Razvoj planiranja u opštinama Autonomne Pokrajine Vojvodine

Razvoj planiranja u opštinama

Autonomne Pokrajine Vojvodine

Novembar 2012.

Pripremila:

Agencija za ravnomerni regionalni

razvoj AP Vojvodine

Ovaj dokument je odštampan uz finansijsku podršku Evropske unije. Za sadrţaj ovog

dokumenta je odgovorna isključivo Agencija za ravnomerni regionalni razvoj AP Vojvodine i

sadrţaj ovog dokumenta ne odraţava zvanično mišljenje Evropske unije i/ili Direktorata.

1

SADRŢAJ

PREDGOVOR ........................................................................................................................... 3

1. ZNAČAJ PLANIRANJA ................................................................................................... 4

2. PLANIRANJE U EU PERSPEKTIVAMA ....................................................................... 6

2.1 Fondovi EU koji su na raspolaganju subjektima iz Srbije ............................................... 7

3. STRATEGIJA PROSTORNOG RAZVOJA SRBIJE (2007-2013-2020) ....................... 10

3.1 Svrha i metodologija Strategije prostornog razvoja ....................................................... 10

3.2 Strateško planiranje u Vojvodini .................................................................................... 11

3.3 Strateški planovi vojvoĎanskih opština .......................................................................... 12

4. PRAVNI I INSTITUCIONALNI OKVIR ZA PLANIRANJE RAZVOJA U SRBIJI .... 13

4.1 NUTS regioni u Srbiji i indikatori razvijenosti .............................................................. 13

4.2 Regionalne razlike i definisanje nerazvijenih regiona ................................................... 14

4.3 Institucionalni sistem regionalne politike Srbije ............................................................ 14

5. PRAVNE I INSTITUCIONALNE PERSPEKTIVE PLANIRANJA U VOJVODINI U

SVETLU PRISTUPANJA EU ................................................................................................. 17

5.1 Vojvodina – konkurentna i teritorijalno uravnoteţenija ................................................ 17

5.2 Vojvodina - otvorena i povezana ................................................................................... 18

5.3 Vojvodina – specifična i jedinstvena ............................................................................. 20

5.4 Vojvodina – odrţiva i čista ............................................................................................. 21

5.5 Vojvodina – multikulturalna i humana ........................................................................... 21

6. MREŢA NASELJA I FUNKCIONALNO URBANA PODRUČJA ............................... 24

6.1 Opšte karakteristike mreţe naselja AP Vojvodine ......................................................... 26

6.1.1 Veličina i gustina mreţe naselja .............................................................................. 26

6.1.2 Veličinska distribucija naselja ................................................................................. 27

6.1.3 Tipovi poloţaja i geofizički uslovi naselja .............................................................. 27

6.1.4 Seizmološke karakteristike prostora i poloţaj naselja ............................................. 28

6.1.5 Funkcionalna klasifikacija naselja .......................................................................... 28

6.2 Dosadašnji razvoj i problemi naselja ............................................................................. 29

6.2.1 Osnovne karakteristike gradova i gradskih naselja na teritoriji AP Vojvodine ...... 30

6.2.2 Problemi urbanih naselja ......................................................................................... 31

6.2.3 Osnovne karakteristike sela na teritoriji AP Vojvodine .......................................... 32

6.2.4 Problemi razvoja sela .............................................................................................. 32

6.2.5 Salaši ....................................................................................................................... 32

7. URBANI RAZVOJ .............................................................................................................. 34

2

8. SWOT ANALIZA ................................................................................................................ 37

9. METODOLOGIJA IZRADE OPŠTINSKIH STRATEGIJA .............................................. 39

9.1 Metodologija izrade opštinskih strategija od strane „Vojvodina-CESS“ ....................... 39

9.2. Faze u izradi strateškog plana razvoja opština .............................................................. 40

9.3 Karakteristike opštinskih strategija u Vojvodini ............................................................ 40

9.3.1 Analiza upitnika ...................................................................................................... 40

3

PREDGOVOR

Studija Razvoj planiranja u opštinama Autonomne Pokrajine Vojvodine je jedan od

rezultata projekta pod nazivom Zajednička urbana i aglomeracijska mreža (JUAN). Projekat

zajednički realizuju Agencija za ravnomerni regionalni razvoj AP Vojvodine i Akademsko

udruţenje za razvoj mikro regiona, MaĎarska. Finansiranje projekta je realizovano kroz

Instrument za pretpristupnu pomoć (IPA) Evropske unije u okviru Programa prekogranične

saradnje MaĎarska – Srbija.

Za studiju je bila zaduţena Agencija za ravnomerni regionalni razvoj AP Vojvodine, a izrada

je podrazumevala sagledavanje procesa kreiranja razvojnih dokumenata u opštinama AP

Vojvodine, kao i iskustava i zaključaka do kojih su došli donosioci odluka, predstavnici

opština i stručnjaci koji su učestvovali u tom procesu na lokalnom i pokrajinskom nivou sa

cele teritorije AP Vojvodine.

