References: Notes prepared by Smt. Vidhya Ramesh, Samskrita · 2018-09-27 · Champu-Ramayanam – Sundarakandam-2 1 Online classes by Smt. Vidhya Ramesh References: Notes prepared

Champu-Ramayanam – Sundarakandam-2 1 Online classes by Smt. Vidhya Ramesh

References:

Notes prepared by Smt. Vidhya Ramesh, Samskrita Bharati, Chennai for the Weekly online classes that she conducted, which is available in YouTube for viewing.

https://youtu.be/srOz9iBNEws?list=PLTWf5ZhGT3626J-nV5_kCc1f3i4fOyGkX

Champu-ramayana, Chaukhamba Amarabharati Prakashan श्रीभोजराजसार्वभौमवर्रचितं िम्पूरामायणम,् कल्याणी संस्कृत-हिन्दिव्याख्याद्र्योवपतम,् (सुदिरकाण्डम)्, व्याख्याकारः - पन्ण्डत रामनाथत्रिपाठी शास्िी, िौखम्बा अमरभारती प्रकाशन, र्ाराणसी, १९७९

Original Text (is being updated in wikisource after the class, from the notes prepared by Smt. Vidhya) https://sa.wikisource.org/wiki/िम्पूरामायणमस्ुदिरकाण्डः/

English translation http://samkshiptasahityam.blogspot.in/2013/08/bhojarajas-champuramayanam.html

Champu-ramayana by Javaji Tukaram; Text and commentary – PDF https://archive.org/stream/in.ernet.dli.347687/2015.347687.Champu-ramayana#page/n41/mode/2up

For any corrections, please contact nivedita(dot)yrsk@gmail(dot)com

9-Aug-2018

59. श्लोकः

मूलपाठः आदौ नीलाांशुकश्रीस्तदनु मरकताबद्धनीवीववभूततः कस्तूरीपङ्कभङ्गी क्षणमवप ववकचने्दीवरस्रक्सपत्नी । पश्चात्सत्स्नग्धाञ्जनाभा जघनकुचकटीकण्ठनेत्रषेु जाता ददक्कान्तानाां तदानीां दशमुखनगरीदाहसांभूतधमू्या ॥ ५९ ॥



https://sa.wikisource.org/wiki/चम्पूरामायणम्/सुन्दरकाण्डः

http://samkshiptasahityam.blogspot.in/2013/08/bhojarajas-champuramayanam.html

http://samkshiptasahityam.blogspot.in/2013/08/bhojarajas-champuramayanam.html

https://archive.org/stream/in.ernet.dli.347687/2015.347687.Champu-ramayana%23page/n41/mode/2up

https://archive.org/stream/in.ernet.dli.347687/2015.347687.Champu-ramayana%23page/n41/mode/2up


पदच्छेदः आिौ, नीलांशुकश्रीः, तिनु, मरकताबद्ध-नीर्ी-वर्भूततः, कस्तूरी-पङ्क-भङ्गी, क्षणमवप, वर्किदेिीर्र-स्रक्सपत्नी ,पश्चात,् न्स्नग्धाञ्जनाभा, जघन-कुि-कटी-कण्ठ-नेिषे,ुजाता, हिक्कादतानाम,् तिानीम,् िशमुख-नगरी-िािसंभूत-धूम्या ।

प्रततपदार्थः आिौ = प्रथमम ् नीलांशुकश्रीः = नीलर्स्त्रस्य शोभामापदना तिन ु= पश्चात ् मरकताबद्धनीर्ीवर्भूततः = मरकतमणणभभः खचितमेखलायाः कान्दतयुता कस्तूरी-पङ्क-भङ्गी = मगृद्रव्यलेपस्य पररपाटी क्षणमवप = क्षणमािम ् वर्किदेिीर्र-स्रक्सपत्नी = वर्कभसत-नीलकमल-माला सदृशी पश्चात ्= ततः न्स्नग्धाञ्जनाभा = मसणृकज्जलकादतेः सदृशी कान्दतमती जघन-कुि-कटी-कण्ठ-नेिेषु जाता = तत्तिर्यर्ेष ुसञ्जाता हिक्कादतानाम ्= हिगङ्गनानाम ् तिानीम ्= तन्स्मन ्समये िशमुख-नगरी-िािसंभूत-धूम्या = लङ्काििनात ्उत्पदनधमू्या आकाङ्क्षा जाता (आसीत)्

का जाता ? िशमुख-नगरी-िािसंभूत-धूम्या केषु (अर्यर्ेषु) ? जघन-कुि-कटी-कण्ठ-नेिषेु

कासाम ्जघन-कुि-कटी-कण्ठ-नेिषेु ? हिक्कादतानाम ् किा जाता ? तिानीम ् कथम्भूता जाता ? आिौ नीलांशुकश्रीः पुनः कथम्भूता जाता ? तिनु मरकताबद्धनीर्ीवर्भतूतः पुनः कथम्भूता जाता ? (पश्चात)् मगृद्रव्यलेपस्य पररपाटी पुनः कथम्भूता जाता ? क्षणमवप वर्किदेिीर्र-स्रक्सपत्नी पुनः कथम्भूता जाता ? पश्चात ्मगृद्रव्यलेपस्य पररपाटी


अन्वयः तिानीं िशमुखनगरीिािसंभूतधमू्या हिक्कादतानां जघन-कुि-कटी-कण्ठ-नेिेष ुआिौ नीलांशुकश्रीः तिन ुमरकताबद्धनीर्ीवर्भतूतः पश्चात ्कस्तूरीपङ्कभङ्गी क्षणमवपवर्किेदिीर्र-स्रक्सपत्नी पश्चात ्न्स्नग्धाञ्जनाभा जाता । भावार्थः िनूमता िह्यमानायाः लङ्कायाः उन्त्थता धमूसंिततः ऊर्धर्वमुखी सती हिभश हिभश प्रसरतत । एर्ं उपरर उत्थीयमानया अनया धमू्यया हिगङ्गनानां जघन-कहट-कुि-कण्ठ-नयनयुगले क्रमशः नीलर्सनस्य मरकतखचितमेखलायाः कस्तूरीलेपस्य वर्कभसतेदिीर्रमालायाः तथा कज्जलस्य इर् शोभा वर्धीयते । व्याकरणम ् जाता = जन ्“जनीीँ प्रािभुावर्े” + क्त, स्त्री., प्र.वर्., ए.र्. वर्किदेिीर्र-स्रक्सपत्नी = सपत्नीपिम ्अि सादृश्यर्ािकम ्। ‘ज्ञाततसोिरबदर्धर्ाहिशबिाः

सादृश्यर्ािकाः’ । िशमुखनगरीिािसंभूतधमू्या

सम्भूता धमू्या = सम्भूतधमू्या िश मुखातन यस्य सः = िशमुखः िशमुखनगरी = िशमुखस्य नगरी । िशमुखनगरीिािः = िशमुखनगयावः िािः । िशमुखनगरीिािात ्सम्भूतधमू्या

हिक्कादतानाम ्= हिशः एर् कादताः हिक्कादताः, तासाम ् जघन-कुि-कटी-कण्ठ-नेिेषु = जघनश्च कुिौ ि कहटः ि कण्ठः ि नेि ेि

जघनकुिकटीकण्ठनेिाणण, तेषु नीलांशुकश्रीः

नीलम ्अशंुकम ्= नीलांशुकम ्। नीलांशुकश्रीः = नीलांशुकस्य श्रीररर् श्रीः यस्याः सा तथोक्ता

मरकताबद्धनीर्ीवर्भूततः मरकत ः आबद्धा = मरकताबद्धा मरकताबद्धा नीर्ी = मरकताबद्धनीर्ी मरकताबद्धनीर्ीवर्भूततः = मरकताबद्धनीव्याः वर्भूततः इर् वर्भूततयवस्याः सा तथोक्ता

कस्तूरीपङ्कभङ्गी कस्तूरी एर् पङ्कः = कस्तूरीपङ्कः


कस्तूरीपङ्कभङ्गी = कस्तूरीपङ्कस्य भङ्गी इर् भङ्गी यस्याः साः वर्किदेिीर्र-स्रक्सपत्नी

वर्किाः इदिीर्राः = वर्किदेिीर्राः वर्किदेिीर्रणां स्रक् = वर्किदेिीर्रस्रक् वर्किदेिीर्र-स्रक्सपत्नी = वर्किदेिीर्रस्रजा सपत्नी (सदृशी)

न्स्नग्धाञ्जनाभा न्स्नग्धम ्अञ्जनम ्= न्स्नग्धाञ्जनम ् न्स्नग्धाञ्जनाभा = न्स्नग्धाञ्जनस्य आभा इर् आभा यस्याः सा

रामायणप्रसङ्गः तिाम्बरािन्ग्नरततप्रर्दृ्धो रूक्षप्रभः ककंशुकपुष्पिडूः ।

तनर्ावणधमूाकुलराजयश्च नीलोत्पलाभाः प्रिकाभशरेऽभ्ाः ॥ ३५/५४ Word-Meaning तिानीम ्= At that moment िशमुख-नगरी-िाि-संभूत-धमू्या = the thick smoke (धमू्या) that arose (संभूत) out of

the fire that was burning (िाि) the city (नगरी) of Ravana (िशमुख) जाता = became or created

आिौ = firstly नीलांशुकश्रीः = the splendor (श्री) of a black (नील) cloth (अशंुक)

तिनु = after that मरकताबद्धनीर्ीवर्भूततः = the grandeur (वर्भूतत) of the waist-band (नीर्ी) that

is engraved (आबद्ध) with the sapphire gems (मरकत) कस्तूरी-पङ्क-भङ्गी = the manner (भङ्गी) of the muddy (पङ्क) musk (कस्तूरी) क्षणमवप = even just for a minute

वर्किदेिीर्र-स्रक्सपत्नी = similar (सपत्नी) to the garland (स्रक्) of the blossomed (वर्कि) Neelotpala or Indeevara flower (इदिीर्र)

पश्चात ्= then न्स्नग्धाञ्जनाभा = the glamour (आभा) of the viscous and soft (न्स्नग्ध)

eye-lotion (अञ्जन) जघन-कुि-कटी-कण्ठ-नेिेषु = in the hip (जघन), waist (कुि), breast (कटी), neck

(कण्ठ) and eyes (नेि) हिक्कादतानाम ्= of the maidens (कादता) associated with the directions (हिक्)



मूलपाठः हा तात हा जनतन हा सतु हा सहाय हा पौत्र हा वप्रयसखख क्व नु हा हतोत्सस्म । इत्यादद पौरपररदेवनभारवात्सग्भ - रापूरर रावणपुरी शशखखना परीता ॥६०॥ पदच्छेदः िा, तात, िा, जनतन, िा, सुत, िा, सिाय, िा, पौि, िा, वप्रयसणख, क्र्, नु, िा, ितः अन्स्म, इत्याहि, पौर-पररिेर्न-भारर्ान्ग्भः आपूरर, रार्णपुरी, भशणखना, परीता ।

प्रततपदार्थः िा तात = िा वपतः िा जनतन = िा मातः िा सुत = िा पुि िा सयाय = िा सखे िा पौि = िा पौि िा वप्रयसणख = िा भाये क्र् नु = कुि अभस िा ितोऽन्स्म = िा नष्टोऽन्स्म इत्याहि-पौर-पररिेर्न-भारर्ान्ग्भः = इततयाहिभभः पुरजनानां वर्लपनभररतर्िन ः आपूरर = पूररता रार्णपुरी = लङ्का भशणखना = अन्ग्नना परीता = व्याप्ता आकाङ्क्षा आपूरर (आपूयवते स्म)

काभभः आपूरर ? इत्याहिपौरपररिेर्नभारर्ान्ग्भः काभभः र्ान्ग्भः ? िा तात, िा जनतन, िा सुत, िा सिाय, िा पौि, िा वप्रयसणख, क्र्

नु, िा ितोऽन्स्म (इतत) का आपूरर ? रार्णपुरी

कीदृशी रार्णपुरी ? परीता


केन परीता रार्णपुरी ? भशणखना अन्वयः भशणखना परीता रार्णपुरी िा तात, िा जनतन, िा सुत, िा सिाय, िा पौि, िा वप्रयसणख, क्र् नु, िा ितोऽन्स्म, इत्याहि-पौर-पररिेर्न-भारर्ान्ग्भः आपूरर । भावार्थः र्ेगेन प्रभस्रयमाणेन र्ह्निना व्याप्ता लङ्का पुरजनानां ‘िा तात, िा जनतन, िा सुत, िा सिाय, िा पौि, िा वप्रयसणख, क्र् नु, िा ितोऽन्स्म’ इतत शोकक्रदिनेन पूररता अभर्त ्। व्याकरणम ् आपूरर = आ + प ृ“प ृपालनपूरणयोः” / प ृ“प ृपूरणे” कमवणण लुङ्. प्र.प.ु, ए.र्. परीता = परर + इ “इण ्गतौ” + क्त, स्त्री., प्र.वर्., ए.र्. पौरपररिेर्नभारर्ान्ग्भः

भारयुक्ताः र्ािः = भारर्ािः पुरस्य इमे = पौराः पररिेर्नभारर्ािः = पररिेर्नेन भारर्ािः पौरपररिेर्नभारर्ान्ग्भः = पौराणां पररिेर्नभारर्ािः, पौरपररिेर्नभारर्ािः ताभभः

रामायणप्रसङ्गः िा तात ि पुिक कादतभमि ।

िा जीवर्तेशाङ्ग ितं सुपणु्यम ्। रक्षोभभरेर्ं बिुधा ब्रुर्तभः शबिः कृतो घोरतरः सुभीमः ॥ ४०/५४

र्जवतयत्र्ा मिातेजा वर्भीषणगिंृ प्रतत । क्रममाणः क्रमेण र् ििाि िररपुङ्गर्ः ॥ १६/५४

नान्ग्नस्तपृ्यतत काष्ठानां तणृानां ि यथा तथा । २८/५४ िनूमान ्राक्षसेदद्राणां र्धे ककन्ञ्िदन तपृ्यतत ।

न िनूमहिशस्तानां राक्षसानां र्सुदधरा ॥ २९/५४ Word-Meaning रार्णपुरी = Lanka, Ravana’s city

परीता = that which is surrounded भशणखना = by the fire

आपूरर = was filled


इत्याहि-पौर-पररिेर्न-भार-र्ान्ग्भः = with the words (र्ाक्) weighing down with (भार) the lamentations (पररिेर्ना) of the citizens (पौर), like these (इत्याहि) िा तात = Oh! My father! िा जनतन = Oh! My mother! िा सुत = Oh! My son! िा सयाय = Oh! My friend! िा पौि = Oh! My grandson! िा वप्रयसणख = Oh! My beloved friend / wife! क्र् नु = where are you? िा ितोऽन्स्म = Oh! I am (अस्मद्) lost (ित)


मूलपाठः यैववथन्दारकसुन्दरीजनमुखे नीराजनां तनशमथतां तनमेघे गगनेऽवप यैववथरचचता सौदाशमनीसांहततः । ते द्ववत्राण्यवप वासराखण न गता तनवाथणमौवाथनल - ज्वालाडम्बरमम्बुधौ ववदचधरे वालानलोद्यत्कणाः ॥ ६१ ॥ पदच्छेदः य ः, र्दृिारक-सुदिरी-जनमुखे, नीराजनम,् तनभमवतम,् तनमेघे, गगन,े अवप, य ः, वर्रचिता, सौिाभमनी-संिततः, ते, हििाणण, अवप, र्ासराणण, न, गताः, तनर्ावणम,् और्ावनल-ज्र्ालाडम्बरम,् अम्बुधौ वर्िचधरे, र्ालानलोद्यत्कणाः।

