niczego ani wpisywa si w adn ideologi postpu wystarczy, e jest moliwy. To wanie sprawia, e naley go zrealizowa34. W perspektywie osigw nie ma znaczenia, czy co jest racjonalne, czy irra-cjonalne. Pojcia te s nadal stosowane w flozofcznym sensie, lecz ich kon-tekstualizacja i zaleno od ukadu odniesie tworzcych wzajemne relacje o charakterze acentrycznych sieci sprawiaj, e w przypadku religii i techno-nauki nie mona wskaza jednego centrum racjonalnoci. Wreligiiitechnonauceistniejewielecentrwracjonalnociiirracjonal-noci(klasycznierozumianych),ktrewchodzzesobwrneinterakcje. Moliwezatem,eracjonalnodanejmetodytechnonaukowejwystpuje tylko z zasady, natomiast przesanki wyranie wskazuj, e nie ma ona oparcia w racjonalnej argumentacji zgodnej z danym paradygmatem mylenia. W ten sposb dochodzi do powstania hybryd uniemoliwiajcych dialog, ktry mg-bydoprowadzidokoegzystencjireligiiitechnonauki.Eskalacjaprzemocy, terroryzmu oraz wszelkie zaburzenia na planie spoeczno-kulturowym s wy-nikiem niedopasowania ich dyskursw. Zatarg religii i technonauki bywa tak-e zupenie pozorny, powstaje w nawizaniu do historycznych kategorii, ktre dziki wyranym opozycjom pozwalaby na klasyfkacj zjawisk. PodsumowanieTechnonauka staje si przetrwalnikiem religii, ktra w sposb implicytny przenosi swoje zaoenia i cele do tego typu aktywnoci. Religia nadaje form chaosowiwprowadzanemuprzeztechnonauk.Wtymsensiepenifunkcj porzdkujc rzeczywisto i wyaniajce si kosmologie oparte na technolo-gicznej infrastrukturze. Racjonalno waciwa religijnej technonauce odnosi si do wszelkich form postracjonalnych, czyli zawierajcych elementy racjonalizmu i irracjonalizmu 32Nie jest istotne, w co si wierzy, ale jak si wierzy. Ocenie nie podlegaj przesanki, cele, dziaania, lecz wymierny skutek. 33OdwoujsidointerpretacjimyliFryderykaNietzschego,ktredoprowadziyHansa Vaihingera do wyoenia wasnej teorii fkcjonalizmu, zgodnie z ktr nie jest istotny status epistemiczny, tylko dziaanie danej teorii w przestrzeni spoecznej. 34Tak mona streci obawy Ericha Fromma, ktry wskazuje na lepy rozwj technicyza-cji nieuwzgldniajcej adnych kryteriw racjonalnych i niepodejmujcej szerszej refeksji nad skutkami wasnego dziaania. 138 CzIII: Transcendencja i transhumanizmswobodniezestawianych ze sob.Jest to racjonalnostosowana, czyli uy-wana jako narzdzie suce do osigania pragmatycznych celw. Teowirtualnojakozgeneralizowanystaninterakcjitechnonaukiireligii staje si ostatecznym systemem znaczenia33 uniwersalnym odniesieniem, aprzeztorodowiskiemegzystencjipodmiotw,ktrychratojestprotezo-wane i destabilizowane przez cige innowacje zmieniajce spoeczne obra-zy racjonalnoci. Religia znw staje si spraw prywatn, bo przeywan w teowirtualnym stadiumtechnonauki,jednakzawszewewntrzujednostki,ktremoeby take jej zewntrzem i to najbardziej odlegym protezowan, czyli usztucz- nian transcendencj. Prowadzi do wyksztacenia si mistyki nowego wspa-niaego wiata36, zupenie odcitej od wiata, zamknitej w przeywajcym ekstaz podmiocie. 33Chodzi tu nie o podkrelenie roli transcendencji, lecz konstrukcji jej spoecznego obra-zu.Por.R.E.Staufer,CivilReligion,Technocracy,andthePrivateSphere:FurtherComments onCulturalIntegratoninAdvancedSocietes,JournalfortheScientfcStudyofReligion 4/1973, s. 423. 36G. Hotois, Species Technica : suivi dun Dialogue philosophique autour de Species Tech-nica vingt ans plus tard, Libraire Philosophique J. Vrin, Pary 2002, s. 24.