Informacije su prikupljene putem analize javno dostupnih razvojnih dokumenata, kao i

razmenom informacija i podataka sa predstavnicima opština. Fokus analize su predstavljale

analitičke i strateške strukture razvojnih dokumenata, kao i operativni aspekti njihove

primene, uključujući i pregled socijalne rehabilitacije. Osim toga, analizirana je i koherentnost

ciljeva razvojnih dokumenata sa nacionalnim razvojnim ciljevima.

Studija će biti sastavni deo metodologije koja je takoĎe jedan od rezultata projekta JUAN.

Saznanja i iskustva izneta u studiji i u metodologiji će sluţiti stručnjacima i donosiocima

odluka kao praktičan vodič, a moţe se koristiti i kao literatura na institucijama visokog

obrazovanja koje se bave prostornim i urbanim planiranjem.

Veliki broj stručnjaka i donosilaca odluka koji učestvuju na radonicama i konferencijama

tokom projekta su obogaćeni novim znanjima i saznanjima vezanim za mogućnosti koje ideja

o integrisanom urbanom planiranju pruţa. Pored toga, profesionalni kapaciteti projektnih

partnera su osnaţeni kroz radionice i razmenu iskustava.

Projekat predstavlja dobar primer za poboljšanje uslova u procesima urbanog planiranja u

drugim regionima i uspostavio je dobru osnovu za saradnju meĎu projektnim partnerima na

nekom budućem projektu. Ti principi su od izuzetne vaţnosti za odrţivost rezultata

postignutih tokom 16 meseci implementacije (od januara 2012. do aprila 2013. godine).

4

1. ZNAČAJ PLANIRANJA

Prostorno planiranje predstavlja aktivnost, nadleţnost i odgovornost javnog sektora u

promovisanju racionalnog rasporeda aktivnosti i komunikacija na odreĎenoj teritoriji radi

dostizanja odreĎenih dugoročnih i srednjoročnih ciljeva prostornog razvoja.

Prostorni planovi su ključni instrumenti za:

- uspostavljanje dugoročnog okvira za socijalni, ekonomski i fizički (ekološki) razvoj

odreĎene teritorije i

- koordinaciju i harmonizaciju sektorskih politika i propozicija u delu koji se odnosi na

teritoriju (drţave, regiona, lokalne zajednice).

Svrha izrade i donošenja prostornih planova je obezbeĎenje uslova za:

- jačanje konkurentnosti i privlačnosti teritorije,

- unapreĎenje teritorijalne pristupačnosti,

- jačanje teritorijalne kohezije,

- uspostavljanje teritorijalnog identiteta,

- pokretanje širih prostornih integracija (prekogranično, interregionalno,

transnacionalno),

- kreiranje stabilnih i predvidljivih uslova za odrţivo investiranje,

- paţljiva zaštita resursa, baštine, ţivotne sredine, ljudi i dobara, kao i racionalnu

upotrebu energije.

Prostorni razvoj AP Vojvodine predstavlja proces koji se permanentno odvija na njenoj

teritoriji, u funkcionalnoj kooperaciji sa uţim i širim okruţenjem, koristeći teritorijalni kapital

i potencijale na odrţivi način. Problemi prostornog razvoja AP Vojvodine će se rešavati na

dva nivoa: na nivou regiona Vojvodine i na nivou Republike Srbije. Zavisno od stepena

pribliţavanja Evropskoj uniji problemi prostornog razvoja će se rešavati i uz pomoć njenih

strukturnih fondova. Radi toga nuţna je pretpostavka uspostavljanja vertikalne koordinacije

izmeĎu ova tri nivoa.

Regionalni prostorni plan AP Vojvodine, kao izraz saglasnosti o temeljnim ciljevima

ureĎenja, zaštite i korišćenja prostora, predstavlja osnov za dugoročno, kontinuirano i

usklaĎeno usmeravanje prostornog razvoja pokrajine, podizanje konkurentnosti, privredne

efikasnosti, socijalne pravičnosti, bezbednosti, blagostanja i zdravlja stanovništva, zaštite

ţivotne sredine i ekološki prihvatljive intervencije u prostoru, uz poštovanje pravnog poretka

drţave, kulturnog identiteta, različitosti i ţivotnih interesa svih njenih graĎana.

Zaštita, ureĎenje, korišćenje i izgradnja na prostoru AP Vojvodine strateški se opredeljuje

kroz izradu i donošenje Regionalnog prostornog plana pokrajine. Prvi plan koji je sa ovog

aspekta tretirao područje pokrajine bio je Prostorni plan AP Vojvodine koji je donet 1978.

godine. Planski horizont ovog dokumenta bila je 2000. godina. Godine 2009. Skupština AP

Vojvodine je donela odluku o izradi Regionalnog prostornog plana AP Vojvodine, koji je

uradio Zavod za urbanizam Vojvodine, uz stručnu podršku eksperata Univerziteta Novi Sad,

tako da je plan usvojen 2011. godine.

Posmatrano sa aspekta prostornog razvoja, period 1978-2011. godine karakterišu

sledeće faze:

- period 1978-1990. godine: Prostorni plan AP Vojvodine se primenjuje u celosti,

5

- period 1990-2000. godine: dramatične promene u Srbiji i okruţenju u mnogome

oteţavaju ili u potpunosti onemogućavaju realizaciju Prostornog plana AP Vojvodine.