प्रततपदार्थः य ः = य ः (अन्ग्नकण ः) र्दृिारक-सुदिरी-जनमुखे = सुरलोककदयार्दृिस्य पुरतः नीराजनं तनभमवतम ्= आरात्रिकं कृतम ् तनमेघे गगने अवप = मेघरहिते नभभस अवप य ः = य ः (अन्ग्नकण ः) वर्रचिता सौिाभमनी-संिततः = कृता वर्द्युल्लेखाशे्रणणः ते = ते अन्ग्नकणाः हििाणण अवप र्ासराणण = हििहिनातन यार्त ्अवप न गताः तनर्ावणम ्= न प्राप्ताः उपशमनिशाम ्


और्ावनल-ज्र्ालाडम्बरम ्= र्ाडर्ाग्नेः प्रभापुञ्जशोभाम ् अम्बुधौ = समुदे्र वर्िचधरे = िकक्ररे र्ालानलोद्यत्कणाः = िनूमत्पुच्छान्ग्नतः उन्त्थताः स्फुभलङ्गाः आकाङ्क्षा वर्िचधरे

कुि वर्िचधरे ? अम्बुधौ ककं वर्िचधरे ? और्ावनल-ज्र्ालाडम्बरम ् के वर्िचधरे ? ते र्ालानलोद्यत्कणाः

कथ ंसदतः ते ? न गताः (सदतः) ककं अर्स्थां न गताः ? तनर्ावणम ् ककयत ्कालं न गताः? र्ासराणण

कतत र्ासराणण ? हििाणण अवप पुनः कीदृश ेते ? य ः तनभमवतम ्(अभर्त)्

ककं तनभमवतम ्? नीराजनम ् कुि तनभमवतम ्? र्दृिारकसुदिरीजनमुखे

पुनः कीदृश ेते ? य ः वर्रचिता (आसीत)् का वर्रचिता ? सौिाभमनी-संिततः कुि वर्रचिता ? गगने अवप

कीदृश ेगगने अवप ? तनमेघे अन्वयः य ः र्दृिारकसुदिरीजनमुखे नीराजनं तनभमवतम ्(अभर्त)्, य ः तनमेघे गगने अवप सौिाभमनी-संिततः वर्रचिता, ते र्ालानलोद्यत्कणाः हििाणण अवप र्ासराणण तनर्ावण ंन गताः (सदतः) और्ावनल-ज्र्ालाडम्बरं अम्बुधौ वर्िचधरे । भावार्थः ये िनूमत्पुच्छानलोन्त्थतस्फुभलङ्गाः सुराङ्गनानां मुखागे्र शुभकालसूिकतया नीराजनस्य रूप ंधतृर्दतः, ये पुनः मेघवर्िीने वर्यतत सादद्रा ंवर्द्युत्प्रभां रचितर्दतः ते हििाणण हिनादयार्िवप उपशमनिशां न गताः। त ेअन्ग्नस्फुभलङ्गाः समुदे्र र्डर्ान्ग्नशोभां प्राप्नुर्न ्। व्याकरणम ् र्दृिारक-सुदिरी-जनमुखे

प्रशस्तं र्दृिं येषा ंते = र्दृिारकाः (पुं) - िेर्ताः


र्दृिारकाणां सुदियवः = र्दृिारकसुदियवः र्दृिारकसुदियवः इतत जनाः = र्दृिारकसुदिरीजनाः र्दृिारक-सुदिरी-जनमुखे = र्दृिारकसुदिरीजनानां मुखम,् र्दृिारकसुदिरीजनमुखम,्

तन्स्मन ् तनमेघे = तनगवताः मेघाः यस्मात ्तत ्तनमेघम,् तन्स्मन ् सौिाभमनी-संिततः = सौिाभमदयाः संिततः और्ावनलज्र्ालाडम्बरम ्

उव्यावः अयम ्= और्वः और्वः अनलः = और्ावनलः और्ावनलस्य ज्र्ालाः = और्ावनलज्र्ालाः और्ावनलज्र्ालाडम्बरम ्= और्ावनलज्र्ालानां डम्बरः, और्ावनलज्र्ालाडम्बरः, तम ्

अम्बुधौ = अम्बूतन धीयदतेऽन्स्मन ्इतत अम्बुचधः, तन्स्मन ् र्ालानलोद्यत्कणाः

र्ालस्य अनलः = र्ालानलः उद्यतः कणाः = उद्यत्कणाः र्ालानलोद्यत्कणाः = र्ालानलात ्उद्यत्कणाः

वर्िचधरे = वर् + धा “डुधाञ ्धारणपोषणयोः”, उ.प., अि आत्मनेपिम,् भलट्, प्र.पु, ब.र्. | िधे िधाते िचधरे

रामायणप्रसङ्गः र्ज्री मिेदद्रन्स्त्रिशशे्वरो र्ा साक्षाद् यमो र्ा र्रुणोऽतनलो र्ा ।

रौद्रोऽन्ग्नरको धनिश्च सोमो न र्ानरोऽयं स्र्यमेर् कालः ॥ ककं ब्रह्मणः सर्ववपतामिस्य लोकस्य धातुश्चतुराननस्य ।

इिागतो र्ानररूपधारी रक्षोपसंिारकरः प्रकोपः ॥ ककं र् ष्णर् ंर्ा कवपरूपमेत्य रक्षोवर्नाशाय परं सुतजेः ।

अचिदत्यमव्यक्तमनदतमेकं स्र्मायया साम्प्रतमागतं र्ा ॥ इत्येर्मूिबुविर्ो वर्भशष्टा रक्षोगणास्ति समेत्य सर्े ।

सप्राणणसङ्घां सगिृां सर्कृ्षां िग्धा ंपुरीं तां सिसा समीक्ष्य ॥ ३८/५४ Word-Meaning य ः = by whom, i.e., by the sparks of fire

नीराजनं तनभमवतम ्= Aarthi (नीराजन) (i.e., waving of the camphor flame) was done (तनभमवत)


र्दृिारक-सुदिरी-जनमुखे = in front of the beautiful ladies (सुदिरी-जन) of the Devas (र्दृिारक)

य ः = by whom, i.e., by the sparks of fire वर्रचिता सौिाभमनी-संिततः = was created (वर्रचित) a series (संितत) of

lightening (सौिाभमनी) तनमेघे गगने अवप = even (अवप) in the sky that was devoid of clouds

ते = those, i.e., those sparks of fire र्ालानलोद्यत्कणाः = the fire sparks (कण) that arose (उद्यत)् from the fire

(अनल) in the tail (र्ाल) of Hanuman न गताः तनर्ावणम ्= which had not (न) reached (गत) the state of being

extinguished (तनर्ावण) हििाणण अवप र्ासराणण = even (अवप) after two or three (हिि) days (र्ासर)

वर्िचधरे = created और्ावनल-ज्र्ालाडम्बरम ्= the immensity (आडम्बर) of the flames (ज्र्ाल) of the

fire (अनल) of the submarine fire (और्व) अम्बुधौ = in the ocean

23-Aug-2018


मूलपाठः आदीप्यमानपवनात्मजवालसङ्गा - दङ्गारशषेववभवामवलोक्य लङ्काम ्। व्योत्सम्न त्सस्र्ता तनशशचराः स्वगवहाखण नूनां तनवाथपयन्त इव नेत्रभवैः पयोशभः ॥ ६२ ॥ पदच्छेदः आिीप्यमान-पर्नात्मज-र्ाल-सङ्गात,् अङ्गार-शषे-वर्भर्ाम,् अर्लोक्य, लङ्काम,् व्योन्म्न, न्स्थताः, तनभशिराः, स्र्गिृाणण, नूनम,् तनर्ावपयदतः, इर्, नेिभर् ः, पयोभभः।

प्रततपदार्थः आिीप्यमान-पर्नात्मज-र्ाल-सङ्गात ्= िीपातयतस्य िनूमत्पुच्छस्य सम्पकावत ्


अङ्गार-शषे-वर्भर्ाम ्= यस्याः (लङ्कायाः) सकलवर्भर्ः िग्धः अतः या भस्मशषेा जाता, तादृशीं

अर्लोक्य = र्ीक्ष्य लङ्काम ्= लङ्कापुरीम ् व्योन्म्न = आकाशे न्स्थताः = र्तवमानाः तनभशिराः = राक्षसाः स्र्गिृाणण = स्र्भर्नातन नून ंतनर्ावपयदतः इर् = प्रशमयदतः इर् ककल नेिभर् ः पयोभभः = नेि ेजात ः अश्रजुल ः आकाङ्क्षा (अलक्ष्यदत) – अर्धयाहृतम ्

के अलक्ष्यदत ? तनभशिराः ककं कुर्वदतः इर् अलक्ष्यदत ? तनर्ावपयदत इर्

कातन तनर्ावपयदतः ? स्र्गिृाणण क ः तनर्ावपयदतः ? पयोभभः

कीदृश ः पयोभभः ? नेिभर् ः कीदृशाः तनभशिराः ? न्स्थताः कुि न्स्थताः ? व्योन्म्न ककं कृत्र्ा व्योन्म्न न्स्थताः ? आलोक्य काम ्आलोक्य ? लङ्काम ् कीदृशीं लङ्काम ्? अङ्गारशषेवर्भर्ाम ् कस्मात ्िेतोः ? आिीप्यमानपर्नात्मजर्ालसङ्गात ्

अन्वयः आिीप्यमानपर्नात्मजर्ालसङ्गात ्अङ्गारशषेवर्भर्ां लङ्काम ्आलोक्य तनभशिराः नूनं व्योन्म्न न्स्थताः नेिभर् ः पयोभभः (िह्यमानातन) स्र्गिृाणण तनर्ावपयदतः इर् (अलक्ष्यदत) । भावार्थः यथा कश्चन अन्ग्नना प्रिीप्त ंस्र्गिंृ िरूस्थात ्उच्ििेशात ्जलपातनेन शमयतत तथा िनूमता लङ्कायां िह्यमानायां राक्षसाः आकाशस्थाः एर् (अन्ग्नतापभयात)् अश्रपुातिारा स्र्-स्र्गिृतः उन्त्थताः र्ह्निज्र्ालाः शमयदतः इर् प्रतीयदते स्म ।


व्याकरणम ् आिीप्यमानपर्नात्मजर्ालसङ्गात ्

पर्नात्मजः = पर्नस्य आत्मजः पर्नात्मजर्ालः = पर्नात्मजस्य र्ालः आिीप्यमानपर्नात्मजर्ालः = आिीप्यमानः पर्नात्मजर्ालः आिीप्यमानपर्नात्मजर्ालसङ्गात ्= आिीप्यमानपर्नात्मजर्ालस्य सङ्गः

आिीप्यमानपर्नात्मजर्ालसङ्गः, तस्मात ् अङ्गारशषेवर्भर्ाम ्

अङ्गारशषेः = अङ्गारः एर् शषेः यस्य (तादृशः वर्भर्ः) अङ्गारशषेवर्भर्ाम ्= अङ्गारशषेः वर्भर्ः यस्याः सा अङ्गारशषेवर्भर्ा, ताम ्

अलङ्कारः उत्प्रेक्षालङ्कारः Word-Meaning आिीप्यमान-पर्नात्मज-र्ाल-सङ्गात ्= due to the association with the burning

(आिीप्यमान) tail of Hanuman (पर्नात्मज), the son (आत्मज) of Vayu (पर्न) अङ्गार-शषे-वर्भर्ाम ्= become one whose prosperity (वर्भर्) has been reduced

(शषे) to just ashes (अङ्गार) अर्लोक्य = upon seeing लङ्काम ्= the city of Lanka (लङ्का) तनभशिराः = the Rakshasaas

न्स्थताः = those that were standing व्योन्म्न = in the sky (व्योमन)्

(अभार्न)् = became स्र्गिृाणण नूनं तनर्ावपयदतः इर् = as though (इर्) they were immediately

(नून) putting the fire off (तनर्ावप) their (स्र्) houses (गिृ) नेिभर् ः पयोभभः = with the water (पयस)् that were present (भर्) in

their eyes (नेि)



मूलपाठः चके्र शक्रत्सजदाज्ञया रणमुखे यत्कमथ रक्षोगण- स्तत्कतुुं क्षणदाचरक्षक्षततभुजा युक्तोऽप्यशक्तो भवेत ्। सप्ताचचथश्च हनूमता पररचचतो लङ्कामधाक्षीद्यर्ा तत्सत्पत्रा मरुता युतोऽवप न तर्ा दाहक्रक्रयायाां पटुः ॥ ६३ ॥ पदच्छेदः िके्र शक्रन्जिाज्ञया, रणमुखे, यत,् कमव, रक्षोगणः, तत,् कतुवम,् क्षणिािरक्षक्षततभुजा, युक्तः, अवप, अशक्तः, भर्ेत,् सप्ताचिवः ि, िनूमता, पररचितः, लङ्काम,् अधाक्षीत,् यथा, तन्त्पिा, मरुता, युतः, अवप, न, तथा, िाि-कक्रयायाम,् पटुः ।

प्रततपदार्थः िके्र = अकरोत ् शक्रन्जिाज्ञया = रार्णसुतस्य इदद्रन्जतः आिेशने रणमुखे = सङ्ग्रामे यत ्कमव = यादृशं कायवम ् रक्षोगणः = राक्षससमूिः तत ्कतुवम ्= तादृशं (भीषणं काय)ं कतुवम ् क्षणिािरक्षक्षततभुजा युक्तः अवप = राक्षेददे्रण रार्णेन सहितः अवप अशक्तः भर्ेत ्= असमथवः स्यात ्। सप्ताचिवः ि = अन्ग्नः ि िनूमता पररचितः = र्ायुपुिणे प्रर्ततवतः लङ्काम ्अधाक्षीत ्यथा = यथा लङ्काम ्अिित ् तन्त्पिा मरुता युतः अवप = तन्त्पिा र्ायुना सि र्तवमानः अवप तथा िाि-कक्रयायाम ्न पटुः = (अन्ग्नः) तथा ििनकमवणण समथवः न भर्ेत ्। आकाङ्क्षा अशक्तः भर्ेत ्

ककं कतुवम ्अशक्तः भर्ेत ्? तत ्कतुवम ् ककं तत ्? यत ्कमव िके्र केन एर् िके्र ? शक्रन्जिाज्ञया (एर्) कुि िके्र ? रणमुखे


के अशक्तः भर्ेत ्? रक्षोगणः कीदृशः सन ्अवप ते ? युक्तः अवप

केन युक्तः अवप ? क्षणिािरक्षक्षततभुजा न (भर्ेत)्

कीदृशः न (भर्ेत)् ? पटुः कन्स्मन ्वर्षये न (भर्ेत)् ? िािकक्रयायाम ् कः न (भर्ेत)् ? सप्ताचिवः कथ ंभूतः सन ्अवप न (भर्ेत)् ? युतः अवप

केन युतः अवप ? तन्त्पिा कीदृशने तन्त्पिा ? मरुता

कथ ंन (भर्ेत)् ? यथा अधाक्षीत ्तथा काम ्अधाक्षीत ्? लङ्काम ् कः अधाक्षीत ्? सप्ताचिवः कथभंूतः सन ्सप्ताचिवः ? पररचितः

