Reino de Galicia

Reino de Galicia 1

Reino de GaliciaEste artigo trata sobre o territorio histórico coñecido como "Reino de Galiza" (século V - 1833), para máisinformación sobre o país actual véxase Galiza.

Reino de Galiza

← século

V–1833 →

Bandeira Escudo

Lema: Hoc hic misterium fidei firmiter profitemur

Himno: Marcha Solemne do Antigo Reino de Galiza

Localización do Reino de Galiza e a súa extensión no século XI (en vermello). Continente europeo (en castaño claro ebranco).

Capital Braga, Tui, Oviedo, León, Santiago de Compostela¹

Lingua Latín vulgar e outras linguas dende o século V, Galego dende o IX, ecastelán dende o XVI.

Relixión Maioritariamente Catolicismo dende o ano 449

Goberno Monarquía propia e compartida.

Lexislatura Xunta do Reino de Galicia

Historia

 • Establecido século V

 • Disolución 1833

Moeda Sólido Galiciano, marabedí¹Desde o século XII fíxase finalmente en Compostela.

Reino de Galicia 2

Cronoloxía do Reino de Galiza

409 Os suevos encabezados polo rei Hermerico pactan un foedus con Roma e establécense formalmente na provinciaromana da Gallaecia, que pasa a ter rango de reino, con capital en Braga.

438 O rei Requila leva a cabo a expansión sueva pola Lusitania e Bética

448 Morre Requila en Emerita Augusta, o seu fillo Requiario herda o trono.

449 O rei suevo Requiario converte o reino ao catolicismo.

456 Ten lugar a batalla do Órbigo, onde unha coalición de romanos, visigodos e francos derrota aos suevos acabando coavida do rei Requiario.

457 O herulo Aguiúlfo proclámase rei da Galiza.

457-463 Guerra civil entre os diversos reis suevos que pretenden o trono de Braga.

463 Remismundo logra impoñerse sobre os seus opositores e se coroa rei da toda a Galiza.

550 Carriarico, rei de Galiza, converte o reino ao catolicismo.

561 Celébrase o Primeiro Concilio de Braga durante o reinado de Teodomiro

572 Celébrase o Segundo Concilio de Braga, auspiciado polo rei Miro.

583 Fracasa a alianza que o rei Miro mantiña con francos e bizantinos para intervir na guerra civil visigoda.

585 O rei visigodo Leovixildo depón ao rei suevo Andeca, facendose deste xeito co reino. Os visigodos gobernarán Galizaata o ano 711.

587 Celebrase o III Concilio de Toledo, ao que asisten bispos de Galiza, España e Septimania.

698-702 O príncipe visigodo Witiza goberna Galiza con atribución reais, dende a súa corte en Tui.

711 Desembarca en Tarifa un continxente militar musulmán en apoio dos fillos de Witiza. Derrota e morte do rei visigodoRodrigo.

714 e 719 España e Septimania son respectivamete tomadas polos exércitos musulmáns. Fin da monarquía visigoda.

711-791 A ausencia da autoridade real, ocasiona que os nobres galaicos comecen a disputarse o control sobre Galiza. Períodode conformación dun novo reino cristián na Galiza.

791 Afonso II fixa a capital do reino Galiza na cidade asturiana de Oviedo.

794 Bispos galegos acoden ao sínodo relixioso celebrado en Fráncfort.

818 - 847 Descubrimento dos restos atribuídos ao apóstolo Santiago o Maior.

842 Ramiro I derrota a Nepociano que usurpara o trono de Oviedo.

910 Afonso III é destronado polo seu fillo García que se coroa rei, e instala definitivamente na cidade de León a corte deGaliza.

997 O xeneral musulmán Almanzor saquea a cidade de Compostela.

1027 Morre o rei Afonso V dun frechazo durante o asedio a Viseu.

1037 Morte de Vermudo III de Galiza na batalla de Tamarón, contra casteláns e navarros.

1065 García de Galicia herda o territorio do reino de Galicia (xunto co condado de Portugal e a protección e parias deBadaxoz e Sevilla), volvéndose este independente.

1071 García de Galicia vese obrigado a se exiliar debido á entrada en Galiza do seu irmán Afonso VI, coaligado co outroirmán, Sancho II.

1111 Coroación de Afonso Raimúndez como rei de Galiza na Catedral de Santiago de Compostela.

1128 Afonso Henriques independiza o condado de Portugal do reino de Galiza.

1230 Fernando III de Castela usurpa ás súas irmás os reinos de Galiza e León.

1296-1301 O rei Xoán I restaura a independencia galego-leonesa e titúlase rei de Galiza, León e Sevilla.

Reino de Galicia 3

1369 A vilas galegas proclaman como o seu rei a Fernando I de Portugal, este logra reinar apenas uns meses ata queHenrique de Trastámara ataca Portugal.

1386-1388 Alianza entre nobres galegos e Inglaterra. John of Gaunt, duque de Lancaster, é coroado rei en Galiza.

1467-1469 Estala o conflito civil da Gran Guerra Irmandiña.

1483 Execución de Pero Pardo de Cela diante da Catedral de Mondoñedo por orde do Gobernador dos Reis Católicos enGaliza.

1486 Os Reis Católicos viaxan ao reino para constatar o sometemento de todos os nobres galegos.

1518 Mobilización das cidades e vilas galegas para recupera-lo seu voto lexítimo en Cortes.

1623 O reino recupera o voto das cortes reais tras pagar 100.000 ducados.

1808 Formación da Xunta Superior do Reino de Galiza coa fin de defender o reino ante os exércitos napoleónicos.Recuperación de atribucións de autogoberno extraordinarias.

1833 A rexente María Cristina de Borbón-Dúas Sicilias asina o decreto da disolución da Xunta Superior do Reino deGalicia.

O Reino de Galicia ou de Galiza foi unha entidade política situada no suroeste de Europa, que durante a súa etapade apoxeo territorial, ocupou todo o noroeste da Península ibérica, converténdose nun dos territorios máisimportantes da Europa occidental. Fundado polo rei suevo Hermerico no ano 410, e establecida a súa capital enBraga, foi o primeiro reino que adoptou oficialmente o catolicismo e que emitiu moeda propia (ano 449). Tras ogoberno temporal dos monarcas visigodos (585-711) reorganizouse nos séculos VIII e IX, desprazando a súa capitaldesde Tui ata Oviedo e León, establecéndose como principal reino cristián da Península ibérica.Consolidada Compostela como capital do reino desde o século XI, a separación de Portugal (1128) e aindividualización dos reinos de Castela e León tras o ano 1065, delimitaron o seu territorio practicamente ó actual.Mantivo unha soberanía política plena —compartindo rei co reino de León— ata o ano 1230 cando o rei castelánFernando III usurpou o trono poñendo temporalmente o reino baixo control da Coroa de Castela.Os conflitos sucesorios e as tentativas de independencia mediante entronizacións de reis non casteláns como Xoán deBorgoña (1296), Fernando I de Portugal (1369) ou John de Gante (1386) permitíronlle gozar de soberanía fáctica ataque en 1486 os Reis Católicos someteron o reino polas armas. Desde entón o reino estivo subxugado á Coroa deCastela (1486-1715) e posteriormente á Coroa de España (1715-1833), adquirindo a súa Xunta Suprema (1808-1812)amplísima liberdade ó ser o único reino peninsular libre de ocupación napoleónica, pouco antes de ser disolto porMaría Cristina de Borbón-Dúas Sicilias en 1833.

Territorio e conceptoNo século V a Gallaecia pasou de ser unha provincia romana a albergar un reino en mans dos suevos. O seu territoriofoi descrito por destacados autores coetáneos á fin da dominación romana, grazas a eles sábese que as súasproporcións eran moito maiores cás da actual Galiza, cuns límites que permaneceron practicamente intactos ata oséculo XII, momento no cal Portugal deixou de pertencer a Galiza e as terras de León cobraban personalidade propia,configurándose como reino diferente, aínda que unido a Galiza por unha monarquía compartida por ambas.

Reino de Galicia 4

Escudo do reino de Galiza ilustrado no L'Armorial Le Blancq.Bibliothèque nationale de France. 1560.

O territorio de Galiza nesta época (séculos século IV-V)aparece daquela relatada por numerosos autores da época.Así, o historiador e teólogo galaico-romano Paulo Orosio, acomezos do século V na súa obra Historiarum, explicou queCantabri et Astures Gallaecie provinciae portio sunt[1], édicir, cántabros e ástures forman parte da provincia deGaliza, idea que o cronista bracarense Hidacio reflectiu deigual xeito no seu Cronicon a mediados do século V, ondedenominaba Campus Gallaeciae (Campos de Galiza) á granchaira coñecida hoxe como Terra de Campos, na actualCastela e León. Posteriores autores como Santo Isidoro, noséculo VII continuaron a facer fincapé na extensión deGaliza, xa baixo o dominio visigodo, así na súa obraEtymologiae matizaba que "Asturia e Cantabria, son rexiónssitas en Galiza", regiones partes sunt provinciarum (...)sicut in Gallicia; Cantabria, Asturia[2].

Estes autores puxeron de relevo a polisemia do concepto,por unha banda; unha Galiza ampla que incluía o territoriocomprendido entre Fisterra ata a actual Rioxa[3], onde se

atopaban galaicos, ástures e cántabros entre outros pobos, por outra, a existencia dun territorio que, non sendo ninástur nin cántabro, era a propia Galiza. Tal concepción interna mantívose séculos despois, sendo apreciable nadocumentación medieval que lle daría o nome a todo o noroeste peninsular ata o século XII[].

Coa chegada dos suevos dende Centroeuropa entre os anos 409-411[4][5][], Galiza deixou de ser unha provinciaromana (Gallaecia): no ano 411, un foedus co emperador Honorio asignou ós suevos a provincia da Gallaecia, nassúas rexións máis occidentais[], porén outros autores[] negan tal posibilidade[6] Esta cesión deu lugar finalmente ácreación dun reino coa corte fixada en Braga, un reino que os suevos tentaron axiña acrecentar polo sur a expensasdo Imperio Romano, incorporando ó seu dominio e de xeito permanente boa parte da provincia romana de Lusitania,chegando a facerse temporalmente coa capital, Emerita Augusta (Mérida)[], no ano 439, e mesmo tomando Hispalis(Sevilla) (441), cidades que finalmente foron abandonadas trala reacción visigoda, culminada coa batalla do ríoÓrbigo.Trala batalla de Vogladum no ano 507, os visigodos foron expulsados da Galia (agás da Septimania) polos exércitosfrancos que lideraban o rei Clodoveo I. Despois do século VI, o nome da España (Hispania) deixou de designarunicamente á Península Ibérica, pasando tamén a designar o territorio gobernado polos visigodos. Pola súa banda,Galiza (Gallaecia) —gobernada por un monarquía sueva— asumiu do mesmo xeito esta nova diferenciación política—posteriormente tamén xeográfica— individualizándose da España (Hispania)[]. A fin das monarquías sueva evisigoda non cambiaron xa esta nova concepción da Península Ibérica, que quedaba repartida así en dúas entidadesxeográficas, Hispania e Gallaecia, manténdose do mesmo xeito durante máis de cinco séculos, diferéncianse unha daoutra con fórmulas tales como Galletiam et Ispaniam[7], Hispaniae et Galliciae[8], Hispaniis et Gallicisregionibus[9], presentes ó longo de toda a Idade Media[10].A comezos do século XII, a ampla Galiza comezou a fragmentarse, decisivamente no ano 1128 coa independencia dePortugal, e que acabará por excluír a León (con Asturias e Estremadura) e a Castela da antiga demarcación galega,tornándose en reinos propios nun lento proceso de particularización. A finais do século XII, Galiza, León, Castela ePortugal xa eran reinos diferentes con personalidade propia, aínda que ás veces con monarcas compartidos.

Reino de Galicia 5

Historia

Antigüidade tardía (séculos V ó VIII)

A monarquía sueva (409-585)Artigo principal: Reino Suevo.

Teodomiro (ou Ariamiro), rei de Galiza cos bispos Lucrecio, André eMartiño. Códice Vixilano.

A orixe do reino atópase no século V d.C., cando ossuevos asentan definitivamente na antiga provinciaromana chamada Gallaecia. Estes, encabezados poloseu rei Hermerico, fixarían a súa corte na antigaBracara Augusta, creando así o que se chamaríaregnum suevorum, "regnum galliciense" ou ReinoSuevo, comezando o seu reinado no 409. No 449 oprimeiro rei suevo nado en Galiza, Requiario (fillo deRequila, neto de Hermerico), decide converter o reinoen católico, ó igual que a maioría da súa poboación,aínda que do 465 ó 550 se volvería ó arrianismo.

Un século máis tarde as diferenzas entre os nativosgalaicos e os suevos comezarían a desaparecer. Estefeito tería por resultado que os autores coetáneos serefiran ó reino nese momento como Galliciense

Regnum[11] (Reino Galego), e ós reis indistintamente como Regem Galliciae[12] (rei de Galiza), Rege Suevorum (reidos suevos) ou Galleciae totius provinciae rex[13] (rei de toda a provincia de Galiza), mesmo os bispos comoMartiño de Dumio serán recoñecidos como episcopi Gallaecia[14] (bispos de Galiza). Todo isto propicia que noséculo VI poidamos xa falar da existencia do Reino de Galiza.

A monarquía visigoda (585-711)Artigo principal: Galicia na monarquía visigoda.

No ano 585, Leovixildo, rei visigodo de Hispania e Septimania, conseguiu rematar coa independencia política que osreis suevos mantiveran en Galiza dende o ano 409, derrotando o derradeiro rei suevo, Andeca. Deste xeito, oterritorio da chamada entón Gallaecia pasou a formar parte da órbita de poder de Toledo, dende onde os monarcasvisigodos exercían o seu poder tras seren expulsados da Galia polos francos.

Reino de Galicia 6

Mapa político do Suroeste europeo arredor do ano 600d.C. onde se reflicten tres diferentes territorios baixogoberno visigodo; Hispania, Gallaecia e Septimania.

No reino, a organización territorial herdada de séculos anterioresnon mudou, e mesmo as elites culturais, relixiosas así comoaristocráticas aceptaron os novos monarcas, que se ben tiñan a súacorte en Toledo, asumían o control político de tres antigos reinos;Hispania, Septimania e Gallaecia, de xeito que nos conciliosrelixiosos como o realizado en Toledo no ano 589 estabanpresentes episcoporum totius Hispaniae, Galliae et Gallaetiae[15],é dicir, "bispos de toda España, Galia e Galiza". Esta concepcióntripartita atópase ó longo do goberno visigodo dende o ano 585,diferenciando mediante diversas fórmulas as tres entidadesvisigodas nos documentos como fines Spanie, Gallie, Gallecie[16]

ou Spaniae et Galliae vel Gallitiae[17] entre outras. Destaca nestecontexto a figura de San Froitoso, bispo galaico de ascendenciavisigoda[18][19], famoso polas numerosas fundacións levadas acabo por todo o occidente peninsular, case sempre en lugaresagochados nas montañas e mesmo illas, das que sobresaía a súaausteridade[20].

A crise final visigoda remontábase ó reinado de Éxica. Estemonarca declarou herdeiro ó seu fillo Witiza e xa en vidaasociouno ó trono, no ano 698[21] pese a que a lei visigoda

obrigaba á elección dun novo rei e non á transmisión hereditaria[22]. Dita asociación consistiu en entregarlle ogoberno da Gallaecia, exercendo como rei con capital en Tui. Witiza vai ser rei da Gallaecia cando menos ata amorte do seu pai, o que supón unha situación novidosa nesta etapa final e conflitiva da monarquía visigoda,evidenciando a actividade política que Galiza conservaba cen anos despois da fin da monarquía sueva. No ano 702,coa morte de Éxica, Witiza asume tamén o goberno de Hispania, trasladándoo a Toledo, onde gobernaría ata o ano710. Trala súa morte, un sector aristocrático visigodo impediu a subida ó trono do seu fillo Axila, impoñendo polaforza a Rodrigo, o que supuxo un irresoluble conflito civil entre os seus partidarios e os dos fillos de Witiza. Será noano 711 cando os inimigos de Rodrigo logren que un exército musulmán cruce o estreito de Xibraltar e presentebatalla a Rodrigo en Guadalete, onde este é derrotado, fito que marca a fin do goberno visigodo en Hispania, e queterá unha transcendencia histórica total para as dúas restantes entidades políticas: Gallaecia e Septimania.

"Finalmente, cando a ocasión foi propicia, o pai, Leovixildo, asasinou ó seu fillo maior. Logo da morte de Miro, rei de Galiza, oseu fillo Eurico e o seu xenro, chamado Audeca, do reino co que estaba a loitar, Leovixildo subxugou ós suevos e a todos os deGaliza baixo a potestade dos godos".

— Fredegario Chronicon, cit., III. p. 116. Ano 658-660.

Reino de Galicia 7

Triente bracarense de ouro, acuñado naGallaecia a finais do século VII, durante

o goberno do visigodo Witiza.

No ano 715 Abd al-Aziz ibn Musa toma por esposa á viúva de Rodrigo,chamada Exilona titulada reginam Spanie[23], confirmando a continuidadedinástica, transferida así lexitimamente ó gobernador musulmán[24]. Con estefeito os gobernantes musulmáns consideráronse politicamente continuadoresdo anterior estado e asumiron os atributos detidos antes polos reis visigodosde Toledo. Deste xeito, islamizada e gobernada agora Spania dende Córdoba,alén das súas fronteiras, os emires cordobeses serían coñecidos co título derex Spanie[25]. A partir dese intre comeza unha nova concepción xeográfica,pois Spania ("España") vai ser o nome co que se designe ó territorioislamizado e rexido por señores musulmáns[26], e Gallecia ("Galiza") óterritorio rexido por señores cristiáns[27]. Así o historiador Al-Maqqari deixaclaro a extensión do dominio dos señores musulmáns ó referirse a conquistamilitar de comezos do século VIII:[28]

Non quedou lugar sen dominar en Al-Andalus se exceptuamos o país de Galiza.

Alta Idade Media (séculos VIII ó XI)

A formación da nova monarquía galaica (711-739)

Crónica Albeldense ou Codex Conciliorum Albeldensisseu Vigilanus é un manuscrito medieval, ademais

dunha crónica histórica que vai dende época visigodaata o ano 883.

Trala caída das provincias de Hispania no ano 714, e daSeptimania no 719, baixo dominio musulmán, a Gallaecia foi aúnica entidade xeográfica na Península Ibérica que apenas coñezaa pegada islámica (especialmente no norte), tal e como relataba ohumanista alemán Georgius Agricola no ano 1538; Eodem annoSaraceni resarturi perpessa malae, cum ingenti exercitu inHispaniam irruunt omnem terram excepta Gallicia depopulantes("Neste ano (720) os Sarracenos resarcíronse dos males sufridos,irrompendo en Hispania cun exército inxente e despoboando todasas terras agás a Gallaecia")[29], mantendo intactas e en plenaevolución histórica as súas estruturas socioeconómicas herdadasdo pasado galaico-romano e suevo[]. Así atopámonos cun territoriodende o mar Cantábrico ata o río Douro, que xa non se atopaligado ó goberno visigodo desde Toledo, nin tampouco ó seuherdeiro político o Emirato Omeia de Córdoba, en última instanciasupeditado ó Califato de Damasco. A decadencia e a finaldesaparición do reino visigodo supuxo un baleiro de poder central,é dicir, a volta á independencia política dos pobos do noroesterespecto a Toledo, propiciando que os nobres locais da Gallaecia;galegos, ástures e vascóns do momento, emerxesen con forza

dende os seus pequenos señoríos co obxectivo de acrecentalos, ben pola vía da diplomacia mediante pactos ematrimonios, ben pola vía das armas procurando impoñerse militarmente sobre os demais.

En contraste, e a pesar da aparente convulsión política de comezos do século VIII, a rede eclesiástica galega nonsufriu alteracións demasiado profundas, e así, mentres Asturias continuou carecendo de sé episcopal ata finais doséculo IX, Galiza mantivo unha total continuidade relixiosa dende época galaico-romana cando menos en tres

dioceses: Lugo, Britonia-Mondoñedo e Iria, onde os seus bispos residiron ininterrompidamente nas súas respectivas sés, e nominalmente noutras cinco máis: Braga, Ourense, Tui, Lamego e Dumio. De certo, ante a inseguridade

Reino de Galicia 8

político-relixiosa, os bispos destas dioceses residiron noutras sés, de feito en Lugo acolléronse temporalmente ósbispos de Braga e Ourense, na diocese de Iria ós de Tui e Lamego, e en Britonia-Mondoñedo ó de Dumio.Con todo, o estudo das institucións políticas así como dos seus reis durante este contexto histórico, resultaespecialmente complicado debido á carencia dunha documentación propia da época (séculos VIII e IX). A primeiramención a un personaxe que ostentou o cargo de señor/rei despois da derrota visigoda (ano 711), atópase nundocumento do ano 812, denominado Testamentum Regis Adefonsi (testamento do rei Afonso) onde se describe a unnobre de nome Paio (Pelagius), que tería loitado na rexión de Asturias nunha revolta contra o poder musulmán enCovadonga posiblemente señor do territorio onde se sitúa Cangas de Onís onde tería vivido arredor do ano 710,sendo o ciclo cronístico de Afonso III o que o describa con maior detalle pese a ser esta crónica redactada máis de150 anos despois destes supostos feitos.

Igrexa de Santa Comba de Bande, construída a finais do século VII,mantívose cando menos en activo ata comezos do século VIII, e

restaurada no ano 872 por Odoario.

Chama a atención que nas crónicas como abizantina-arábiga ou a Crónica Mozárabe, redactadasnos anos 741 e 754 respectivamente, non se mencionenin a figura de Paio nin a súa revolta en Covadonga[], oque segundo autores actuais pon en dúbida seriamente arelevancia ou a propia existencia do mesmo Paio e domito de Covadonga. No veciño Al-Andalus así comano mundo arábigo atopamos referencias a estesacontecementos, talvez baseado na idea de que Paiofora fillo do duque Fáfila na corte galega de Witiza enTui, a compilación de textos chamados Ajbar Machmúarelata o seguinte:[30]

Os galegos, aproveitando a contenda civil entre osmusulmáns de mediados do século VIII, subleváronsecontra o islam e apoderáronse de todo o distrito de Asturias.

Pola súa banda, tamén Al-Maqqari fai mención a isto: Di Isa ben Ahmad Al-Razi que en tempos de Anbasa benSuhaim Al-Qalbi, ergueuse en terras de Galiza un asno salvaxe chamado Belai[31], se ben é certo que estas, domesmo xeito que as crónicas cristiás, foron escritas máis de século e medio despois destes supostos acontecementos.

As referencias máis descritivas deste nobre chamado Pelagius chegan a finais do século IX, onde son numerosas asorixes que se lle adxudican dende as tardías crónicas cristiás. Para a Crónica Albeldense, Paio era neto de Rodrigo,derradeiro rei visigodo de Toledo, para a Crónica Rotense foi escollido en concilium polos propios ástures[] comoobrigaba a lei electiva visigoda, e para outras fontes foi descendente dos propios Leovixildo e Recaredo ou mesmofillo do duque visigodo Fáfila que tería servido ó rei Witiza na súa corte galega, en Tui. En calquera caso o único quese pode afirmar é que a figura de Paio, convertida en mito, posiblemente se baseara nun dos moitos señores cristiánsda Gallaecia nese momento, tendo unha relevante importancia no denominado Regnum Asturorum ou a rexión dosástures (as terras entre as actuais Asturias e Cantabria) a comezos do século VIII, desde a súa modesta corte enCangas de Onís, algo que non entra en desacordo co relato do musulmán Al-Maqqari que o describe como: "un infielchamado Belai, natural de Asturias en Galiza"[32]. Este sería sucedido polo seu fillo chamado Fáfila, pero por curtoespazo de tempo.

Reino de Galicia 9

Orixe e consolidación do reino cristián (739-791)

Mappamundi da obra Etimoloxías, realizado no ano946, amosa a división política existente na Península

Ibérica entre Galiza e España (parte inferior).