Godine 1996. je donet Prostorni plan Republike Srbije, tako da (zbog vertikalne

hijerarhije) u odreĎenim delovima Prostorni plan AP Vojvodine prestaje da vaţi i

primenjuje se samo u delovima u kojima nije u suprotnosti sa republičkim planom,

- period 2000-2011. godine, odnosno tranzicioni period, karakteriše sprovoĎenje brojnih

reformi, uspostavljanje makroekonomske stabilnosti, restrukturiranje, privatizacija i

proces pridruţivanja EU sa intezivnim zakonskim prilagoĎavanjima u svim sferama

privrede i društva u celini. Od 2003. godine ureĎenje prostora u AP Vojvodini vrši se

u skladu sa Zakonom o planiranju i izgradnji i Prostornim planom Republike Srbije.

Pravilno definisan "prostorni" odgovor na nove razvojne zahteve imaće i sinergijski razvojni

efekat na duţi rok, što je i definisano u novom Regionalnom prostornom planu AP Vojvodine

koji je usvojen decembra 2011. godine.

UtvrĎivanju novih strateških opredeljenja pokrajine u oblasti zaštite, ureĎenja, izgradnje i

korišćenja prostora pristupilo se ne samo zbog promena u drţavi i njenom neposrednom

meĎunarodnom okruţenju, nego i zbog sveukupnih promena u globalnom okruţenju

(političkih, ekonomskih, klimatskih, energetskih i dr). Nedovoljno razvijene zemlje mnogo

su više izloţene direktnom uticaju globalnih promena od razvijenih zemalja i utoliko su

obaveze i odgovornost njihovih upravljačkih struktura u pogledu relativizacije ovih uticaja

veće.

Poseban značaj za izradu Regionalnog prostornog plana AP Vojvodine imala je činjenica da

je potpisivanjem Sporazuma o stabilizaciji i pridruţivanju, Srbija stupila u ugovorni odnos sa

Evropskom unijom, te da je u tom smislu morala prihvatiti i u svoja dokumenta

implementirati evropske politike u oblasti prostornog razvoja.

Pored odrţivog ekonomskog rasta, veće socijalne kohezije i zaštite ţivotne sredine, osnovni

zadaci i izazovi kojima treba da odgovori Regionalni prostorni plan AP Vojvodine su jačanje

teritorijalne kohezije i regionalnog identiteta, kao i bolje korišćenje prostornog diverziteta.

Regionalnim prostornim planom AP Vojvodine utvrdiće se njeni prostorni prioriteti, uslovi i

mere za njihovu realizaciju i obezbediti uslovi za pristup strukturnim fondovima EU.

Zakonom je regulisano da regionalni prostorni plan predstavlja takаv planski dokument koji,

uz uvaţavanje specifičnih potreba koje proizilaze iz regionalnih posebnosti, razraĎuje ciljeve

prostornog ureĎenja i odreĎuje racionalno korišćenje prostora, u skladu sa susednim

regionima i opštinama.

Radi teţnje ka dostizanju vizije prostornog razvoja i ostvarenja postavljenih ciljeva,

predloţena je opšta koncepcija prostornog razvoja AP Vojvodine u kojoj Regionalni prostorni

plan AP Vojvodine treba da definiše strateške pravce dugoročnog prostornog razvoja, kao i da

omogući pozicioniranje AP Vojvodine u širem regionalnom okviru. AP Vojvodina, kao

plansko-statistički, ali i administrativni i razvojni region u okviru Republike Srbije ima

poseban značaj i potencijal zahvaljujući svom poloţaju, resursima, vrednostima,

institucionalnom i kadrovskom kapacitetu, što joj otvara perspektive daljeg razvoja.

6

2. PLANIRANJE U EU PERSPEKTIVAMA

U brojnim dokumentima EU koji se tiču budućeg razvoja evropskog prostora i evropskih

regiona, interurbanoj i interregionalnoj saradnji se daje prioritet, jer je to siguran put da se

postigne jedan od ključnih ciljeva - uspostavljanje veće prostorne kohezije i usklaĎenog

policentričnog razvoja. Naime, okosnicu svih programa i projekata EU predstavlja definisanje

zajedničke strategije prostornog razvoja koja će se suprotstaviti sve izraţenijim regionalnim

razvojnim disparitetima i kroz strateške smernice i opcije politika omogućiti usklaĎen razvoj

evropskog kontinenta uz poštovanje principa odrţivosti i zaštitu sveevropskog prirodnog i

kulturnog nasleĎa. Dokumenti ovih inicijativa usmerili su svoju paţnju naročito razvoju

gradova i metropolitenskih regija i njihovom uzajamnom umreţavanju u funkcionalne i

komplementarne urbane sisteme, kao i unapreĎenju veza sa ruralnim prostorima.

Posebno naglašavamo značaj Lisabonske deklaracije, usvojene na 14. Sednici CEMAT-a1,

značajne za promociju teritorijalne saradnje i pristupa organizaciji teritorija na celokupnom

evropskom prostoru, sa ciljem jačanja konkurentnosti svih regiona evropskog kontinenta na

svetskom nivou. Naglasak je stavljen na znanje, inovacije i optimalizaciju ljudskog kapitala, i

na taj način na povećanje potencijala rasta, produktivnosti i ojačanje socijalne kohezije. Ova

deklaracija počiva na tri stuba:

Ekonomski,

Socijalni i

Ekološki.