केन पररचितः ? िनूमता अन्वयः रक्षोगणः शक्रन्जिाज्ञया (एर्) रणमुखे यत ्कमव िके्र क्षणिािरक्षक्षततभुजा युक्तः अवप तत ्कतुवम ्अशक्तः भर्ेत ्। यथा िनमूता पररचितः सप्ताचिवः लङ्काम ्अधाक्षीत ्तथा तन्त्पिा मरुता युतः अवप िािकक्रयाया ं(सः) पटुः न (भर्ेत)् । भावार्थः राक्षसाः परोक्षतया न्स्थतस्य इदद्रन्जतः आिेशमािेण यादृशं भयङ्करं युद्धम ्अकुर्वन ्तादृशं युद्धं रार्णस्य प्रत्यक्षं रणभूम्याम ्उपन्स्थत्या सािियेण िावप कतु ंन शक्नुयुः । एर्म ्एर् मारुततना उद्दीवपतायाः लङकायाः ििने र्ह्निः यथा समथवः अभर्त ्तन्त्पिा मरुता सभमद्धोऽवप स र्ह्निः लङ्कां तथा न अधक्ष्यत ्। उभयिावप वपिोः अपेक्षया पुिौ बलीयांसौ इतत भार्ः । व्याकरणम ् िके्र = कृ "कृञ ्करणे", भलट्., आत्मनेपिम,् प्र.पु., ए.र्. शक्रन्जिाज्ञया

शकं्र न्जतर्ान ्इतत = शक्रन्जत ्। शक्रन्जिाज्ञया = शक्रन्जतः आज्ञा शक्रन्जिाज्ञा, तया

शक्रन्जिाज्ञया = रक्षोगणः - रक्षसां गणः क्षणिािरक्षक्षततभुजा


क्षणिाया ंिरन्दत इतत = क्षणिािराः क्षक्षतत ंभुनह्नक्त इतत = क्षक्षततभुक् क्षणिािरक्षक्षततभुजा = क्षणिािराणा ंक्षक्षततभुक्, तेन

पररचितः = परर + चि “चिञ ्ियने” + क्त, कमवणण, र्दृ्र्धयथे भर्तत । अलङ्कारः सम्बदधेऽप ुअसम्बदधरूपाततशयोह्नक्तः Word-Meaning यत ्कमव = That work which

रक्षोगणः = the gathering (गण) of Rakshasas (रक्षस)् िके्र = did शक्रन्जिाज्ञया = by the command (आज्ञा) of Indrajit, the conqueror (न्जत)् of

Indra (शक्र) रणमुखे = in the battlefield

अशक्तः भर्ेत ्= they would be not (न) capable (शक्त) तत ्कतुवम ्= to do that work

क्षणिािरक्षक्षततभुजा युक्तः अवप = even if they are endowed by Ravana, the king of the Rakshasas, [ Rakshasaas = those who move around (िर) in the night (क्षणिा), King = one who possesses or enjoys (भक्ु) the land (क्षक्षतत) ]

ि = also यथा = in the way

सप्ताचिवः = Agni, the god of fire िनूमता पररचितः = being one who is roused (पररचित) by Hanuman

(िनुमत)् लङ्काम ्अधाक्षीत ्= burnt down Lanka (लङ्का)

तन्त्पिा मरुता युतः अवप = even (अवप) when accompanied (युत) by his (तत)् father (वपत)ृ, Vayu (मरुत)् तथा िाि-कक्रयायां न पटुः = Agni is not (न) an expert (पटु) in the work (कक्रया)

of burning down (िाि) in that way (तथा)



मूलपाठः तत्सस्मन्हनूमदरखणप्रभव ेहुताश ेशुवद्धां ववधाय पततमेव समेतुमैच्छत ्। लङ्केश्वरेण रणकेशलकुतूहलेन बाहोबथलादपहृता सुरराजलक्षमीः ॥ ६४ ॥ पदच्छेदः तन्स्मन ्िनूमिरणण-प्रभर्े, िुताश,े शुवद्धम,् वर्धाय, पततम,्एर्, समेतुम,् ऐच्छत,् लङ्केश्वरेण, रण-केभल-कुतूिलेन, बािोः, बलात,् अपहृता, सुरराजलक्ष्मीः।

प्रततपदार्थः तन्स्मन ्िनूमिरणण-प्रभर्े िुताश े

अरणणः = अन्ग्नमदथनकाष्ठम ् िुताशः = अन्ग्नः आञ्जनेयरूपे अरणौ समुत्पदने र्िौ तन्स्मन ्

शुवद्ध ंवर्धाय = आत्मानं वर्शोर्धय पततम ्एर् = स्र्स्र्ाभमनम ्इदद्रम ्एर् समेतुम ्ऐच्छत ्= उपयातुम ्इष्टर्ती लङ्केश्वरेण रण-केभल-कुतूिलेन = युद्धक्रीडासमुत्सुकेन रार्णेन बािोः बलात ्= भुजपराक्रमात ् अपहृता = अपनीता सुरराजलक्ष्मीः = िेर्लोकस्य राज्यलक्ष्मीः आकाङ्क्षा ऐच्छत ्।

का ऐच्छत ्? सुरराजलक्ष्मीः कीदृशी सुरराजलक्ष्मीः ? अपहृता

केन अपहृता ? लङ्केश्वरण कीदृशने लङ्केश्वरण ? रणकेभलकुतूिलेन

कथम ्अपहृता ? बािोः बलात ् ककं कतुवम ्ऐच्छत ्? समतेुम ् कं समेतुम ्ऐच्छत ्? पततम ्एर्


ककं कृत्र्ा ऐच्छत ्? शुवद्ध ंवर्धाय कुि शुवद्ध ंवर्धाय ? िुताश े

कीदृश ेिुताश े? तन्स्मन ्िनूमिरणणप्रभर्े अन्वयः रणकेभलकुतूिलेन लङ्केश्वरेण बािोः बलात ्अपहृता सुरराजलक्ष्मीः िनूमिरणणप्रभर् ेिुताश ेशुवद्ध ंवर्धाय पततम ्एर् समेतुम ्ऐच्छत ्। भावार्थः पूर् ंयुद्ध ेिजेुयेन रार्णेन परान्जतस्य इदद्रस्य सकाशात ्अपहृता लङ्कायां स्थावपता आसीत ्सुरराजलक्ष्मीः । िनूमता कृतं लङ्काििनं यद्यवप भीषण ंतथावप तिधमवनाशनतनभमत्तकम ्। यथा यागान्ग्नः अरणणतः उत्पाद्यते तथा अयम ्अन्ग्नरवप िनूमद्रपूारणणतः जातः । तादृश ेपार्के आत्मानं वर्शोर्धय संस्कृता सती स्र्स्र्ाभमनम ्इदद्रम ्उपगदतुम ्ऐच्छत ्सा सरुलोकलक्ष्मीः । अि रार्णस्य पराजयः तनन्श्चतः इतत व्यङ्ग्याथवः । व्याकरणम ् िनूमिरणणप्रभर् े

िनूमिरणणः = िनूमान ्एर् अरणणः प्रकषेण भर्ः = प्रभर्ः िनूमिरणणप्रभर्े = िनूमिरणौ प्रभर्ः, तन्स्मन ्

लङ्केश्वरेण = लङ्कायाः ईश्वरः लङ्केश्वरः, तेन रण-केभल-कुतूिलेन

रणः एर् केभलः = रणकेभलः रणकेल्यां कुतूिलः यस्य सः रणकेभलकुतूिलः, तेन

ऐच्छत ्= इष ्"इष ँइच्छायाम"् लङ्., प्र.पु., ए.र्. Word-Meaning सुरराजलक्ष्मीः = The Rajalakshmi (राजलक्ष्मी) of the Devas (सुर)

अपहृता = one who was seized (अप+हृ) बािोः बलात ्= by the strength (बल) of the arms (बािु) रण-केभल-कुतूिलेन लङ्केश्वरेण = by Ravana (लङ्केश्वरे), the lord (ईश्वर) of

Lanka (लङ्का), who has eagerness (कुतूिल) for the sport (केभल) in the form of battle (रण)

शुवद्ध ंवर्धाय = upon making (वर्धा) oneself pure (शुवद्ध)


तन्स्मन ्िनूमिरणण-प्रभर्े िुताश े= in that (तत)् fire (िुताश) which was created (प्रभर्) by the fire-inducing-wood (अरणण) in the form of Hanuman (िनूमत)्

ऐच्छत ्= wished समेतुम ्= to approach

पततम ्एर् = her husband, Indra, himself


मूलपाठः वाचाशमदानीां क्रकमु ववस्तरेण लङ्कापुरीां रावणबाहुगुप्ताम ्। काकुत्स्र्दतूोऽयमुपेत्य चके्र कव तान्तदतूस्य सुखप्रवेशाम ्॥६५॥ पदच्छेदः र्ािाम,् इिानीम,् ककमु, वर्स्तरेण, लङ्कापुरीम,् रार्ण-बािु-गुप्ताम,् काकुत्स्थितूः, अयम,् उपेत्य, िके्र, कृतादत-ितूस्य, सुख-प्रर्ेशाम ्।

प्रततपदार्थः र्ािाम ्= र्िसाम ् इिानीम ्= अधनुा ककम ुवर्स्तरेण= प्रपञ्िनेन नान्स्त प्रयोजनम ् लङ्कापुरीम ्रार्ण-बािु-गुप्ताम ्= लङ्कानगरीं रार्णभुजसुरक्षक्षताम ् काकुत्स्थितूः अयम ्= रामितूः असौ उपेत्य िके्र = आगत्य अकरोत ् कृतादत-ितूस्य = यमककङ्करस्य सुख-प्रर्ेशाम ्= सुकरः प्रर्ेशः यि तथोक्ताम ्। आकाङ्क्षा िके्र

कः िके्र ? अयम ् कीदृशः अयम ्? काकुत्स्थितूः अयम ्

ककं कृत्र्ा िके्र ? उपेत्य काम ्उपेत्य ? लङ्कापुरीम ्

कीदृशी ंलङ्कापुरीम ्? रार्णबािुगुप्ताम ् कथम्भूतां िके्र ? सुखप्रर्ेशाम ्


कस्य सुखप्रर्ेशाम ्? कृतादतितूस्य अन्वयः इिानीं ककम ुर्ािा ंवर्स्तरेण ! काकुस्थितूोऽय ंरार्णगुप्तां लङ्कापुरीम ्उपेत्य कृतादतितूस्य सुखप्रर्ेशां िके्र । भावार्थः रार्णस्य पुरी लङ्का परररक्षक्षता न्स्थता । ति यमितूानामवप प्रर्ेशः िलुवभः आसीत ्ककमु अदयेषाम ्। ककन्दत्र्िानीं िनूमान ्तस्याम ्एर् लङ्कायां तादृशं वर्र्धर्ंसनं वर्ततर्ान ्यत ्ततः परं यमककङ्कराः तनःसङ्कोिं ति प्रर्ेक्ष्यन्दत । भावर्यदु्ध ेरार्णस्य पराजयः जातप्रायः तस्य वर्नाशः ि सन्दनहितः इत्यथवः । व्याकरणम ् िके्र = कृ "कृञ ्करणे", भलट्., आत्मनेपिम,् प्र.पु., ए.र्. रार्णबािुगुप्ताम ्

रार्णस्य बािू - रार्णबािू रार्णबािुभयां गुप्ता – रार्णबािुगुता, ताम ्

Word-Meaning इिानीम ्= now

ककमु वर्स्तरेण = what is the use of elaboration र्ािाम ्= of the words

काकुत्स्थितूः अयम ्= this (अयम)् messenger (काकुत्स्थ) of Rama (ितू), a descendent of Kakustha (ककुत्स्थ)

उपेत्य = upon coming िके्र = made लङ्कापुरीम ्रार्ण-बािु-गुप्ताम ्= That city (पुरी) of Lanka (लङ्का) which was

shielded (गुप्त) by Ravana’s (रार्ण) arms (बािु) सुख-प्रर्ेशाम ्= become one that has an easy (सुख) entry (प्रर्ेश)

कृतादत-ितूस्य = for the messengers (ितू) of Yama (कृतादत)


30-Aug-2018


मूलपाठः पौलस्त्यपातक्रकसमागमजायमान - मेनः पुनान इव वानरयायजूकः । तनवथततथताक्षववजयो तनजवालवह्नौ हुत्वा पलाशसशमधः सुगततबथभूव ॥ ६६ ॥ पदच्छेदः पौलस्त्य-पातकक-समागम-जायमानम,् एनः, पुनानः, इर्, र्ानर-यायजूकः, तनर्वततवताक्षवर्जयः, तनजर्ाल-र्िौ, िुत्र्ा, पलाश-सभमधः, सुगततः, बभूर् ।

प्रततपदार्थः पौलस्त्य-पातकक-समागम-जायमानम ्= पापकमवतनरतस्य-रार्णस्य संसगेण भर्त ् एनः = पापम ् पुनानः इर् = क्षालयन्दनर् र्ानर-यायजूकः = कवपरूपः यज्ञकताव तनर्वततवताक्षवर्जयः = कृताक्षकुमारसंिारः सन ्/ वर्हितेन्दद्रवर्जयः ि सन ् तनजर्ाल-र्िौ = स्र्लाङ्गूलोन्त्थताग्नौ िुत्र्ा = िव्यद्रव्यरूपेण अपवतयत्र्ा / र्ालसम्भूताग्नौ क्षक्षप्त्र्ा पलाशसभमधः = पलाशाः (राक्षसाः) एर् पलाशतरुसभमधः, ताः सुगततः = तनवर्वघ् नसञ्िारः / प्राप्तोत्तमलोकः र्ा बभूर् = अभर्त ्। आकाङ्क्षा बभूर्

कः बभूर् ? र्ानयायजूकः कथम्भूतः बभूर् ? सुगततः ककं कुर्ावणः सुगततः बभूर्ः ? पुनानः

ककं पुनानः इर् ? एनः (कमवपिम)् कीदृशम ्एनः ? पौलस्त्यपातककसमागमजायमानम ्

ककं कृत्र्ा सुगततः बभूर् ? िुत्र्ा काः िुत्र्ा ? पलाशसभमधः


कीदृशः सन ्िुत्र्ा ? तनर्वततवताक्षवर्जयः सन ् कुि िुत्र्ा ? तनजर्ालर्िौ

अन्वयः पौलस्त्यपातककसमागमजायमानम ्एनः पुनानः इर् र्ानरयायजूकः तनर्वततवताक्षवर्जयः सन ्तनजर्ालर्िौ पलाशसभमधः िुत्र्ा सुगततः बभूर् । भावार्थः यथा यज्ञकताव िषु्कमवभयः तनर्तृ्त्यथ ंन्जतेन्दद्रयः सन ्अग्नौ पलाशसभमधः जुिोतत, ततः पापमुक्तोः भूत्र्ा स्र्गावद्युत्तमां गतत ंप्राप्नोतत तथा िनूमान ्पातककनः रार्णस्य िशवनसम्भाषणाहिरूपसंसगेण सम्भूत ंिरुरतं क्षालतयन्दनर् वर्हिताक्षकुमारसंिारः सन ्राक्षससभमधः र्ालाग्नौ क्षक्षप्त्र्ा लङ्कायाम ्अप्रततितसञ्िारः सञ्जातः । व्याकरणम ् पौलस्त्यपातककसमागमजायमानम ्