Razzias musulmás en territorio galaico

Antes da chegada de Almanzor as incursións de tropas musulmás en territorio galaico foron moi esporádicas. A presenzamusulmá foi pouco significativa, feito que queda atestiguado co silencio que garda a Crónica de 754 (relato contemporáneo)respecto a Galiza.O historiador Al-Maqqari, nunha recompilación do século XVII, nomea Lugo dúas veces: como enclave conquerido porMusa ibn Nusayr (714) e como cidade dende a que ibn Nusayr é reclamado por segunda vez polo califa Al-Walid I, ecomeza o seu regreso a Damasco. Este último feito fora recollido na crónica elaborada en Bagdad cara o 1231 por Ibnal-Atir.Despois do abandono dos bérberes das posicións galaicas (ata onde chegaran, segundo o Ajbar Maymu'a, comoconsecuencia dunha rebelión en territorio de Al-Ándalus), os musulmáns non visitan Galiza ata o reinado de Froila I.Segundo a Crónica de Afonso III (nas dúas versións), o rei enfrontouse e venceu os musulmáns no lugar de Pontubio.

• No ano 791 as tropas de Yusuf ben Bujt internáronse en Galiza e, despois de devastar o territorio, saíron camiño deAstorga, no Bierzo atoparon e derrotaron as tropas de Vermudo I.

•• No 795 dous exércitos de Hisam dirixíronse a Asturias e Galiza respectivamente, resultando este último derrotado.•• No 808 unha nova razzia musulmá, dirixida por Hiam, o fillo do emir, alcanza o territorio galaico.• No 825 dous exércitos mandados respectivamente polos irmáns Malik e Al-Abbas foron derrotados en Narón, Portomarín

e Anceu, Ponte Caldelas.•• No 838 Al-Walid ibn Al-Hakam saquea territorio galego.• En xuño de 840 o propio emir Abd ar-Rahman II alcanza terras galegas, e no ano seguinte o seu fillo Mutarrif volve a

estas terras. É a última vez antes de Almanzor que as tropas de Al-Ándalus fan unha razzia en territorio galaico.[]

Coa morte de Fáfila, as crónicas do rei Afonso III relatan a entrada dun señor territorial cántabro chamado Afonso,que tería casado coa irmá de Fáfila ampliando con isto os seus dominios. Así o pequeno reino/señorío iniciado porPaio puido ter medrado pola vía matrimonial perdendo a súa condición estritamente ástur, para ser unha entidadeonde o carácter cristián, e sobre todo o mesmo marco xeográfico, deberon ser posiblemente os puntos de unión entreestes señores cantabro-ástures que terían acrecentando e unificando con outros territorios o seu propio dominio.Pasamos así dun pequeno reino/señorío no oriente asturiano, a un territorio maior que será co tempo autoproclamadocomo Regnum Christianorum, ou "reino dos Cristiáns", pois foi o factor relixioso, libre de vasalaxe directa aCórdoba, un importante pretexto para a integración dos distintos pobos de toda a Gallaecia.As crónicas explican esta expansión territorial por medio de "repoboacións", suxerindo que Afonso I de Asturias repoboou con xentes "Asturias, Primorias, Liébana, Trasmiera, Sopuerta, Carranza, Bardulia e a parte marítima de

Reino de Galicia 10

Galiza". Non obstante, a análise arqueolóxica e documental ten demostrado en datas recentes que todo o norte enoroeste peninsular foi habitado sempre polas mesmas xentes, logo, debemos entender tal afirmación non como unrepoboamento de xentes sobre unha terra deshabitada, senón como un ordenamento baixo un poder señorial, é dicirbaixo a esfera de influencia de Afonso I sobre uns territorios que vivían á marxe dunha autoridade estatal superior.No ano 757 Afonso I foi presumiblemente sucedido polo seu fillo Froila, despois de que este asasinara o seu irmánVimarano nas disputas por herdar o trono paterno[]. Froila I acrecentou os dominios dos seus antecesores alén docordal Cantábrico, tendo que facer fronte a numerosas revoltas, pois non todos os nobres de Galiza aceptaron de boagrado a súa autoridade, como amosa a redacción rotense da Crónica de Afonso III, onde di:[]

Ós pobos de Galiza, que contra el se rebelaron, venceunos e someteu toda a provincia a forte devastación.Despois de once anos de goberno, Froila foi asasinado por un sector da nobreza que se lle opoñía. Porén, non foi oseu fillo Afonso, o que máis tarde sería coñecido como Afonso II, quen lle sucedeu, pois un nobre de nome Aurelioaccedeu ó trono apoiado por un sector aristocrático afín política ou territorialmente a el, desprazando a Afonso II dogoberno[]. A orixe de Aurelio, quen tería gobernado entre os anos 768 e 774, é incerta como a maioría destes"princeps" ou señores con atribucións reais, un enigma histórico. As dúas redaccións da Crónica de Afonso III veñencoincidir practicamente no mesmo: tivo que facer fronte a unha rebelión campesiña. Concretamente a CrónicaRotense explica: "No seu tempo os homes de condición servil erguéronse en rebelión contra os seus señores, mais,vencidos pola dilixencia do rei, foron reducidos á antiga servidume", poboación campesiña local que foi entrando endependencia nos dominios agrarios da nobreza e da Igrexa, e oposta polo tanto ó proceso de restauración daautoridade dos monarcas, entendida esta nun sentido político-institucional.

Miniatura medieval de Alcuíno de York, liderintelectual da corte de Carlomagno, participou cos

bispos galegos no sínodo de Fráncfort contra oadopcionismo.

Morto Aurelio, un novo nobre de nome Silo (774-783), toma poresposa a Adosinda[]. O feito de que o lexítimo herdeiro Afonso,continuara a non poder acceder ó trono, fai pensar a numerososautores que Silo contou coa axuda da mesma facción nobiliariaque apoiou a suba de Aurelio[]. Del consta que era un "alleo áterra"[], e polo feito de instalar en Pravia a súa corte, é dicir, levaladende o oriente asturiano ata o occidente, e de posuír terras nooriente galego[33], parece que a súa orixe se situou nas terrasoccidentais de Asturias e orientais de Galiza. O Diploma do reiSilo, que asegura que o príncipe Silo tiña propiedades nasproximidades da cidade de Lugo, reforza a tese da súa orixeoccidental. Se ben é coñecido con manter a paz con Spania[],tamén este soberano tivo que facer fronte no seu reinado a unharevolta dos pobos galegos, continuación sen dúbida das habidascontra os reis Froila I e Aurelio. Así o cronista Sebastián conta:"Ós pobos de Galiza que se rebelaron contra el, venceunos en

combate no Monte Cubeiro e someteunos ó seu imperio"[]. Con seguridade a natureza desta rebelión sexa a mesmadas anteriores; é dicir, a oposición á integración forzosa nunha estrutura estatal superior[].

Novamente á morte de Silo, accedeu outro señor territorial, Mauregato (783-788), que se rebela contra os oficiais depalacio, apoderándose do reino de Silo e facendo que Afonso II se teña que exiliar en terras da súa nai, a vascaMunia[]. As crónicas afonsinas omiten ás veces o seu reinado, e a maioría preséntano como tirano e usurpador[]. Nonobstante, o seu reinado foi contemporáneo da fabricación dun himno apostólico a Santiago, e da importante querelaadopcionista. Finalmente, subiu ó trono Vermudo I, sobredito o Diácono, entre os anos 788 e 791 tras suceder aMauregato. Algúns autores apuntan ó territorio galego propiamente dito, como posible berce da súa nai[34], o que lle

Reino de Galicia 11

tería sumado apoios no occidente do reino, e de feito o acceso ó poder sen ningún tipo de dificultade fai supoñer ósinvestigadores que Vermudo I debeu contar co apoio da mesma nobreza que apoiou o ascenso de Mauregato ótrono[]. As crónicas de Afonso III explican o seu vencello familiar con Aurelio facéndoo irmán deste, e finalmenteremontando a súa orixe ó dux visigodo Pedro. Tampouco faltan documentos medievais que aseguran que Vermudo Icasou cunha aristócrata galega de nome Ursinda, neta presumiblemente do conde Sisebuto de Coimbra e filla do reivisigodo Witiza. O certo é que as crónicas de Afonso III necesitaron ideoloxicamente facer entroncar a estes señoresterritoriais co pasado visigodo, coa fin de presentalos a eles —e consecuentemente ó propio Afonso III— comoúnicos reis verdadeiramente lexítimos, unha constante neogoticista. O que con certeza si se sabe, é que no ano 791Vermudo I deixou de gobernar, sendo sucedido por Afonso II, figura histórica que si presenta atributos reais fóra detoda dúbida, e cuxo goberno é de especial importancia para as terras galegas.

Afonso II e tumba apostólica (791-842)

Carlomagno (esquerda) e Pipino o Xiboso. Copiarealizada no século X, dun manuscrito orixinal de

arredor do ano 830.

Educado no mosteiro de Samos, probablemente baixo a tutela dundestacado nobre da zona —práctica común con moitos dos reissucesores—, durante o reinado de Afonso II (791-842) comezou aauténtica consolidación da nova monarquía na Galiza alto-medieval.Por unha banda remataba un período de enfrontamentos bélicosinternos entre os diferentes princeps territoriais polo trono (Silo, FroilaI, Vermudo I etc.), mentres que por outra parte, e a diferencia dos seuspredecesores, no reinado de Afonso II pasouse dunha anexión polasarmas a unha integración pacífica dos pobos libres desta Galizaalto-medieval (populos Gallecie), ó Christianorum regnum do norte.

A Galicia de Afonso II, máis estable politicamente e proxectada ó restoda Europa cristiá, mantivo contactos diplomáticos coa gran potencia daépoca, o Imperio franco de Carlomagno, apoiando decisivamente a esteemperador contra a chamada "herexía adopcionista", iniciadaprobablemente na época de Mauregato e que se prolongou nos reinadosde Vermudo I e o propio Afonso II. Dous feitos históricos de sumatranscendencia para a Galicia da época que relataron os cronistas deCarlomagno e que sen embargo foron silenciados polas posterioresCrónicas de Afonso III (866-910).

Deste xeito, mentres as Crónicas de Afonso III agochan os contactospolíticos establecidos entre os monarcas galaicos e a corte de Carlomagno, as fontes francas confirman a asistenciade bispos de Galiza ó sínodo de Ratisbona no ano 782, e tamén ó concilio de Fráncfort, onde asistiron bispos deItaliae, Galliae, Gothiae, Aquitaniae, Galleciae[35] (de Italia, da Galia, de Gotia, da Aquitania, de Galiza) no ano794 o de maior relevancia de todos os celebrados nos tempos de Carlomagno, pois nel tratouse o tema doAdopcionismo, que afectaba á unidade relixiosa de Occidente. Asemade, os anais francos achegan abondosainformación sobre o envío de embaixadas por parte de Afonso II o Casto, que é coñecido tanto nos Annales RegniFrancorum como na Vita Karoli Magni como Hadefonsi regis Galleciae et Asturiae[36], é dicir, rei de Galiza eAsturias ou mesmo coma Galletiarum principis[37] (príncipe das Galicias) segundo a Vita Hludovici e rexGallaeciae[38] segundo o cronicón medieval de Hermann de Reichenau, escrito no século XI. En todo caso, asrelacións entre Carlomagno e este monarca deberon ser moi estreitas, pois o cronista Exinardo na Vita Karoli Magniafirma que cando Afonso II enviaba mensaxeiros ou cartas a Carlomagno, quería ser chamado propriu sunn, é dicir,o seu vasalo.

Reino de Galicia 12

Con todo, o feito máis salientable é que no seu reinado produciuse a descuberta ou "invención" (inventio) da tumbadun dos doce apóstolos de Xesús Cristo, Santiago o Maior. Tal acontecemento sucedeu no lugar chamadoCompostela, e da man do bispo Teodomiro da diocese de Iria, con toda a carga político-relixiosa que este feitohistórico ten nun momento no que a monarquía estaba a necesitar de símbolos integradores.

Furna de prata onde segundo a tradición católica, repousan os restos de Santiago o Maior.Catedral de Santiago de Compostela.

Na Idade Media "o culto a un santoben podía axudar a moldear un reino".Consciente diso, Afonso II decidiuconstruír unha igrexa, que se ben nonfoi unha obra de grande envergadura,supuxo a primeira pedra do que máistarde sería a alfaia da arquitecturarománica europeo.

A pesar do casual desta descuberta, amaioría dos historiadorescontemporáneos ven neste feito unha"invención" con claros fins políticosasí como relixiosos, principalmente

motivados pola crise relixiosa do Adopcionismo que supoñería a creación dunha igrexa nacional na Gallaecia,independente da mozárabe (que tiña a súa sé en Toledo), da que estaba ligada dende a fin do poder suevo en Braga.Os partidarios desta postura opinan pois, que a invasión musulmá foi o factor de base que explica a descuberta datumba do apóstolo Santiago en Galiza, e non en Hispania; porque foi a antiga provincia romana de Gallaecia a únicaque ficou á marxe da marea musulmá que asolagou a Península Ibérica por volta do ano 711. De feito, estadescuberta ou "invención" do sartego tivo lugar no reinado de Afonso II (791-842), pero foi no períodoinmediatamente predecesor cando se puxeron as bases ideolóxicas do que ía ser, de contado, o achado "casual" doedículo compostelán polo bispo Teodomiro de Iria, entre o 818 e 847. Tanto Mauregato coma Vermudo I foroncontemporáneos da querela adopcionista, dos "Comentarios á Apocalipse", atribuídos a Beato de Liébana, e dafabricación do primeiro Himno litúrxico específico en honor de Santiago, que se asocia co rei Mauregato a travésdun acróstico.

Así mesmo estableceu en Oviedo a capital do reino, primando na eleción o feito de que o lugar era propiedadepersoal do monarca, e fundamentalmente a ausencia previa dunha sé episcopal que recurtara o seu goberno nacidade. Así pois, Afonso II converteuse no primeiro rege oventese[], dominando toda Galiza dende a cidade deOviedo. Non obstante, é común a suplantación da súa titulación ovetense pola de rei de Asturias, denominación esta,acuñada na España do século XIX polos primeiros historiadores romanticistas como Modesto Lafuente[] en plenoperíodo de creación do nacionalismo español contemporáneo[], mantendo gran vixencia na actualidade.

Reino de Galicia 13

Período e liñaxe ramirense (842-866)

Actual igrexa de Santa María do Naranco. Antigo pazo real de Ramiro Inos arredores de Oviedo. s. IX d.C.

Tras o longo e estable reinado de Afonso II, o feitode que este monarca morrese sen ter fillos herdeiros,desencadeou un conflito sucesorio entre dousaspirantes ó trono de Galiza; por unha banda, o nobrepalatino (comes palatii) Nepociano, e por outra ofillo de Vermudo I, Ramiro. No caso de Nepociano,ademais de contar co apoio dos nobres asturianos evascos, era segundo as crónicas cognatus regis, édicir, parente directo de Afonso II, polo que as súaspretensións á coroa podían ter unha sólida base. Polaoutra banda, Ramiro contaba co apoio da aristocraciagalega e segundo as crónicas de Afonso III (o seuneto), o propio rei defunto (Afonso II) o elixira a elcomo herdeiro.

O conflito entre ambos estalou ó pouco de morrerAfonso II no ano 842 cando Nepociano foi coroado en Oviedo polos seus seguidores, motivando a ira de Ramiro quenese momento se atopaba na procura de esposa na antiga rexión de Bardulia (actual Álava). Desprazado á cidadeamurallada de Lugo, Ramiro reuniuse alí cos nobres galegos partidarios seus que o apoiaban para acceder ó trono edepoñer a Nepociano, polo que unha vez reunido un importante continxente militar galego, dirixiuse dende Lugo ataa rexión de Asturias[].

Cando o príncipe Ramiro soubo o que pasaba, refuxiouse nas partes de Galiza e na cidade de Lugo reuniu unexército. Mais, despois dun breve espazo de tempo, partiu contra os ástures.

Frota de naves escandinavas, posiblementedinamarquesas, representadas nun manuscrito do

século XI.

De camiño a Oviedo, produciuse a primeira confrontación entreRamiro e Nepociano, concretamente no lugar de Curniana na pontesobre o río Narcea, onde o exército galego derrotou os ástures e vascos,coa conseguinte fuxida de Nepociano do campo de batalla, como nosconta a Crónica Ovetense, Cui Nepotianus occurrit ad pontem fluuiiNarcea adgregata manu asturiensium et vasconum. Cara ó ano 843Ramiro I xa controlaba finalmente Oviedo, impoñendo o seu gobernosobre a rexión de Asturias e finalmente sen outros rivais ó trono doreino de Galiza.

Na actualidade os historiadores tenden, no entanto, a cuestionar averacidade destes acontecementos narrados polas crónicas afonsinas,xa que estas —redactadas posteriormente ós sucesos, por orde deAfonso III—, estaban dirixidas a presentar a liñaxe de Ramiro (avó deAfonso III) como a verdadeira liña monárquica, e dese xeito facerincuestionable a lexitimadade de Afonso III. As contradicións dascrónicas afonsinas, a chamada Nomina Leonesa e unha doazón realfeita por Nepociano, inducen na actualidade a consideralo como reilexítimo durante o ano 843, e a Ramiro como o aspirante que lle logrouusurpar a coroa.

Reino de Galicia 14

A confrontación entre Ramiro e Nepociano supuxo unha auténtica guerra civil entre os pobos occidentais e orientaisdo reino da Galiza altomedieval, sustentada nos particularismos étnicos e territoriais dos diferentes bandos. Ramiro Icontou co apoio militar de dous importantes condes galegos: Sonna e Escipión, pese a isto non houbo intenciónningunha de crear un trono na parte occidental, nas terras galegas propiamente ditas, senón de arrebatar o trono xaasentado en Oviedo. Mostra disto semella ser a erección dun pazo en Naranco, a escasos quilómetros da corteovetense, que segundo un estudo da Universidade de Oviedo, posiblemente serviu como corte alternativa destinada árecepción e actos xudiciais onde Ramiro e os seus partidarios teríanse asentado antes de acometeren a captura deNepociano.O fundador da dinastía dos Ramírez, Ramiro I (843-850), pasou á historia como un monarca enérxico: os cronistasintitulárono Virga Iustitiae ("verga da xustiza"), dado que derrotou con brevidade a aqueles que se lle rebelaron[].Porén, paradoxicamente el mesmo accedeu ó trono encabezando unha revolta contra o herdeiro lexítimo, o nobre depalacio chamado Nepociano, cuñado de Afonso II o Casto, que contaba co apoio da nobreza oriental da antigaGallaecia, tal e como informan a Crónica Albeldense e a Rotense[39].Ramiro I logrou consolidarse no trono sendo a cabeza indiscutible dunha dinastía que se remonta ós tempos deVermudo I o Diácono, e que se mantivo por liña masculina ata ben entrado o século XI. A maioría dos historiadorescoinciden en sinalar a importancia para as terras galegas de que o candidato da súa aristocracia fose o vencedor, asíRamón Menéndez Pidal opinou que "con Ramiro I foi Galiza quen prevaleceu no seo da monarquía"[40], conclusiónparecida á que chegou Vicente Risco cando apunta, na súa Historia de Galicia, que "a partir de Ramiro I se iniciouun predominio de Galiza no seo do reino occidental"[41]. Ademais, con este monarca iniciouse un estirón territorialque parou a finais o século IX coa integración das cidades e terras da bacía do Douro. A partir do reino de Ramiro Irecuperouse no reino unha sucesión patrilineal, de pais a fillos.Consonte isto, foi o seu fillo herdeiro Ordoño I quen accedeu ó trono á morte de Ramiro, no ano 850, mortuus estRanimirus filius Veremudi rex Gallecie et filius eius Ordonius successit in regno[42] ("morto Ramiro, fillo deVermudo rei de Galiza, sucedeuno o seu fillo Ordoño no reino"), tal e como conta o castelán Rodrigo Ximénez deRada no século XII. Pese á brevidade do seu reinado que durou apenas dezaseis anos, foi quen de espallar a súaautoridade rexia ata León, Astorga, Tui e Amaia Patricia, segundo as crónicas de Afonso III[]. Durante o seu reinado,Galiza viuse atacada por unha vaga de incursións normandas que foron rexeitadas polo conde Pedro[]. Con Ordoño Iiniciouse pois, o gran proceso de expansión terrotorial da segunda metade do século IX, que incorporou gran parte daGaliza meridional no Christianorum Regnum, proxecto de expansión que completou pouco despois o seu filloAfonso III[], neto de Ramiro I.

Reino de Galicia 15

Miniatura medieval do Libro dos Testamentos(Oviedo) no que se representa ó rei Afonso III

coa raíña Ximena e o bispo Gomelo II.

O reinado de Afonso III e o neogoticismo (866-910)

Coa morte de Ordoño I no ano 866 iniciaba o seu reinado Afonso III.Con este monarca acadouse unha sensible afirmación do aparatopolítico que con tantas dificultades se fora mantendo ó longo do séculoIX. Son dous os acontecementos políticos máis salientables a destacardurante o seu reinado; por unha parte na segunda metade do século IXacadouse a incorporación para os dominios do Regnum Christianorum,dos territorios situados entre Miño e Douro, e pola outra banda aelaboración dos artefactos ideolóxicos necesarios para consolidar a súalexitimidade política e os alicerces do nacente estado.

Este último punto, vai ser a innovación máis importante que leve acabo o seu reinado, así os esforzos de Afonso III por impoñer alexitimidade da súa preminencia política orientáronse a demostrar aexistencia dunha liña hereditaria precedente ininterrompida non só ólongo dos séculos VIII e IX, senón inclusive remontando ata o ano 711para entroncar directamente cos reis anteriores, é dicir, cos visigodos,dos que así lograba ser considerado sucesor natural por herdanzadistante. Para tal empresa, foi preciso crear (fose ou non certa) unhasecuencia de reis capaz de encher o baleiro histórico do século VIII, eademais facelos a eles partícipes deste mesmo convencemento dos

antecedentes visigodos, ideoloxía que recibe o nome de Neogoticismo.Afonso III ordenou redactar dúas crónicas: a Albeldense, redactada entre os anos 881 e 883 (da que só se conservancopias realizadas finais do século X) e a coñecida como "Crónica de Afonso III", da que existen dúas versións, achamada Sebastianense e a Rotense.

Mapa político do Noroeste da Península Ibérica no ano 891, durante o reinado de AfonsoIII.

Nesta última chégase a poñer en bocade Paio a expresión Spes nostra (...) sitSpanie salus et Gotorum gentisexercitus reparatus[43] ("a nosaesperanza de salvar España e restauraro exército godo"). Con este ciclocronístico, Afonso III pretendeu facerfincapé na baza relixiosa e cristiá quecompartían o antigo reino visigodo e anova monarquía nacente na Gallaecia,en contra do poder establecido enCórdoba. Estas crónicas fan entroncarpersoalmente a Paio con antigosmonarcas visigodos, unha estudada einteresada liña sucesoria que de calquera xeito tería sido aínda de menor lexitimidade cá dos sucesores de Abdal-Aziz ibn Musa —quen casara coa derradeira raíña visigoda, Exilona— e por tanto lexitimos señores de Spania[44].

Os monarcas ovetenses e os seus predecesores, xa que logo, foron considerados intencionadamente polas crónicasafonsinas como restauradores do reino visigodo grazas á rebelión iniciada en Asturias, transmitíndose o legado damonarquía de Toledo a Oviedo coa axuda da "provindencia".

Reino de Galicia 16

Porén, os indicios históricos (arqueolóxicos e documentais) demostran sobexadamente a falsidade destamanipulación interesada, chegando a rotense a afirmar que ó mesmo tempo foron repoboadas a propia Asturias ezonas marítimas de Galiza, unha irracionalidade que pretendía presentar un territorio despoboado e baleiro,totalmente afastado da realidade, e adxudicando a súa restauración a reis antecesores, que nunca exerceron tal feito.O neogoticismo constituíu o ingrediente máis recoñecido das crónicas da época de Afonso III, introducindo un mitoduradeiro no tempo[45], que sería, ben por ignorancia ben por interese, considerado como fonte fidedigna pornumerosos autores españois dende o século XIX.

Mappamundi do Beato de Burgo de Osma. Na Península Ibéricaapreciase na metade sur o nome "Span" (Hispania), en todo o

norte-noroeste o nome "Gallecia" e na súa franxa costeira norte"Asturias". Catedral de Burgo de Osma. Ano 1086.