Nakon mnogih promena nastalih početkom ovog veka (nastalih najviše zbog izbijanja svetske

ekonomske krize 2008. godine), u pitanje su dovedene mnoge sektorske i integralne politike

Evropske unije. Došlo je do revidiranja i Lisabonske deklaracije, tako da je nakon isteka

vremenskog horizonta za koji je doneta 2010. godine, zamenjena Strategijom pametnog,

odrţivog i inkluzivnog rasta, odnosno strategijom „Evropa 2020“. Cilj ove strategije je

ekonomski razvoj EU zasnovan na znanju, uz očuvanje ţivotne sredine, kao i visok nivo

zaposlenosti, produktivnosti i socijalne kohezije.

U okviru procesa izrade prostornoplanske dokumentacije poštuju se osnovni principi

definisani evropskim strategijama i ugraĎuju u prostorne planove, prema nivoima planova, od

Prostornog plana Republike Srbije, pa naniţe, ka Regionalnom prostornom planu AP

Vojvodine i prostornim planovima opština.

Pod osnovnim principima planiranja podrazumevaju se „Vodeći principi za odrţivi prostorni

razvoj evropskog kontinenta“, usvojeni na 12. sednici Evropske konferencije ministara

odgovornih za regionalno/prostorno planiranje (CEMAT) 2000. godine u Hanoveru. Pored

Vodećih principa, značajnu orijentaciju u prostornom razvoju Republike Srbije predstavlja i

„Ljubljanska deklaracija o teritorijalnoj dimenziji odrţivog razvoja“ (CEMAT, 2003. godina),

prilagoĎena za potrebe prostornog razvoja Republike Srbije, „Teritorijalna agenda Evropske

unije - Ka konkurentnijoj i odrţivoj Evropi raznovrsnih regiona“ (2007. godina) kojom su

obuhvaćeni ciljevi Lisabonske i Geteborške strategije, Lajpciška povelja (2008. godina),

„Koheziona politika Evropske unije“ i drugi dokumenti od značaja za Republiku Srbiju u fazi

pristupanja EU. Polaznu osnovu za definisanje vizije i ciljeva prostornog razvoja čini stanje

ključnih faktora prostornog razvoja i aktiviranje razvojnih potencijala Republike Srbije.

Naročito će biti značajno jačanje odrţivosti, identiteta, konkurentnosti, kohezije i

1 CEMAT je evropska konferencija ministara odgovornih za prostorno/regionalno planiranje, pod pokroviteljstvom

Saveta Evrope.

7

konkurentnosti, kao i unapreĎenje upravljanja prostornim razvojem Republike Srbije, s

obzirom na to da u praksi prostornog planiranja u Republici Srbiji osnovni principi planiranja

još uvek nisu zaţiveli u meri u kojoj je to neophodno. Prostornim planom Republike Srbije

(2010) definisani su sledeći principi prostornog razvoja Republike Srbije od kojih su ključni

navedeni i kao kriterijumi za ocenu dostignutog stepena prostornog razvoja republike i

pojedinih teritorijalnih jedinica:

- odrţivost, kao generalni princip koji mora biti primenjen kod svih aktivnosti u

prostoru Republike Srbije,

- decentralizacija, kao ključni princip od kojeg zavisi stepen aktiviranja teritorijalnog

kapitala na lokalnom i regionalnom nivou,

- dekoncentracija, racionalno i sistematsko rasterećenje većih centara u pogledu

institucija, kadrova i sredstava na više tačaka na teritoriji Republike Srbije,

- teritorijalna kohezija, kao rezultat uravnoteţenog socio-ekonomskog regionalnog

razvoja,

- jačanje konkurentnosti, što podrazumeva dalji razvoj metropolitenskih područja i

istovremeno jačanje i funkcionalno profilisanje slabo razvijenih regiona, posebno

ruralnih i industrijskih,

- aktivna implementacija politike prostornog razvoja i učešće javnosti,

- policentrični teritorijalni razvoj, sa naglašenom ulogom gradova i funkcionalnih

urbanih područja (ekonomski regioni, oblasti), kao i jačanjem veza na relaciji selo-

grad,

- funkcionalna specijalizacija, poštujući komparativne prednosti u pogledu razvojnih

potencijala regionalnih celina,

- formiranje i jačanje mreţa gradova i naselja (klasteri) koje mogu da obezbede razvoj

komplementarnih funkcija,

- unapreĎenje pristupačnosti informacijama i znanju preko elektronskih komunikacionih

mreţa razvijenih da pokrivaju čitave regione/drţavu;

- unapreĎenje saobraćajne dostupnosti kao dominantan faktor iskorišćenja teritorijalnih

potencijala i uravnoteţenog razvoja,

- razvoj kulturnog identiteta i teritorijalne prepoznatljivosti,

- permanentna edukacija graĎana i administracije,

- supsidijarnost predstavlja mogućnost rešavanja odreĎenog problema na više nivoa

odlučivanja, odnosno na onom nivou odlučivanja koji će obezbediti najveću

efikasnost,

- striktno poštovanje zaštite javnog interesa, javnih dobara i javnog prostora,

- unapreĎenje i zaštita prirodnog i kulturnog nasleĎa kao razvojnog resursa,

- smanjenje štetnog uticaja na ţivotnu sredinu,

- javno-privatno partnerstvo,

- veća transparentnost kod odlučivanja o prostornom razvoju,

- transgranično, interregionalno i transdrţavno funkcionalno povezivanje regionalnih i

lokalnih jedinica.