पुलस्त्यस्य गोिापत्यं पुमान ्= पौलस्त्यः पौलस्त्यः एर् पातकी = पुलस्त्यपातकी पुलस्त्यपातककसमागमः = पुलस्त्यपातककनः समागमः पौलस्त्यपातककसमागमजायमानम ्= पुलस्त्यपातककसमागमेन जायमानम ्

र्ानर-यायजूकः = र्ानरः एर् यायजूकः (इज्याशीलो यायजूकः इत्यमरः) तनर्वततवताक्षवर्जयः

अक्षवर्जयः = अक्षस्य वर्जयः तनर्वततवताक्षवर्जयः = तनर्वततवतः अक्षवर्जयः येन सः

तनजर्ाल-र्िौ तनजः र्ालः = तनजर्ालः तनजर्ाल-र्िौ = तनजर्ालस्य र्ह्निः तनजर्ालर्ह्निः, तन्स्मन ्

पलाशसभमधः पलम ्अश्नन्दत इतत पलाशाः पलाशसभमधः = पलाशाः एर् सभमधः, ताः पलाशसभमधः = पलाशस्य (पलाशः = र्कृ्षवर्शषेः) सभमधः, ताः

सुगततः = शोभना गततः यस्य सः पुनानः = पू “पूञ ्पर्ने” + शानि,् (उभयपिी, आत्मनेपिे लट् लकारे पुनीते) प्र.वर्. ए.र्. िुत्र्ा = िु “िु िानािनयोः आिाने िते्येके प्रीणनेऽपीतत भाष्यम”् + क्त्र्ा, लट् लकारे जुिोतत


एनः = एनस ्सकारादतः शबिः, न.भल., द्वर्.वर्., ए.र्. | प्रथमे हितीये ि - एनः, एनसी, एनांभस |

जायमानम ्= जन ्“जनीीँ प्रािभुावर्े” + शानज ्| न.भल., हि.वर्., ए.र्. | आ.पहि, लट्लकारे, जायते, जायेते, जायदते |

बभूर् = भू "भू सत्तायाम"्, भलट्., प्र.प.ु, ए.र्. Word-Meaning र्ानर-यायजूकः = the performer of the fire sacrifice in the form of a monkey

(र्ानर) [यायजूकः = the performer of the fire sacrifice] तनर्वततवताक्षवर्जयः = Becoming one who has obtained (तनर्वततवत) victory (वर्जय)

over rakshasaas like Akshakumaara (अक्ष) in the context of Hanuman (or) Having obtained (तनर्वततवत) victory (वर्जय) over the senses (अक्ष) like sight in the context of the Yagna performer

िुत्र्ा = Having thrown in the context of Hanuman (or) Having offered in the context of Yagna performer तनजर्ाल-र्िौ = in the fire (र्ह्नि) that arose from one’s own (तनज) tail (र्ाल) पलाशसभमधः = The wood pieces (सभमध)् in the form of Rakshasas (पलाश)

in the context of Hanuman (or) The wood pieces (सभमध)् of Jack Fruit tree (पलाश) in the context of Yagna performer

पुनानः इर् = as though washing एनः = the sin

पौलस्त्य-पातकक-समागम-जायमानम ्= that one which being generated (जन)् due to the association (समागम) with the sinner (पातकक) in the form of Ravana [पौलस्त्य = One in the lineage of Pulastya पुलस्त्य, Ravana’s grandfather]

बभूर् = became सुगततः = The one with hinderless path in the context of Hanuman (or)

The one who attained salvation in the context of Yagna performer


मूलपाठः लङ्कादाहेऽप्यनाताुं रघुपततदतयताां चारणोक्त्या ववददत्वा


सानन्दस्ताां प्रणम्य प्रततगमनववधौ प्राप्य तस्या तनयोगम ्। आरुह्याररष्टशैलां तनचधमवप पयसाां स्वैरमुत्तीयथ वेगा - च्चके्र गत्वा महेन्रां प्लवगकुलपतीन्पूणथकामान्हनूमान ्॥ ६७ ॥ पदच्छेदः लङ्कािािे, अवप, अनातावम,् रघुपतत-ितयताम,् िारणोक्त्या, वर्हित्र्ा, सानदिः, ताम,् प्रणम्य, प्रततगमनवर्धौ, प्राप्य, तस्याः, तनयोगम,् आरुह्य, अररष्टश लम,् तनचधम,् अवप,पयसाम,् स्र् रम,् उत्तीयव, र्ेगात,् िके्र, गत्र्ा, मिेदद्रम,् प्लर्ग-कुल-पतीन,् पूणवकामान,् िनूमान ्।

प्रततपदार्थः लङ्कािािे अवप = लङ्कायां भस्मीभूतायामवप अनाता ंरघुपतत-ितयताम ्= ििनात ्अपीह्नडतां रामभायावम ् िारणोक्त्या वर्हित्र्ा = िारणाना ंर्िनेन ज्ञात्र्ा सानदिः = प्रमुहितः ता ंप्रणम्य = तां सीतािेर्ीं नत्र्ा प्रततगमनवर्धौ = प्रतततनर्वृत्तवर्धाने प्राप्य तस्याः तनयोगम ्= लबर्धर्ा तस्याः आज्ञाम ् आरुह्य अररष्टश लम ्= समुद्रस्य िक्षक्षणतटर्ततवनं अररष्टनामकं पर्वतम ्अचधरुह्य तनचधम ्अवप पयसाम ्= तोयतनचधम ् स्र् रम ्उत्तीयव = स्र्च्छदितया उल्लङ्घ्य िके्र = अकरोत ् मिेददं्र र्ेगात ्गत्र्ा = समुद्रस्य उत्तरतटर्ततवनं मिेदद्रनामकं पर्वतं र्ेगेन प्राप्य प्लर्ग-कुल-पतीन ्पूणवकामान ्= अङ्गिािीन ्र्ानरकुलमुख्यान ्पूणवमनोरथान ् िनूमान ्= आञ्जनेयः आकाङ्क्षा िके्र

कः िके्र ? िनूमान ् कान ्िके्र ? प्लर्गकुलपतीन ् कथम्भूतान ्िके्र ? पूणवकामान ् ककं कृत्र्ा िके्र ? वर्हित्र्ा

कया वर्हित्र्ा ? िारणोक्त्या ककं वर्हित्र्ा ? रघुपतत-ितयताम ्

कीदृशा ंरघुपतत-ितयताम ्? अनातावम ्


कन्स्मन ्समये अवप अनातावम ्? लङ्कािािे अवप पुनः ककं कृत्र्ा िके्र ? प्रणम्य

काम ्प्रणम्य ? ताम ् कीदृशः सन ्प्रणम्य ? सानदिः

पुनः ककं कृत्र्ा िके्र ? प्राप्य कं प्राप्य ? तनयोगम ्

कस्याः तनयोगम ्? तस्याः कन्स्मन ्(वर्षये) प्राप्य ? प्रततगमनवर्धौ

पुनः ककं कृत्र्ा िके्र ? आरुह्य कम ्आरुह्य ? अररष्टश लम ्

पुनः ककं कृत्र्ा िके्र ? उत्तीयव कम ्उत्तीयव ? तनचधम ्

केषा ंतनचधम ्? पयसाम ् कथम ्उत्तीयव ? स्र् रम ्

पुनः ककं कृत्र्ा िके्र ? गत्र्ा कुि गत्र्ा ? मिेदद्रम ् कथ ंगत्र्ा ? र्ेगात ्

अन्वयः िनूमान ्लङ्कािािे अवप िारणोक्त्या रघुपतत-ितयताम ्अनातां वर्हित्र्ा सानदिः (सन)् तां प्रणम्य प्रततगमनवर्धौ तस्याः तनयोगं प्राप्य अररष्टश लम ्आरुह्य स्र् रं पयसां तनचधम ्उत्तीयव र्ेगात ्मिेददं्र गत्र्ा प्लर्गकुलपतीन ्पणूवकामान ्िके्र । भावार्थः [‘िग्धेयं नगरी लङ्का साट्टप्राकारतोरणा । जानकी न ि िग्धेतत वर्स्मयोऽभतु एर् नः ॥’ (श्रीर्ाल्मीककरामयणे)] जानकी न ि िग्धेतत नभस्िर ः िारण ः परस्परम ्उकं्त र्िनं तनशम्य प्रहृष्टः आञ्जनेयः अशोकर्तनकां गतः यि सीता न्स्थता आसीत ्। तां िेर्ीं नत्र्ा तस्याः अनुमतत ंप्राप्य लङ्कासमुद्रतटस्थ ंअररष्टपर्वतम ्आरूढर्ान ्। ततः लीलया एर् समुद्रम ्उल्लङ्घ्य मिेदद्रचगरर ंप्राप्य ति न्स्थतान ्अङ्गिािीन ्कवपप्रमुखान ्स्र्िौत्यर्तृ्तादतं वर्ज्ञाप्य सः तान ्पूणवमनोरथान ्अकरोत ्। व्याकरणम ् िके्र = कृ "कृञ ्करणे", भलट्., आत्मनेपिम,् प्र.पु., ए.र्. लङ्कािािे = लङ्ग्कायाः िािः, तन्स्मन ् रघुपततितयताम ्= रघूणां पततः, रघुपतेः ितयता, ताम ्


िारणोक्त्या प्रिारयतत नतृ्यगीताहिवर्द्याम ्इतत िारणः िारणोक्त्या = िाराणानाम ्उह्नक्तः, तया

सानदिः = आनदिेन सि र्तवमानः प्रततगमनवर्धौ = प्रततगमनस्य वर्चधः, तन्स्मन ् अररष्टश लम ्= अररष्टः इतत श लः, तम ् प्लर्गकुलपतीन ्

प्लर्ेन (प्लुतगत्या) गच्छन्दत इतत प्लर्गाः प्लर्गकुलम ्= प्लर्गानां कुलम ् प्लर्गकुलपतीन ्= प्लर्गकुलस्य पतयः, तान ्

पूणवकामान ्= पूणवः कामः येषां ते, पूणवकामाः, तान ् वर्हित्र्ा = वर्द् “वर्िँ ज्ञाने” + क्त्र्ा, उभयपहि, लट्लकारे र्ेवत्त, वर्त्तः, वर्िन्दत / र्ेि,

वर्ितुः, वर्िःु उत्तीयव = उत ्+ तॄ “तॄ प्लर्नतरणयोः” + ल्यप,् लट्लकारे तरतत रामायणप्रसङ्गः स तथा चिदतयंस्ति िेव्या धमवपररग्रिम ्।

शुश्रार् िनुमांस्ति िारणानां मिात्मनाम ्॥ २९/५६ िग्धेयं नगरी लङ्का साट्टप्राकारतोरणा ।

जानकी न ि िग्धेतत वर्स्मयोऽभतु एर् नः ॥ ३०/५६ समाश्वभसहि भदं्र त ेभर् त्र्ं कालकाङ्क्षक्षणी ।

क्षक्षप्र ंद्रक्ष्यभस रामेण तनितं रार्ण ंरणे ॥ १९/५६ एर्माश्वास्य र् िेिीं िनूमान ्मारुतात्मजः ।

गमनाय मतत ंकृत्र्ा र् िेिीमभयर्ाियत ्॥ २२/५६ प्रततगदतु ंमनश्चके्र पुनमवर्धयेन सागरम ्।

ततः स कवपशािूवलः स्र्ाभमसदिशवनोत्सुकः ॥ २५/५६ आरुरोि चगररशे्रष्ठम ्अररष्टमररमिवनः । २६/५६ स तमारुह्य श लेददं्र व्यर्धवत मिाकवपः ॥ ३९/५६ प्रपेिे िररशािूवलो िक्षक्षणाितु्तरां हिशम ्। ४२/५६ आप्लुत्य ि मिार्ेगः पक्षर्ातनर् पर्वतः । १/५७ ये तु तिोत्तरे कूले समुद्रस्य मिाबलाः । १८/५७ शुश्ररु्ुस्त ेतिा घोषमूरुर्ेगं िनूमतः ॥ २०/५७


Word-Meaning िनूमान ्= Hanuman

सानदिः = one who was happy (स+आनदि) िारणोक्त्या वर्हित्र्ा = upon knowing (वर्द्) by the words (उह्नक्त) of the

celestial beings (िारण) अनातां रघुपतत-ितयताम ्= that the wife (ितयता) of Rama (रघुपतत), who was

not (न) experiencing any discomfort (आतव) लङ्कािािे अवप = even when Lanka was burningतां प्रणम्य = prostrating

at her तस्याः तनयोगं प्राप्य = having obtained (प्राप)् her (सा) permission (तनयोग)

प्रततगमनवर्धौ = in the act (वर्चध) of returning (प्रततगमन) आरुह्य अररष्टश लम ्= having climbed the mountain called Arishta स्र् रम ्उत्तीयव = having crossed (उत्तीयव) effortlessly (स्र् रम)्

पयसा ंतनचधम ्अवप = even the ocean र्ेगात ्गत्र्ा मिेदद्रम ्= having reached (गम)् quickly (र्ेगात)् the Mahendra

(मिेदद्र) mountain िके्र = made प्लर्ग-कुल-पतीन ्= the leaders (पतत) of the race (कुल) of the monkeys (प्लर्ग)

पूणवकामान ्= become those whose desires (काम) are fulfilled (पणूव)

गद्यम ्

मूलपाठः अर् यर्ाहुं सैन्याचधपान्सांमान्य मारुततस्तैरनुयुक्तः स्वववत्तान्तमखखलमाख्यातवान ्। पदच्छेदः अथ, यथािवम,् स दयाचधपान,् सम्मादय, मारुततः, त ः, अनुयुक्तः, स्र्-र्तृ्तादतम,् अणखलम,् आख्यातर्ान ्।

आकाङ्क्षा आख्यातर्ान ्(आसीत)्

ककयत ्आख्यातर्ान ्? अणखलम ् ककम ्आख्यातर्ान ्? स्र्-र्तृ्तादतम ् कः आख्यातर्ान ्? मारुततः


कथभंूतः मारुततः ? अनुयुक्तः क ः अनुयुक्तः ? त ः

ककं कृत्र्ा आख्यातर्ान ्? सम्मादय कान ्सम्मादय ? स दयाचधपान ् कथ ंसम्मादय ? यथािवम ्

किा आख्यातर्ान ्? अथ अन्वयः अथ, यथािवम,् स दयाचधपान,् सम्मादय, मारुततः, त ः, अनुयुक्तः, स्र्-र्तृ्तादतम,् अणखलम,् आख्यातर्ान ्।

भावार्थः मिेदद्रपर्वतप्राप्त्यानदतरं यथोचितं जाम्बदतम ्अङ्गिम ्इतरसेनापतीन ्ि सम्पूज्य िनूमान ्त ः सेनापततभभः पषृ्टः सन ्लङ्कागमनतः लङ्काििनपयवदतं समग्रं स्र्र्तृ्तादतं तभेयः कचथतर्ान ्। रामायणप्रसङ्गः पूर् ंसंवर्वष्ठतं शूरा र्ायुपुिहिदृक्षर्ः । १९/५७ जाम्बर्ान ्स िररशे्रष्ठः प्रीततसंहृष्टमानसः ।

उपामद्य िरीन ्सर्ावतनिं र्िनमब्रर्ीत ्॥ २२/५७ सर्वथा कृतकायोऽसौ िनूमान ्नाि संशयः ।