Traslado da corte á cidade de León (910)

A consolidación da monarquía propiciou que no ano910 os monarcas de Galiza decidisen definitivamentetrasladar a súa corte desde Oviedo ata o antigocampamento romano de Legio (León). Esta decisiónestivo motivada por diferentes factores económicos,pois Legio, situada no centro do reino de Galiza, posuíaunha estratéxica localización perto de Astorga, ondeconfluían dúas importantes rutas; por unha banda, a víaque unía a antiga capital sueva, Braga coa cidadefrancesa de Burdeos, e por outra, a Vía da Prata, quechegaba desde a Spania musulmá pasando polascidades de Sevilla e Mérida. Con esta nova capital,tratábase de impulsar os itinerarios da circulaciónhumana e comercial que conectaban co reino de

Francia e co Emirato de Córdoba, aproximándose economicamente a este último de xeito importante.

Con todo, o motivo máis determinante para que os reis de Galiza optaran por un pequeno enclave como Legio (León)en troques dunha urbe consolidada como Astorga, foi precisamente que esta última se atopaba gobernada desdeépoca sueva por bispos, ó ser Astorga unha das sés episcopais do reino de Galiza. Así, o feito de que León -ó igualque acontecera con Oviedo- carecera de bispos ou señores feudais que recortaran a autoridade dos monarcas,inclinou a balanza a favor deste antigo asentamento militar romano para asentar a nova corte galaica.

"E enviou o Rei Abderahman ó seu Wazir Ahmed ben Sahid cos mandadeiros de Galiza, para saudar no seu nome ó rei Ramiro, efoi o Wazir á Medina Leionis (León) capital de Galiza, e son cristiáns como os de Afranc de seita Melkita; axustáronse treguaspor cinco anos, e foron moi ben gardadas."[46]

—(Extracto de Manuscritos e Memorias arábigas, Capítulo LXXXII, José Antonio Conde, 1844.

Como consecuencia do traslado do trono, os reis de toda Galiza deixaron de empregar o título de ovetense para setitularen legionense, é dicir "de Legio", aludindo á cidade de Legio (actual León), na que recaía a nova sede rexia.León, unha cidade estratexicamente útil situada na Galiza altomedieval como destacaban os propios cristiáns incivitate que vocitatur Legio, territorio Gallecie[47] (na cidade que chaman León, territorio de Galiza) ou in Legionede Galletia[48] (en León de Galiza) e musulmáns, convertíase a comezos do século X na nova capital de Galiza.

Reino de Galicia 17

Contenda civil (910-984)

Miniatura medieval onde se representa ó reiRamiro II no seu trono. Catedral de Santiago de

Compostela.

O derrocamento do goberno de Afonso III polos seus fillos no ano 910,foi o preludio dun longo período de inestabilidade política, na quediferentes faccións da familia real loitaron entre si por obter o gobernoda capital, León, e en xeral de toda Galiza, apoiados por diferentesgrupos arisctocráticos territoriais que tentaban impoñer o seu pesopolítico na capital e no conxunto do reino. Despois do derrocamento deAfonso III polo seu fillo maior, García I de León, este impúxose enLeón, como rei de toda Galiza, pola súa banda a aristocraciapropiamente galega respaldou a Ordoño, fillo segundo de Afonso III ecasado con Elvira, e finalmente o terceiro fillo, Froila pasou a gobernaras terras asturianas, é dicir, as terras entre o cordal cantábrico e a costa.

A relación entre os irmáns foi estritamente feudal, García gobernoutoda Galiza dende León, o seu irmán menor Ordoño rendiulle vasalaxedende a súa xurisdición occidental, e Froila a este último, econsecuentemente a García en última instancia. Moitos autoresentenden tal exercicio como a creación dun novo reino, o de León (porter a capital nesta cidade), mentres outros apóianse na idea dunhasuposta creación de tres reinos (Galiza, León e Asturias), con todo o

reino nunca deixou de ser o mesmo e baixo a mesma familia real nin perdeu nunca a súa concepción unitaria, comose manifesta ante a morte de García (914) herdando o trono seus irmáns sucesivamente e con total normalidade,práctica semellante á acontecida pola monarquía francesa dos capetos, onde baixo moitos ducados se mantiña a ideade unidade do reino, como pon de relevo a historia contemporánea.

As tensións internas comezaron arredor do ano 924 coa sucesión de Ordoño II, producindo grandes rivalidades entreos fillos deste, e o seu irmán Froila. Foi a liñaxe de Ordoño II a que se logrou impoñer a Afonso Froilaz, fillo deFroila II, con apoio da aristocracia galega propiamente e navarra, repartíndose de novo os poderes entre os fillos deOrdoño II. Será de novo o irmán maior Sancho Ordóñez, coroado rei en León, portanto rei de toda Galiza, os seusirmáns menores, Afonso e Ramiro exercen como señores feudais en diferentes territorios. Existen diversasinterpretacións sobre a relación con Afonso IV, quen á morte de Sancho Ordóñez no ano 929 pasou a actuar como reide Galiza e de León[]. Afonso IV tomou armas contra o seu irmán menor, Ramiro II -Galleciensis rex Ranimirus-,quen axudado polos nobres galaicos expulsan a Afonso no ano 931, reinstaurando a estabilidade monárquica en todaGaliza ata o ano 951.Árbitro nesa inestabilidade foi San Rosendo, que mediou entre Ordoño IV e Sancho I (Gallecie princeps)[49],ámbolos dous coroados en Santiago de Compostela. Resultado dunha desas rebelións foi a coroación de Vermudo II(15 de outubro do ano 982), quen acabou por derrotar a Ramiro III, e tomou o trono da cidade de León unificandonovamente ás diferentes faccións cara ó ano 985.

Reino de Galicia 18

Crise monárquica e hostilidades con Al-Andalus (984-1010)

Miniatura medieval das Cantigas de Afonso X o Sabio, nelaaprécianse exércitos de relixión musulmá e cristiá.

Vitorioso grazas á axuda dos nobres galegos, León abría asportas a Vermudo II no ano 984, dende onde entón gobernaríatoda Galiza, Regnante Veremudo rex in Galezia (reinante orei Vermudo en Galiza)[50]. O novo rei apresurouse a serrecoñecido como tal por Almanzor, recibindo axuda militar domusulmán[51] para facer fronte ós nobres insurrectos, que coasúa axuda logrou sufocar. Con todo, a extensa estadía dasforzas musulmás no sur do reino levou a Vermudo II aexpulsalas por consideralas forzas de ocupación, rompendo defacto a alianza con Almanzor. A ruptura desta alianza puxo demanifesto, a incapacidade do rei de afrontar satisfactoriamentea guerra contra o xeneral musulmán, levándoo a perder no ano987 importantes cidades do sur de Galiza, como Coimbra eViseu ademais de sufrir o asalto e saqueo doutras ciudades taninfluentes como Astorga, Compostela e a mesma León,véndose forzado Vermudo a aceptar a presenza degobernantes musulmáns en Toro[52]. As campañas levadas a cabo por Almanzor entre os anos 987 e 996 cesaríancunha alianza rexia que se ratificou a paz pola vía matrimonial. O propio Almanzor casaba cunha filla de Vermudo IIó se asinar a paz no ano 996[53], e o rei Abdalá de Toledo, cunha irmá de Afonso V[54].

O reinado de Vermudo II supuxo un forte achegamento ós intereses galegos, materializándose isto na crianza doúnico herdeiro, o futuro Afonso V, a súa educación foi depositada no poderoso duque galego, MendoGundisalviz[55], o cal significaba depositar o poder en mans deste sector concreto da nobreza, neutralizando así alonga hostilidade padecida polos reis de parte dos condes de Castela, mais en absoluto rematou con ela, e finalmentedesembocou de forma fatal no reinado e na persoa do seu fillo, Vermudo III[]. Co reinado de Afonso V, RexGallitianus[56] (rei de Galiza) o reino recuperou a unidade institucional que a monarquía galaica perdera ó longo doséculo X, cando numerosos príncipes e infantes se proclamaban reis co apoio dos nobres ben en Compostela ben nacidade de León coa fin de chegar a gobernar toda Galiza, dende Fisterra ás terras alavesas. No seu curto reinado,Afonso V foi quen de emprender a restauración de cidades como León e a reconquista das cidades de Coimbra eViseu, que tempo atrás conquistara Almanzor. Foi precisamente no asedio desta última cidade no ano 1028 ondeunha frecha acabou coa vida deste rei, herdando o trono o seu fillo Vermudo III con tan só once anos de idade.

Reino de Galicia 19

Conflitividade entre os reinos de Galiza e Navarra (1010-1037)

Psalterio de Londres, mapamundi inglés onde se representanas nacións coñecidas, na parte inferior recoñécense as

situacións de "Galiza" e "Hispania". Século XII.

O casamento do rei de Navarra, Sancho Garcés III coacondesa castelá, Munia Sánchez no ano 1010 propiciou aapartir desta data, unha importante conflitividade entre omonarca galego Vermudo III e o navarro, pois se ben ocondado de Castela e os seus condes servían vasalaxe ósmonarcas de Galiza, o matrimonio de Sancho con Muniasemellaba lexitimar o navarro para exercer demandas desoberanía sobre Castela, ou cando menos para intervir de factonese territorio oriental sito entre os ríos Araduey e Pisuerga,xa nos confíns da Galiza do século XI (finibus Galliciensiumusque ad fluvium Pisorga)[57].

O feito de que Sancho Garcés estivera tan ligado ó condado deCastela propiciaba que na documentación figure cun dominiorexio sobre Castela, sen por iso cuestionar a superioridade deVermudo III, aludindo a el como imperator domnusVeremudus in Gallecia"[58], é dicir, "emperador don Vermudoen Galiza". Porén, todo isto supuña unha situaciónindiscutiblemente ambigua e propensa ó litixio. Ascomplicadas relacións entrámbolos reinos semellaban chegara unha efémera tregua co casamento da irmá de Vermudo III,Sancha co conde García Sánchez de Castela, cuñado do reinavarro Sancho Garcés III, voda que se ía celebrar no ano 1029. Mais días antes das nupcias o castelán é asasinadona cidade de León pola casa de Vela, opoñentes a calquera enlace que significara o achegamento entre a monarquíagalega e os condes casteláns.

Mapa da disputa territorial por Castela entre os monarcas de Galiza (Vermudo III)e Navarra (Sancho Garcés III), a comezos do século XI.

Á morte de García Sánchez, a súa irmáMunia asume o total control do condado deCastela, e propicia que o rei navarro inicieentón a directa intervención en Castela,asumindo a titulación sobre esa zona. Así noano 1034, en efecto o navarro chega apresentarse na cidade de León como rei,obrigando a Vermudo a retirarse ósterritorios da Galiza actual onde contaba consólidos apoios, mais retorna ó ano seguintemantendo a dignidade rexia sobre a capitalgalaica (León).

No ano 1032, Vermudo III, nun derradeiroesforzo diplomático, conseguiu enlazarmatrimonialmente á súa irmá Sancha filiam

Adefonsi Galliciensis regis[59] ("filla de Afonso, rei de Galiza") con Fernando Sánchez, segundo fillo de SanchoGarcés III, e futuro Fernando I.

A morte de Sancho non supuxo a fin das disputas. O seu fillo maior, García III de Navarra, quen herdou o trono de Pamplona, continuou a empregar a titulación rexia sobre Castela como se este fose un condado navarro. Pola súa parte, o seu irmán menor Fernando, casado con Sancha, herdou o condado de Castela e tamén a formal vasalaxe

Reino de Galicia 20

feudal a León, e ó seu cuñado, Vermudo III. Con todo, a lexitimidade de ámbolos reinos sobre Castela parecía estaraberta tanto a Pamplona como a León, e así no ano 1037 os dous irmáns navarros, García III e Fernando Sánchez,preséntanlle batalla a Vermudo III, onde este último morreu presumiblemente por ter liderado a primeira fileira dacarga de cabalería.

Plena Idade Media (séculos XI ó XII)

Fragmentación política do reino (1065)

Afonso VI logrou unificar politicamente de novo osterritorios do reino de Galiza no ano 1072. Con todo, o

reino eran de facto xa tres territorios diferentes.Miniatura medieval. Catedral de Santiago de

Compostela.

Mapa do reino durante o goberno de Sancha eFernando I antes do ano 1065.

Coa morte de Vermudo III, o trono de Galiza recaeu na irmáSancha que por dereito sucesorio herdaba todo o reino,conseguindo o seu marido navarro, Fernando, ser coroado comorei consorte de Galiza (domus Fernandus princeps super omnemGalletiam)[60], gobernando dende a cidade de León. Ambosconseguiron non só manter o territorio herdado senón taménamplialo, recuperando algunhas cidades perdidas como aimportante Coimbra, que volvía render vasalaxe ós reis galegos,pese a que o seu gobernador fose musulmán.

A morte do rei Fernando I en 1065 supuxo un novo conflitointerno, pois no canto de recaer a coroa nun único herdeiro, ogoberno foi disputado polos seus tres fillos maiores, que pasaron agobernar autonomamente os territorios nos que conseguiranestablecer relacións familiares. Se ben é verdade que parte dahistoriografía considera tal feito como un reparto xa predispostopor Fernando I antes da súa morte, a titulación de Sancha comoraíña aínda, e a ausencia de calquera documento de reparto feitopor Fernando I ou Sancha induce a pensar que non existiu talreparto. Anos máis tarde, cada un dos tres fillos aparecíagobernando diferentes territorios en calidade de reis, así o maior,Sancho II dominou as terras orientais, o condado de Castela grossomodo, Afonso VI a capital, León, e as súas terras próximas asícomo Asturias, o terceiro García II herdou as terras galegas entreCoimbra e o Cabo Ortegal. Aínda que esta situación tivo porconsecuencia a fragmentación política do reino de Galiza, "Galiza"seguiu sendo o termo que se empregue para denominar o conxuntodestas terras.

García II restaurou as sés de Tui e Braga (a antiga metrópolesueva), e venceu varios conatos de anexión, pero finalmente foiderrotado polos exércitos dos seus irmáns Sancho II de Castela eAfonso VI en 1071[61], que o encarceraron no Castelo de Luna(León)[62] sendo prisioneiro ata a súa morte no ano 1090. Osirmáns de García II asinarían xa no ano 1071 co título de reis deGaliza na documentación galega do momento. García morreu nomarzal de 1090 na prisión do castelo, e sempre se lle recoñeceu adignidade real.

Reino de Galicia 21

Mapa que amosa a fragmentación do reino despois doano 1065, dividíndose da seguinte maneira:

     Dominios de García II (Galiza).      Dominiosde Afonso VI (León).      Dominios de Sancho II

(Castela).

Esta nova situación non se acadou sen resistencias, pois García IIcontaba con nobres leais que se opuxeron á usurpación de AfonsoVI, tales como o conde Rodrigo Ovéquiz que encabezou unharebelión no ano 1080 abertamente respaldada polo bispo deSantiago Diego Páez. Este foi finalmente deposto no Concilio deHusillos (1088), e entre os motivos de tal deposición cítase unpresunto intento de concertar un acordo con Guillerme oConquistador[63].

Trala morte de García II en prisión, en 1096 Afonso VI dividiu oterritorio galego en dous condados, un correspondente ás terrasgalegas e o outro ás portuguesas que doou a Henrique de Borgoña,pai do primeiro rei de Portugal Afonso Henriques.

O nacemento do reino de Portugal (1128-1179)

A partir do ano 1028, Afonso Henriques gobernouindependentemente Portugal separado definitivamentedo resto do reino de Galiza. Mapa co reino de Portugal

cara ó ano 1157:      Dominios de AfonsoHenriques.

No ano 1091 a princesa Urraca, filla do rei Afonso VI casou conRaimundo de Borgoña un importante nobre borgoñón, fillo deGuillerme I de Borgoña e que asistira como cruzado para loitarcontra os almorábides. As vitorias militares do borgoñón e a alturadas súas relacións familiares en Europa propiciaron a convenienciado enlace matrimonial, ó que Afonso VI outorgou unha importantedote: o goberno das terras galegas, dende o Ortegal ata Coimbra,co título de condes tanto a Raimundo como a Urraca. Dous anosmáis tarde, en 1093, outro cruzado francés Henrique de Borgoña,neto do duque Roberto I, tomaba a man da filla menor de AfonsoVI, Tareixa de León recibindo o goberno do Condado de Portugalasí como o de Coimbra, fundado o de Portucale no ano 868 polonobre galego Vimara Pérez e que comprendía as terras situadasentre os ríos Miño e Douro. Artellábase deste xeito, unhacomplexa rede de relacións feudais; por unha parte o rei AfonsoVI, que gobernaba toda a Galiza e Toledo, recibía vasalaxe feudal de Raimundo e Urraca que gobernaban as terrasgalegas dende Ortegal ata Coimbra, estes á súa vez recibíana de Tareixa e Henrique de Borgoña.

Reino de Galicia 22

A princesa Urraca gobernou Galiza xunto co seumarido Raimundo ata que en 1093 Afonso VI decide

separar o condado de Portugal de Galiza e concederlloa Henrique e Tareixa. Miniatura medieval. Catedral de

Santiago de Compostela.

As constantes derrotas sufridas ante os almorábides e o crecentedescontento do rei coa política administrativa do seu xenroRaimundo, levaron a Afonso VI a retirar os dereitos feudais queeste e Urraca tiñan sobre o Condado Portucalense, equiparando odominio destes ó de Henrique e Tareixa. Así pois, aínda que oCondado Portucalense seguía a formar parte de Galiza, na prácticaos seus condes deixaban de servir vasalaxe a Raimundo deBorgoña e Urraca, para prestar vasalaxe directamente ó rei de todaGaliza, Afonso VI, provocando certo descontento entre a nobrezagalega ó norte do río Miño.Á morte de Henrique no ano 1112 sucedeulle a viúva deste,Tareixa, no goberno dos dous condados durante a menoridade doseu fillo Afonso Henriques. Formábanse dúas tendencias, a deachegamento á política común galega, co novo rei, AfonsoRaimúndez, ou o mantemento dun forte poder condal conaspiracións á proclamación real do herdeiro condal. O ascenso deCompostela a condición de metropolitana en detrimento dahistórica Braga e a tendencia de achegamento de Tareixa á políticaó norte do Miño materializado no casamento con Fernando Pérezde Traba precipitaron os acontecementos no condado de Portugal.O arcebispo de Braga —arrebatado das reliquias de San Froitosopolo mesmo Xelmírez en 1102[64]— e os grandes aristócratasportugueses —interesados nun maior poder territorial— foron os

principais valedores das pretensión reais de Afonso Henriques. Ante tal situación o rei galego Afonso VII viaxou aPortugal sitiándoo en Guimarães, ata conseguir a súa promesa de fidelidade, que finalmente lle comunicou EgasMuñiz.

Meses máis tarde, en 1128, e ante o incumprimento de Afonso Henriques, o pérfido galego, señor de Coimbra[65]

—como lle denomina o cronista Ibn Sahib al-Salah—, as tropas de Tareixa e Fernando Pérez de Traba libran abatalla de San Mamede en 1128, de onde as tropas portucalenses saen vitoriosas. A morte de Tareixa, e a batalla deOurique contra os musulmáns consolidan finalmente o condado como reino en 1139, tornándose Afonso Henriquesno rei Afonso I de Portugal, recoñecido polo seu curmán Afonso VII (pese as tensións pasadas, como a invasión deTui por Afonso Henriques en 1137, finalizada trala sinatura do Tratado de Tui) e a independencia de Portugalrecoñecida por Castela no Tratado de Zamora en 1143. Finalmente, o recoñecemento formal do Reino de Portugal éobtido no ano 1179, coa sanción do papa Alexandre III mediante a bula Manifestis Probatum[66].

Nacía entón un reino que, formando o seu territorio parte da Gallaecia dende o Imperio Romano, e tendo albergadoincluso a capital do reino (Braga) durante moito tempo, adquiría a partir de agora a súa propia personalidadeprecisamente na medida en que se diferenciaba da monarquía galego-leonesa, cuxos líderes radicaban en León eCompostela[].

Reino de Galicia 23

A Era Compostelá (1111-1230)Artigo principal: Era Compostelá.

Afonso VII foi coroado en Compostela como reide Galiza pola alta nobreza o 17 de setembro de

1111. Miniatura románica da Catedral de Santiagode Compostela.

O 17 de setembro de 1111 a nobreza galega liderada polo Conde deTraba e Diego Xelmírez coroan en Santiago de Compostela ó fillo deUrraca e Raimundo, Afonso Raimúndez, como rei —temorosos de queno novo matrimonio entre Urraca e Afonso de Aragón houbesedescendencia: algo que viría coutar os seus proxectos políticos e, asímesmo, os dereitos do futuro "Emperador", como lexítimo sucesor deAfonso VI— sendo o futuro Afonso VII de León e Castela nocómputo español. Sostiña ó novo rei a forza militar do bispocompostelán e a do conde Pedro Froilaz de Traba, que fora o seuprotector e titor durante toda a súa infancia. O sentido da coroación foipreservar o dereitos do fillo de don Raimundo de Borgoña sobre oReino de Galiza, nun momento en que Urraca, xa viúva, entregaba defacto Castela e León ó seu novo home Afonso o Batallador de Navarrae Aragón. O certo é que nun primeiro momento a cerimoniacompostelá tivo moito máis de simbólica ca de efectiva, tanto é así queXelmírez, Pedro Froilaz e outros nobres galegos se dirixironposteriormente a León para entronizar na sede rexia a AfonsoRaimúndez. No camiño, no lugar concreto de Viandangos, preto deAstorga, saíulles ó paso Afonso o Batallador, presentando batalla efrustrando os plans da nobreza galega. Ata a maioría de idade deAfonso VII, e a morte da súa nai, todo o conxunto noroccidental vaivivir unha etapa de convulsión con frecuentes alianzas e contraalianzasentre nai e fillo e aínda entre esta e o seu esposo aragonés, con DiegoXelmírez sempre presente nelas.

"Os aragoneses entregan o castelo á raiña. Ouh!, canta e que excelente gloriamilitar proporcionou ós galegos aquel día en que o Batallador aragonés seretirou ante eles!. Pero moito máis excelente e máis alegre foi cando a valerosa forza de Galiza protexeu a Castela e ós seuscabaleiros do ataque dos inimigos e obrigou a entregar o castelo do aragonés. Ouh vergoña!, os casteláns precisan forzas alleas eson protexidos pola audacia dos galegos!. Qué será deses covardes cabaleiros cando se marche o exército de Galiza, o seu escudoe protección?."

— (Extracto da Historia Compostellana, Libro I, Capítulo 90).

Neste clima de guerra e aproveitando que Calisto II, tío do rei de Galiza, chega ó papado, Xelmírez conseguiu oarcebispado para Santiago de Compostela (1120). As pretensións do bispo eran que Compostela fose recoñecidacomo igrexa metropolitana de Galiza, contra os dereitos tradicionais de ostentaba Braga dende os tempos de SanMartiño de Dumio. Calisto II non podía aceptar tanto, decidindo finalmente crear unha nova xurisdición que supuñaunha anomalía no poderío eclesiástico peninsular e que, ademais, exercía o seu poder non sobre os territorios galegosen que estaba localizada xeograficamente, senón na antiga xurisdición de Mérida (Estremadura actual e terras ó surdo río Douro).

Braga ficaba así rodeada pola xurisdición de Compostela e, perante este perigo, convértese no centro do movemento independentista do Condado de Portugal. En 1128 o líder da nobreza galega Fernando Pérez de Traba e Tareixa de Portugal que despregaban un poder autónomo no espazo galaico-portugués son vencidos polo fillo da última, Afonso Henriques. Este sería o xermolo do futuro reino de Portugal separado xa do resto de Galiza. Á súa morte, Afonso VII dividiu os seus reinos (1156), cedendo Galiza e León a Fernando II, quen viña usando o título de "Rei de Galiza"

Reino de Galicia 24

cando menos dende 1152[67].Fernando II fai unha política de concesión de cartas-póboas, que xa iniciara o seu pai e funda entre outras, as vilas dePadrón, Ribadavia, Noia e Pontevedra tamén deu un pulo fundamental á catedral de Santiago de Compostela. O seufillo Afonso VIII mantivo a mesma política fundando ó longo da costa vilas como Betanzos, A Coruña, Baiona,Ferrol e Neda.

A Era Compostelá foi o momento de maior desenvolvemento económico do reinode Galiza, propiciando a construción da catedral de Santiago de Compostela, a

maior obra románica do seu momento en Europa.