2.1 Fondovi EU koji su na raspolaganju subjektima iz Srbije

Veliki potencijal razvoja opština omogućen je uključivanjem u EU instumente, kroz koje se

realizuju projekti koji su odobreni za finansiranje iz godišnjih nacionalnih programa za

Republiku Srbiju. U zavisnosti od predviĎenih aktivnosti, projekti se realizuju iz Instrumenta

za pretpristupnu pomoć (Instrument for Pre-Accession Assistance - IPA)

8

Srbija trenutno koristi prve dve komponente IPA (Pomoć tranziciji i izgradnja institucija i

Prekogranična saradnja). Osnovni preduslovi za korišćenje IPA komponenti III, IV i V su

sticanje statusa kandidata za članstvo u Evropskoj uniji i akreditacija decentralizovanog

sistema upravljanja sredstvima. Priprema za IPA komponente III i IV nije samo u vezi s

alokacijom fondova, nego je glavna svrha korišćenja ovih komponenti priprema Srbije, kao

buduće drţave članice EU, za programiranje, upravljanje i sprovoĎenje strukturnih fondova i

Kohezionog fonda koji će biti dostupni nakon pristupanja Evropskoj uniji.

Trenutno se sprovode četiri programa prekogranične saradnje i dva programa transnacionalne

i meĎuregionalne saradnje u kojima subjekti sa teritorije AP Vojvodine mogu učestvovati: sa

MaĎarskom, Rumunijom, Bosnom i Hercegovinom, Hrvatskom; u Jadranskom programu i

programu ''Jugoistočna Evropa''.

SprovoĎenjem programa na lokalnom i regionalnom nivou stvaraju se dugoročni lični

kontakti i veze izmeĎu ljudi iz zajednica sa obe strane granice, što predstavlja temelj za dalju

saradnju i razvoj. TakoĎe, kroz proces identifikovanja projekata, prijavljivanja za sredstva,

kao i tokom sprovoĎenja projekata, partneri iz Srbije stiču dragoceno iskustvo u korišćenju

fondova Evropske unije jer se svi pozivi za projektne predloge sprovode u skladu sa pravilima

programa EU za eksternu pomoć.

Vrste projekata koji se finansiraju su mali infrastrukturni prekogranični projekti, projekti

ekonomske saradnje, kao i aktivnosti vezane za zaštitu ţivotne sredine, turizam, kulturu,

poljoprivredu, obrazovanje, istraţivanje i razvoj, zapošljavanje, institucionalnu saradnju,

izradu razvojnih dokumenata, itd.

Programi Zajednice predstavljaju niz integrisanih mera koje su namenjene jačanju saradnje

meĎu drţavama članicama Evropske unije u oblasti evropskih politika za odreĎeni period

vremena. Programi Zajednice se finansiraju iz zajedničkog budţeta Evropske unije,

sredstvima koja su namenjena razvoju različitih prioritetnih oblasti: zaštita ţivotne sredine,

energetika, transport, razvoj preduzetništva i konkurentnost.

Do 1997. godine programi Zajednice su bili namenjeni isključivo zemljama članicama EU, da

bi se od 2003. godine na sastanku Evropskog saveta u Solunu ovi programi otvorili i za

zemlje Zapadnog Balkana primenom modela koji je bio prilagoĎen zemljama koje su u to

vreme imale status kandidata. Članice EU nisu u obavezi da učestvuju u programima

Zajednice jer su za njih sva sredstva obezbeĎena iz budţeta EU, dok je za zemlje kandidate i

potencijalne kandidate obavezna finansijska kontribucija za učestvovanje u programima. Deo

finansijskog učešća koji Republika Srbija plaća za učestvovanje u programima Zajednice

moţe se pokriti iz sredstava Instrumenta za pretpristupnu pomoć (IPA).

Republika Srbija je do sada uključena u sledeće programe EU:

- Sedmi okvirni program za istraţivanja, tehnološki razvoj i ogledne aktivnosti (Seventh

Framework Programme for Research, Technological Development and Demonstration

Activities -FP 7),

- Kultura 2007 (Culture),

- Program za konkurentnost i inovativnost, Potprogram za preduzetništvo i inovacije

(The Competitiveness and Innovation Framework Programme – CIP, The

Entrepreneurship and Innovation Programme - EIP),

- Program za konkurentnost i inovativnost, Potprogram podrške razvoju politike

informaciono-komunikacionih tehnologija (The Competitiveness and Innovation

Framework Programme - CIP, The Information Communication Technologies Policy

9

Support Programme - ICT PSP),

- Fiskalis (Fiscalis),

- Carina (Customs),

- Progres (Progress),

- Program celoţivotnog učenja (Life Long Learning Programme),

- Program za sigurniji internet (Safer Internet Programme).