न ह्यस्याकृतकायवस्य नाि एर्ंवर्धो भर्ेत ्॥ २३/५७ स ताभयां पून्जतः पूज्यः कवपभभः प्रसाहितः ।

दृष्टा िेर्ीतत वर्क्रादतः संक्षेपेन दयर्ेियत ्॥ ३६/५७ ततो दृष्टेतत र्िनं मिाथवममतृोपपम ्। ४०/५७ तनशम्य मारुतेः सर्े मुहिता र्ानरा अभर्न ्। ४१/५७ श्रीमिाल्मीककरामायणे िनूमता कचथतं स्र्लङ्कायािार्तृ्तादतः – ५८, ५९सगवयोः र्णणवतः । Word-Meaning अथ = then यथािवम ्= in the deserved (अिव) way (यथा) स दयाचधपान ्= to the commanders (अचधप) of the army (स दय) of monkeys सम्मादय = having shown respect मारुततः = Maruti

अनुयुक्तः = requested त ः = by them


स्र्-र्तृ्तादतम ्= his story अणखलम ्= completely आख्यातर्ान ्= described

गद्यम ्

मूलपाठः तदन ुपवनतनयवचनमुददता वानरवरूचर्नी यूर्नार्ानुयाता तद्दशथनजतनतमानन्दमानन्दशरधौ दाशरर्ौ सुग्रीवे च सांववभज्येव वववक्षक्षतुमहमहशमकया धावन्ती मध्येसरखणदचधमुखकव तावनां मधवुनां हनूमदनुमत्याशभभूय मधपुानसुखमनुबभूव । पदच्छेदः तिन,ु पर्नतनय-र्िनमुहिता, र्ानर-र्रूचथनी, यूथनाथानुयाता, तद्दशवन-जतनतम,् आनदिम,् आनदिशरधौ, िाशरथौ, सुग्रीर्े, ि, संवर्भज्य, इर्, वर्र्क्षक्षतुम,् अिमिभमकया, धार्दती, मर्धयेसरणण, िचधमुखकृतार्नम,् मधरु्नम,् िनूमिनमुत्या, अभभभूय, मधपुान-सुखम,् अनुबभूर् ।

प्रततपदार्थः र्रूचथनी = सेना यूथनाथानुयाता = र्ानरप्रमुखान ्अनुगता आनदिशरधौ = आनदिाश्रये मर्धयेसरणण = मागवस्य मर्धये िचधमुखकृतार्नम ्= िचधमुखकृतरक्षणम ् अभभभूय = आक्रम्य आकाङ्क्षा अनुबभूर्

का अनुबभूर् ? र्ानर-र्रूचथनी कथभंूता र्ानर-र्रूचथनी ? पर्नतनय-र्िनमुहिता पुनः कथभंूता र्ानर-र्रूचथनी ? यूथनाथानुयाता ककं कुर्वदती सदती र्ानर-र्रूचथनी ? धार्दती

कथ ंधार्दती ? अिमिभमकया किा धार्दती ? तिनु ककं कतुवम ्धार्दती ? वर्र्क्षक्षतुम ्

केभयां वर्र्क्षक्षतुम ्? िाशरथौ पुनः कस्म ि वर्र्क्षक्षतुम ्? सुग्रीर्े ि


कथभमर् वर्र्क्षक्षतुम ्? संवर्भज्य इर् ककं संवर्भज्य ? आनदिम ्

कीदृशम ्आनदिम ्? तद्दशवन-जतनतम ् ककं कृत्र्ा अनुबभूर् ? अभभभूय

कुि अभभभूय ? मर्धयेसरणण ककम ्अभभभूय ? मधरु्नम ्

कीदृशं मधरु्नम ्? िचधमुखकृतार्नम ् ककं अनुबभूर् ? मधपुान-सुखम ् कया अनुबभूर् ? िनूमिनुमत्या

अन्वयः तिन ुपर्नतनय-र्िनमुहिता यूथनाथानुयाता र्ानर-र्रूचथनी तद्दशवन-जतनतम ्आनदिं िाशरथौ सुग्रीर् ेि संवर्भज्य इर् वर्र्क्षक्षतुम ्अिमिभमकया धार्दती (सदती), मर्धयेसरणण, िचधमुखकृतार्नं मधरु्न ंअभभभूय, िनूमिनुमत्या मधपुान-सुखम ्अनुबभूर् । भावार्थः िनूमतः र्तृ्तादतकथनं तनशम्य र्ानरसेना अत्यदत ंप्रहृष्टा सती िनूमत्कृतसीतािशवनेन जातम ्आनदिम ्आनदितनधौ श्रीरामे कवपराज ेसुग्रीर् ेि संवर्भकु्तम च्छत ्। अतः इमा ंशुभर्ातां र्कु्तकामाः जाम्बर्िङ्गिाहिपुरस्सराः ते र्ानराः अिं पूर्वम ्अिं पूर्वम ्इतत प्रततस्पधवया धावर्ताः । गमनमागे सुग्रीर्मातुलेन िचधमुखेन रक्षक्षतं मधरु्न ंिषावततरेकेण िनूमतः अनुज्ञया वर्र्धर्ंस्य ते ति यथेच्छं मधपुानजतनतं सुखम ्अदर्भर्न ्। व्याकरणम ् अनुबभूर् = अनु + भू "भू सत्तायाम"्, भलट्., प्र.पु., ए.र्. Word-Meaning तिन ु= after that र्ानर-र्रूचथनी = the army (र्रूचथनी) of monkeys (र्ानर)

पर्नतनय-र्िनमुहिता = that which became ecstatic (मुहित) due to the words (र्िन) of Hanuman, the son (तनय) of Vayu (पर्न)

यूथनाथानुयाता = that which was following (अनुयात) the commanders (नाथ) of the army (यूथ)

धार्दती = becoming one that was running अिमिभमकया = in manner of competing with each other saying “me”,

“me” (अिम)्


वर्र्क्षक्षतुम ्= to tell this िाशरथौ सुग्रीर्े ि = to the sons of Dasaratha and to Sugreeva संवर्भज्य इर् = as though to partake

तद्दशवन-जतनतम ्आनदिम ्= the happiness (आनदि) caused (जतनत) by that (तत)् sight (िशवन), i.e., on seeing Sita Devi

मर्धयेसरणण = in the middle (मर्धये) of the way (सरणण) अभभभूय = conquering or forcefully entering

िचधमुखकृतार्न ंमधरु्नम ्= Madhuvana (मधरु्न), the garden whose protection (अर्न) was being done (कृत) by Dadhimukha (िचधमुख), Sugriva’s maternal uncle

अनुबभूर् = experienced (अनु+भू) मधपुान-सुखम ्= the delight (सुख) of the honey (मध)ु drink (पान) िनूमिनुमत्या = with the permission (अनुमतत) of Hanuman (िनुमत)्

13-09-2018


मूलपाठः अर्ाब्रवीद्चगररवरतुङ्गमङ्गदां कव ताञ्जशलदथचधमुख एष रोषवान ्। बलीमुखान्मधभुजन ेशशलीमुखा - न्भवातनमान्झदटतत तनवारयेददतत ॥ ६८ ॥ पदच्छेदः अथ, अब्रर्ीत,् चगरर-र्र-तुङ्गम,् अङ्गिम,् कृताञ्जभलः, िचधमुखः, एषः, रोषर्ान,् बलीमुखान,् मधभुजन,े भशलीमुखान,् भर्ान,् इमान,् झहटतत, तनर्ारयेत,् इतत ।

प्रततपदार्थः अथ = र्ानरसेनया मधरु्ने आक्रादते सतत अब्रर्ीत ्= अर्ित ् चगररर्रतुङ्गम ्अङ्गिम ्= पर्वतसदृशोदनतगािम ्अङ्गिम ् कृताञ्जभलः = बद्धकरयुगलः िचधमुखः = िचधमुखनामकः सुग्रीर्मातुलः


एषः रोषर्ान ्= अयं कुवपतः र्लीमुखान ्= र्ानरान ्(र्ल्यः (रेखाः) मुखे यस्य) मधभुजन े= मधुसेर्ने भशलीमुखान ्= भ्मरभार्ं गतान ्(भशली इर् मुख ंयस्य) भर्ान ्इमान ्= भर्ान ्(अङ्गिः) एतान ्(र्ानरान)् झहटतत तनर्ारयेत ्इतत = आशु उपरुदर्धयात ्इतत आकाङ्क्षा अब्रर्ीत ्

कः अब्रर्ीत ्? िचधमुखः कीदृशः िचधमुखः ? रोषर्ान ् कीदृशः सन ्िचधमुखः ? कृताञ्जभलः सन ्

कम ्अब्रर्ीत ्? अङ्गिम ् कीदृशम ्अङ्गिम ्? चगररर्रतुङ्गम ्

ककम ्इतत अब्रर्ीत ्? तनर्ारयेत ्इतत अब्रर्ीत ्। कः तनर्ारयेत ्? भर्ान ् कान ्तनर्ारयेत ्? र्लीमखुान ्

कीदृशान ्र्लीमुखान ्? एतान ् पुनः कीदृशान ्र्लीमुखान ्? भशलीमुखान ्

कन्स्मन ्तनर्ारयेत ्? मधभुाजने (कमवणण) कथ ंतनर्ारयेत ्? झहटतत

अन्वयः अथ ‘मधभुाजन ेभशलीमुखान ्(भशलीमुखभार्ं गतान)् इमान ्र्लीमुखान ्भर्ान ्झहटतत तनर्ारयेत’् इतत चगररर्रतुङ्गम ्अङ्गिं रोषर्ान ्एषः िचधमुखः कृताञ्जभलः (सन)् अब्रर्ीत ्। भावार्थः स्र्ेन रक्षक्षतं मधरु्न ंिषोद्धत ः र्ानर ः आक्राम्यमाणं दृष्ट्र्ा रोषं गतः तद्रक्षकः सुग्रीर्मातुलः िचधमुखः सेनानायकम ्अङ्गिम ्करौ बद्र्धर्ा ‘युर्राज ! मधसुेर्न ेअततमािेण आसक्ताः भ्मरभार् ंगताः एते र्ानराः मधरु्नभमिं प्रर्धर्ंसतयतुमारबधर्दतः । भर्ता तनर्ारणीयाः एते’ इतत प्राथवयत । व्याकरणम ् अब्रर्ीत ्= ब्रू “ब्रूञ ्व्यक्तायां र्ाचि”, लङ्., प्र.पु., ए.र्. | भलट् परस्म पिे उर्ाि Word-Meaning अथ = after that, when the monkey army was plundering the Madhuvana


एषः रोषर्ान ्िचधमुखः = This angried Dadhimukha कृताञ्जभलः = with folded hands, i.e., having done (कृत) Anjali (अञ्जभल) अब्रर्ीत ्= told चगररर्रतुङ्गम ्अङ्गिम ्= Angada (अङ्गि), who was tall (तुङ्ग) like a superior

(र्र) mountain (चगरर) इतत = that भर्ान ्झहटतत तनर्ारयेत ्= you should immediately prevent

इमान ्र्लीमुखान ्= these monkeys, i.e., those that have wrinkles (र्ली) on their face (मुख) भशलीमुखान ्= those that have become like bees (भशलीमुख)

मधभुजने = in consuming (भजन) the honey-drink (मध)ु


मूलपाठः अयमप्येनमवोचत ्। दशमुखपुरमध्ये वीक्षक्षता मैचर्लीतत श्रवणमध ुववतीणुं येन वीरेण मह्यम ्। दचधमुख यदद सोऽयां भाषते को तनरुन्ध्यान्मध ुवपबत ुयरे्च्छम ्वादहनी वानराणाम ्॥६९॥ पदच्छेदः अयम,् अवप, एनम,् अर्ोित ्।

िशमुख-पुर-मर्धये, र्ीक्षक्षता, म चथली, इतत श्रर्ण-मध,ु वर्तीणवम,् येन, र्ीरेण, मह्यम,् िचधमुख! यहि, सः, अयम,् भाषते, कः तनरुदर्धयात,् मध,ु वपबत,ु यथेच्छम,् र्ाहिनी, र्ानराणाम।्

प्रततपदार्थः िशमुखपुरमर्धये = लङ्कायाम ् र्ीक्षक्षता म चथली इतत = दृष्टा सीता इतत श्रर्ण-मध ुवर्तीणवम ्= कणावमतृं र्िनं ित्त ं येन र्ीरेण = येन िनूमता मह्यम ्= मे (अङ्गिाय) िचधमुख! = िे मधरु्नरक्षक िचधमुख यहि सः अयम ्= यहि सः र्ीरः िनूमान ् भाषते = ‘अि मधपुानाय अनुमततः अन्स्त’ इतत आहिशतत (तहिव)


कः तनरुदर्धयात ्= कः (तििनं) उल्लङ्घेत मध ुवपबतु यथेच्छम ्= यथाकामं मध ुसेर्ताम ् र्ाहिनी र्ानराणाम ्= सेना कपीनाम ्आकाङ्क्षा अर्ोित ्।

कः अर्ोित ्? अयम ्अवप कं प्रतत अर्ोित ्? एनम ्

िे िचधमुख ! कः तनरुदर्धयात ्?

किा तनरुदर्धयात ्? यहि भाषते (तहिव) कः भाषते ? अयम ्

कीदृशः अयम ्? सः कीदृशः सः ? येन वर्तीणवम ्

कीदृशने येन ? र्ीरेण कस्म वर्तीणवम ्? मह्यम ् ककं वर्तीणवम ्? कणवमध ु

ककभमतत कणवमध ु? र्ीक्षक्षता इतत का र्ीक्षक्षता ? म चथली कुि र्ीक्षक्षता ? िशमुखपुरमर्धये

वपबत ु का वपबतु ? र्ाहिनी

केषां र्ाहिनी ? र्ानराणाम ् ककं वपबतु ? मध ु कथम ्वपबतु ? यथेच्छम ्

अन्वयः यम ्अवप एनम ्अर्ोित ्। िचधमुख ! र्ीक्षक्षता म चथली िशमुखपुरमर्धये इतत श्रर्णमध ुयेन र्ीरेण मह्यं र्ेतीण,ं यहि सः अयं भाषते (तहिव) कः तनरुदर्धयात ्। र्ानराणां र्ाहिनी यथेच्छं मध ुवपबतु । भावार्थः अयम ्अङ्गिः अवप एनम ्मधरु्नरक्षकं िचधमुखम ्र्क्ष्यमाणप्रकारेण अर्ित ्।


रार्णराजधादयां दृष्टा सीता इतत अस्मभयम ्कणावमतृं श्रावर्तर्ता र्ीरिनूमता एर् यहि एते र्ानराः मधपुानाय अनुमताः सन्दत तहिव ताम ्अनजु्ञां कथमुल ्ङ्तघतुम ्अिावम्यिम ्। िचधमुख ! ‘स्र्च्छदितः मधपुानं कुर्वदत्र्ेत” ! तच्रर्णामतृस्य अपेक्षया एतद्रसनामतृं तनकृष्टतरं ननु । अतः तन्दनरोधनम ्अयुक्तम ्इतत भार्ः । व्याकरणम ् अर्ोित ्= ब्रू “ब्रूञ ्व्यक्तायां र्ाचि”, लुङ् लकारः, उभयपाहि, अि परस्म पिे प्र.पु., ए.र्. | भलट्

परस्म पिे उर्ाि, ऊितुः, ऊिःु | वपबत ु= पा “पा पाने” कतवरर लोट्., परस्म पिी, प्र.पु., ए.र्. | लट्लकारे वपबतत |

Word-Meaning अयम ्अवप = He also (Angada)

एनम ्= to him (Dadhimukha) अर्ोित ्= spoke

िचधमुख = O Dadhimukha यहि = If

सः अयम ्= this person, he, (Hanuman) येन = by whom

र्ीरेण = by that warrior श्रर्ण-मध ु= the news that is sweet (मध)ु to the ears (श्रर्ण)

इतत = that म चथली = Mythili or Sitaa र्ीक्षक्षता = was seen िशमुख-पुर-मर्धये = in the center (मर्धय) of the city (पुर) of the ten-

headed (िशमुख) Ravana वर्तीणवम ्= was delivered

मह्यम ्= to me भाषते = says (that the army of monkey can relish the honey) कः तनरुदर्धयात ्= who can restrain ?