Estas vilas "de reguengo" (dependentesdirectamente do rei) supuxeron unhaverdadeira revolución na estrutura social daépoca porque, por unha banda, inauguran adiversificación económica, rachando coaautarquía dos séculos anteriores efacilitando o desenvolvemento dasactividades pesqueiras e preindustriaisorientadas á elaboración de materias primas,peixe salgado sobre todo, que secomercializa a través dos portos, pola outrabanda, serven para consolidar socialmenteunha serie de "liñaxes" ou "casas" que teñenna súa orixe ós segundos da grande nobrezae á fidalguía local, que se reparten os cargosmunicipais e administrativos (alcaldes,rexedores, xuíces, meiriños). Créase asíunha protoburguesía no reino que mesmo

chega a introducir nos mosteiros rurais os seus membros: priores de nome e fidalgos de vocación, máis preocupadospolos intereses das súas casas que polos ideais monásticos. É unha política de fortalecemento do elemento urbanofronte á grande nobreza.

Tamén se produce, ó longo deste século, un rápido crecemento da poboación que, no medio rural, se traduce en máisbrazos para traballaren a terra e, como consecuencia, ábrense novos espazos e colonízanse e áranse terras virxesbaixo a dirección dos grandes mosteiros. Isto, unido á mellora dos aparellos de labranza e ó perfeccionamento dossistemas de cultivo, permitiu xerar un aumento da produtividade que vai repercutir no nivel de vida. O reparto desamaior produtividade entre os labregos e os señores realizábase mediante o establecemento dos foros. Astransformación económicas e sociais acarretaron cambios profundos na mentalidade, iniciándose nas vilas unharenovación relixiosa de man das ordes mendicantes, sobre todo dos franciscanos, que traían xermolos de reformassociais.Con estes monarcas o centro vital dos reinos foi loxicamente, Compostela, capital do reino de Galiza, o seuesplendor ficou perpetuado polo Mestre Mateo no granito da catedral de Santiago de Compostela e, sobre todo, noPórtico da Gloria e Praterías. Da prosperidade do reino dan fe tamén as innumerables construcións románicas queaínda salfiren Galiza. A outro nivel menos visible, a cultura galega reflíctese na creación literaria, que ficouplasmada por unha banda na redacción da Historia Compostelá e do Códice Calixtino.

Reino de Galicia 25

A fin da monarquía galego-leonesa (1230)

Fernando II e Afonso VIII foron os derradeiros reisgalego-leoneses, que auspiciaron unha época de gran

riqueza económica e cultural no reino de Galiza.Miniaturas no tombo de Toxosoutos, s. XIII.

Ata comezos do século XIII, os reinos cristiáns peninsularesanexionábanse mediante o casamento ou a herdanza baixo a persoadun rei. Finado ou deposto o rei estes partillábanse entre osdiferentes herdeiros de xeito que garantiran a súa independencia.No caso dos monarcas galegos o dereito de herdanza era indistintopara homes e para mulleres.

No caso do rei Afonso IX, este casara dúas veces. Do seu primeiromatrimonio coa princesa Tareixa de Portugal tivo un fillo,Fernando, que morreu prematuramente no ano 1214, así comodúas fillas, Sancha e Aldonza. No segundo casamento casou conBerenguela de Castela, coa que tivo catro fillos; Fernando,Afonso, Constanza e Berenguela. Para manter a independencia dosreinos de Galiza e León, Afonso IX no seu testamento aplicou odereito galego de herdanza, que igualaba na sucesión a homes emulleres, deixando a Aldonza coma futura raíña de Galiza e aSancha como futura raíña de León. Porén, Fernando de Castela,primoxénito do seu segundo casamento que xa era rei de Castela pola renuncia ó trono da súa nai, a casteláBerenguela, ambicionaba espallar a súa autoridade rexia non só en Castela, senón tamén en Galiza e León. Logo,Aldonza e Sancha contaron co masivo apoio da nobreza e igrexa galega, agás os bispos de Lugo e Mondoñedo.

Malia todo, o reino de León, máis unido xeograficamente ó reino de Castela, preferiu a unión política con esta.Berenguela, nai de Fernando de Castela, consegue o apoio de Sancho II de Portugal para impedir que Galiza e Leónse convertan novamente en reinos independentes, e ambos presionan a Tareixa de Portugal, primeira muller deAfonso VIII para forzar a Aldonza e Sancha a renunciar ó seu dereito lexítimo de herdanza. Finalmente, as infantasrenuncian ó trono e Fernando III consegue o trono de Galiza e León, que aínda de conservar o seu título real pasan aser gobernadas dende Castela.

Panteón real da Catedral de Santiago de Compostela

Sepulcro de Raimundo de Borgoña, señor Galiza (Totius GalletieImperator; m. 1107) 

Reino de Galicia 26

Sepulcro do rei Fernando II de León e Galiza (Rex in Legione etGallecia; m. 1187) 

Sepulcro do rei Afonso IX (Rex Legionis etGallecie; m. 1230) 

Sepulcro do conde Pedro Froilaz de Traba (Orbem Galletie Imperante), protector do reiAfonso VII (m. 1128) 

Reino de Galicia 27

Crise da Baixa Idade Media (séculos XII ó XV)

Miniatura románica do rei Fernando III de Castela, quen usurpou ascoroas de Galiza e León ás súas medias irmás. Nos laterais aparecenxa o león púrpura, e en situación predominante (esquerda) o castelo,

símbolo de Castela.

Galiza e a Coroa de Castela

A imposición de Fernando III como herdeiro sobre osreinos de Galiza e León, supuxo o comezo dunha etapade decadencia e unha negativa evolución dos interesesxerais do reino, sendo a nobreza condal galega e osconcellos dos burgos galegos os grandes prexudicados.Apartados do alto nivel das decisións dunha Corteradicada en Castela, Galiza pasaba de núcleo a periferiadunha coroa gobernada por casteláns[].

Con todo, a asociación política da coroa castelá(Castela-Toledo) e a leonesa (Galiza-León) seguía a serna persoa do rei pois ambas coroas mantiñan as súaspeculiaridades institucionais, así en Galiza-Leónmantívose como código legal o Liber Iudicium —ócontrario que aconteceu na coroa de Castela—, mesmocando os asuntos eran xulgados pola Corte estesdespachábanse de acordo co código vixente en cada

coroa[68].

Co reinado de Fernando III (1230-1254) o centro de poder político do reino de Galiza trasládase a Castela, a cortereal abandona Compostela e iníciase unha política de tendencia centralizadora. Galiza continúa a ser monolingüe etoda a súa documentación pública está redactada na lingua do reino, o galego, aínda que a partir de agora osdocumentos que cheguen da Corte virán redactados en castelán. A política centralizadora de Fernando III mantensedurante o reinado do seu fillo Afonso X, que introduce por vez primeira un representante xudicial do Reino nogoberno de Compostela, e pouco máis tarde entregará a sé compostelá a un arcebispo de Valladolid, comezando unproceso que rematará por trocar os bispos galegos por funcionarios de Castela.

Non obstante, a pesar deste feito, o certo é que ó longo de todo o período medieval, e ata a chegada ó poder dos ReisCatólicos, os nobres galegos seguiron a vivir nun estado de práctica semi-independencia con respecto da coroacastelá.

Reino de Galicia 28

O rei Xoán de Galiza, León e Sevilla

Sartego de Pai Gómez Chariño, principal valedor do rei Xoán polotrono de Galiza. Convento de San Francisco de Pontevedra.

Neto de Fernando III e fillo de Afonso X, o infanteXoán axudado polo rei Dinís de Portugal, aspirou ácoroa en canto morreu seu pai en 1284, fronte áusurpación violenta perpetrada polo seu irmán SanchoIV de León[69]. Achegábase o momento dunha maiorconfluencia política dos reinos de Galiza, León ePortugal.

Xoán erixiuse en cabeza de importantes gruposnobiliarios, con solidez dabondo para ser proclamadono ano 1296 como rei de Galiza e León, tras un acordode división dos reinos pactado polos grupos nobiliarios;o nomeamento rexio confírmase a continuación enSahagún, ampliando ademais o reino de Sevilla[70],tradicionalmente vencellado a Galiza dende finais de século XI. Coa súa proclamación espertaba despois de sesenta eseis anos, a primeira das ocasións para que Galiza e León configurasen un espazo político propio e diferenciado deCastela. Unha alternativa que a máis alta nobreza galega apoiará ata finais do século XIV. A implicación da altanobreza galega no proxecto restaurador da independencia política do reino, patentízase na adscrición ó seu partido damáxima representación política vixente en Galiza, o Adiantado Maior do Reino, posto que ostentaba opoeta-almirante e señor de Rianxo Pai Gómez Chariño, asasinado pouco tempo despois por Rui Pérez Tenorio, unhaperda inestimable para a causa de Xoán[71].

Sucedería a Gómez Chariño, Fernando Ruiz de Castro, herdeiro da casa de Traba, que adoptaba idéntica posición ádo seu antecesor na restauración dunha independencia respecto a Castela, favorecendo a Xoán e iniciando a activabelixerancia desa familia a favor do achegamento a Portugal durante todas as etapas de conflitividade do século XIV.Durante cinco anos mantívose a situación fáctica de separación, sempre baixo unha constante inestabilidade políticae militar, pois a coroación de Xoán I batía coa oposición de poderosos sectores sociais e coa resistencia decidida dobando de María de Molina, apoiado este pola alta aristocracia castelá que non desexaba perder o control sobre osterritorios galegos e leoneses, e co apoio de parte do alto clero galego que prefería un poder monárquico foráneo edistante.Forzado polas circunstancias adversas, o rei Xoán I renunciaba finalmente no ano 1301 á causa soberanista,confirmándose a reunificación dos reinos de Galiza-León con Castela-Toledo[72].

Reino de Galicia 29

Batalla de Nájera. Os exércitos galegos loitaron no bando de Pedro Ie Eduardo de Woodstock, contra as tropas castelás de Henrique de

Trastámara. Manuscrito do século XV.

Galiza e a primeira guerra civil de Castela(1366-1369)

Apenas pasaran 50 anos dos últimos disturbiosnobiliarios, cando o reino de Galiza volvía a se atoparno centro dun novo conflito sucesorio de dimensiónsinternacionais, esta vez polo goberno da coroa deCastela, disputada entre o propio rei Pedro I, e o seumedio irmán Henrique, conde de Trastámara, nocontexto da Guerra dos Cen Anos. A pesar das disputasde carácter familiar, en verdade o conflito fratricida quedurou entre os anos 1366 e 1369, tiña a súa orixe napolítica de Pedro I que buscaba acrecentar o podermonárquico así como ampliar os dereitos dos gobernosdas cidades e dos concellos. Isto tiña por consecuenciao recorte do poder das grandes familias (maiormentecastelás) coma os Pimentel, Ponce de León, osGuzmán, os Mendoza, os Fernández de Córdoba e os

Álvarez de Toledo entre outras, e que a partir dese momento tentarían destronar a Pedro I.

Henrique, fillo extramatrimonial de Afonso XI de Castela e medio irmán de Pedro I soubo aproveitar estedescontento dos grandes grupos nobiliarios para iniciar unha guerra contra Pedro I, apoiado nos inimigos deste, talescomo Pedro IV de Aragón (con quen Pedro I estaba en guerra) e as compañías de mercenarios comandadas porBertrand Du Guesclin. Os concellos e a maior parte dos nobres do reino de Galiza van ser nesta guerra o principalbastión de Pedro I, moi ligado a Galiza a través da familia Castro. As máximas autoridades do reino tales comoFernando Ruiz de Castro, Pertegueiro Maior de Santiago, o Adiantado maior do reino de Galiza, Sueiro Eans deParada, así como outros aristócratas; Xoán Fernández de Andeiro, Men Rodrígues de Seabra ou Fernán Peres deDeza, van ser os principais defensores do monarca "lexítimo".

Aínda que a vitoria de Pedro en Nájera (1367) prevía a fin da guerra grazas o apoio do príncipe inglés Eduardo deWoodstock, a entrada neste conflito de Carlos V de Francia (inimigo de Inglaterra e polo tanto tamén de Pedro I)desestabilizou os acontecementos. A captura de Pedro I durante a batalla de Montiel e o seu asasinato en 1369supuñan a fin da guerra en Castela, mais non no reino de Galiza que se mantiña independente do novo rei, Henriquede Trastámara.

Reino de Galicia 30

Respaldo de Fernando I de Portugal á causa galega

Fernando I, rei de Portugal.

A morte de Pedro I en 1369 supuxo o triunfo da aristocraciacastelá máis ambiciosa[], a mesma que foi recompensadaeconomicamente por Henrique de Trastámara. Non obstante, maliaque Henrique pretendía facerse co goberno de toda a coroa deCastela, a maior parte dos nobres galegos non o recoñeceron comotal e co beneplácito dos municipios do reino, recoñeceron como reia Fernando I de Portugal no ano 1369, asegurándolle os seuspartidarios galegos que levamtariam voz por elle (...) e que lhedariam as villas e o reçeberiam por senhor, fazemdolhe dellasmenagem[]. Prodúcese por un curto espazo de tempo aculminación práctica da repetida tendencia de aproximación entreGaliza e Portugal propugnada por influentes grupos sociaisgalegos e activa dende había tempo.

Acompañado dende Portugal por importantes partidarios nobres dacausa lexitimista, significados representantes da nobreza galega,entre eles Fernando Ruiz de Castro, conde de Trastámara, ocabaleiro e señor de Salvaterra, Alvar Peres de Castro e NunoFreire de Andrade, mestre da orde portuguesa de Cristo. Á súa entrada no reino de Galiza foi triunfal e aclamado nascidades: "os da villa o sairom todos a reçeber"[].

As medidas de goberno de Fernando I de Portugal como rei de Galiza pasaron polas fortificación estratéxicas deprazas como Tui e Baiona entre outras, a liberación do tráfico comercial entre os seus dous reinos (Galiza ePortugal), así coma o abastecemento de alimentos ás poboacións galegas mermadas pola guerra ("Carregar emLisboa navios e cevada e vinhos, que levassem todo a aquelle logar para seer bastecido")[]. Asemade, Fernando Irealizou disposicións en materia monetaria, para o que mandou fazer moeda de seus sinais d´ouro e prata, asii (...)na Crunha e em Tuy, testemuñando as Cortes de Lisboa do ano 1371 a validez das moedas co seu selo,indistintamente no reino de Galiza coma no de Portugal[73].Con todo, e pese o éxito inicial, a presenza do monarca portugués no reino foi curta. Henrique de Trastámara,axudado polos mercenarios das Compañías Brancas francesas organizou unha dura contraofensiva en Portugal queobrigou a Fernando I a defender o reino luso, facéndose Henrique deste xeito co goberno de Galiza ata a chegada doexército inglés do Duque de Lancaster pouco tempo despois.

Reino de Galicia 31

O duque de Lancaster, rei de Galiza

Rendición de Santiago de Compostela a Xoán deGante. Jean Froissart, Chroniques [74].

Tan só dous anos despois de que Fernando I de Portugalrenunciara ás súas pretensións no reino de Galiza, apenas uns anosdespois da ocupación de Tui por Pedro Ruíz Sarmiento y Velascoen nome do futuro rei Henrique de Trastámara e manténdose aíndaA Coruña fiel a Portugal, Xoán Fernández de Andeiro culminabaas xestións con Inglaterra. Asinábase o 10 de xullo de 1372 untratado polo cal Constanza, filla do rei Pedro I de Castela—asasinado este por Henrique de Trastámara—, reclamaba o seudereito lexítimo como sucesora ante este último[75].

Así foi que o marido de Constanza, John of Gaunt (Xoán deGante), duque de Lancaster e fillo do rei Eduardo III de Inglaterraadoptou os títulos reais lexítimos da súa muller (rei de Galiza,León, Castela etc.) dispoñéndose a facelos efectivos.

A primeira tentativa frustrouse cando a súa expedición houbo dese desviar, no Poitou, cara a cidade de Thouars, urxida pola Guerrados Cen Anos en Francia. O 25 de xullo do ano 1386, apoiado polabula papal de Urbano IV que lle concedía o dereito á coroa deCastela, Xoán de Gante desembarca na Pescaría da Coruña, mais sen afrontar o asalto da cidade amurallada.Establecéronse entón rendicións segundo as cales a cidade da Coruña comprometíase a abrir as portas ó duque deLancaster se antes este era recibido en Santiago de Compostela. Así sucedeu, e a continuación logrou, sen apenasresistencia militar, dominar o reino de Galiza. Acompañado pola súa muller e fillas, asentou a súa Corte enCompostela. Dirixiu as súas operacións cara a Pontevedra, Vigo, Baiona, Betanzos, Ribadavia, Ourense e Ferrol. EnOurense as súas tropas asaltaron a cidade e fixeron retirar ás tropas trastamaristas, mentres Ferrol é tomado polo reiXoán I de Portugal, aliado do duque de Lancaster. No caso de Ribadavia, a cidade resistiuse a este, e o propioThomas Percy dirixiu un asedio de días sobre a vila, que acabou sendo tomada[].

Tras estas accións militares practicamente toda Galiza ficaba en poder do duque, concretamente despois de que el e orei portugués se fixeran co dominio de Ferrol, así a crónica escrita por Jean Froissart déixao claro: avoient mis enleur obeissance tout le roiaulme de Gallice[].Non obstante, a evolución dos acontecementos militares foi determinada por unha epidemia de peste que decimou astropas inglesas en chan galego. Isto forzou a Xoán de Gante a negociar unha saída con Henrique de Trastámara. Ostermos da paz, asinada en 1388 estipulaban a renuncia ás pretensións rexias do duque de Lancaster e da súa mullerConstanza a cambio dunha crecida indemnización e da voda entre o herdeiro castelán, Henrique III, e a filla doduque, Catarina de Lancaster[76].A retirada final dos ingleses pechaba os intentos desenvolvidos polos concellos e a alta nobreza galega para acadarun reino libre fóra da coroa de Castela, orientando Galiza cara a Portugal e os países atlánticos, con todo non sería aderradeira vez que isto se tentase.

Reino de Galicia 32

As guerras irmandiñas (1431-1469)Artigo principal: Irmandiños.

Castelo de Sandiás. Destruído polos irmandiños no 1467.

A crise social e económica que sufriu Europa durante oséculo XV motivou no reino de Galiza a constanteperda de influencia e poder económico das clases altas,tanto aristocráticas como clericais. Ante tal situación,os grandes nobres e bispos co obxecto de manter o seuprivilexiado status, comezaron a agravar os seus abusossobre as clases máis desfavorecidas. A resposta dasclases baixas galegas, entre elas a pequena nobreza, obaixo clero e especialmente os campesiños, foi aconformación dunha gran Santa Irmandade que tiñapor obxecto impartir xustiza no reino de Galiza. Capazde agrupar exércitos, axustizar á alta nobreza, ederrubar aqueles castelos que acolleran ós nobresmalfeytores, serviu na defensa dos máis desfavorecidosfronte os abusos de gran parte dos señores.

Cada un dos miles de membros desta Santa Irmandade, recibiu o nome de irmandiño en base á idea de igualdadedeste grupo, polo que as guerras civís nas que interviñan pasaron a denominarse Guerras Irmandiñas.

A orixe da confrontación foron os constantes atropelos de Nuno Freire de Andrade, o Mao, sobre a vila de Ferrol,cidade de reegengo (cidade baixo dominio directo do rei) na que estoupou a chamada Irmandade Fusquenlla no ano1431, e que tivo por obxecto o apresamento, así como o derrubamento dos castelos pertencentes á casa de Andrade,encabezados polo fidalgo Roi Xordo. Nesa ocasión a Irmandade foi finalmente derrotada en pouco tempo polasforzas do arcebispo de Compostela, ata onde chegou a revolta.

Restos do sepulcro de Sueiro Gomes de Soutomaior, quen combateufortemente os irmandiños por asegurar o seu patrimonio.

Anos máis tarde baixo as presións dos señores comezouunha revolta de dimensións moito maiores, a GranGuerra Irmandiña, que foi organizada por Afonso deLanzós e Diego de Lemos, baixo o lema Deus fratesqueGalliciae ("Deus e os irmáns de Galiza") e que contabaco apoio das principais vilas do reino así como dosmonarcas da Coroa de Castela. Era en si mesma, unhaIrmandade Xeral do reino de Galiza, logrando derrubarmáis de 130 fortalezas. Controlaron a totalidade deGaliza entre os anos 1466 e 1469, gobernándoamediante Xuntas, facendo fuxir ós grandes propietariosgalegos a Portugal e Castela. Porén, o apoio dosmonarcas de Castela, os Reis Católicos, non procuraba

acabar cos abusos económicos sobre as clases baixas galegas, senón o esmagamento total da nobreza galega e ocontrol directo do reino de Galiza pola monarquía castelá. Derrubadas moitas das fortalezas e axustizados moitosnobres, os acontecementos obrigaron ós monarcas da coroa de Castela a actuar, virando a súa posición e apoiandoincondicionalmente ós nobres galegos así coma ó arcebispo de Compostela. En 1469 o exército do arcebispo e PedroMadruga, apoiados por tropas reais castelás e portuguesas poñía fin á segunda e derradeira Guerra Irmandiña.

Reino de Galicia 33

Resistencia dos nobres galegos ós Reis CatólicosArtigo principal: Doma y castración del Reino de Galicia.

O rei Afonso V de Portugal, casado con Xoana, foi unfirme apoio para os nobres galegos contrarios ós Reis

Católicos chegando a demandar este monarca ogoberno do reino de Galiza. Pintura do século XV.

A nova concepción monárquica conducida polos Reis Católicos, ochamado "Estado Moderno", foi auspiciada en Galiza poloepiscopado (en primeiro lugar polo arcebispo Afonso Fonseca), asícomo por algúns nobres foráneos, particularmente os Pimentel,condes de Benavente, directamente ligados á monarquía. Porénesta nova concepción tivo por resultado o choque frontal consenllos condes galegos. Son destacables as rebeldías sostidas, pororde cronolóxica, por Pedro Álvarez, conde de Soutomaior (PedroMadruga), polo mariscal Pardo de Cela, e polos sucesivos condesde Lemos, Pedro Álvarez Osorio e Rodrigo Henríquez de Castro.

Todos eles compartían o común denominador da forte oposiciónmilitar ó proxecto político dos Reis Católicos, proxecto querepercutía considerablemente a estes nobres e, por ende, ós seusparceiros nobiliarios e eclesiásticos no país. Este factor dotounosde unidade dabondo como para seren considerados entón (taméndende fóra) unha acción representativa do Reino de Galiza, comoentidade autónoma e resistente fronte á absorción que supuña aimposición do autoritarismo monárquico, dada a carencia deprotagonismo galego neste proxecto, hexemonizado polaoligarquía aristocrática castelá-andaluza e cunha participación moirestrinxida de elementos galegos do mesmo estamento. Aresistencia exercida por estes nobres foi adoptada por moitos comoun carácter innato do reino e das súas xentes, así o cronista aragonés Jerónimo Zurita describiu aquela situación doseguinte xeito:

En aquel tiempo se comenzó a domar aquella tierra de Galicia, porque no sólo los señores y caballeros della perotodas las gentes de aquella nación eran unos contra otros muy arriscados y guerreros[]

A resistencia presentada por Pedro Álvarez de Soutomaior ofrece a maior claridade de motivos políticos e deobxectivos, e foi tamén a de maior envergadura e posibilidades de éxito, por integrarse nun conflito de grandesproporcións. O pertinaz enfrontamento do conde contra o arcebispo de Santiago, Afonso II de Fonseca, xuntouse áoposición frontal contra a monarquía de Isabel a Católica. Na guerra de sucesión que segue á morte de Henrique IVadheriu á causa da súa filla, Xoana (desposada con Afonso V de Portugal) e, por tanto, a opción portuguesa fronte áaragonesa de Isabel. No decurso da guerra sucesoria mantida entre Xoana e Isabel, os contendendes estiveron apiques de acadar un compromiso que incluiría a incorporación do reino de Galiza á coroa portuguesa. A vitoriamilitar de Isabel e a subseguinte paz de Alcaçobas de Castela con Portugal en 1479, seguidas do exilio do conde deSoutomaior a Portugal (onde foi recompensado co título de Conde de Caminha) e a súa sospeitosa morte poucodespois, significaron o fracaso das inclinacións portuguesistas e atlánticas de Galiza.

De mîn a triste Frouseyra, que por treyçon foy vendida, derribada na ribeyra, ca jamais se veo vencida. Por treyçon tamben vindido Jesus nosso redentor, e por aqueestes tredores,

Reino de Galicia 34

Pero Pardo meu señor.

— Pranto da Frouxeira, século XV-XVI. Anónimo.