Napominjemo da je pokrenut postupak učestvovanja u još dva programa: Zdravlje i Evropa za

graĎane i graĎanke.

10

3. STRATEGIJA PROSTORNOG RAZVOJA SRBIJE (2007-2013-

2020)

Ozbiljne razlike u stepenu razvijenosti pojedinih područja Srbije ukazale su na potrebu da su

zemlji potrebna takva razvojna dokumenta, koja će biti potpora i putokaz za uravnoteţeno

unapreĎenje prostora. Radi toga je usvojena Strategija prostornog razvoja Republike Srbije,

koja obuhvata prirod od 2007-2012. godine. Reč je o prvom strateškom dokumentu, koji

utvrĎuje okvire regionalnog razvoja i u celosti, konzistentno definiše osnovne prioritete

unapreĎenja prostora republike. UtvrĎivanju regionalne konstrukcije Srbije, prethodile su

duge pripreme, diskusije i dogovaranja. Predlagane su različite strukture prostora. Bez obzira

na to, tokom leta 2009. godine usvojen je Zakon o regionalnom razvoju, u kojem se navodi da

se Srbija sastoji od statističko – funkcionalnih regija. Isti zakon, osim strukture, definiše i

sistem institucija, kao i smernice iz novelirane Strategije prostornog razvoja iz juna 2009.

godine, koji je fleksibilno prilagoĎen zahtevima Evropske unije.

Razvojne regije (privredne/statističke regije) Srbije imaju za zadatak da unapreĎuju svoje

inovativne kapacitete, smanjuju nepotrebne izdatke privrednog poslovanja, jačaju saradnju

izmeĎu regija radi postizanja što bolje meĎunarodne konkurentnosti. Da bi ovi ciljevi bili što

privlačniji, regionalni razvojni programi moraju biti osnovna sredstva regionalnog razvoja, na

temelju kojih se moţe doći do sveobuhvatne funkcionalne integracije Republike Srbije. Ovo

su osnovne smernice prostornog razvoja Srbije.

Strategija prostornog razvoja Republike Srbije (u daljem tekstu: Strategija) uraĎena je na

osnovu Odluke o izradi Strategije prostornog razvoja Republike Srbije (u daljem tekstu:

Odluka) koju je Vlada donela na 41. sednici u 2008. godini (05 broj 110-5659/2008 od 19.

decembra, SPRS_2020)

Strategijom se definišu dugoročna koncepcija odrţivog prostornog razvoja Srbije i dugoročni

strateški okvir za integrisanje razvoja u svim oblastima i sektorima, sa ciljem da se optimalno

iskoriste teritorijalni kapital i komparativne prednosti, kao i da se Srbija integriše prostorno i

funkcionalno u evropsko okruţenje.

3.1 Svrha i metodologija Strategije prostornog razvoja

Razdruţivanjem drţavne zajednice Srbije i Crne Gore (juna 2006. godine) i donošenjem

Ustava u toku 2006. godine, Republika Srbija je posle više od osam decenija obnovila

samostalni meĎunarodni pravni subjektivitet u novim geopolitičkim okolnostima. U

prethodnom periodu, posebno u poslednjoj dekadi XX veka desili su se istorijski dogaĎaji,

koji su u potpunosti promenili geopolitičku sliku Evrope sa velikim posledicama i na razvoj

Republike Srbije. Bombardovanje NATO snaga u toku 1999. godine i uvoĎenje meĎunarodne

uprave na teritoriji AP Kosovo i Metohija u skladu sa rezolucijom Saveta bezbednosti UN

1244, otvorilo je niz pitanja koja su i danas aktuelna u praksi planiranja i upravljanja

prostornim razvojem u Republici Srbiji.

U periodu posle 2000. godine u Srbiji su izvršene korenite promene političkog, društvenog i

ekonomskog sistema i ukupnih prostornih odnosa prema susednim drţavama, tako da su

stvorene bitno drugačije osnove i pretpostavke za prostorni razvoj, odnosno razvoj, ureĎenje i

zaštitu teritorije republike. Istovremeno, sa promenama u Srbiji menjaju se i geopolitičke

prilike u Jugoistočnoj Evropi (Zapadnom Balkanu), koje nuţno zahtevaju utvrĎivanje nove

11

politike razvoja i definisanje strategije prostornog razvoja na novim osnovama. Nesumnjivo je

da polazne osnove za definisanje nove politike i strategije prostornog razvoja, predstavlja

preispitivanje i ponovno utvrĎivanje zajedničkih ciljeva, potreba i mogućnosti, posebno

imajući u vidu integracione procese u Evropi, pre svega uvećanje Evropske unije iz 2004.

godine i njeno dalje proširenje novim članicama (Bugarska i Rumunija) u toku 2007. godine.

Strategija ima posebnu ulogu za budući prostorni razvoj Srbije koji se koncipira na osnovu

dugoročnih vizija strateških pravaca razvoja alokacije sopstvenih finansijskih kapaciteta,

korišćenja raspoloţivih fondova i inostranih investicija, i na osnovu odrţivog korišćenja

potencijala i teritorijalnog kapitala. Pri tome se ima u vidu da je prostorni razvoj Srbije u

znatnoj meri uslovljen raspoloţivim trţišnim sredstvima i sredstvima javnih fondova, budţeta

i sl, kao i postojećim i očekivanim trendovima u investicionim tokovima u širem okruţenju.