र्ानराणा ंर्ाहिनी वपबतु = = Let the army (र्ाहिनी) of the monkey (र्ानर) drink (पा) मध ु= the honey यथेच्छम ्= as much as they wish


गद्यम ्

मूलपाठः तदनु भयवशसमुपगतदचधमुखवचनववददतमधवुनकदनपररगखणतजनकददुहतवदशथनजतनतप्रमदभरभररतस्तपनतनयस्तत्र तनुववकव ततमतनुतदचधमुखागमनतनशमत्तसांपत्सत्तम ्। पदच्छेदः तिन,ु भयर्श-समुपगत-िचधमुख-र्िन-वर्हित-मधरु्न-किन-पररगणणत-जनक-िहुित-ृिशवन-जतनत-प्रमिभर-भररतः, तपनतनयः, ति, तनुवर्कृततम,् अतनुत, िचधमुख-आगमन-तनभमत्त-संपन्त्तम ्।

प्रततपदार्थः तिन ु= अङ्गिर्िनानदतरम ् भयर्शसमुपगतिचधमुख-र्िनवर्हित-मधरु्नकिन-पररगणणत-जनकिहुितिृशवनजतनत-

प्रमिभरभररतः = मधरु्नरक्षणे असमथवततया सुग्रीर्राजः िण्डयेत ्इतत भीत्या तम ्उपगतस्य िचधमुखस्य र्िनेन र्ानर- कृतमधरु्नवर्मिवन ंज्ञात्र् र् सीतािशवनं जातं इतत अर्गतर्ान ्ततः िषवपूररतः

तपनतनयः = सूयवपुिः सुग्रीर्ः ति = तन्स्मन ्समये िचधमुखागमन-तनभमत्तसंपवत्तम ्= िचधमुखस्य आगमनम ्एर् कारणसामग्री यस्याः (तथोक्तां) तनुवर्कृततम ्= प्रसदनताव्यन्ञ्जकां मुखवर्कासाहिम ् अतनुत = अकरोत ्। आकाङ्क्षा अतनुत

ककम ्अतनुत ? तनुवर्कृततम ् कीदृशं तनुवर्कृततम ्? िचधमुखागमन-तनभमत्तसंपवत्तम ्

कुि अतनुत ? ति कः अतनुत ? तपनतनयः

कीदृशः तपनतनयः ? भयर्शसमुपगतिचधमुख-र्िनवर्हित-मधरु्नकिन-पररगणणत-जनकिहुितिृशवनजतनत-प्रमिभरभररतः

किा अतनुत ? तिन ु


अन्वयः तिन ुभयर्शसमुपगतिचधमुख-र्िनवर्हित-मधरु्नकिन-पररगणणत-जनकिहुितिृशवनजतनत-प्रमिभरभररतः तपनतनयः ति िचधमुखागमन-तनभमत्तसंपवत्त ंतनुवर्कृततम ्अतनुत । भावार्थः मधपुानचिकीषुवः र्ानरसेना उच्छृङ्खलतया यत ्मधरु्नस्य वर्मिवनं करोतत तदृ्दष्ट्र्ा मधरु्नरक्षकः िचधमुखः – ‘नूनं मया प्रमािः कृतः । राज्ञा सुग्रीर्ेण िन्ण्डतो भर्ेयम ्। र्तृ्तादतभममं स्र्यं राजानं तनर्ेियेयम’् इतत मत्र्ा तम ्उपगतर्ान ्। तस्य र्िनं श्रतु्र्ा सुग्रीर्ः सीतादर्ेषणकायवम ्अर्श्यं सफलं जातम ्अदयथा र्ानर ः एर्ं न कक्रयते इतत तनणीय परमं िषवमर्ाप् नोत ्। मुखवर्कसाहििषे्टया तस्य प्रसदनता स्फुटम ्अभभव्यज्यते स्म इतत भार्ः । व्याकरणम ् अतनुत = तन ्"तनुँ वर्स्तारे" लङ्., आत्मनेपिम,् प्र.प.ु, ए.र्. रामायणप्रसङ्गः न षामकृतकायावणामीदृशः स्याद् व्यततक्रमः ।

र्नं यिभभपदनास्ते साचधतं कमव तद् ध्ररु्म ्॥ १७/६३ न िाप्यदृष्ट्र्ा र् िेिीं वर्श्रुताः पुरुषषवभ ।

र्नं ित्तर्रं हिव्यं धषवयेयुर्वनौकसः ॥ २७/६३ प्रीततस्फीताक्षौ सम्प्रहृष्टौ दृष्ट्र्ा भसद्धातौ र्ानराणा ंि राजा ।

अङ्ग प्रहृष्ट ः कायवभसवद्ध ंवर्हित्र्ा बाह्वोरासदनामततमाि ंननदि ॥ ३३/६३ Word-Meaning तिन ु= After that, i.e., after Angada spoke, ति = there, i.e., at that time तपनतनयः = Sugriva, the son (तनय) of Surya (तपन)

भय-र्श-समुपगत-िचधमुख-र्िन-वर्हित-मधरु्न-किन-पररगणणत-जनक-िहुित-ृिशवन-जतनत-प्रमि-भर-भररतः = he who was fully (भर) filled (भररत) with the happiness (प्रमि) that was produced (जतनत) due to the sight (िशवन) of Sita, the daughter (िहुित)ृ of Janaka (जनक), which was guessed (पररगणणत) from the destruction (किन) of Madhuvana (मधरु्न), which was known (वर्हित) from the words (र्िन) of Dadhimukha (िचधमुख), who had approached (समुपगत), being directed (र्श) by the fear (भय) of Sugriva’s punishment

अतनुत = underwent तनुवर्कृततम ्= change (वर्कृतत) in the body (तनु)


िचधमुखागमन-तनभमत्तसंपवत्तम ्= that which was caused (संपवत्त) due to (तनभमत्त) the arrival (आगमन) of Dadhimukha (िचधमुख)


मूलपाठः आरुह्यादरमर्ावरुह्य वववपनान्यासाद्य नानाफला- न्यास्वाद्य प्लुतमारचय्य वदनैरापाद्य वाद्यक्रमान ्। आशलङ्ग्य रमुमक्रमां मदवशादाधयू पुच्छच्छटा- मारादाववरभूदहांप्रर्शमका पीना कपीनाां चमूः ॥७०॥ पदच्छेदः आरुह्य, अहद्रम,् अथ, अर्रुह्य, वर्वपनातन, आसाद्य, नानाफलातन, आस्र्ाद्य, प्लुतम,् आरिय्य, र्िन ः, आपाद्य, र्ाद्यक्रमान,् आभलङ्ग्य, द्रमुम,् अक्रमम,् मिर्शात,् आधयू, पुच्छच्छटाम,् आरात,् आवर्रभूत,् अिम्प्रथभमकापीना, कपीनाम,् िमूः ।

प्रततपदार्थः अथ = मधपुानाय अनुमतत ंप्राप्य कपीनां िमूः = र्ानराणां सेना अहद्रम ्आरुह्य = पर्वतोपरर गत्र्ा वर्वपनातन आसाद्य = (मागवस्थातन) र्नातन प्राप्य नानाफलातन आस्र्ाद्य = वर्वर्धातन फलातन भक्षतयत्र्ा प्लुतम ्आरिय्य = प्लर्नगत्या सञ्ियव र्िन ः र्ाद्यक्रमान ्आपाद्य = मुख ः वर्वर्धान ्र्ाद्यर्धर्तनप्रकारान ्कृत्र्ा मिर्शात ्= मधपुानजतनतात ्उदमािात ् द्रमुम ्अक्रमम ्आभलङ्ग्य = र्कृ्षान ्येन केनावप क्रमेण आन्िष्य पुच्छच्छटां (ि) आधयू = लाङ्गूलजालं िालतयत्र्ा अिम्प्रथभमकापीना (सती) = अिं प्रथमः अिं प्रथमः इतत या कक्रया भर्तत तया स्फीता

(बिृती) आरात ्= सुग्रीर्ाहिसमीपे आवर्रभूत ्= अलक्ष्यत आकाङ्क्षा अथ आवर्रभूत ्

का आवर्रभूत ्? िमूः


केषां िमूः ? कपीनाम ् कीदृशी िमूः ? अिम्प्रथभमकापीना

कुि आवर्रभूत ्? आरात ् ककं कृत्र्ा आवर्रभूत ्? आरुह्य

कम ्आरुह्य ? अहद्रम ् पुनः ककं कृत्र्ा आवर्रभूत ्? आसाद्य

ककम ्आसाद्य ? वर्वपनातन पुनः ककं कृत्र्ा आवर्रभूत ्? आस्र्ाद्य

कातन आस्र्ाद्य ? नानाफलातन पुनः ककं कृत्र्ा आवर्रभूत ्? आरिय्य

ककम ्आरिय्य ? प्लुतम ् पुनः ककं कृत्र्ा आवर्रभूत ्? आपाद्य

कान ्आपाद्य ? र्ाद्यक्रमान ् क ः आपाद्य ? र्िन ः

पुनः ककं कृत्र्ा आवर्रभूत ्? आभलङ्ग्य कम ्आभलङ्ग्य ? द्रमुम ् कथम ्आभलङ्ग्य ? अक्रमम ् ककमथ ं/ कस्मात ्कारणात ्आभलङ्ग्य ? मिर्शात ्

पुनः ककं कृत्र्ा आवर्रभूत ्? आधयू काम ्आधयू ? पुच्छच्छटाम ्

अन्वयः अथ कपीनां िमूः अहद्रम ्आरुह्य वर्वपनातन आसाद्य नानाफलातन आस्र्ाद्य प्लुतम ्आरिय्य र्िन ः र्ाद्यक्रमान ्आपाद्य मिर्शात ्द्रमुम ्अक्रमम ्आभलङ्ग्य पुच्छच्छटां (ि) आधयू अिम्प्रथभमकापीना (सती) आरात ्आवर्रभूत ्। भावार्थः ततः िषावकुला अतः मधपुानाय व्यग्रा र्ानरसेना मागवस्थ ंचगररम ्आरुह्य तित्यातन र्नातन गत्र्ा फलातन भुक्त्र्ा उत्प्लर्नं कृत्र्ा मुख ः र्ाद्यर्धर्तनसदृशं कमवप र्धर्तनप्रकारम ्उत्पाद्य मधपुानात ्सम्भ्ादता सती र्कृ्षाणाम ्उपरर अधः ि गत्र्ा पुच्छजालं कम्पतयत्र्ा आिार्िम ्आिार्िम ्इतत त्र्रायाः िेतोः पङ्न्क्तशः अगच्छदती अतः पीर्रा दृश्यमाना सती ति उपन्स्थता यि सुग्रीर्ाियः आसन ्।


व्याकरणम ् ल्यबदतपिातन = { आरुह्य, आसाद्य, आस्र्ाद्य, आरिय्य, आपाद्य, आभलङ्ग्य } आरुह्य = रुह् “रुिँ बीजजदमतन प्रािभुावर् ेि” + ल्यप,् लट्. लकारे रोितत आसाद्य = आङ् + सद् “षि ँ वर्शरणगत्यर्सािनेषु” (वर्शरण-गतत-अर्सािनेषु) + णणि ्+

ल्यप,् लट्. लकारे सीितत आस्र्ाद्य = स्र्ाद् “स्र्ािँ आस्र्ािने” + ल्यप,् लट्. लकारे स्र्ािते आपाद्य = आङ् + पत ्“पत ँ गतौ” + णणि ्+ ल्यप,् लट्. लकारे पततत आभलङ्ग्य = आङ् + भलदग ्“भलचगँ गत्यथावः” + ल्यप,् लट्. लकारे भलङ्गतत आवर्रभूत ्= आङ् + वर्श ्+ भू "भू सत्तायाम"् कतवरर, लुङ्., प्र.प.ु, ए.र्., परस्म पिी रामायणप्रसङ्गः गायन्दत केचित ्प्रिसन्दत केचि-

दनतृ्यन्दत केचित ्प्रणमन्दत केचित ्। पतन्दत केचित ्प्रिरन्दत केचित ्प्लर्न्दत केचित ्प्रलपन्दत केचित ्॥ १६/६२

परस्परं केचििपुाश्रयन्दत परस्परं केचििततब्रुर्न्दत । द्रमुाद्द्रमु ंकेचििभभद्रर्न्दत क्षक्षतौ नगाग्रान्दनपतन्दत केचित ्॥ १७/६२

मिीतलात ्केचिििुीणवर्ेगा मिाद्रमुाग्राण्यभभसम्पतन्दत । गायदतमदयः प्रिसदनुप तत िसदतमदयः प्ररुिदनुप तत ॥ १८/६२

अलङ्कारः स्र्भार्ोन्क्तरलङ्कारः - naturalistic utterances without any exaggeration Word-Meaning आरुह्य = upon climbing up

अथ = and then अर्रुह्य = upon climbing down

अहद्रम ्= the mountain आसाद्य = upon reaching

वर्वपनातन = the forests (on the way)


आस्र्ाद्य = relishing नानाफलातन = different types (नाना) of fruits (फल)

आरिय्य = upon carrying out प्लुतम ्= the act of jumping

आपाद्य = upon making it happen र्ाद्यक्रमान ्= the systems (क्रम) of musical (र्ाद्य) instruments र्िन ः = by using the mouth (र्िन) (orally)

आभलङ्ग्य = after embracing द्रमुम ्= the trees

आधयू = after hitting पुच्छच्छटाम ्= the tails अक्रमम ्= in an unorderly manner मिर्शात ्= as they were under the control (र्श) of arrogance (मि) or due

to the influence (र्श) of the intoxicating (मि) drink िमूः = the army

कपीनाम ्= of the monkeys अिम्प्रथभमकापीना = that which was enlarged (पीन) competing with each

other saying I (अिम)् will be first (प्रथभमक) आवर्रभूत ्= appeared

आरात ्= in front of (Sugriva)


मूलपाठः तनराक्षयादरुखणतेन समीरपुत्रः सौशमत्रत्रनेत्रयुगलेन तनपीयमानः । चडूामखणां करतले कलयन्ववन्दे पादारववन्दयुगलां भरताग्रजस्य ॥ ७१ ॥ पदच्छेदः तनद्राक्षयात,् अरुणणतेन, समीरपुिः, सौभमत्रि-नेि-युगलेन, तनपीयमानः, िडूामणणम,् करतले, कलयन,् र्र्दिे, पािारवर्दि-युगलम,् भरताग्रजस्य ।