Anos despois, e no norte do reino, nun famoso 17 de decembro de 1483 era executado o mariscal Pero Pardo de Celaen Mondoñedo, cumpríndose sentenza polo Gobernador dos Reis Católicos en Galiza, Fernando de Acuña.Semellante final, colofón dunha longa e desproporcionada resistencia no cerco do seu castelo da Frouseira e a caídapor traizón, conferíronlle un especial dramatismo ó caso, facéndoo tema idóneo para a literatura. Xa no mesmomomento do tráxico desenlace se compuxo un fermoso "Pranto da Frouseira", mitificación inmediata da súa figura.

Tras arrebatar a coroa á súa sobriña Xoana, Sabela I deCastela perseguiu e desterrou a gran parte da nobrezagalega, substituíndoa por nobres chegados de Castela,iniciando así o férreo proceso de castelanización do

reino de Galicia.

Dun xeito ou outro, o capítulo de Pardo de Cela inclúesedoadamente na secuencia de resistencia contra o Estado Modernoe explica a dureza e exemplaridade do castigo, que sería excesivopara unha simple rebeldía motivada por intereses estritamenteparticulares e sen maior transcendencia política, e que espertaríatemor en toda a nobreza galega. A mediados dos anos sesenta,cando a loita entre o monarca e os señores acadou a máximatensión, o mariscal atopábase no cargo de alcalde da vila deViveiro, noameado polo procurador do Concello para exercercomo tal polo rei, no que se xuntan segundo viña sendo norma, olexitimismo monárquico e o movemento emancipador urbano.Pardo de Cela está por tanto situado no mesmo bando de ondexurdiron, axiña, os Irmandiños. En 1465, colaboraba na supresióndo señorío de Xoán de Viveiro sobre esa vila como membro doconcello e en nome de Henrique IV. Unha vez vencidas asirmandades, o choque de Pardo de Cela con membros relevantesda igrexa mindoniense e, por fin, cos Reis Católicos, eracontinuación lóxica, xa a nivel particular, daqueles aliñamentosanteriores, pois a crecente hexemonía eclesiástica e o forteintervencionismo monárquico nos concellos, fenómenos ambospropios do Estado moderno, erosionaban as bases da súa posición social e política.

Finalmente entre 1483 e 1485 as respectivas rebelións de Pero Álvarez Osorio e de Rodrigo Henríquez de Castro,sucesivos condes de Lemos chegaban á súa fin. O primeiro finaba de morte natural, deixando pendente a resoluciónda discrepancia; o segundo foi cercado e derrotado ante o despregue militar persoalmente comandado polos reis deCastela e Aragón. Con esta última rebelión anulábase toda oposición nobiliar fronte á monarquía dos Reis Católicosno reino de Galiza. Ademais a derrota de Rodrigo Henríquez supuxo a remodelación do mapa de Galiza, deixando OBierzo de formar parte do condado de Lemos e consecuentemente de Galiza.

Pero en lo que el arzobispo hizo mucho servicio al rey fue que contra la voluntad de todo aquel reino, estando todos enresistencia, recibió la hermandad en Santiago; y en un día la hizo recibir y pregonar desde el Miño hasta la mar, que fue haceral rey y a la reina señores de aquel reino; y recibió sus gobernadores, habiendo pasado por el estado del conde de Lemos y portodos los otros sin haberlos recibido.

—(Extracto dos Annales de Aragón escrito por Jerónimo Zurita, Libro X)[]

Sufocada xa toda oposición no reino, en 1486 os Reis Católicos visitaban Galiza, sendo o símbolo do remate dunhaépoca, o final da Idade Media en Galiza. A consecución final do pleno dominio rexio en Galiza, o que o cronistaJerónimo Zurita chamaría “domar aquella tierra de Galicia”[].O reino entrou noutra fase, marcada pola extinción política dos sectores sociais capaces de conducir unha dinámica propia, convertido nun territorio periférico da monarquía hispánica na súa proxección imperial. Supeditado a institucións alleas, introducíronse organismos novos impostos dende fóra (audiencia, santa irmandade, gobernadores,

Reino de Galicia 35

correxedores, inquisición, congregación monástica de Valladolid etc.), nutridos maiormente con funcionariosestranxeiros e contando co concurso dos sectores autóctonos intermediarios e subalternos.

A provincia do Bierzo no reino de Galiza

Mapa do reino de Galiza elaborado por GérardMercator e Jodocus Hondius, cun detalle do mesmo no

que aínda se situaba a Ponferrada como entrada doreino. 1619.

Coa fragmentación do reino de Galiza e a individualización dorecente reino de León a comezos do século XII[] as informaciónssobre a adscrición do Bierzo a un ou outro reino son confusas emesmo contraditorias. Mentres que para uns autores o reino deGaliza remataba na fronteira natural dos montes do Cebreiro, paraoutros facíao nas aforas da cidade de Ponferrada[77], chegándoseincluso a considerar o territorio berciano como unha entidadepropia debido á súa condición xeográfica limítrofe. Os séculosposteriores, porén, consolidarían finalmente o occidente do Bierzona vida política e social galega ata finais do século XV.

Reino de Galicia 36

O castelo de Ponferrada presenciou a loita entre astropas de Rodrigo Henríquez de Castro e os exércitos

casteláns dos Reis Católicos.

Será precisamente nese século cando o conde de Lemos, PedroÁlvarez Osorio, el mayor señor de aquel reyno de Galicia[78] sufrao acoso total dos irmandiños (incluídos os bercianos), cando máisde 30.000 deles o sitien no Castelo de Ponferrada[79], corazón doBierzo, a súa confrontación coa Real Audiencia e os ReisCatólicos sumiran o condado de Lemos nun período deinestabilidade, que a propia morte do conde no ano 1483 nonconseguiría deter, senón máis ben acrecentar pois desatabaabertamente unha disputa entre o lexítimo herdeiro, RodrigoHenríquez de Castro e a súa media irmá, María Bazán,emparentada esta cos Pimentel, condes de Benavente e ferventespartidarios dos Reis Católicos, que tiñan importantes desexosterritoriais no Bierzo.

Así no ano 1485, o novo conde de Lemos, Rodrigo HenríquezOsorio, facíase coa fortaleza de Ponferrada e outros lugares doBierzo, resistindo o estado de Lemos nas súas mans ata o ano1486, cando despois dun asedio de meses renunciaba ás súasdemandas. Como castigo á rebeldía dos seus dous titularessucesivos (Pedro Álvarez Osorio e Rodrigo Henríquez de Castro)os Reis Católicos dividiron o condado de Lemos no ano 1486,mercando eles mesmos Ponferrada e creando o marquesado deVilafranca[80] co que serían recompensados os condes de

Benavente. Recaía o Bierzo en mans castelán-leonesas, definíndose o límite entre o reino de Galiza e o de León, quepasaba a situarse no Cebreiro[80], servindo unha pedrafita como marco divisorio entrámbalas entidades[81].

Non obstante, e pese á final adscrición do Bierzo ás terras de León, non impediu que o galego continuase a ser faladopolos seus habitantes e que territorio berciano continuara a ser tradicionalmente considerado parte integrante deGaliza, así escritores e humanistas como Fernán Pérez de Oliva, Jerónimo Zurita (... por las novedades que sucedíanen Galicia por la ocupación de Ponferrada que se tenía por don Rodrigo Osorio conde de Lemos...)[], Lope de Vega,e viaxeiros como Bartolomé de Villalba y Estraña, Nompar de Caumont II, Claude de Bronseval, Arnold von Harff eoutros, continuaron a considerar na súa obra o Bierzo occidental como parte do reino de Galiza, aludindo a diferentesenclaves como galegos, (Ponferrada) llave e principio del reyno de Gallizia[82], (Vilafranca do Bierzo) tiene estavilla buena vega, aunque ya está en Galicia[83], mesmo afirmando firmemente que: Pont Ferrat (Ponferrada), find’Espagne, commencement de Galice (Ponferrada, fin de España e comezo de Galiza)[84].

Reino de Galicia 37

Absolutismo (séculos XV ó XVII)

O reinado de Carlos V. O comezo do Absolutismo.

Durante o reinado de Carlos V (neto do emperadorMaximiliano I de Habsburgo e dos Reis Católicos), oreino de Galiza pasou a ser unha peza máis do gran

patrimonio europeo dos Habsburgo. KunsthistorischesMuseum.

En setembro do ano 1486 os Monarcas Católicos daban porfinalizadas a medidas políticas e militares para "mandar proveer ecastigar las cosas del Bierzo e del reyno de Galizia"[85].

Este ano (1486) marcaba no reino a fin do Feudalismo e aimplantación do Absolutismo monárquico, marcado en Galiza polaextinción política dos sectores sociais capaces de conducir unhadinámica propia, e baixo un férreo control político-económico porparte da Coroa, que no caso galego foi parello a un proceso deasimilación cultural e relixiosa. Introducíronse no reino de Galizanovos organismos impostos dende fóra entre as que destacou aReal Audiencia de Galicia. Creada en 1480 por expreso mandadodos Reis Católicos, foi concibida como unha filial do Consello deCastela no reino de Galiza co obxectivo de conseguir apacificación e submisión do reino —"terra de xentes recias eferoces" para o rei Fernando II de Aragón— por vías coercitivas,un instrumento de control político que preludiou ás instituciónsdeseñadas para o goberno de reinos periféricos ou de vicerreinadosdas Indias. A súa condición foránea quedou patente no escasonúmero de alcaldes maiores de orixe galega (non máis dun douspor cento entre os séculos XVI e XVII, chegando ó 15% no séculoXVIII).

Pola súa parte, as Xuntas do reino de Galiza, fundadas pola SantaIrmandade galega, foron reorgarnizadas dende enriba polosgobernadores católicos, Fernando de Acuña e López de Chinchilla,deixando de posuír poder executivo e lexislativo. Deste xeito o

reino de Galiza entrou na Idade Moderna sen contar con institucións autónomas que lle puidesen garantir a súapersonalidade política secular. A diferenza doutros reinos peninsulares, soportou un proceso de asimilación moitemperán que impediu polo seu carácter a presenza activa de Galiza no proceso de constitución das monarquíasabsolutistas europeas, condicionando de forma determinante os cambios políticos, económicos e culturaisexperimentados pola sociedade galega[86].

Reino de Galicia 38

A política de Filipe II no reino (1556-1598)

O reinado Filipe II de Habsburgo afondou a criseeconómica, social e cultural do reino de Galiza. Retrato

do monarca pintado por Alonso Sánchez Coello.Museo do Prado.

En 1556 Carlos V abdicaba do trono, repartindo os seus dominiosentre o seu irmán Fernando I de Habsburgo, e seu fillo Filipe II,supoñendo na práctica, a desaparición do imperio europeo dosHabsburgo, e da perseguida idea dunha monarquía católicauniversal. Deste xeito Fernando recibía todo o Sacro ImperioRomano Xermánico así como Hungría e Bohemia, mentres Filipeherdou os Países Baixos, Nápoles e Sicilia, a Coroa de Aragón e ade Castela (e con ela, pois, o goberno do reino de Galiza).

Os 42 anos de reinado de Filipe II estiveron marcados dende oprimeiro pola guerra (contra os Países Baixos, Francia, Inglaterra,Portugal e o Imperio Otomán), motivada esta pola ambiciónpersoal do monarca que tentou non só evitar a perda do seupatrimonio territorial, senón incluso expandir os seus dominios,creando un campo de batalla por todo o Atlántico e norte deEuropa que acarreou nefastas consecuencias non só económicas,senón tamén sociais e humanas para o reino de Galiza.

Coa súa cruzada particular contra os luteranos (a Contrarreforma)a monarquía católica dos Habsburgo frustrou no eido relixioso ecultural a participación do reino de Galiza nos tres procesosrevolucionarios máis importantes da época; a Reforma, a apertura ó "Novo Mundo" e a revolución científica,ordenando implantar Filipe II en 1562 o "Santo Oficio" (a Inquisición) no reino de Galiza[87], despois das tentativasque xa Carlos V levara a cabo pero que ante a oposición do clero galego non chegaran a callar.

A Inquisición foi un aparello de represión relixiosa e cultural sen precedentes, que empezou a funcionar en Galiza apartir do ano 1575 da man do inquisidor castelán Francisco Quijano de Mercado, tendo por obxectivo a non"contaminación" do reino de Galiza por parte das ideas reformistas (luteranas) que chegaban da man de comerciantesingleses, neerlandeses e franceses ós portos galegos. Esta situación tamén tivo graves consecuencias comerciais, poisa Inquisición era a encargada de revisar os buques mercantes, impoñéndolles dereitos de visita e condenando áfogueira a aqueles mariñeiros susceptibles de seren protestantes e incluso propoñendo o peche de todos os portosgalegos para evitar a asimilación relixiosa. Tales medidas acabaron por colmar a paciencia dos habitantes de prazascomo A Coruña, onde en 1589 se chegou a pedir o cese da actividade inquisitorial no porto ante a gravísimaredución do tráfico marítimo na cidade.

Reino de Galicia 39

Batalla entre as frotas navais de Filipe II de Habsburgo (alcumada a"Armada Invencible") e Isabel I de Inglaterra en 1588, saíndo

vitoriosas estas últimas.

Continuación da expulsión dos xudeus (30 de maio de1492), a persecución lingüística (prohibíndose en 1566o uso da lingua árabe na Coroa e obrigándose aadopción do castelán) e relixiosa no reinado de Filipe IIderivou tamén en limpezas étnicas como a acontecidaen 1568 no reino de Granada (liderada polo proclamadorei granadino Muhammad ibn Umayya) concretamentenas Alpujarras, ordenándose a dispersión de 80.000granadinos musulmáns por toda a Coroa, eintroducindo cristiáns no seu lugar. Miles de familiasgalegas foron enviadas con tal propósito ás Alpujarrasentre os anos 1572-1577, fenecendo a maior parte delaspolo camiño.

Rodrigo Montero, clérigo, cura y rector del fuerte de S.Felipe(..) declara que (..) las armadas del rey nuestro señor, por

muchas veces an estado ansy de ynvierno como de verano en el puerto de la dicha villa de Ferrol (..) an echo muy grandes daños

a los vecinos de la dicha villa de Ferrol (..) como les tomaban las casas donde ellos vivían y les echaban fuera de ellas y lesazían que fuesen buscar otas casas (..) han decepado y cortado sus viñas rompiendo sus muros (..) asimismo decepado y talado

los montes y madera que en ellos avia(..)tomaban por fuerza los barcos a los vecinos de la dicha villa de Ferrol y les azían a susamos yr con ellos para el servicio de las dichas reales armadas (..) impidiendo con los dichos servicios que no pudiesen ir apescar y sustentarse a si y a sus mugeres e hijos (..) comiendoles y destruyendoles ansimismo las frutas de sus arboles y losrepollos y berzas y nabos y mas lelgumbres de sus guertas (..) sacandoles ansimismo las tablas y madera de sus casas par elreparo y beneficio de los dichos navios (..)[88].

— (Rodrigo Montero, 2 de setembro de 1603.

No eido bélico, a forte militarización motivada pola guerra contra os Países Baixos (estratéxicos e moi rendibles paraa coroa), contrastaba coa indefensión que posuía o reino dende que os Reis Católicos ordenaran derrubar asfortalezas para evitar un levantamento do reino. Así, en 1580 a Xunta do Reino de Galiza solicitaba a Filipe II tropase defensa na costa, meses despois comezábase un forte recrutamento, sen embargo non para a protección do reino,senón para o ataque a Portugal en favor da candidatura de Filipe ó trono portugués. A pesar das demandas, acampaña militar contra Portugal non correu a cargo por militares profesionais acantonados na Coruña, Baiona ouFerrol pagados pola coroa, senón por levas populares, apenas provistas de armamento e costeados integramentepolos propios nobres galegos tales como Pedro Fernández de Castro, ou polo conde de Monterrei, Gaspar de Zúñigay Azevedo entre outros.A guerra contra Inglaterra (1585-1604) motivada polo tradicional apoio inglés a Portugal e os Países Baixos, taméntivo consecuencias desastrosas para o reino de Galiza; por unha parte debido á ruptura das relacións comerciais conorte de Europa —que dende a Idade Media propiciaran enorme riqueza no reino—, mais tamén polo inicio deconstantes ataques por parte de Inglaterra co obxectivo de acabar coas expedicións marítimas que Filipe II enviaba,tales como a alcumada "Armada Invencible" (1588). Estas empresas bélicas da coroa supuxeron a completa ruína avilas galegas como Ferrol, onde a reparación das armadas era sufragada pola poboación civil que arruinada, eraexpulsada das súas casas polos soldados que incautaban todas as súas colleitas e bens, obrigando ós mariñeiros atraballos forzados. Tamén as cidades como A Coruña acabaron por recibir os ataques de frotas inglesas coma a deFrancis Drake (1589)[89], recaendo principalmente a protección en levas populares, e nas que se inseriron xestasheroicas como a de María Pita.

Reino de Galicia 40

Os derradeiros Habsburgo (1598-1700)

Capa da obra "Descripción de la costa del reyno deGalizia", cartografía da costa do reino, realizada por

Pedro de Teixeira Albernas por volta de 1625.

A morte de Filipe II en 1598 non supuxo grandes cambiospolítico-sociais no reino, senón o agravamento da precariedade eda pobreza. Se ben é certo que o reinado de Filipe III deHabsburgo (1598-1621) estivo marcado por unha política exteriormoito máis conciliadora e pacífica cá do seu pai, con todo, enxeral o século XVII (reinados de Filipe IV e Carlos II) presenciouas crudelísimas guerras contra os Países Baixos, Inglaterra,Francia e especialmente Portugal, que tiveron un impacto social eeconómico destacable.

Así, mentes o conflito contra os otomanos tivo a súa maiorrepercusión no reino co ataque devastador ás rías Baixas en 1617,o impopular conflito contra Portugal (1640-1668) e a guerraemprendida polos monarcas Habsburgo contra os Países Baixossupuxeron durante décadas, unha incesante sangría de campesiños—levas— que eran enviados á fronte. Frei Felipe de la Gándara,cronista oficial do reino de Galiza denunciaba que só en 25 anos(entre os anos 1624 e 1659), "el dicho reino de Galicia ha servidoen el tiempo del glorioso reinado de su majestad (Felipe IV) hastael dicho año de 1659 con más de 68.000 hombres, y con18.001.000 ducados"[90].

Os efectos da guerra tamén se fixeron notar na economía, o reino continuou a sufrir de xeito importante a parálisecomercial con todos os seus tradicionais clientes vía marítima; Inglaterra, Francia, Flandres, mais de xeitoespecialmente grave co seu principal cliente, Portugal, cuxa fronteira estivo pechada durante máis de tres décadas,debido á guerra coa que os Habsburgo pretendían impedir a independencia do reino luso. As disposicións dosmonarcas hispánicos en contra da comercialización da madeira no reino, tamén contribuíron a afondar a crise, dexeito que mediante a imposición da figura do "juez de plantíos y dehesas" a coroa reservábase os dereitos sobre asexplotacións forestais galegas para a construción de navíos de guerra mentres que os seus habitantes chegaban a serarrestados pola simple recollida de leña para quentar os seus fogares tal e como denunciou a Xunta do Reino.

Reino de Galicia 41

Pedro Fernández de Castro e Andrade, VII Conde deLemos, figura crucial na defensa dos intereses do reino

de Galiza.

Á xa desfavorable política dos monarcas, uníronse tamén osefectos das pestes de 1568 e 1598 —nesta última con máis de6.000 mortos só en Compostela—, así como as malas colleitas de1629 e 1648. Nun reino onde ademais a coroa, o clero e os nobresposuían a maioría das terras, a consecuencia máis inmediata destadepresión económica foi a emigración principalmente cara aCastela —especialmente á capital madrileña—, que máis tarde sefixo extensiva a Portugal, Andalucía e América, ben en traballosespecializados como canteiros, seitureiros, telleiros, ben entraballos de menor rango como criados ou augadores. Aemigración incidiu na imaxe que en Castela se tiña dos galegos,popularizándose numerosos refráns e obras burlescas contra estes:"A gallego pedidor, castellano tenedor"[91], "Venga el gallego asegar, miserable jornalero, que los hombres de Castilla tienen eltrabajo a menos"[92], "Una gallega me sirve, y sirve comogallega"[93].

(...)Pálido sol en cielo encapotado,mozas rollizas de anchos culiseos,tetas de vacas, piernas de correos,suelo menos barrido que regado;campo todo de tojos matizado,berzas gigantes, nabos filisteos,

gallos del Cairo, búcaros pigmeos,traje tosco y estilo mal limado;

(...)asperos collados es lo que llaman reino de Galicia[94]

Luis de Góngora. Sonetos completos

Paralelamente ó descrédito das clases humildes, a aristocracia galega, e ata o reino, foron tamén tamén obxecto dedesprezo, pois a incorporación forzosa á corte castelá que os Reis Católicos impuxeran ós nobres galegos,desembocará co tempo na adquisición de importantes responsabilidades e grandes cargos para estes naadministración castelá, espertando o receo e indignación polos propios nobres casteláns entre outros. Desde os seusgrandes cargos de embaixadores ou vicerreis, para os grandes nobres galegos a privación de dereitos lexítimos para oreino de Galiza, coma o voto en cortes ou o mantemento do voto de Santiago —que chegou a perigar neste século—,supoñía unha auténtica aldraxe non só ó súa propia honra, senón tamén ó reino, que consideraban o máis antigo reinocristián da península en oposición á maioría de reinos peninsulares de ascendencia mourisca e hispano-musulmá.Para desacreditar as reclamacións galegas, numerosos escritores da literatura castelá do Siglo de Oro (tales comoQuevedo, Luis de Góngora ou Lope de Vega) participaron nunha campaña de deslexitimación do reino de Galiza eos seus habitantes o que supuxo un maior factor de confrontación Galiza-corte e que desencadearía o desterro do VIIConde de Lemos e talvez o seu asasinato en Madrid no ano 1634.

Reino de Galicia 42

A recuperación do voto do Reino de Galiza nas Cortes (1623)

Diego Sarmiento de Acuña, conde de Gondomar,foi un dos principais defensores do voto do reino

de Galiza nas cortes. Embaixador humanista egrande amante da lingua e cultura galega, foi undos homes máis apreciados no reino e respetados

do estranxeiro. Retrato, século XVII.

A partir do reinado de Xoán II de Castela o Reino de Galiza deixa deser chamado ás Cortes e, aproximadamente, dende 1476 Zamora era acidade encargada de falar por el na asemblea da coroa de Castela[95].Mais dende 1518 as cidades e vilas galegas comezaron a mobilizarsepara recuperaren o seu voto lexítimo nas Cortes, contradicindo osdirixentes galegos a potestade de Zamora de falar no nome do Reinode Galiza.

A recuperación do voto en Cortes foi un obxectivo compartido polasoligarquías urbanas e os magnates galegos. En 1520 o arcebispo deSantiago, Alonso de Fonseca, o conde de Andradre e o de Benaventereclamárono durante a celebración das Cortes de Santiago sen obterenresultado. Con todo, o compromiso das elites galegas propiciou que o4 de decembro de 1520, nobres e prelados do reino reunidos naAsemblea de Melide, dirixida polo arcebispo de Santiago, Alonso IIIde Fonseca, insistisen na reclamación ó emperador no tema do voto;porén, Carlos I rexeitou dotar a Galiza de voto nas Cortes unha vezmáis[96].

Un ano despois da negativa do emperador, as cidades galegas toman ainiciativa, e no ano 1557 unha Xunta do Reino oferta 20.000 ducadospolo que xa de por si era un voto lexítimo nas Cortes. A aspiraciónseguiu a ser recollida por sucesivas xuntas ata que no 1599 aAudiencia accedeu ó desexo das sete capitais e convocounas paratratar en exclusiva o asunto. Dous comisionados encargáronse defacer en Madrid as xestións pertinentes, mais as súas novas ofertas pecuniarias foron rexeitadas.