Istovremeno, pored razumevanja novih pristupa i metoda, potrebno je izvršiti prilagoĎavanje

institucionalnog okvira, kako bi se sistem planiranja u celini uskladio sa budućim zahtevima

prostornog razvoja, kao i pronalaska optimalnih rešenja u uslovima aktuelne svetske

ekonomske krize. Povećanje konkurentnosti, efikasnosti, aktiviranje teritorijalnog kapitala i

jačanje teritorijalne kohezije u funkciji društveno ekonomskog razvoja, a u cilju

osposobljavanja pojedinačnih regiona i drţave u celini, su od posebnog značaja imajući u vidu

gotovo svakodnevne procese: brze tehnološke promene u svetu globalizacije, integracione

procese, različite izazove koji proizilaze iz društva zasnovanog na znanju i informacijama i sl.

Strategiju definiše novi pristupi u:

1. korišćenju i zaštiti prirodnih resursa (upravljanje zemljištem - graĎevinsko,

poljoprivredno, šumsko, vodno i ostalo; energetskim i mineralnim sirovinama),

2. organizaciji i upravljanju ekonomskim i urbanim sistemima, kao i regionalnim

razvojem,

3. upravljanju infrastrukturnim sistemima (upravljanje saobraćajnom, vodoprivrednom,

telekomunikacionom, energetskom infrastrukturom),

4. definisanju mreţe javnih sluţbi (zdravstvene i socijalne zaštite, školstva, nauke,

sporta i dr),

5. zaštiti i korišćenju prirodne i kulturne baštine,

6. zaštiti ţivotne sredine.

3.2 Strateško planiranje u Vojvodini

U Srbiji, a samim tim i u Vojvodini je sve više gradova i opština koji predstavljaju kvalitetna

mesta za ţivot, privreĎivanje i investiranje. U ovim lokalnim samoupravama se uprkos

ekonomskoj krizi pronalaze alternativni izvori sredstava za dalja ulaganja u infrastrukturu,

nezaposlenost je manja od republičkog proseka, vodi se računa o zaštiti ţivotne sredine i

potrebama najugroţenijih grupa graĎana, meĎunacionalni odnosi su dobri, a udeo ţena u uku-

pnom broju zaposlenih je visok.

U Vojvodini izradi strateških planova opština prethodila je izrada Programa privrednog

razvoja AP Vojvodine, 2006. a izraĎeni su i neki specifični strateški planovi kao što su:

Strategija unapređenja izvoza AP Vojvodine 2011-2015 i Strategija razvoja poslovnih

inkubatora u AP Vojvodini

Program privrednog razvoja AP Vojvodine, 2006. je Skupština AP Vojvodine usvojila u

martu 2007. godine i on predstavlja strateški srednjoročni plan kojim se definišu razvojni

12

prioriteti regiona. Sadrţi ex post analizu privrede Vojvodine koja ima za cilj sagledavanje

razvojnih pozicija i pravaca Vojvodine, njenih problema i ograničenja i utvrĎivanje

odrţivosti.

Strategija unapređenja izvoza AP Vojvodine 2011-2015. Cilj ove strategije je usmeravanje na

geografsku i proizvodnu diversifikaciju, kao i kako proširenje izvoza na nova trţišta i

proizvode tako i povećanje obima izvoza.

Strategija razvoja poslovnih inkubatora u AP Vojvodini. Cilj ove strategije je da, izmeĎu

ostalog, predstavi značaj poslovnih inkubatora, pre svega u kontekstu regionalnog razvoja i

razvoja konkurentnosti AP Vojvodine.

3.3 Strateški planovi vojvoĎanskih opština

Tokom proteklih godina, nakon početka stvarnog tranzicionog procesa i usvajanja Programa

privrednog razvoja Vojvodine (2006) izraĎeno je niz strateških planova opština u Vojvodini,

sa ciljem pruţanja podrške lokalnim samoupravama u jačanju kapaciteta za planiranje na

lokalnom nivou, kreiranja instrumenata za podizanje njihovih aplikativnih i apsorpcionih

kapaciteta u odnosu na evropske fondove, kao i za njihovo projektno orijentisanje. Centar za

strateško ekonomska istraţivanja „Vojvodina-CESS“ (sadašnja Agencija za ravnomerni

regionalni razvoj AP Vojvodine, ARRR) je na osnovu utvrĎene metodologije, konzultirajući

metodologiju drţava koje su prošle pretpristupnu fazu procesa ulaska u EU, izradila strategiju

za opštine Senta, Ţitište, Temerin, Šid i Nova Crnja. Planovi razvoja ovih opština sadrţe

socio-ekonomsku i SWOT analizu stanja u opštini, strateške i prioritetne ciljeve razvoja i

operativne programe za implementaciju definisanih projekata. Definisani strateški pravci

razvoja su u skladu sa prioritetima Programa privrednog razvoja AP Vojvodine.