प्रततपदार्थः तनद्राक्षयात ्= तनद्रात्यागात ् अरुणणतेन = रक्ताभेण समीरपुिः = िनूमान ् सौभमत्रि-नेि-युगलेन = लक्षमणनयनियेन तनपीयमानः = सािरम ्अर्लोक्यमानः िडूामणणम ्= भशरोभूषणम ् करतले = िस्ते कलयन ्= धारयन ् र्र्दिे = नमस्कृतर्ान ् पािारवर्दि-युगलम ्= िरणकमले भरताग्रजस्य = श्रीरामस्य आकाङ्क्षा र्र्दिे

कः र्र्दिे ? समीरपुिः कीदृशः समीरपुिः ? कलयन ्

कं कलयन ्? िडूामणणम ् कुि कलयन ्? करतले

पुनः कीदृशः समीरपुिः ? तनपीयमानः केन तनपीयमानः ? सौभमत्रिनेियुगलेन

कीदृशने सौभमत्रिनेियुगलेन ? अरुणणतेन कस्मात ्(िेतोः) अरुणणतेन ? तनद्राक्षयात ्

ककं र्र्दिे ? पािारवर्दियुगलम ् कस्य पािारवर्दियुगलम ्? भरताग्रजस्य

अन्वयः तनद्राक्षयाद् अरुणणतेन सौभमत्रिनेियुगलेन तनपीयमानः िडूामणण ंकरतले कलयन ्समीरपुिः भरताग्रजस्य पािारवर्दियुगलं र्र्दिे । भावार्थः ितूकाये तनयुक्तः मारुततः कृतकृत्यः सन ्सीतािेव्या प्रित्तम ्अभभज्ञानभूतं िडूामणण ंिस्ते गहृ्णन ्श्रीरामलक्ष्मणसुग्रीर्ान ्उपासीित ्। र्नर्ासकाले तनद्राभार्ात ्रक्ताक्षः सञ्जातः लक्ष्मणः तं स्नेिािवमनसा तनरीक्षते स्म । पर्नपुिस्तु श्रीरास्मस्य िरणारवर्दिे नमस्कृतर्ान ्।


व्याकरणम ् र्र्दिे = र्दद् “र्हिँ अभभर्ािनस्तुत्योः”, भलट्, प्र.पु., ए.र्., लट् लकारे र्दिते तनद्राक्षयात ्= तनद्रायाः क्षयः, तनद्राक्षयः, तस्मात ् समीरपुिः

समीरः = सम्यक् ईते गच्छतत इतत समीरपुिः = समीरस्य पुिः

सौभमत्रि-नेि-युगलेन नेियुगलम ्= नेियोः युगलम ् सुभमिायाः अपत्यं पुमान ्= सौभमत्रिः सौभमत्रि-नेि-युगलेन = सौभमिःे नेियुगलम ्– सौभमत्रिनेियुगलम,् तेन

पािारवर्दि-युगलम ् पािौ अरवर्दिे इर् = पािारवर्दिे पािारवर्दि-युगलम ्= पािारवर्दियोः युगलम,् पािारवर्दियुगलम,् तत ्

भरताग्रजस्य = भरतस्य अग्रजः, तस्य कलयन ्= कल "कल गतौ सङ्ख्याने ि" + शत.ृ, प.ु, प्र.वर्., ए.र्., लट्लकारे कलयतत, Word-Meaning समीरपुिः = Hanuman, the son (पुि) of Vayu (समीर) तनपीयमानः = Being one who is being drunk

सौभमत्रि-नेि-युगलेन = by the pair (युगल) of eyes (नेि) of Lakshmana (सौभमत्रि), the son of Sumitra अरुणणतेन = by that which was reddened

तनद्राक्षयात ्= due to lack (क्षय) of sleep (तनद्रा) कलयन ्= bearing

िडूामणणम ्= the Chudamani करतले = in the hand

र्र्दिे = saluted भरताग्रजस्य = Sriram’s, the elder brother of Bharata पािारवर्दि-युगलम ्= the pair of lotus-feet



मूलपाठः अक्लेशसांभूतगतागताभयाां ववतीणथववस्तीणथमहाणथवोऽवप । आनन्दशसन्धौ पवतनासमक्ष- मक्षस्य हन्ता तनतराां ममज्ज ॥ ७२ ॥ पदच्छेदः अक्लेश-संभूत-गतागताभयाम,् वर्तीणव-वर्स्तीणव-मिाणवर्ः, अवप, आनदिभसदधौ, पतृनासमक्षम,् अक्षस्य, िदता, तनतराम,् ममज्ज ।

प्रततपदार्थः अक्लेश-संभूत-गतागताभयाम ्= अनायासेन एर् प्रर्तृ्ताभयां गमनागमनाभयां वर्तीणव-वर्स्तीणव-मिाणवर्ः अवप = उल्लङ्चगतर्ान ्िसु्तरं मिासमुदं्र यः सोऽवप आनदिभसदधौ = आनदिसागरे पतृनासमक्षम ्= र्ानरसेनायाः पुरतः अक्षस्य िदता = अक्षाहिराक्षस-तनषूिनः तनतराम ्ममज्ज = भशृं दयमज्जत ्। आकाङ्क्षा ममज्ज

कः ममज्ज ? िदता कस्य िदता ? अक्षस्य

कुि ममज्ज ? आनदिभसदधौ पुनः कुि ? पतृनासमक्षम ् कथ ंममज्ज ? तनतराम ् कथम्भूतः (सन)् अवप ममज्ज ? वर्तीणववर्स्तीणवमिाणवर्ः सदनवप

काभयां वर्तीणव-वर्स्तीणव-मिाणवर्ः सन ्? अक्लेशसंभूतगतागताभयाम ्अन्वयः अक्षस्य िदता अक्लेशसम्भूतगतगताभयां वर्तीणववर्स्तीणवमिाणवर्ः (सन)् अवप पतृनासमक्षम ्आनदिभसदधौ तनतरां ममज्ज ।


भावार्थः रामकायावथ ंलङ्कां प्रतत गमनाय ि ति सीतां दृष्ट्र्ा अक्षकुमारािीन ्ित्र्ा लङ्कां िग्र्धर्ा ि ततः श्रीरामसमीपं प्रत्यागमनाय ि मिोिचधम ्अनायासेन उत्प्लुतर्तः िनूमतः कवपसेनायाः पुरतः आनदिसागरे आप्लर्नमभूत ्। व्याकरणम ् ममज्ज = मस्ज ्"टुमस्जोँ शुद्धौ" कतवरर भलट्., प्र.प.ु, ए.र्., परस्म पिी [ म.पु., ब.र्. / उ.प.ु,

ए.र्. अवप ममज्ज ] िदता = िदत ृऋकारादतः, िन ्“िनँ हिसंागत्योः” + तिृ.्, प्र.वर्., ए.र्., लट्लकारे िन्दत अक्लेश-संभूत-गतागताभयाम ्

न क्लेशः = अक्लेशः अक्लेशने सम्भूते = अक्लेशसम्भूते गतं ि आगतं ि = गतागत े अक्लेशसम्भूते गतागते = अक्लेशसम्भूतगतागते, ताभयाम ्

वर्तीणव-वर्स्तीणव-मिाणवर्ः मिाणवर्ः = मिान ्अणवर्ः वर्स्तीणवमिाणवर्ः = वर्स्तीणवः ि असौ मिाणवर्ः वर्शषेेण तीणवः = वर्तीणवः वर्तीणवः वर्स्तीणवमिाणवर्ः येन सः

आनदिभसदधौ = आनदिः एर् भसदधःु - आनदिभसदधःु, तन्स्मन ्Word-Meaning अक्षस्य िदता = Hanuman, the killer of Aksha (अक्ष)

वर्तीणव-वर्स्तीणव-मिाणवर्ः (सन)् अवप = being one who had crossed (वर्तीणव) even the vast (वर्स्तीणव) ocean (मिा+अणवर्) अक्लेश-संभूत-गतागताभयाम ्= for going (गत) and coming (आगत) that

happened (संभूत) without any difficulty (अक्लेश) तनतरां ममज्ज = got completely (तनतराम)् drowned (मस्ज)्

आनदिभसदधौ = in the ocean (भसदध)ु of joy (आनदि) पतृनासमक्षम ्= in front (सम ्+ अक्ष) of the army (पतृना)


14-09-2018


मूलपाठः आनीतचडूामखणसांतनधानादाववःप्रमोदेन रघूद्वहेन । तत्रानुयुक्तः पवनात्मजन्मा ववज्ञापयामास कव तप्रणामः ॥ ७३ ॥ पदच्छेदः आनीत-िडूामणण-संतनधानात,् आवर्ःप्रमोिेन, रघूद्र्िेन, ति, अनुयुक्तः, पर्नात्म-जदमा, वर्ज्ञापयामास, कृतप्रणामः ।

प्रततपदार्थः आनीतिडूामणणसंतनधानात ्= सीतासकाशात ्आनीतस्य िडूामणेः दृवष्टगोिरत्र्ात ् आवर्ःप्रमोिेन = जातिषेण रघूििेन = रघुकुलशे्रष्ठेण श्रीरामेण ति अनुयुक्तः = तिा पषृ्टः पर्नात्म-जदमा = समीरपुि वर्ज्ञापयामास = दयर्ेियत ् कृतप्रणामः = वर्हितनमस्कारः आकाङ्क्षा वर्ज्ञापयामास

कः वर्ज्ञापयामास ? पर्नात्मजदमा कीदृशः पर्नात्मजदमा ? अनुयुक्तः

केन अनुयुक्तः ? रघूििेन कीदृशने रघूििेन ? आवर्ःप्रमोिेन

कस्मात ्(िेतोः) आवर्ःप्रमोिेन ? आनीतिडूामणणसंतनधानात ् कीदृशः (सन)् पर्नात्मजदमा ? कृतप्रणामः (सन)्

कन्स्मन ्समये वर्ज्ञापयामास ? ति (तिा) अन्वयः आनीतिडूामणणसंतनधानात ्आवर्ःप्रमोिेन रघूद्र्िेन ति अनुयुक्तः पर्नात्मजदमा कृतप्रणामः (सन)् वर्ज्ञापयामास ।


भावार्थः िनूमता आहृतस्य िडूामणेः िशवनेन सञ्जातिषवः श्रीरामः ‘क्र् र्तवते ? कथ ंर्तवते?’ इतत सीतां प्रतत मारुततम ्अपचृ्छत ्। मारुततः तिा श्रीरामं भशरसा प्रणम्य र्क्ष्यमाणप्रकारेण र्िनम ्अब्रर्ीत।् व्याकरणम ् वर्ज्ञापयामास = वर् + ज्ञा "ज्ञा अर्बोधने" कतवरर भलट्., प्र.पु., ए.र्. परस्म पिी रामायणप्रसङ्गः क्र् सीता र्तवते िेर्ी कथ ंि मतय र्तवते ।

एतदमे सर्वमाख्यात र् िेिी ंप्रतत र्ानराः ॥ ५/६५ रामस्य गहितं श्रतु्र्ा िरयो रामसंतनधौ ।

िोियन्दत िनूमदतं सीतार्तृ्तादतकोवर्िम ्॥ ६ / ६५ श्रतु्र्ा तु र्िनं तेषां िनूमान ्मारुतात्मजः ।

प्रणम्य भशरसा िेव्य सीताय तां हिशं प्रतत ॥ ७ / ६५ उिाि र्ाक्यं र्ाक्यज्ञः सीताया िशवनं यथा ।

तं मणण ंकाञ्िनं हिव्यं िीप्यमानं स्र्तेजसा ॥ ८ / ६५ ित्त्र्ा रामाय िनुमांस्ततः प्राञ्जभलरब्रर्ीत ्। ९ / ६५ Word-Meaning ति = there पर्नात्म-जदमा = Hanuman, the son (जदमा) of Vayu (पर्नात्म)

कृतप्रणामः = one by whom salutations (प्रणाम) were done (कृत) अनुयुक्तः = one who was asked

रघूििेन = by Srirama (रघूिि), the best among the Raghus आवर्ःप्रमोिेन = by him in whom happiness (प्रमोि) had arisen (आवर्ः)

आनीतिडूामणणसंतनधानात ्= due to the sight (संतनधान) of the Chudamani (िडूामणण) that was brought (आनीत)

वर्ज्ञापयामास = put forth (the following words)


मूलपाठः लङ्कापुरोपवनसीम्न्यर् राजपुत्री- मालोकयां तनशशचरीगणबाध्यमानाम ्।


केनावप पातकवशने सुपणथलोके बन्दीकव ताशमव भुजङ्गमराजकन्याम ्॥ ७४ ॥ पदच्छेदः लङ्कापुरोपर्नसीन्म्न, अथ, राजपुिीम,् आलोकयम,् तनभशिरी-गण-बार्धयमानाम,् केनावप, पातकर्शने, सुपणवलोके, बदिीकृताम,् इर्, भुजङ्गमराज-कदयाम ्।

प्रततपदार्थः लङ्कापुरोपर्नसीन्म्न = रार्णराजधादयाः अशोकर्तनकाप्रिेश े अथ = लङ्कां गत्र्ा सीतािेर्ीं वर्चिदर्न ् राजपुिीम ्= जनकसुताम ् आलोकयम ्= अपश्यम ् तनभशिरीगणबार्धयमानाम ्= राक्षस्य ः पीड्यमानाम ् केनावप पातकर्शने = केनचित ्अज्ञातेन पूर्वकृतकमवणः प्रभार्ेण सुपणवलोके = गरुडलोके बदिीकृताम ्= कारागारे तनक्षक्षप्ताम ् भुजङ्गमराजकदयाम ्इर् = नागराजकदयाम ्आकाङ्क्षा अथ आलोकयम ्

कः आलोकयम ्? (अिम)् कुि आभलकयम ्? लङ्कापुरसीन्म्न काम ्आलोकयम ्? राजपुिीम ्

कीदृशीं राजपुिीम ्? तनभशिरीगणबार्धयमानाम ् काम ्इर् राजपुिीम ्? भुजङ्गराजकदयाम ्इर्

कीदृशी ंभुजङ्गराजकदयाम ्? बदिीकृताम ् कुि बदिीकृताम ्? सुपणवलोके केन (िेतुना) बदिीकृताम ्? पातकर्शने

कीदृशने पातर्शने ? केनावप अन्वयः अथ लङ्कापुरोपर्नसीन्म्न तनभशिरीगणबार्धयमानां राजपुिीं सुपणवलोके केनावप पातकर्शने बदिीकृतां भुजङ्गमराजकदयाम ्इर् आलोकयम ्।


भावार्थः ततः लङ्कानगरप्रादते न्स्थतायाम ्अशोकर्तनकायां रक्षस्स्िीभभः बिुधा कू्ररशबि ः तुद्यमाना सा मया दृष्टा । यथा काचित ्नागकदया पूर्वजदमान्जवतस्य कस्यचित्पापस्य पररपाकर्शात ्िासकरे गरुडलोके बदिीकृता सती वर्षीितत तथा शोकाकुलां सीतािेर्ीम ्अपश्यम ्। व्याकरणम ् आलोकयम ्= आङ् + लोक् "लोकँृ भाषाथवः" कतवरर लङ्., उ.प.ु, ए.र्., उभयपिी, अि

परस्म पिी, लट्लकारे लोकयतत / लोकयत े लङ्कापुरोपर्नसीन्म्न

लङ्कापुरम ्= लङ्का इतत पुरम ् लङ्कापुरोपर्नम ्= लङ्कापुरस्य उपर्नम ् लङ्कापुरोपर्नसीन्म्न = लङ्कापुरोपर्नस्य सीमा, लङ्कापुरोपर्नसीमा, तन्स्मन ्