De enpregarme en causas de seu serviço con muyta certeça que ninguen con tanta vontade como eu aservirá, que en miñaconciança que, quando eu non tibera a obrigaçon que o mundo save pola nobreça que en Vmd ("vosa mercede") coñeço o fijeraA esos meus señores seus fillos de Vmd e primos meus ueyjo infinitas ueçes as mans e deus os faga en todo seus fillos de Vmd e demiña senara Dona Costança. A quens garde noso señor como eu seu criado desejo. Çamora, oje, sabado. Seu sobriño de Vmd.Don Juan de Lanços y de Andrade'

— Ano 1598. Carta en galego remitida a Diego Sarmiento de Acuña

Non obstante, dende 1621 apareceron as circunstancias precisas para o éxito da aspiración do reino galego. AMonarquía necesitaba a cooperación política e financeira dos seus reinos para soster o esforzo bélico (fin da Treguados Doce Anos)[97]. A oligarquía urbana e a nobreza galega foron quen de aproveitar a ocasión, e a pesar daresistencia de Zamora e o afán exclusivista das demais cidades con voto en Cortes, a Coroa sacrifica "laconveniencia política en aras de la necesidad militar", e no ano 1623 o reino de Galiza recupera o voto, despois—iso si— de pagar 100.000 ducados para construír unha escuadra que defendera as súas propias costas. A influenciade Diego Sarmiento de Acuña, Conde de Gondomar, foi decisiva para recuperar o voto, e que Filipe IV fixeramercede de tal o 13 de outubro de 1623. A Xunta de 1621, a proposta do marqués de Cerralbo, gobernador do Reino,ofreceu os 100.000 ducados e ó conceder o voto en 1623 os procuradores galegos, conde de Salvaterra e D. Antoniode Castro e Andrade, asistiron ás Cortes convocadas para o 18 de marzo dese ano. Ámbolos dous foron nomeadospor Frei Antonio de Soutomaior e o conde de Gondomar, os cales xogaron un relevante papel na obtención do voto.Desta maneira, o reino recuperaba un dereito de seu que durante 150 anos lle fora despoxado.

Reino de Galicia 43

A instauración dos Borbóns (século XVIII)

A batalla de Rande en Vigo (1702), foi un dos escenarios bélicosmais importantes entre os borbónicos e as armadas inglesa e

holandesa. Pintura de Ludolf Backhuysen.

Morto sen herdeiro Carlos II de Habsburgo en 1700,estalou unha guerra entre quen apoiaban o francésFilipe V de Borbón como sucesor (principalmente acoroa de Castela e Francia) e os que apoiaban oarquiduque austríaco Carlos VI de Habsburgo (a Coroade Aragón, Inglaterra e Holanda entre outros). Enrealidade a loita entre estes dous pretendentes reaissupuña na práctica, a loita entre dúas concepciónspolíticas: o centralismo absolutista —de cortefrancés— representado por Filipe V de Borbón e ofederalismo monárquico de Carlos VI de Habsburgo.Nesta longa guerra peninsular (1701-1714) entre ascoroas de coroa de Castela e Aragón, o reino de Galizanon puido dispor dunha política propia ó estar desde1486 ferreamente controlado por Castela, polo que astropas e prazas galegas tiveron que servir ó pretendente apoiado pola coroa castelá, é dicir a Filipe V de Borbón quegañou finalmente 1714.

Portada da Cédula de Comercio a favorda Compañía de Comercio del reyno de

Galicia, 1734.

Desde o punto de vista político, o resultado de tal contenda bélica foi ainstauración dunha monarquía que asentándose na corte castelá, desenvolveuunha política caracteristicamente uniformadora, e que tivo a súa máximaexpresión nos "Decretos de Nueva Planta" (1707-1716) que tiñan por obxectocastigar á Coroa de Aragón, eliminando os seus órganos de autogoberno eimpoñendo unha Audiencia —como acontecera 200 anos antes no reino deGaliza—. Suprimíndose as antigas coroas, Castela e Aragón, en 1715,creábase a "Coroa de España" que rexida unicamente por órganos de gobernocasteláns, especialmente polo Consello de Castela. Por outra parte os Borbónsinstauran o modelo francés de "Intendencias provinciais" sobre os seusterritorios, asumindo o reino de Galiza unha Intendencia, e estando baixo omando dun Capitán Xeneral.

Neste período o reino de Galiza adquiriu un gran valor estratéxico dentro dosambiciosos plans, políticos, económicos e militares dos Borbóns.Aproveitando o remate da guerra de Flandres e Portugal e o tratado deUtrecht (1712-1714) unhas das primeiras medidas foi a creación dungrandioso arsenal na vila mariñeira de Ferrol en 1749 co que despois dosataques británicos de 1743 e 1745, pretendíase garantir entre outras cousas o

rentabilísimo negocio que para a coroa supuña o comercio coas Américas (Novo México, Rio de la Plata etc.) e quepola situación contribuiu ó crecemento de cidades portuarias como Vigo e A Coruña.

Paralelamente a partir de 1750, comezou a ser Galiza obxectivo de gran número de fomentadores, catalánsmaiormente, que introduciron a técnica do salgado e prensado de sardiña, produto que se enviaba a Castela e óLevante, e que parcialmente supuxo o despegue da industria pesqueira galega, non exenta de gran controversiadebido ós abusos que recibían os mariñeiros e que os levaron a importantes disputas cara a 1775. En termos xerais afisonomía demográfica e urbana do reino mudou excepcionalmente neste século de grandes avances técnicos, o usoxeralizado da pataca tamén tivo grande importancia desde 1785.

Reino de Galicia 44

No terreo cultural e lingüístico destacaron as uniformadoras políticas centralistas dos Borbóns, que se manifestaronen severas e explícitas leis para acabar coa diversidade lingüística nos reinos que como Galiza tiñan un idiomapropio diferente do castelán:Finalmente mando que la enseñanza de las primeras letras, latinidad y retórica se haga en lengua castellana,cuidando de su cumplimiento las Audiencias y justicias respectivas[98]. 23 de maio de 1768. Carlos III de Borbón.Para que en todo el reyno se actúe y enseñe la lengua castellana (...) y a este efecto derogo y anulo todasqualesquier resoluciones o estilos que haya en contrario[99]. 23 de maio de 1768. Carlos III de Borbón.En ningún teatro de España se podrán representar, cantar ni bailar piezas que no sean en idioma castellano[100]. 28de decembro de 1799. Carlos IV de Borbón.

A Ilustración no reino (1746-1788)No século XVIII, o reino de Galiza, coma o resto da Europa, veu xurdir un movemento que representou un novointerese polas ideas empíricas na filosofía, na política económica, nas ciencias como a física, a química ou a bioloxíae que se coñece co nome de Ilustración. Neste contexto comezou un proceso de construción e recuperación daconciencia da personalidade histórica, cultural e económica do reino de Galiza da man dos ilustrados galegos,persoeiros de letras que entendían a Galiza como unha sociedade diferenciada e como reino con necesidadesespecíficas.

Retrato de Frei Martín Sarmiento.

No pocas veces he pensado en cual ha sido la causa de que en Galicia se hayaintroducido el uso o abuso de escribir en castellano, (..) ¿quien lo introdujo?(..) No los gallegos, sino los no-gallegos, que a los principios del siglo XVI

inundaron el Reino de Galicia, no para cultivar sus tierras, sino para

hacerse carne y sangre de las mejores, y para cargar con los más pingües

empleos, así eclesiásticos como civiles; esos han sido, los que por no saber lalengua gallega, ni por palabra ni por escrito, han introducido lamonstruosidad de escribir en castellano, para los que no saben sino el gallegopuro

— Ano 1762.Obra de los 660 Pliegos. Martiño Sarmiento

Na gran tarefa de modernizar o reino, de aproveitar os seus recursoshumanos e naturais, tiveron un destacado papel as sociedades eacademias galegas, tales como Academia de Agricultura del Reino deGalicia (inaugurada o 20 de xaneiro de 1765), a Sociedad Económicade Amigos del país del reino de Galicia (15 de febreiro de 1784) ou asSociedades de Amigos do país de Santiago (1784) e Lugo (1785), asícomo ambiciosas prospostas como o Real Montepío de Pescadores delreino de Galicia (1775). Os ilustrados foron os primeiros en denunciar

as penurias do reino, a maior parte delas derivadas da negativa política que nel levaron a cabo o Reis Católicos e osHabsburgo, de xeito que se denunciou o estado das vías de comunicación, as importacións innecesarias, a masivaemigración, as políticas de aculturización lingüística e en definitiva a marxinación económica do reino, conseguindocon elas éxitos como a constitución na Coruña do Consulado Marítimo e Terrestre habilitándose a cidade paracomerciar coas colonias americanas.

Pola súa enorme contribución á lingua e cultura do reino destacan dous eclesiásticos, Benito Xerónimo Feijoo e Montenegro e Martín Sarmiento: o primeiro denunciou antes ca ninguén a miseria de sector campesiño galego propoñendo cambios na administración do reino; o segundo, con amplos coñecementos de botánica, medicina natural e arquivística, dedicouse á filoloxía -Catálogo de voces y frases de la lengua gallega (1745-1755)-, sendo un aférrimo defensor do galego (idioma do reino), erguendo a voz contra aqueles que trataban de desprestixialo. No

Reino de Galicia 45

eido económico destacan, entre outros, aristócratas (fidalgos) tales como José Cornide Saavedra, Pedro AntonioSánchez ou Lucas Labrada, ecleciásticos como Francisco de Castro e comerciantes como Antonio Raimundo Ibáñez,ós que se deben numerosas obras de vital importancia no desenvolvemento económico tales como Memoria sobre lapesca de la sardina en las costas de Galicia (1774) e a Descripción económica del Reino de Galicia (1804).

As Guerras Napoleónicas (1807-1809)Véxase tamén: Xunta Suprema do Reino de Galicia e Guerra da Independencia española.

Pintura realizada no século XIX, que ilustra a batalla de Elviña (A Coruña), entreos exércitos británico e francés.

Co obxectivo de impedir que a revoluciónfrancesa (1789) e o republicanismo seespallaran por toda a Europa monárquica, aspotencias occidentais (Reino Unido, Prusia eAustria entre outras) declararon a guerra aFrancia no ano 1792[101] motivando con istoo maior conflito bélico de Europa previo áPrimeira Guerra Mundial, denominadocomo as Guerras Napoleónicas que durouentre os anos 1803–1815.

A priori esta situación de guerra, nonafectou de cheo ó reino de Galiza —polomenos desde un primeiro momento— dadaa connivencia e tradicional bo entendementoentre os Borbóns —que rexían a coroaespañola— e Francia. A estreita relaciónentre Napoleón Bonaparte e Carlos IV de Borbón chegou a tomar forma en varios tratados secretos coma os de SanIldefonso (1796), Aranjuez (1801) e Fontainebleau (1807). Con esta última alianza, asinada o 27 de outubro de 1807,Francia e a Coroa española acordaban invadir Portugal e repartirse o reino veciño en 3 zonas, para o que asautoridades españolas terían que permitir a entrada de 65.000 soldados franceses que irían a tomar Lisboa.

Selado o pacto, o 9 de febreiro de 1808, comandadas polo xeneral Guillaume Philibert Duhesme os exércitosnapoleónicos cruzaron os Pireneos e comezaron a controlar gran número de localidades na península, actos degrande impopularidade que remataron co destronamento de Carlos IV e o seu valido Godoy o 8 de marzo de 1808por parte do seu fillo Fernando VII e os seus partidarios. Carlos IV púxose baixo a protección de Napoleón, e este ásúa vez concertou unha cita con Fernando VII en Bayonne a principios de maio do mesmo ano, co gallo dereconciliar a ambos e atopar unha saída ó conflito. Sen embargo, as esperanzas de Fernando VII de recibir o respaldode Napoleón fracasan, e o xeneral corso logra avidamente que ambos monarcas —pai e fillo— renuncien ó trono enfavor seu a cambio dunha suntuosa fortuna. Inxenuamente cautivo de Napoleón, Fernando VII vese obrigado a cedero trono, que pasou finalmente ó irmán do emperador, Xosé I Bonaparte, o 4 de xuño de 1808.Aínda que presentada como unha sucesión legal, as Xuntas do Reino de Galicia negábanse a obedecer os ditames dogoberno colaboracionista de Madrid, e preparándose para a guerra contra Napelón, declarábase soberana a comezosde xuño: Ha determinado la Junta, después del más detenido examen, resolver y declararse por Suprema yGubernativa en el Reino de Galicia (..) lo cual se noticia a las ciudades, advirtiéndolas que no obedezcan lasórdenes que se les comuniquen por el gobierno actual de Madrid[102]. Organizada primeiramente na Coruña, o reinode Galiza mediante a súa Xunta Suprema, estableceuse como órgano soberano de goberno, que adquiriu por simesma absolutas competencias como nunca antes tivera na Idade Moderna; lexislativas, executivas, fiscais,diplomáticas e militares. Isto permitiu ó reino, contar cun exército propio e unha diplomacia internacional quelograba unha alianza militar co Imperio británico en xuño do mesmo ano, do mesmo xeito establecía contactos conPortugal e outros territorios parcialmente baixo dominio francés.

Reino de Galicia 46

Os acontecementos bélicos permitiron ó reino de Galiza verse libre de ocupación francesa ata que finais do ano1808, Napoleón cruzaba en persoa os Pireneos ó mando de 200.000 soldados (a chamada Grande Armée) enviando aGaliza unha parte dese exército (53.000 homes) baixo o mando dos xenerais Jean-de-Dieu Soult e Michel Ney quepenetraron no reino hostigando ás tropas británicas ó mando do xeneral escocés Sir John Moore —que se retiraban áCoruña—[103]. Axiña e sen apenas derramamento de sangue, capitularon varias cidades galegas: Lugo (9 de xaneirode 1809), Betanzos (día 11), Compostela (día 17), A Coruña (día 19, tras a batalla de Elviña), Ourense (día 20),Pontevedra e Ferrol (día 26).Aparentemente conquistada Galiza e coas tropas de Soult de camiño a Portugal, a Xunta Suprema estableceuse enLobeira comezando a reorganizar o exército galego, creando milicias e rexementos por todo o reino e hostingando ástropas de Michel Ney. En cuestión de semanas o exército galego apoiado polo marqués de la Romana, ó mando deCachamuíña, Paulo Morillo e outros altos mandos emprendian unha vitoriosa campaña bélica que os levaría a liberarVigo o 28 de marzo de 1809 e Tui o 27 de abril. A vitoria dos rexementos galegos sobre as tropas de Michel Ney enPonte Sampaio o 9 de xuño de 1809, obrigaría finalmente ós franceses a abandonar o reino en xullo do mesmo ano.En apenas seis meses, o reino de Galiza convertíase no primeiro reino de Europa que conseguira expulsar ás forzasde Napoleón, as tropas galegas pasaban a ser símbolo de resistencia e coraxe na guerra, tal como exemplificaron asloubanzas do duque de Wellington:"Guerreiros do mundo civilizado!, aprendede a selo do Cuarto Exército Español, formado por soldados galegos queteño a honra de mandar; cada soldado del merece con máis xusto motivo ca min o bastón que empuño; o terror, amorte, a arrogancia e a serenidade, de todo dispoñen ó seu antollo!. Españois!, adicádevos todos a imitar ósinimitables galegos!".[104]

A Disolución do reino de Galiza (1833)

Un 30 de novembro de 1833, a raíña María Cristina deBorbón-Dúas Sicilias desposuía do título de "reino" a

Galiza, despois de catorce séculos de existencia.Retrato de María Cristina de Borbón - Franz Xaver

Winterhalter, Paris, 1841.

Libre de ocupación francesa desde xuño de 1809, o reino deGaliza víase a comezos do século, pouco tempo despois, atacadopor outra ameaza ben distinta, o liberalismo español. Aínda queopostos á ocupación napoleónica e o espallamento revolucionariode Francia, paradoxalmente os liberais españois adoptaron para sias liñas mestras do programa xacobino francés[105]: burocraciacentralizada, mercado interior, fiscalidade común, creación dedepartamentos administrativos e homoxeneización xurídica,lingüística e cultural.

Adoptado o esquema xacobino, o liberalismo español propoñíasuprimir toda identidade dos reinos históricos como Galiza, que noseu ideario obstaculizaban esta uniformización "moderna" naconstrución dunha "nación española, única e indivisible" a ambasas beiras do Atlántico. Desta maneira, todo o poder debía sercentralizado en Madrid (Castela), e o idioma e leis castelássubstituísen ó resto de leis e idiomas vixentes na coroa.

Coa Constitución de Cádiz, asinada en 1812, os liberaisconseguiron impoñer as súas teses centralistas, abríndose unperíodo de disolución de todo particularismo que remataría coaeliminación do reino de Galiza en 1833.

No período previo a 1833, o reino de Galiza perdeu todas atribucións políticas, económicas, militares e diplomáticas, que poucos anos antes lle permitiran repeler os exércitos napoleónicos. Despois de rexeitar todas as peticións da Xunta do Reino de Galiza, por manter unha única xurisdición, a corte de Madrid asinaba despois de varios proxectos

Reino de Galicia 47

a división do reino en catro xurisdicións/provincias: A Coruña, Lugo, Ourense e Pontevedra de acordo coa divisiónterritorial proxectada por Javier de Burgos[106]. O 30 de novembro de 1833[107], Galiza perdía a súa condición dereino, dividido en meras provincias, pasando a formar parte do acabado de crear "reino de España".

ConsecuenciasNon obstante, este férreo proceso centralista creou en Galiza unha forte reacción política e social, foi o chamado“provincialismo”[108], que esixía a devolución dunha entidade política para Galiza así como a recuperación dungoberno que acabara co colonialismo de España —segundo os provincialistas—[109].Neste clima estalou unha sublevación militar en Lugo o 2 de abril de 1846[110] á que se adheriron importantesprovincialistas galegos como Antolín Faraldo, que tres anos antes puxera sobre a mesa o debate da independencia deGaliza. Contrarios ó goberno de Ramón Narváez y Campos, os sublevados esixiron, entre outras, a reinstauración doreino de Galiza, rebelándose contra a Corte de Madrid e convocando na mesma capital galega un 15 de abril de 1846,a Xunta Superior do Reino de Galiza.A Revolución de 1846 estendeuse desde Lugo ata Compostela, Vigo e Pontevedra, sendo coñecida en Madrid conome de Revolución Gallega. Despois de que os sublevados comandados por Miguel Solís —capitán xeneral deGaliza— derrotaran ás tropas do xeneral Francisco Puig Samper (13 de abril), os acontecementos mudaron,chegando de Madrid as tropas gobernamentais ó mando do xeneral José Gutiérrez de la Concha. Tan só dez díasdespois, tiña lugar a batalla de Cacheiras (23 de abril) onde os insurrectos galegos foron esmagados polas tropas deLa Concha. Fuxidos algúns, os capturados foron fusilados en Carral por temor a unha insurrección popular naCoruña a favor dos revolucionarios. Dese xeito remataba a Revolución galega, mais o provincialismo espallábase portodo o país, e os fusilados foron honrados e recordados como "os Mártires de Carral". As proclamas de AntolínFaraldo, dunha profunda perspectiva histórica, marcaron o comezo das reivindicacións políticas da Galizacontemporánea:Galicia, arrastrando hasta aquí una existencia oprobiosa, convertida en una verdadera colonia de la corte, va álevantarse de su humillación y abatimiento. Esta Junta, amiga sincera del país, se consagrará constantemente áengrandecer el antiguo reino de Galicia (...) Despertando el poderoso sentimiento de provincialismo, yencaminando á un solo fin todos los talentos y todos los esfuerzos, llegará á conquistar Galicia la influencia de quees merecedora, colocándose en el alto lugar al que está llamado el antiguo reino de los suevos.[111]

Reino de Galicia 48

Símbolos do reino

O león púrpura, emblema dos reis

Miniatura románica de Afonso VIII, rei de Galiza eLeón. Na parte superior apréciase a súa titulación

orixinal, Rex Legionensium et Gallecie e na inferior oleón púrpura símbolo da monarquía galaico-leonesa.

O costume de pintar formas heráldicas nos escudos de guerra,forxouse en Europa nos campos de batalla, non antes das décadascentrais do século XII, debido a unha confluencia decircunstancias de natureza moi diversa; unha delas foi anecesidade de diferenciar ó aliado e ó adversario na batalla, pois adifusión do casco con nasal, impedía tal, ocultando parcialmente orostro dos combatentes, mais tamén debido ó gran valorornamental dos escudos decorados con cores vivas, nítidas ealternadas, no contexto do que foi a sociedade cabaleiresca.

Os primeiros sinais heráldicos serían empregados polos reis, comoun distintivo persoal co que se identificasen, ó pouco tempocomezarían a ser compartidos polos niveis sociais superiorespertencentes á dignidade real, e finalmente terminaríanrepresentando tamén ó territorio no que estes exercían a súaxurisdición, o reino.Un dos primeiros reis europeos en facer uso deste sinal heráldicofoi o galego Afonso VII, o Emperador, quen a comezos do séculoXII comeza timidamente a empregar o león púrpura conforme oseu vello simbolismo, o leo fortis (o forte león que simbolizaba apotencia e primacía do monarca), desenvolvéndose co seu filloFernando II e reafirmándose por fin en termos propiamenteheráldicos con Afonso IX.

Este novo símbolo que fora adoptado polos seus herdeiros, monarcas de Galiza e León, non pasou así e todo arepresentar unicamente ó reino de Galiza, senón a ambos reinos, pois era en ambos que os reis exercían o seugoberno, como se dunha unidade se tratase, sendo Compostela a cabeza cultural e relixiosa mentres que a cidade deLeón era a política e militar. A unión persoal que os reinos de Castela-Toledo e Galiza-León comezaron a manterdende o século XIII non propiciou de ningunha forma que os reinos de Galiza e León deixasen de compartir osímbolo dos seus propios reis, así trala usurpación do castelán Fernando III, o leo fortis púrpura seguirá a ser oemblema que apareza no SEYELLO DA IRMANDADE DOS REINOS DE LEON E GALICIA, e formará dende entónparte do cuartelado que os reis empreguen, xa dende Castela.

Reino de Galicia 49

O Cáliz, emblema do reino

Escudo do Rei de Galiza segundo o armorial inglésSegar’s Roll, s. XIII. Esta é a primeira representación

do escudo, nacido da confusión entre Galice —enlingua anglonormanda o nome do país— e cáliz[112].

Paralelamente ó proceso de desenvolvemento e consolidación dosemblemas reais europeos, nacían a finais do século XIII asprimeiras compilacións dos mesmos, os armoriais, onde aparecíanunha relación de reinos e das respectivas armas empregadas[112].No caso de Galiza, a antigüidade e proxección da que duranteséculos gozou o reino e os seus reis, levou a que a súarepresentación heráldica fose ineludible en calquera armorialtemperán (non así os máis recentes reinos de Castela e León), nonobstante a inexistencia dunhas armas exclusivas de Galiza nesemomento orixinou un baleiro que os heraldistas salvaronasignándolle unhas armas parlantes, é dicir a identificaciónsimbólica coa fonética[112].

Foi o armorial inglés coñecido como Segar’s Roll, realizado noano 1282, o primeiro que asignou ó rei ('roy de Galyce) e reino deGaliza un símbolo, o cáliz, debido á ecuación fonética Galyce(Galiza) e calice (cáliz) que se dá na lingua anglonormanda. Apartir de entón os diferentes armoriais europeos comezaron aasignar o cáliz como emblema do reino, ata que a mediados doséculo XV, este símbolo chegou a territorio galego, onde seráaxiña aceptado. Conseguintemente o antigo león púrpura perdía ocarácter representativo da antiga monarquía galaico-leonesa enfavor do seu máis coñecido carácter parlante, sendo adoptado en exclusiva polo reino de León a partir do mesmoséculo.

Os séculos posteriores definirían esteticamente as armas heráldicas, copón dourado en campo azur nun principio, e óque paseniñamente se irán sumando cruces, o cáliz ou copón converterase nunha copa eucarística, cambiando a corde fondo dependendo do contexto de uso e engadindo o restante o lema Hoc, hic, misterium firmiter profitemur[112].

Cómpre salientar que por ignorar ata o máis substancial dos procesos que quedan enunciados, non foron poucos osautores que ó longo do tempo creron erroneamente que o emblema heráldico galego tivera unha orixe remota,indeterminada, ou simplemente que con anterioridade puidera haber outros de carácter semellante e idénticasignificación. Algúns historiadores dos séculos XVI e XVII, por exemplo, puxeron en circulación fabulosasinvencións[113], como a do tantas veces repetido "dragón verde en campo de dourado", que o cronista portuguésRodrigo Mendes Silva atribuíu ós reis suevos de Galiza[114][115].

Reino de Galicia 50

Galería de imaxes do escudo do reino de Galiza

Armas do Rei deGalyce noArmorial Segar, século

XIII.

Armas do reino deGalicia no "GranCarro Triunfal deMaximiliano I",

realizado por Durero]en 1515.

Rei e armas de Galiciasegundo a Historia

originis et succesionisregnorum et

imperiorum a Noeusque ad Carolum V,

ano 1548.

Armas do reino de Galicia, naobra Le blason des Armoiries, do

ano 1581.

Anaco da obra "Pompas fúnebresdo emperador Carlos V" no quese representan os estandartes doReino de Galiza. Autor: Jean eLucas Doetecum (séc. XVI).

Escudo do reino de Galiciailustrado no L´armorial Le

Blancq, contra 1560.

Armas do reino deGalicia, da obra

Descripción de la costadel reyno de Galizia,

cartografía de Pedro deTeixeira Albernas,

contra 1625.

Portada da Cédulade Comercio a favor

da Compañía deComercio, 1734

Armas do reino de Galicia,na obra "Reino de Christo

Sacramentado yprimogénita de la Iglesia

entre las gentes, ano 1750.

Escudo do Reino de Galicia nointerior da casa do Concello de

Betanzos (A Coruña).

Reino de Galicia 51

Lingua e literatura

As linguas oficiais do reinoArtigo principal: Historia da lingua galega.

Dende o século I d.C. ó XII o latín desempeñou en toda a antiga Gallaecia, e polo tanto tamén no territorioestritamente galego ou occidental o papel máis correspondente ó que hoxe chamaríamos "lingua oficial", pois estaera a lingua utilizada nos textos escritos, tanto de carácter documental como literario.Non obstante, como aconteceu noutras partes conquistadas tardiamente polo Imperio Romano, na Gallaecia antiga sóas elites político-relixiosas que dispoñían dun poder económico abondo puideron permitirse adoptar costumes elingua romanas, en canto que a maioría da poboación galaica, eminentemente rural e afastada dos centros de poder,continuou a manter os seus costumes, relixión e lingua. Esta situación non debeu de mudar significativamente ata achegada de diferentes pobos no século V.Sen datos lingüísticos concretos para o reino establecido na Gallaecia no período comprendido entre o séculos V eVIII, todo fai supor ós autores que coexistiron varias linguas nese momento. Por unha parte, o latín, con carácteroficial que mantería a súa condición de "lingua franca" ata finais da Idade Media, e por outra parte o conxunto delinguas maioritariamente faladas pola poboación que presumiblemente serían: o galaico antigo (lingua prerromana,de posible orixe celta, diferentes dialectos xermánicos por xente de orixe sueva ou visigoda chegados no século V, een menor proporción a lingua britana, falada unicamente no territorio correspondente á Diocese Britoniense[116].Porén, será o latín vulgar falado polas elites galaicas romanizadas o que vai a evolucionar nun proto-galegoimpoñéndose paseniñamente ás demais linguas e afianzando a súa posición de lingua romance ou romanço,seguramente falado polas clases altas do reino galego dende o século X como amosa o historiador castelán Prudenciode Sandoval na súa obra Historia de los cinco reyes redactada no ano 1615, onde lembra o dorido pranto romancescode Afonso VI pola perda do seu fillo Sancho na batalla de Uclés no ano 1108, asignando ó monarca o uso da linguagalega[117]:

(...)Los que escaparon desta rota fuerona llevar las tristes nuevas al Rey don Alonso, que estava en Toledo;fuele dolorosa y amarga, porque no tenia otro hijo, lloróle como un

David a Absalon; y en la lengua que se usaba dixo con dolor, y lagrimasque quebrava el coraçon:

Ay meu fillo, Ay meu fillo, alegria de mi coraçon, et lume dos meos ollos,solaz de miña vellez; Ay meu espello, en q me soya ver, et con quen

tomavamoy gran prazer. Ay meu herdero mayor; Cavalleros hu me lo lexastes?;

dadme meu fillo Condes!.

Estas palabras dizen que dezia el Rey, y otras tales diria, que la causa deldolor era grande (...)

Historia de los Reyes de Castilla y de Leon, Prudencio de Sandoval[118].

É pois na primeira metade do XIII cando o latín comeza a ser desprazado na escrita e aparecen os primeirosdocumentos en lingua galega ou "romanzo galego" de carácter oficial no reino de Galiza. O máis antigo en do quetemos novas é o "Foro do Bo Burgo de Castro Caldelas" dado en Allariz no mes de abril de 1228, durante reinado deAfonso VIII, rei de León e Galiza[119]. Foi na Chancelería real deste mesmo rei, o derradeiro rei privativo de Galizae León, onde se produciu este privilexio rodado, o que pon de relevo o uso solemne que chegou a acadar a linguagalega, estendéndose o seu uso na segunda metade dese século e xeneralizándose no século XIV.Así, o galego foi a partir do século XIII a lingua normal e "oficial" entre os habitantes do reino de Galiza. Con todo, á morte de Afonso VIII, os reinos de Galiza e León, son finalmente gobernados polo rei de Castela, Fernando III de Castela, quen xa no ano 1250 se dirixe ós composteláns en castelán. Afonso X, alcumado "o Sabio", poeta prolífico

Reino de Galicia 52

en galego, que reina desde 1252 a 1284, consagra definitivamente o uso do castelán como lingua oficial da súa corte,utilizando en exclusiva esta lingua na súa relación coas cidades e vilas do reino de Galiza.

Foro do Bo Burgo de Castro Caldelas, privilexiorodado do rei Afonso VIII. Primeiro documento real en

lingua galega. Allariz, 1228.

Os reis sucesivos consolidan o castelán como lingua para todos osusos dos seus reinos, inclusive para as relacións coa Igrexa, o queprovoca que aínda sendo practicamente unilingües en galego osdocumentos orixinarios do reino de Galiza, comecen a chegarpouco a pouco documentos en castelán emanados directamente daChancelaría Real en Castela, aínda que a súa presenza fose mínimacon relación ó galego ata séculos despois. Tamén se constata que aIgrexa comeza a facer uso público do galego no reino de Galiza ainicios do XIV, xeneralizándoo durante a segunda metade domesmo tanto en asuntos internos como na relación con outrasinstitucións ou con particulares; a pesar da forte presenza do latínna vida da Igrexa, rexístrase o uso do galego en numerosas actasdos Sínodos das dioceses de Mondoñedo, Ourense ou Santiagodurante os séculos XIV e XV, regulándose tamén en galego ascuestións e actos de culto.

Porén, como consecuencia da derrota de Pedro I de Castela,apoiado pola nobreza galega, fronte ó seu irmán Henrique II deTrastámara, entra no século XIV no reino de Galiza unhaaristocracia castelá acompañada da súa correspondente corte,traendo tamén consigo o castelán, que ata entón só se empregara

en documentos enviados dende a corte de Castela a partir do reinado de Fernando III.

Este núcleo nobiliario foráneo a Galiza, que se instala co seu séquito no obxectivo de castigar á nobreza galegacontraria a Henrique II, substitúe principalmente nos cargos importantes a persoas galegas por outras de fóra. Istoconstituíu o primeiro foco diglósico no reino de Galiza, pois os escribas redactaban en lingua galega se eranorixinarios do reino, e en lingua castelá se eran estranxeiros neste[120]. Se ben é certo que estes últimos seríanminoría en Galiza ata o século XV, pois ademais da utilización do galego en todo tipo de documentación privada,este tamén foi empregado polos organismos civís libremente conformados polos cidadáns, principalmente concellose gremios, así como pola Igrexa nas catedrais, conventos, mosteiros etc.

Reino de Galicia 53

Mapa cartográfico do Reino de Galizia, 1603?, feito por Fernando Ojea e editadopor Ioannes Baptista Vrints.

Deste xeito o galego funcionou dende oséculo XIII ata fins do XV como lingua"oficial" entre os propios galegos,independentemente de que existira dende oséculo XIV unha ínfima minoría de xenteestranxeira, aínda que detentadora do poder,que empregase o castelán.A penetración decisiva do castelán no reinode Galiza verase incrementada coa vitoria, afins do século XV, de Isabel a Católica naloita polo trono da Coroa de Castela quemantivo con Xoana, esta última apoiadamaioritariamente pola nobreza galega que adefendía como lexítima herdeira. Baixo oreinado dos Reis Católicos consúmase aimposición definitiva da escrita en castelánno reino de Galiza e a partir de 1480 osescribáns públicos galegos han de ser examinados polo "Real Consejo" en Toledo, mudando os seus formulariosgalegos polos casteláns, factor determinante para a desaparición do galego da escrita e que tacitamente vén supor asupresión do carácter oficial de que ata entón na práctica gozaba o galego[121]. É a carencia dunha forte burguesíaautóctona e independente o factor determinante que explica o desprestixio e a perda de funcións da lingua galega, enfavor do establecemento do castelán como lingua oficial no reino. A este período lingüístico coñéceselle como osSéculos Escuros. O castelán pois, será a lingua que dende o século XVI ata a desaparición formal no reino galego noano 1833 que se empregue nos documentos e actos con carácter oficial, e o galego a lingua que de facto se empreguepolos seus habitantes.

O reino de Galiza na literatura medievalO reino de Galiza posuíu na Idade Media unha gran proxección cara a Europa, non só no tocante á lingua, ameirande en termos de relevancia da lírica de toda Europa tras o occitano, senón tamén por ser un centro decristiandade e mais pola súa delongada historia, o que lle outorgou unha posición prioritaria entre todos os reinospeninsulares de maneira singular. Dentro desta proxección cómpre salientar o libro de gravados coñecido como "ORomance de Ponthus e Sidoine", escrito en Francia no século XIV, testemuña de excepción que dá boa conta dointerese que espertaba o reino de Galiza, no cal se contan as fazañas do príncipe galego Ponthus.A historia do príncipe Ponthus comeza coa invasión do rei musulmán Broada, fillo dun poderoso sultán, quendesembarca na Coruña cun exército de 30.000 homes, onde vence ó rei de Galiza, chamado Thibour. Entre tanto, unnobre da corte logra salvar trece cabaleiros, amais do herdeiro maior Ponthus, que se exilian no Reino de Bretaña,onde haberán ficar durante tres anos. Certo día, Ponthus é levado á corte do rei de Bretaña, onde coñece á princesa, enamoran. Ó pouco, os musulmáns atacan os territorios bretóns, mais Ponthus logra unha vitoria definitiva salvando oreino de Bretaña, polo que o rei o nomea condestable; non obstante, é calumniado polo cabaleiro Gannelet, e decideir vivir á fraga de Brocéliande. Tempo despois, as argalladas de Gannelet fan que Ponthus viaxe ó Reino deInglaterra, onde consegue non só conciliar a paz entre os reis de Irlanda e Inglaterra, senón que el mesmo salva oreino dun ataque musulmán. Sabedor do amor que Sidoine aínda profesaba por el, marcha desde Londres a Bretaña adesposarse con ela e consegue xuntar unha poderosa flota de bretóns, normandos e franceses, que atacan de formacoordinada o exército musulmán localizado na Coruña, onde caen derrotados xunto co seu rei Broada. Recuperado otrono de Galiza, e libre de ocupación, Ponthus reencóntrase coa súa nai, a raíña galega, e co seu tío o conde deAsturias. Finalmente, Ponthus e Sidoine son coroados reis de Galiza e de Bretaña.

Reino de Galicia 54

A historia de Ponthus e Sidoine foi amplamente lida pola nobreza europea, nos séculos XV e XVI, non faltando nasimportantes bibliotecas de aristócratas bretóns e franceses, como por exemplo na de Carlota de Savoia, esposa do reiLuís XI de Francia.

O Reino de Galiza e a historiografía tradicionalArtigo principal: Reino de Galicia e a historiografía tradicional española.

Detalle do mapa elaborado por Modesto Lafuente para a súa obra Historia Generalde España, onde este autor traduciu o termo árabe Jalikiah (referido ao o reino de

Galiza) polo nome reino de León. Barcelona, ano 1850.

Coa creación do Estado Liberal Español acomezos do século XIX, comeza a se forxarna época de Isabel II un procesopolítico-ideolóxico dirixido a xustificar pormedio dunha longuísima secuencia históricaa necesidade divina da creación política doEstado Español[] e a establecer un arquetipohistoriográfico español de rigorosaaplicación en todos os períodos históricos,pautas políticas desenvolvidas polonacionalismo español e estudadas porautores contemporáneos tales como J.S.Pérez, Imman Fox[122], T. Elorriaga ou P.Cirujano[123].

A ausencia dunha historia que respondera ásesixencias ideolóxico-historiográficas donovo Estado-nación España, foi salvada polo ambicioso proxecto editorial de Modesto Lafuente, Historia Generalde España, emprendido no ano 1850 e que aspiraba a ser a primeira historia nacional española, establecendo osalicerces nos que posteriormente se asentarían gran parte da historiografía española.

Axiña e coincidindo co inicio das hostilidades bélicas con Marrocos na metade do século XIX, comezouse a colocaras pedras angulares da historiografía tradicional española; os visigodos, a Reconquista e o suposto papelpreponderante do reino de Castela. Con isto pretendíase dotar á nación española dunha aura divina, Si algunaporción del globo parece hecha para ser habitada por un pueblo reunido en cuerpo de nación, este país es laEspaña[], concedendo ós visigodos unha especial atención ¿Serán estos [suevos e outros] los pueblos destinados aheredar esta rica y fértil provincia? No, ni España lo merece, ni Dios lo permite. Unos y otros serán arrojados porun pueblo menos indigno que ellos de ocupar este suelo privilegiado, los visigodos[124].A xeración do 98 marcada fortemente polo nacionalismo español debido á perda das colonias de ultramar, non sóherdaría os novos postulados historicistas, senón que afondaría na súa estela, proxectando o seu castelanismo noterreo historiográfico, por obra de Menéndez Pidal, creador do Centro de Estudios Históricos en 1910[125]. Baixo asúa dirección emprendíase en 1935 a publicación da enciclopedia Historia de España, onde aqueles arquetipos daReconquista-Repoboación, loita contra o Islam e papel sobranceiro de Castela cobran plena carta de natureza[],Crisis gravísima de la invasión árabe (...) nación invadida pasajeramente por los sarracenos[], ensalzando a figurado fidalgo castelán o Cid como héroe de la nación española[], e excelente cristiano, campeador de la fe y de laindependencia nacional[], aínda cando o Estado-nación español tardaría máis de 700 anos en formarse.A consolidación desta ideoloxía historicista formada polo nacionalismo español chegaría ó seu maior grao co triunfo da ultradereita no ano 1936, establecéndose de xeito oficial durante a ditadura de Francisco Franco (1939-1975) e revestíndoa ideoloxicamente autores afíns á ditadura como o falanxista Pérez de Urbel[126], José Antonio Maravall e Salvador de Moxó entre outros, sobresaíndo de xeito fundamental a figura de Claudio Sánchez Albornoz[127], consolidador definitivo da historia nacional; He consagrado muchas horas (...) a la historia del último siglo del

Reino de Galicia 55

reino godo y a su triste caida: momento decisivo para el pasado de mi patria[128]. A caída do réxime ditatorial nonafectou ás sólidas bases ideolóxicas da chamada historia oficial, servindo esta como base argumentativa tradicionaldunha parte importante da historiografía comtemporánea española igualmente nacionalista; aquellos españoles (...)subyugados por la morisma (...), conservaron la religión, el espiritu nacional, lustre para nuestra nación[129].

O Reino de Galiza na cartografíaEscolma de mapas medievais do reino de Galiza

Detalle do mapa recollido no Liber Floridus de Lambert de Saint-Omer, onde poden verse o nome de Galitia,Hispania, Wascona e Lusitania entre outros. Ano 1125.

Detalle do noroeste da peninsula ibérica na Tábula Rogeriana de Al Idrisi onde se aprecia o nome de ArdGalika entre outros. Ano 1154.

Imago Mundi de Honorius de Autum, editado por Henry de Mainz, onde se aprecian os nome de Galicia e ábeira Hispania. Ano 1190.

Reino de Galicia 56

Detalle do noroeste da peninsula ibérica no mapa do mosteiro de Ebstorfer onde se aprecia o nome deGallicia Regio. Ano 1234.

Detalle do do noroeste da peninsula ibérica do Liber Secretorum de Marino Sanuto traceado por Pietro Vesconte. Nelapreciase o nome de Galitia en todo o noroeste. Ano 1320.

Detalle do occidente europeo no mapa do Salustio de Xenebra onde se aprecia o nome de Galacia ocupando todoo noroeste ibérico. Ano 1420.

Reino de Galicia 57

Detalle do mapa recollido no Rudimentum Novitorum de Lucas Brandis, onde se aprecía o nome de Galicia entreoutras entidades como Hispani ou Anglia entre outros. Ano 1475.

Detalle do do noroeste da peninsula ibérica no mapa de Borgia onde se aprecia o nome de Galiicia a carón da"infiel" Yspania. Século XV.

Notas[4] O ano 411 é considerado por varios autores como o ano no cal "os suevos converten as súas espadas en arados, e inician a inmediata cuñaxe

de moedas".[6] Hoxe en día parece un feito comprobado que os pobos xermánicos que invadiron a Península ibérica o fixeron pola súa conta e non, como se

cría, mediante un pacto cos romanos, aínda que este si existiu cos visigodos.[10][10] López Teixeira, 2005, p. 243.[11] GREGORIO DE TOURS, Historia Francorum.[12] SIGEBERTUS GEMBALENSIS, De scriptoribus ecclesiasticis.[14] Martini Episcopi Bracarensis Opera Omnia pp. 288-304.[15] Iohannes Biclarensis, Chronicon (http:/ / la. wikisource. org/ wiki/ Chronicon_(Iohannes_Biclarensis)) 590.1 = vv 330-341. Wikisource.[16] Wamba Lex. (http:/ / www. zeno. org/ Geschichte/ M/ Delbrück,+ Hans/ Geschichte+ der+ Kriegskunst/ 2. + Teil. + Die+ Germanen/ 4. +

Buch. + Der+ �bergang+ ins+ Mittelalter/ 3. + Kapitel. + Der+ Verfall+ der+ ursprünglichen+ germanisch-romanischen+Kriegsverfassung/ Der+ Text+ der+ Gesetze)

[17] Synodus Toletana tertia. (http:/ / www. benedictus. mgh. de/ quellen/ chga/ chga_045t. htm)[19] Fructuoso de Braga (http:/ / www. artehistoria. jcyl. es/ civilizaciones/ personajes/ 1387. htm).[20][20] Ed.Cardoso, 1996, p. 24.[23] Crónica Mozárabe. Ed. López Pereira, 1980: "cum reginam spanie in coniugo copulatam".[25][25] Ed. Lafuente Alcántara, 1867, p. 166.[29] http:/ / www. uni-mannheim. de/ mateo/ camenahist/ agricola1/ jpg/ s113. html[35] Wikisource:Alfred Rethel (http:/ / de. wikisource. org/ wiki/ ADB:Rethel,_Alfred).[39][39] Barbero, A e Vigil, M.,op. cit., p. 324.[42][42] Historiae minores, XXVII, p. 123.[44] A History of Medieval Spain. O'Callaghan, Joseph Y. Cornell University Press. p. 94 (http:/ / books. google. com/

books?id=yA3p6v3UxyIC& pg=PA94& dq=Abd+ al-Aziz+ ibn+ Musa,+ Egilona& hl=en& ei=bmVETOawOYyOjAeI8uUV& sa=X&

Reino de Galicia 58

oi=book_result& ct=result& resnum=5& ved=0CDsQ6AEwBA#v=onepage& q=Abd al-Aziz ibn Musa, Egilona& f=false)[47][47] ACLe, doc. 6.[48][48] ACLe, doc. 192.[49][49] Documento 31, p. 98. Tumbo de Celanova, ano 929.[50][50] Sahagún, doc. 355.[51][51] Ceballos, 2000. p. 168.[52][52] 1 de marzo, 998, Sahagún, doc. 356.[53][53] Ceballos, 2000, p. 190.[55][55] Crónica de Pelayo, ed. Martín, 1995, p. 506.[56][56] Maravall, 1981, p. 109 (Ademar de Chabannes, Chronica, 194-195).[59][59] Crónica Silense, ed. Pérez/González, 1959, p. 179.[60][60] Documento n. 534 do Tombo de Celanova, ano 1060.[61] Esta historia chegou a inspirar a Victor Hugo a creación da epopea Le Petit Roi de Galice (http:/ / fr. wikisource. org/ wiki/

Le_Petit_roi_de_Galice) (traducida como O reiciño de Galicia (http:/ / palabrasdesconxeladas. com/ Palabras_Desconxeladas/Traducions_files/ O REICINO DE GALICIA - Unknown - Harguindey. pdf)), incluída na primeira serie da obra La Légende des siècles.

[67] tenente Gallicie rex Fernandus (códice do mosteiro de Xuvia, 1152); Adefonsus Ymperator, una cum coniuge sua dona Riga dominanteregnante in tota Yspania. Sancius rex in Castella. Fredenandus rex in Galicia. (documentodo mosteiro de Vilanova de Oscos, 1153);Imperatoris Adefonsus, regis Fernandi imperat Galletia. (Ibidem, 1155); Adefonsus dei gratia hispaniarum imperator laudat et confirmat.Sanctius filius eius rex Castelle laudat et confirmat. Fernandus filius eius rex Galletie laudat et confirmat. (documento da catedral de Lugo,1155).

[68][68] Procter, 1988, p. 128.[73][73] Oliveira/Pizarro, 1990, I, p. 31.[74] http:/ / gallica. bnf. fr/ ark:/ 12148/ bpt6k91456s. image. langFR. f5. pagination[75][75] Russell, 1942, p. 361.[77] Nunha lista de filiais de Cluny, sobre os séculos XI-XII apréciase: Prioratus Beatae Mariae de Cluniaco, de Villafrancha, alias de Valle

Carceris, im Galicia, Asturicensis diocesis., incluíndo ás terras do Bierzo en Galiza.[79] A cifra foi indicada polo mesmo Conde a un criado seu, Ares de Rigueira, testemuña dobre no preito Tabera-Fonseca, "Las fortalezas de la

Mitra compostelana", p. 490.[80][80] Pardo, 2000, p. 428.[82][82] Sentenza de 1522, polo privilexio de exención de portaxe de Valencia de don Xoán contra Ponferrada.[84][84] Viguera/Corriente/Lacarra, 1981,I, p. 219.[86][86] Nogueira Román, 2001, 29 pp.[97][97] THOMPSON, I.A.A., Guerra y Decadencia. Gobierno y Adminitración en la España de los Austrias, 1560-1620, Barcelona, 1981,

pp.337-38.[112] PARDO DE GUEVARA Y VALDÉS, E. O escudo de Galicia. Orixe, significacións e evolución. En BARREIRO FERNÁNDEZ, X.R.;

VILLARES, R. Os símbolos de Galicia (http:/ / consellodacultura. org/ wp-content/ blogs. dir/ 2/ 2007/ 12/ simbolos_de_galicia. pdf).Santiago de Compostela: Consello da Cultura Galega; A Coruña: Real academia Galega. 2007. ISBN 978-84-96530-46-1.

[113][113] Eduardo de Guevara y Valdés, 2008, p.37.[117] Esta mesma cita xa figura reproducida nos Elementos de gramática gallega, de Marcial Valladares, de 1892, aínda que publicados por

Galaxia en 1970; a cita vai precedida destas palabras (p. 21): "como abusivo es galleguizar innecesariamente muchas castellanas, ó adulterarlas gallegas, acabará luego con nuestra melíflua habla, habla de nuestros antiguos legisladores y poetas; habla del Rey, que dijo: «Ay meufillo! [...]"; en nota explica: "D. Alonso (sic), al saber la muerte de su joven hijo el Infante D. Sancho, acaecida en la batalla de Uclés, llamadade los siete condes, que en ella se supone muertos, año 1100, segun Mariana, y el 29 de mayo de 1108, segun Madoz en su Diccionariogeográfico, hablando de Uclés".

[119] Este ademais é o documento máis antigo escrito en galego no actual territorio de Galiza, se ben hai documentos en galego aínda anterioresno tempo. Véxase: O Foro do bo Burgo do Castro Caldelas, dado por Afonso IX en 1228. (http:/ / consellodacultura. org/ mediateca/ pubs.pdf/ doc_en_galego. pdf/ )

[121] FERRO COUSELO, X. Cómo e por qué os escribanos deixaron de empregar o galego, in VV.AA., Homenaxe a Ramón Otero Pedrayo.Galaxia, Vigo, 1958.

[122][122] Fox, 1997.[123][123] Cirujano/Elorriaga/Pérez, 1985.[124][124] Lafuente, 1877, t. I, p. viii.[125][125] Vid. Fox, 1997, ps. 97 ss.[126] Colaborador de Vértice (Revista Nacional de Falange Española Tradicionalista y de las JONS) durante a guerra civil española e

inmediata posguerra.[127] A desaparición do Reino de Galiza na historia española (http:/ / www. youtube. com/ watch?v=fvKSAkYm8eo). Anselmo López Carreira,

Youtube.[129][129] Simonet, 1983, p.vii.