राजपुिीम ्= राज्ञः पुिी, ताम ् तनभशिरी-गण-बार्धयमानाम ्

तनभशियवः = तनभश िरन्दत इतत तनभशिरीगणः = तनभशिरीणां गणः तनभशिरी-गण-बार्धयमानाम ्= तनभशिरीगणेन बार्धयमाना, ताम ्

पातकर्शने पातयतत िषु्कमवकतावरं इतत = पातकम ् पातकर्शने = पातकस्य र्शः, तेन

सुपणवलोके सुषु्ठ पण ं(पक्षः) यस्य = सुपणवः सुपणवलोके = सुपणवस्य लोकः, तन्स्मन ्

भुजङ्गमराजकदयाम ् भुजः (र्क्रः) सन ्गच्छतत इतत = भुजङ्गमः भुजङ्गमराजः = भुजङ्गमानां राजा भुजङ्गमराजकदयाम ्= भुजङ्गमराजस्य कदया, ताम ्

Word-Meaning अथ = then आलोकयम ्= I saw

लङ्कापुरोपर्नसीन्म्न = within the boundary (सीमा) of garden (उपर्न) in the city (पुर) of Lanka (लङ्का)


राजपुिीम ्= the princess तनभशिरीगणबार्धयमानाम ्= she who was troubled (बार्धय) by the group

(गण) of Rakshashis (तनभशिरी) भुजङ्गमराजकदयाम ्इर् = like the princess of the serpent

बदिीकृताम ्= she who is imprisoned सुपणवलोके = in the world (लोक) of Garuda (सुपणव), the eagle king केन अवप पातकर्शने = due to the influence (र्श) of some (ककम)् sin

(पातक)


मूलपाठः देव्यास्त्वदीयान्वयकीतथनेन त्वन्मुरया च व्यपनीय शोकम ्। वाताथमशभज्ञानमयीमयाचां प्रस्र्ातुकामः पररपूणथकामः ॥ ७५ ॥ पदच्छेदः िेव्याः, त्र्िीयादर्य-कीतवनेन, त्र्दमुद्रया, ि, व्यपनीय, शोकम ् र्ातावम,् अभभज्ञानमयीम,् अयािम,् प्रस्थातुकामः पररपूणवकामः ।

प्रततपदार्थः िेव्याः = सीतािेव्याः त्र्िीयादर्य-कीतवनेन = भर्तः र्ंशस्तुत्या त्र्दमुद्रया ि = भर्ता ित्तया अङ्गुलीयकमुहद्रकया ि व्यपनीय = िरूरकृत्य शोकम ्= वर्षािम ् र्ातावम ्= र्तृ्तादतम ् अभभज्ञानमयीम ्= पररियचििभूताम ् अयािम ्= प्राचथवतर्ान ् प्रस्थातुकामः = गदतुमनाः पररपूणवकामः = सफलमिोरथः (सन)् आकाङ्क्षा अयािम ्

काम ्अयािम ्? र्ातावम ् कीदृशीं र्ातावम ्? अभभज्ञानमयीम ्


ककं कृत्र्ा अयािम ्? व्यपनीय कं व्यपनीय ? शोकम ्

कस्या शोकम ्? िेव्याः केन व्यपनीय ? त्र्िीयादर्यकीतवनेन पुनः कया व्यपनीय ? त्र्दमुद्रया ि

कः अयािम ्? (अिम)् कीदृशः (अिम)् ? पररपूणवकामः पुनः कीदृशः सन ्(अिम)् ? प्रस्थातुकामः

अन्वयः त्र्िीयादर्यकीतवनेन त्र्दमुद्रया ि िेव्याः शोकं व्यपनीय पररपूणवकामः (सन,् ततः) प्रस्थातुकामः अभभज्ञानमयीं र्ातावम ्अयािम ्। भावार्थः सीतािेव्याः िःुखस्य अपनोिनाय अिं तिाशोकर्तनकायां भर्िीयां र्ंशगाथां श्रावर्तर्ान ्। ततः भर्ता प्रेवषतम ्अङ्गुलीयकं तस्य अवपवतर्ान ्। भर्ता ित्तेन मुहद्रकािशवनेन ि ममाश्र्ासप्रिर्िनेन ककन्ञ्िहिर् िेर्ी समाहिता । अनेन आत्मानं कृतकृत्यं मदयमानः अिं ततः प्रततष्ठासुः सन ्‘िेवर् ! इतरजनेन अज्ञातं कन्ञ्ित ्र्तृ्तादतं संवर्भज्यतां यच्ुत्र्ा श्रीरामः मया कृते त्र्द्दशवने र्श्र्सेत’् इतत तां प्राचथवतर्ान ्। व्याकरणम ् अयािम ्= याि ्"टुयािृँ याच्ञायाम"्, कतवरर लङ्., उ.पु., ए.र्., अि परस्म पिी, उभयपिी

लट्लकारे याितत / यािते त्र्िीयादर्यकीतवनेन

त्र्िीयः अदर्यः = त्र्िीयादर्यः त्र्िीयादर्यकीतवनेन = त्र्िीयादर्यस्य कीतवनम,् तेन

त्र्दमुद्रया = तर् मुद्रा – त्र्दमुद्रा (त्र्द्-मुद्रा), तया पररपूणवकामः = पररपूणावः कामाः यस्य सः Word-Meaning पररपूणवकामः = I, becoming one who wish (काम) has been fulfilled (पररपूणव)

प्रस्थातुकामः = becoming one who wishes (काम) to leave (प्रस्थातु) व्यपनीय = upon eradicating

िेव्याः = Sita Devi’s शोकम ्= the sadness


त्र्िीयादर्य-कीतवनेन = by singing (कीतवन) the praise of your (त्र्िीय) ancestors (अदर्य)

त्र्दमुद्रया ि = and (ि) by your (त्र्त)् seal (मुद्र) in the form of the ring

अयािम ्= requested र्ातावम ्= a message

अभभज्ञानमयीम ्= which is a token of remembrance


मूलपाठः ब्रह्मास्त्रववत्रस्तजयन्तकव त्याां कर्ामशभज्ञाप्य वने प्रववत्ताम ्। चचरां रुदन्त्या जनकेन्रपुत्र्या चडूामखणः प्रेवषत एष तुभयम ्॥ ७६ ॥ पदच्छेदः ब्रह्मास्ि-वर्िस्त-जयदत-कृत्याम,् कथाम,् अभभज्ञाप्य, र्ने, प्रर्तृ्ताम,् चिरम,् रुिदत्या, जनकेदद्र-पु्या, िडूामणणः, प्रेवषतः, एषः, तुभयम ्।

प्रततपदार्थः ब्रह्मास्त्र-वर्िस्त-जयदत-कृत्याम ्= रामेण प्रयुक्तात ्ब्रह्मास्त्रात ्भीतस्य काकरूपधरस्य जयदतस्य

सीतास्तनवर्िारणकृत्य ंयस्या ंतां कथाम ्अभभज्ञाप्य = र्तृ्तादतम ्अभभज्ञानत्र्ेन उक्त्र्ा र्ने प्रर्तृ्ताम ्= कानने सम्भूताम ् चिरम ्= बिुकालपयवदतं (पूर्ावनुभूतव्यथायाः स्मरणेन) रुिदत्या = अश्रणूण मुञ्िदत्या जनकेदद्रपु्या = सीतया िडूामणणः प्रेवषतः एषः = भशरोभूषणं प्रेवषतम ्इिम ् तुभयम ्= भर्ते श्रीरामाय आकाङ्क्षा प्रेवषतः (अन्स्त) ।

कः प्रेवषतः ? िडूामणणः (कमवपिम)् कीदृशः िडूामणणः ? एषः

कस्म प्रेवषतः ? तुभयम ् कया प्रेवषतः ? जनकेदद्रपु्या


कीदृश्या जनकेदद्रपु्या ? रुिदत्या कथ ंरुिदत्या ? चिरम ् ककं कृत्र्ा रुिदत्या ? अभभज्ञाप्य

काम ्अभभज्ञाप्य ? कथाम ् कीदृशीं कथाम ्? ब्रह्मास्त्रवर्िस्तजयदतकृत्याम ् पुनः कीदृशी ंकथाम ्? प्रर्तृ्ताम ्

कुि प्रर्तृ्ताम ्? र्ने अन्वयः र्ने प्रर्तृ्तां ब्रह्मास्ि-वर्िस्त-जयदत-कृत्यां कथाम ्अभभज्ञाप्य चिरं रुिदत्या जनकेदद्रपु्या तुभयम ्एषः िडूामणणः प्रेवषतः (अन्स्त) । भावार्थः अभभज्ञानाथ ंकामवप र्ातां पषृ्टा सा ऋते भर्द् भयाम ्इतरजनाज्ञातां चििकूटर्ने सम्भूतां घटनां श्रावर्तर्ती । अस्यां घटनायां काकरूपधतृा इदद्रसुतजयदतेन िञ्च्र्ा तिीयस्तनवर्िारणरूपं िौष्ट्यािरणं, तस्य िण्डनाथ ंत्र्त्कृतः िभवमयब्रह्मास्िप्रयोगः, ततः क्र्ावप रक्षणमलभमानस्य तस्य त्र्िाश्रयणं, तर् ियया तस्य अक्षक्षमाििरणं तस्म अभयिानं ितेत र्तृ्तादतः समावर्ष्टः । अवप ि भशृं रुिदत्या तया भर्ते िातुं भशरोभूषणभमिं प्रेवषतम ्अन्स्त । स्र्ाभमन ्! इत्थ ंसीतािेव्या प्रहितं अभभज्ञानद्र्यं तनर्ेियाभम । व्याकरणम ् प्रेवषतः = प्र + इष ्"ईष ँगतौ" + क्त., प्र.वर्., ए.र्., लट्लकारे इष्यतत ब्रह्मास्त्र-वर्िस्त-जयदत-कृत्याम ्= ब्रह्मास्त्रात ्वर्िस्तस्य जयदतस्य कृत्यं यस्या ंताम ्(कथाम)् जनकेदद्र-पु्या

जनकेदद्रः = जनकानाम ्इदद्रः (जनकानां कुले शे्रष्ठः) जनकेदद्र-पु्या = जनकेदद्रस्य पुिी, तया

Word-Meaning ब्रह्मास्त्र-वर्िस्त-जयदत-कृत्याम ्= that rendition (कृतत) about Jayanta (जयदत) who

was scared (वर्िस्त) of the Brahmastra (ब्रह्मास्त्र) directed towards him by Srirama

कथाम ्अभभज्ञाप्य = making known the story (कथा) र्ने प्रर्तृ्ताम ्= that which happened (प्रर्तृ्त) in the forest (र्न) जनकेदद्रपु्या = by Sita, the daughter (पुिी) of Janaka (जनकेदद्र)

रुिदत्या = by her, who was profusely crying


चिरम ्= for a long time िडूामणणः प्रेवषतः एषः = this Chudamani (िडूामणण) that was sent (प्रेवषत) तुभयम ्= to you, Srirama


मूलपाठः क्रकां बहुना - देव! तस्याः, प्रततष्ठासूनसूनाशैकपाशलतान ्। मुरतयत्वा प्रपन्नोऽहां तवाशभज्ञानमुरया ॥ ७७ ॥ इतत श्रीववदभथराजववरचचते चम्पूरामायणे सुन्दरकाण्डः समाप्तः | पदच्छेदः ककम,् बिुना ।

िेर्! तस्याः प्रततष्ठासून,् असून,् आश कपाभलतान,् मुद्रतयत्र्ा, प्रपदनः अिम,् तर्, अभभज्ञान-मुद्रया।

प्रततपदार्थः ककं बिुना = ककमचधककथनेन िेर् = स्र्ाभमन ् तस्याः = सीतािेव्याः प्रततष्ठासून ्असून ्= प्रस्थातुभमच्छून ्प्राणान ् आश कपाभलतान ्=भर्िागमनापेक्षामािणे कथन्ञ्ित ्धतृान ् मुद्रतयत्र्ा = (प्रभुमुहद्रकािानेन िेव्याः भशचथलान ्प्राणान)् दृढीकृत्य प्रपदनः अिम ्= समागतः अयं जनः तर् अभभज्ञान-मुद्रया = त्र्िीयेन अभभज्ञानरूपेण अङुलीयकेन आकाङ्क्षा िेर् ! प्रपदनः (अन्स्म)

कः प्रपदनः (अन्स्म) ? अिम ् ककं कृत्र्ा प्रपदनः अन्स्म ? मुद्रतयत्र्ा

कान ्मुद्रतयत्र्ा ? असून ् कस्याः असून ्? तस्याः कीदृशान ्असून ्? प्रततष्ठासून ्


पुनः कीदृशान ्असून ्? आश कपाभलतान ् कया मुद्रतयत्र्ा ? अभभज्ञानमुद्रया

कस्य अभभज्ञानमुद्रया ? तर् अन्वयः िेर् ! ककं बिुना ! तस्याः प्रततष्ठासून ्(ककदतु) आश कपाभलतान ्असून ्तर् अभभज्ञानमुद्रया मुद्रतयत्र्ा प्रपदनः (अन्स्म) अिम ्। भावार्थः स्र्ाभमन ्! शोकमापदनायाः िेव्याः वर्षािस्य वर्शिर्णवनेन ककम ्। सदतापाचधक्यात ्प्राणान ्त्यक्तुम ्उद्यता ककदतु तर् आगमनप्रतीक्षया कथमवप तान ्धारयदती कालं नयतत । भशचथलाशायां तस्यां त्र्त्प्रेवषताङ्गुलीभूषाम ्अपवतयत्र्ा तां समाश्र्ास्य ि अि त्र्त्पुरतः आगतोऽन्स्म । व्याकरणम ् प्रपदनः = प्र + पद् "पिँ गतौ" + क्त., पुन्ल्लङ्गः, लट्लकारे पद्यते प्रततष्ठासून ्= प्र + स्था “ष्ठा गतततनर्तृ्तौ” + सन ्(इच्छाथे सन ्प्रत्ययः) आश कपाभलतान ्

आश का = आशा एका आश कया पाभलताः = आश कपाभलताः, तान ्

अभभज्ञानमुद्रया = अभभज्ञानाय मुद्रा, तया असून ्= असु उकारादतः पु., हि.वर्., ब.र्. | प्रथमा असुः, असू, असर्ः | हितीया असुम,् असू,

असून ् Word-Meaning ककं बिुना = What is the use of elaboration! िेर् = Hey Deva! प्रपदनः अिम ्= I who has arrived at your place मुद्रतयत्र्ा = upon strengthening

प्रततष्ठासून ्असून ्= the life-breath (असु) that is wishing to leave तस्याः = of her, Sita

आश कपाभलतान ्= those that were protected (पाभलत) by the only (एक) hope (आशा)

तर् अभभज्ञान-मुद्रया = by your token seal in the form of the ring


इतत श्रीवर्िभवराजवर्रचिते िम्पूरामायणे सुदिरकाण्डः समाप्तः = Thus ends the Book of Beauty (Sundarakanda) in the glorious Champu Ramayana written by the king of Vidarbha, King Bhoja.

References: Notes prepared by Smt. Vidhya Ramesh, Samskrita · 2018-09-27 · Champu-Ramayanam – Sundarakandam-2 1 Online classes by Smt. Vidhya Ramesh References: Notes prepared

Documents