Fonte dos artigos e colaboradores 59

Fonte dos artigos e colaboradoresReino de Galicia  Fonte: http://gl.wikipedia.org/w/index.php?oldid=2883777  Colaboradores: Adorian, Albert galiza, Alexander Vigo, Alexandre Vigo, Alfonso Márquez, Alma, Alyssalover,Angeldomcer, Atobar, Banjo, Basilio, Beninho, CommonsDelinker, Elisardojm, Elvire, Emilio juanatey, Estevoaei, Fryant, Furado, HombreDHojalata, Hugo22, Imxavitooh, JaviP96, Lameiro,Lansbricae, Leandrod, Lmbuga, Marsal20, Martiño1996, Martorell45, Miguel.lima, Nachonionvigo, Nonso91, Norrin strange, Pablo Grandio, Pai Gomes, Paradanta, RNC, Raposo, Sernostri,Servando2, Stoni, Suarez ruibal, Toliño, Woden, Xabier Cid, Xabier Loureiro, Xas, Xián, Xoacas, Xoio, Xosé, Xoán Carlos Fraga, 274 edicións anónimas

Fontes das imaxes, licenzas e colaboradoresFicheiro:Spqrstone.jpg  Fonte: http://gl.wikipedia.org/w/index.php?title=Ficheiro:Spqrstone.jpg  Licenza: GNU Free Documentation License  Colaboradores: User Lamré on sv.wikipediaFicheiro:Escudo de Galicia.svg  Fonte: http://gl.wikipedia.org/w/index.php?title=Ficheiro:Escudo_de_Galicia.svg  Licenza: GNU Free Documentation License  Colaboradores: HansenBCNFicheiro:bandeirareinogaliza.svg  Fonte: http://gl.wikipedia.org/w/index.php?title=Ficheiro:Bandeirareinogaliza.svg  Licenza: Public Domain  Colaboradores: Le GalicienFicheiro:Coat of Arms of Galicia (Spain), 16th-18th Centuries.svg  Fonte: http://gl.wikipedia.org/w/index.php?title=Ficheiro:Coat_of_Arms_of_Galicia_(Spain),_16th-18th_Centuries.svg Licenza: Creative Commons Attribution-Sharealike 3.0,2.5,2.0,1.0  Colaboradores: HeralderFicheiro:mapofkingdomofgaliciaX.jpg  Fonte: http://gl.wikipedia.org/w/index.php?title=Ficheiro:MapofkingdomofgaliciaX.jpg  Licenza: Creative Commons Attribution-Sharealike 2.5 Colaboradores: Alexandre P. VigoFicheiro:Escudo_reino_de_galicia.jpg  Fonte: http://gl.wikipedia.org/w/index.php?title=Ficheiro:Escudo_reino_de_galicia.jpg  Licenza: descoñecido  Colaboradores: Descoñecido. Publicadopor Michel Popoff.Ficheiro:ariamirogaliza.jpg  Fonte: http://gl.wikipedia.org/w/index.php?title=Ficheiro:Ariamirogaliza.jpg  Licenza: Public Domain  Colaboradores: Acoma, Joseolgon, Le Galicien, 1 ediciónsanónimasFicheiro:Europe-600.jpg  Fonte: http://gl.wikipedia.org/w/index.php?title=Ficheiro:Europe-600.jpg  Licenza: Public Domain  Colaboradores: unkwonFicheiro:Wittizacoinbracara.jpg  Fonte: http://gl.wikipedia.org/w/index.php?title=Ficheiro:Wittizacoinbracara.jpg  Licenza: Public Domain  Colaboradores: SIMÕES PETANA, Nuno. autoríapropiaFicheiro:albeldensis.jpg  Fonte: http://gl.wikipedia.org/w/index.php?title=Ficheiro:Albeldensis.jpg  Licenza: descoñecido  Colaboradores: DulciniusFicheiro:Iglesia de Santa Comba de Bande1.jpg  Fonte: http://gl.wikipedia.org/w/index.php?title=Ficheiro:Iglesia_de_Santa_Comba_de_Bande1.jpg  Licenza: Creative Commons Attribution2.0  Colaboradores: José Antonio Gil MartínezFicheiro:Mappamundietymologies.jpg  Fonte: http://gl.wikipedia.org/w/index.php?title=Ficheiro:Mappamundietymologies.jpg  Licenza: descoñecido  Colaboradores: Descoñécese a súaautoríaFicheiro:Raban-Maur Alcuin Otgar.jpg  Fonte: http://gl.wikipedia.org/w/index.php?title=Ficheiro:Raban-Maur_Alcuin_Otgar.jpg  Licenza: Public Domain  Colaboradores: Copydays, GDK,Gryffindor, Kurpfalzbilder.de, Martin H., Michel Chauvet, Skim, Symposiarch, Thomas Gun, Trockennasenaffe, 3 edicións anónimasFicheiro:Karl der Grosse - Pippin der Bucklige.jpg  Fonte: http://gl.wikipedia.org/w/index.php?title=Ficheiro:Karl_der_Grosse_-_Pippin_der_Bucklige.jpg  Licenza: Public Domain Colaboradores: Darwinius, GDK, Gryffindor, Romain0, Wst, XenophonFicheiro:SaintJamesTomb.jpg  Fonte: http://gl.wikipedia.org/w/index.php?title=Ficheiro:SaintJamesTomb.jpg  Licenza: Public Domain  Colaboradores: Le GalicienFicheiro:Naranco.ramiroI.jpg  Fonte: http://gl.wikipedia.org/w/index.php?title=Ficheiro:Naranco.ramiroI.jpg  Licenza: descoñecido  Colaboradores: Rubén Losada Souto.Ficheiro:Wikinger.jpg  Fonte: http://gl.wikipedia.org/w/index.php?title=Ficheiro:Wikinger.jpg  Licenza: Public Domain  Colaboradores: Acoma, Andejons, BeatrixBelibaste, Fred J, Glenn,Nagy, Rdnk, S. Bollmann, Shakko, Thomaswm, Warburg, Wuselig, 2 edicións anónimasFicheiro:Afonso III Regi Gallaeciarum.jpg  Fonte: http://gl.wikipedia.org/w/index.php?title=Ficheiro:Afonso_III_Regi_Gallaeciarum.jpg  Licenza: GNU Free Documentation License Colaboradores: DescoñecidoFicheiro:Galicia891.png  Fonte: http://gl.wikipedia.org/w/index.php?title=Ficheiro:Galicia891.png  Licenza: descoñecido  Colaboradores: Atoría propiaFicheiro:WesternEurope_BeatusOsma.jpg  Fonte: http://gl.wikipedia.org/w/index.php?title=Ficheiro:WesternEurope_BeatusOsma.jpg  Licenza: Public Domain  Colaboradores: CopistaMartinus. Ficheiro de autoría propia.Ficheiro:Ramiro2Leon.jpg  Fonte: http://gl.wikipedia.org/w/index.php?title=Ficheiro:Ramiro2Leon.jpg  Licenza: Public Domain  Colaboradores: AcomaFicheiro:Reconquista4.jpg  Fonte: http://gl.wikipedia.org/w/index.php?title=Ficheiro:Reconquista4.jpg  Licenza: Public Domain  Colaboradores: Adrian12, Balbo, CO, Nuno Tavares,Omar-Toons, Rd232, Samulili, Timichal, 2 edicións anónimasFicheiro:Psalter mappamundi.jpg  Fonte: http://gl.wikipedia.org/w/index.php?title=Ficheiro:Psalter_mappamundi.jpg  Licenza: descoñecido  Colaboradores: Descoñécese a súa autoríaFicheiro:galician-basques.png  Fonte: http://gl.wikipedia.org/w/index.php?title=Ficheiro:Galician-basques.png  Licenza: descoñecido  Colaboradores: Alexandre VigoFicheiro:AlfonsoVI of Castile.jpg  Fonte: http://gl.wikipedia.org/w/index.php?title=Ficheiro:AlfonsoVI_of_Castile.jpg  Licenza: Public Domain  Colaboradores: Uploaded by MaiDireLolloFicheiro:Europe-south-west-kingdoms1064.png  Fonte: http://gl.wikipedia.org/w/index.php?title=Ficheiro:Europe-south-west-kingdoms1064.png  Licenza: descoñecido  Colaboradores:Alexandre VigoFicheiro:Europe-south-west-kingdoms.png  Fonte: http://gl.wikipedia.org/w/index.php?title=Ficheiro:Europe-south-west-kingdoms.png  Licenza: descoñecido  Colaboradores: AlexandreVigo, Elvire, Xan de ninguresFicheiro:Europe-south-west-kingdoms12th.png  Fonte: http://gl.wikipedia.org/w/index.php?title=Ficheiro:Europe-south-west-kingdoms12th.png  Licenza: descoñecido  Colaboradores:Alexandre Vigo, Elvire, Xan de ninguresFicheiro:UrracaRegina TumboA.jpg  Fonte: http://gl.wikipedia.org/w/index.php?title=Ficheiro:UrracaRegina_TumboA.jpg  Licenza: Public Domain  Colaboradores: Acoma, MogelzahnFicheiro:TumboA kralik.jpg  Fonte: http://gl.wikipedia.org/w/index.php?title=Ficheiro:TumboA_kralik.jpg  Licenza: Public Domain  Colaboradores: AcomaFicheiro:Apóstoles del Pórtico de la Gloria.jpg  Fonte: http://gl.wikipedia.org/w/index.php?title=Ficheiro:Apóstoles_del_Pórtico_de_la_Gloria.jpg  Licenza: Creative Commons Attribution 2.0 Colaboradores: AnualFicheiro:Reis_de_Galiza2.jpg  Fonte: http://gl.wikipedia.org/w/index.php?title=Ficheiro:Reis_de_Galiza2.jpg  Licenza: descoñecido  Colaboradores: Alexandre Vigo, Elvire, LmbugaFicheiro:Raimundo de Borgonha.JPG  Fonte: http://gl.wikipedia.org/w/index.php?title=Ficheiro:Raimundo_de_Borgonha.JPG  Licenza: Creative Commons Attribution-Sharealike 3.0 Colaboradores: FroaringusFicheiro:Lauda de Fernando II.JPG  Fonte: http://gl.wikipedia.org/w/index.php?title=Ficheiro:Lauda_de_Fernando_II.JPG  Licenza: Creative Commons Attribution-Sharealike 3.0 Colaboradores: FroaringusFicheiro:Lauda de Afonso IX.JPG  Fonte: http://gl.wikipedia.org/w/index.php?title=Ficheiro:Lauda_de_Afonso_IX.JPG  Licenza: Creative Commons Attribution-Sharealike 3.0 Colaboradores: FroaringusFicheiro:PC190465.JPG  Fonte: http://gl.wikipedia.org/w/index.php?title=Ficheiro:PC190465.JPG  Licenza: Creative Commons Attribution-Share Alike  Colaboradores: FroaringusFicheiro:Fernando III de Castilla (Tumbo A).jpg  Fonte: http://gl.wikipedia.org/w/index.php?title=Ficheiro:Fernando_III_de_Castilla_(Tumbo_A).jpg  Licenza: Public Domain Colaboradores: AnónimoFicheiro:Sartegochariño.jpg  Fonte: http://gl.wikipedia.org/w/index.php?title=Ficheiro:Sartegochariño.jpg  Licenza: GNU Free Documentation License  Colaboradores: Adrián Estévez(Usuario:Estevoaei)Ficheiro:The battle of Navaret.jpg  Fonte: http://gl.wikipedia.org/w/index.php?title=Ficheiro:The_battle_of_Navaret.jpg  Licenza: Public Domain  Colaboradores: Virgil Master (illuminator)Ficheiro:Fernando-P.jpg  Fonte: http://gl.wikipedia.org/w/index.php?title=Ficheiro:Fernando-P.jpg  Licenza: Public Domain  Colaboradores: Nk, 2 edicións anónimasFicheiro:dukeoflancaster.jpg  Fonte: http://gl.wikipedia.org/w/index.php?title=Ficheiro:Dukeoflancaster.jpg  Licenza: Public Domain  Colaboradores: Le Galicien, Mel22, Mhmrodrigues,Shakko, Thomas Gun

Fontes das imaxes, licenzas e colaboradores 60

Ficheiro:Torredocastro.jpg  Fonte: http://gl.wikipedia.org/w/index.php?title=Ficheiro:Torredocastro.jpg  Licenza: GNU Free Documentation License  Colaboradores: LIMIAO, Lmbuga,PepedoCouto, XAVIER, Xoacas, 1 edicións anónimasFicheiro:Sepulcro de Sueiro Gomes de Soutomaior.jpg  Fonte: http://gl.wikipedia.org/w/index.php?title=Ficheiro:Sepulcro_de_Sueiro_Gomes_de_Soutomaior.jpg  Licenza: GNU FreeDocumentation License  Colaboradores: Adrián Estévez (Estevoaei)Ficheiro:Domafonsov.jpg  Fonte: http://gl.wikipedia.org/w/index.php?title=Ficheiro:Domafonsov.jpg  Licenza: Public Domain  Colaboradores: Unknown (Georg von Ehingen? 1428-1508)Ficheiro:MCTGR os 03 Retrato Isabel Catolica 828 gr-2.jpg  Fonte: http://gl.wikipedia.org/w/index.php?title=Ficheiro:MCTGR_os_03_Retrato_Isabel_Catolica_828_gr-2.jpg  Licenza:Public Domain  Colaboradores: Austriacus, Dalv89, Ecummenic, Mattes, Oursana, Pierpao, Shakko, 2 edicións anónimasFicheiro:GallaeciaeRegnum.png  Fonte: http://gl.wikipedia.org/w/index.php?title=Ficheiro:GallaeciaeRegnum.png  Licenza: descoñecido  Colaboradores: Mercator, Gerard; Hondius, Jodocus.Ficheiro:Castillo templario de Ponferrada 001.jpg  Fonte: http://gl.wikipedia.org/w/index.php?title=Ficheiro:Castillo_templario_de_Ponferrada_001.jpg  Licenza: Creative CommonsAttribution-Sharealike 2.5  Colaboradores: jgarayFicheiro:Jakob Seisenegger 001.jpg  Fonte: http://gl.wikipedia.org/w/index.php?title=Ficheiro:Jakob_Seisenegger_001.jpg  Licenza: Public Domain  Colaboradores: User:Gryffindor, User:JonHarald SøbyFicheiro:Portrait_of_Philip_II_of_Spain_by_Sofonisba_Anguissola_-_002b.jpg  Fonte:http://gl.wikipedia.org/w/index.php?title=Ficheiro:Portrait_of_Philip_II_of_Spain_by_Sofonisba_Anguissola_-_002b.jpg  Licenza: Public Domain  Colaboradores: User:ADGE, User:Gryffindor,User:YK TimesFicheiro:Invincible Armada.jpg  Fonte: http://gl.wikipedia.org/w/index.php?title=Ficheiro:Invincible_Armada.jpg  Licenza: Public Domain  Colaboradores: English School, 16th centuryFicheiro:Escudo-reyno de galizia.jpg  Fonte: http://gl.wikipedia.org/w/index.php?title=Ficheiro:Escudo-reyno_de_galizia.jpg  Licenza: descoñecido  Colaboradores: Pedro de Teixeira AlbernasFicheiro:VII Conde de Lemos.jpg  Fonte: http://gl.wikipedia.org/w/index.php?title=Ficheiro:VII_Conde_de_Lemos.jpg  Licenza: Public Domain  Colaboradores: Nicholas BesanzonFicheiro:Conde de gondomar.jpg  Fonte: http://gl.wikipedia.org/w/index.php?title=Ficheiro:Conde_de_gondomar.jpg  Licenza: Public Domain  Colaboradores: Alexandre Vigo, Elvire,HombreDHojalata, LmbugaFicheiro:Bakhuizen, Battle of Vigo Bay.jpg  Fonte: http://gl.wikipedia.org/w/index.php?title=Ficheiro:Bakhuizen,_Battle_of_Vigo_Bay.jpg  Licenza: Public Domain  Colaboradores: AdamCuerden, AnRo0002, Dantadd, Itsmine, Martin H., Mmm448, Rebel Redcoat, 2 edicións anónimasFicheiro:cedulareinogaliza.jpg  Fonte: http://gl.wikipedia.org/w/index.php?title=Ficheiro:Cedulareinogaliza.jpg  Licenza: Public Domain  Colaboradores: .Upload by Le GalicienFicheiro:Martín Sarmiento.jpeg  Fonte: http://gl.wikipedia.org/w/index.php?title=Ficheiro:Martín_Sarmiento.jpeg  Licenza: Public Domain  Colaboradores: Muntaner, FranciscoFicheiro:Batalla de Elviña.jpg  Fonte: http://gl.wikipedia.org/w/index.php?title=Ficheiro:Batalla_de_Elviña.jpg  Licenza: Public Domain  Colaboradores: Alexander Vigo, Bukk,Labattblueboy, Mattes, TCY, 1 edicións anónimasFicheiro:Marie-Christine_de_Bourbon-Siciles,_Reine_d'Espagne.jpg  Fonte: http://gl.wikipedia.org/w/index.php?title=Ficheiro:Marie-Christine_de_Bourbon-Siciles,_Reine_d'Espagne.jpg Licenza: Public Domain  Colaboradores: Ecummenic, Jdinis, 6 edicións anónimasFicheiro:Adefonsus legio galle.jpg  Fonte: http://gl.wikipedia.org/w/index.php?title=Ficheiro:Adefonsus_legio_galle.jpg  Licenza: descoñecido  Colaboradores: DescoñecidoFicheiro:Reino de Galicia - Kingdom of Galicia - Segars Roll.jpg  Fonte: http://gl.wikipedia.org/w/index.php?title=Ficheiro:Reino_de_Galicia_-_Kingdom_of_Galicia_-_Segars_Roll.jpg Licenza: Public Domain  Colaboradores: Alexander VigoFicheiro:Reino de Galicia-kingdom of Galicia-Maximiliano.jpg  Fonte: http://gl.wikipedia.org/w/index.php?title=Ficheiro:Reino_de_Galicia-kingdom_of_Galicia-Maximiliano.jpg  Licenza:Public Domain  Colaboradores: Alexander Vigo, Auntof6, ElisardojmFile:Reino de Galicia - Kingdom of Galicia - CarolumV.jpg  Fonte: http://gl.wikipedia.org/w/index.php?title=Ficheiro:Reino_de_Galicia_-_Kingdom_of_Galicia_-_CarolumV.jpg  Licenza:Public Domain  Colaboradores: Alexander VigoFile:Reino de Galicia - kingdom of Galicia - Hierosme.jpg  Fonte: http://gl.wikipedia.org/w/index.php?title=Ficheiro:Reino_de_Galicia_-_kingdom_of_Galicia_-_Hierosme.jpg  Licenza:Public Domain  Colaboradores: Alexander Vigo, Auntof6, ElisardojmFicheiro:GaliceCharlesV.jpg  Fonte: http://gl.wikipedia.org/w/index.php?title=Ficheiro:GaliceCharlesV.jpg  Licenza: descoñecido  Colaboradores: Jean y Lucas Doetecum (séc. XVI)Ficheiro:Escudo reino de galicia.jpg  Fonte: http://gl.wikipedia.org/w/index.php?title=Ficheiro:Escudo_reino_de_galicia.jpg  Licenza: descoñecido  Colaboradores: Descoñecido. Publicado porMichel Popoff.Ficheiro:Cedulareinogaliza.jpg  Fonte: http://gl.wikipedia.org/w/index.php?title=Ficheiro:Cedulareinogaliza.jpg  Licenza: Public Domain  Colaboradores: .Upload by Le GalicienFicheiro:Reino_de_Galicia_-kingdom_of_Galicia-troncoso.jpg  Fonte: http://gl.wikipedia.org/w/index.php?title=Ficheiro:Reino_de_Galicia_-kingdom_of_Galicia-troncoso.jpg  Licenza:Public Domain  Colaboradores: Alexandre Vigo, Auntof6, ElisardojmFile:Escudo Galiza Betanzos interior.jpg  Fonte: http://gl.wikipedia.org/w/index.php?title=Ficheiro:Escudo_Galiza_Betanzos_interior.jpg  Licenza: Creative Commons Attribution-Sharealike3.0  Colaboradores: User:NachonionFicheiro:ForoBoBurgo.jpg  Fonte: http://gl.wikipedia.org/w/index.php?title=Ficheiro:ForoBoBurgo.jpg  Licenza: Public Domain  Colaboradores: Daniel SoutoFicheiro:Descripcion Reyno de Galizia de Ojea.jpg  Fonte: http://gl.wikipedia.org/w/index.php?title=Ficheiro:Descripcion_Reyno_de_Galizia_de_Ojea.jpg  Licenza: Public Domain Colaboradores: Ojea, Fernando.Vrients, Jan Baptista (1552-1612) ed. .Editor [S.l.] Ioannes Baptista Vrints aemulus studii geographiae D. Abrahami Ortellii... excuditFicheiro:Reino de Galicia - kingdom of Galicia - Jalilkiah.jpg  Fonte: http://gl.wikipedia.org/w/index.php?title=Ficheiro:Reino_de_Galicia_-_kingdom_of_Galicia_-_Jalilkiah.jpg  Licenza:Public Domain  Colaboradores: Modesto LafuenteFicheiro:1125 Lambert de Saint Omer Liber Floridus Peninsula Iberica.jpg  Fonte:http://gl.wikipedia.org/w/index.php?title=Ficheiro:1125_Lambert_de_Saint_Omer_Liber_Floridus_Peninsula_Iberica.jpg  Licenza: Public Domain  Colaboradores: Lambert de Saint-OmerFicheiro:1154 Tabula Rogeriana Al Idrisi transcripcion de Konrad Miller 1928 detalle.jpg  Fonte:http://gl.wikipedia.org/w/index.php?title=Ficheiro:1154_Tabula_Rogeriana_Al_Idrisi_transcripcion_de_Konrad_Miller_1928_detalle.jpg  Licenza: Public Domain  Colaboradores: Al Idrisi(transcripción latina de Konrad Miller)Ficheiro:1190 Imago Mundi Honorius of Autum (Henry of Mainz) Peninsula Iberica.jpg  Fonte:http://gl.wikipedia.org/w/index.php?title=Ficheiro:1190_Imago_Mundi_Honorius_of_Autum_(Henry_of_Mainz)_Peninsula_Iberica.jpg  Licenza: Creative Commons Attribution 3.0 Colaboradores: Henry de MainzFicheiro:1234 Convento de Ebstorfer Gervase of Tilbury Gallicia Regio.jpg  Fonte:http://gl.wikipedia.org/w/index.php?title=Ficheiro:1234_Convento_de_Ebstorfer_Gervase_of_Tilbury_Gallicia_Regio.jpg  Licenza: Public Domain  Colaboradores: Atribuido a Gervasio deTilbury.Ficheiro:1320 Pietro Vesconte (Liber Secretorum de Marino Sanuto) Norte Peninsula Iberica.jpg  Fonte:http://gl.wikipedia.org/w/index.php?title=Ficheiro:1320_Pietro_Vesconte_(Liber_Secretorum_de_Marino_Sanuto)_Norte_Peninsula_Iberica.jpg  Licenza: Public Domain  Colaboradores: PietroVesconteFicheiro:1420 Salustio de Ginebra Peninsula Iberica.jpg  Fonte: http://gl.wikipedia.org/w/index.php?title=Ficheiro:1420_Salustio_de_Ginebra_Peninsula_Iberica.jpg  Licenza: Public Domain Colaboradores: AnRo0002, Hekerui, HermericusFicheiro:1475 Rudimentum Novitorum Lucas Brandis occidente europeo.jpg  Fonte:http://gl.wikipedia.org/w/index.php?title=Ficheiro:1475_Rudimentum_Novitorum_Lucas_Brandis_occidente_europeo.jpg  Licenza: Public Domain  Colaboradores: Lucas BrandisFile:Mapa de Borgia XV noroeste Peninsula Iberica.jpg  Fonte: http://gl.wikipedia.org/w/index.php?title=Ficheiro:Mapa_de_Borgia_XV_noroeste_Peninsula_Iberica.jpg  Licenza: PublicDomain  Colaboradores: Anónimo

LicenzaCreative Commons Attribution-Share Alike 3.0 Unported//creativecommons.org/licenses/by-sa/3.0/