13

4. PRAVNI I INSTITUCIONALNI OKVIR ZA PLANIRANJE

RAZVOJA U SRBIJI

Institucionalizacija regionalne politike Srbije je počela 2007. godine. Regionalna razvojna

strategija Republike Srbije 2007–2012. je prvi razvojni dokument koji je definisao regionalne

razvojne prioritete drţave. Sektorsku, političku i pravnu pozadinu regionalnog razvoja

obezbedio je Zakon o regionalnom razvoju, koji je usvojen 2009. godine, a konstituisanje

regija izvedeno je uredbom vlade iz 2009. odnosno 2010. godine. Ministarstvo ekonomije i

regionalnog razvoja je preuzelo ulogu koordinacije meĎu nadleţnim ustanovama, počev od

2008. godine. Uspostavljanje sistema regionalnih institucija (kao što su: Nacionalna agencija

za regionalni razvoj, Regionalne razvojne agencije, Nacionalni savet za regionalni razvoj)

počelo je 2010. godine, ali taj postupak još nije završen (Takač- NaĎ 2012).

4.1 NUTS regioni u Srbiji i indikatori razvijenosti

Sistem NUTS (Nomenclature d’unités territoriales statistiques – Nomenclature of Territorial

Units for Statistics) sluţi ciljevima izrade opštinskih statistika i planiranja. Na temelju uredbe

Evropskog parlamenta i saveta iz 2003. godine, stupila je na snagu (NUTS) Nomenklatura

statističkih teritorijalnih jedinica (Horvat 2003, Farago 2005). Osnovne karakteristike NUTS-

a: ono je uspostavljeno radi izrade statistike i planiranja. Zasniva se na aktivnom

institucionalnom rasporedu, a na bazi hijerarhijskih nivoa, pokriva celu teritoriju date drţave

(Horvat 2003).

Ustanovljavanje regija, u srpskom javnom mnjenju, počev od 2007. godine izazvalo je burna

reagovanja. Srpska strategija regionalnog razvoja je predlagala donosiocima političkih odluka

tri varijante. Prema tome Srbija bi se podelila na 4,5, odnosno 9 regija, meĎutim Zakon o

regionalnom razvoju iz 2009. godine je definisao 7 regija, što je uredbom vlade i potvrĎeno.

Nakon ponovnih ţestokih diskusija – pa i zbog nedostataka i nedorečenosti regionalne

razvojne koncepcije – 2010. godine je došlo do promene zakona i vladine uredbe. Na osnovu

ovih dokumenata, Srbija je dobila 5 regija. Prilikom konstituisanja regija, u Srbiji je došlo do

ujednačavanja prostorno–upravnog ureĎenja (okruzi), pa je stvoreno 5 NUTS 2, odnosno 30

NUTS 3 regije.

Razvojni dokumenti koji imaju za cilj da rasvetle sve dileme oko teritorijalnog integriteta

zemlje, nedvosmisleno negiraju mogućnost stvaranja privrednih i administrativnih (političkih)

regija u Srbiji. Umesto njih promovišu plansko–statističke, odnosno statističko–razvojne

regije. Bez ikakve sumnje se moţe tvrditi da je Srbiji potrebna stvarna regionalizacija, gde bi

se unutar nadleţnosti regija (i njihovih institucija) realizovao:

- kompleksni razvoj privrede,

- društveno–etnička (nacionalna) integracija,

- meĎunarodna integracija,

- teritorijalna kohezija i

- umanjivanje/likvidacija drastičnih razlika izmeĎu regija.

14

4.2 Regionalne razlike i definisanje nerazvijenih regiona

Regionalne nesrazmernosti su u neposrednoj vezi sa neizbalansiranom populacionom

strukturom, sa skromnim materijalnim mogućnostima i strukturalnim nedostacima koji su se

nagomilali tokom godina. Tome se još moraju dodati dogaĎaji, koji su posledica raspada

Jugoslavije i političko – privredna kriza, koja je Srbiju zahvatila u poslednjoj dekadi XX

veka. Na temelju ovih zbivanja, devastacija privrede se nije mogla izbeći. Ona je imala za

posledicu pad ţivotnog standarda stanovništva, a dubiozu je povećao ogroman broj izbeglica

koji su potraţili utočište u Srbiji (Miletić 2006). Regionalna razvojna strategija Republike

Srbije za 2007-2012. godinu (2007, u daljem tekstu: Strategija) radi ustanovljavanja stepena

razvijenosti koristi pokazatelje koji sprečavaju razvoj (IRU)5, to su kompleksni pokazatelji

(indeksi). Spomenuti indeksi pet razvojnih područja (privrede, demografije, obrazovanja-

stručnog osposobljavanja, infrastrukture, stanja ţivotne sredine) srpskih okruga, predstavljeni

su pomoću standardizovanih vrednosti matematičke srednje vrednosti 13 indikatora. Najveći

deo indikatora bazira se na privrednim pokazateljima. Po dva indikatora se odnose na

demografiju, obrazovanje i stručno osposobljavanje, odnosno infrastrukturu, a jedan

pokazatelj na kvalitet ţivotne sredine.

Na osnovu rezultata, do kojih se došlo putem ove metode, iskazala se značajna razlika u

stepenu razvijenosti. Na nivou okruga, razmer je 1:6,8 što praktično znači da je Jablanički

okrug 6,8 puta nerazvijeniji (indeks je 134%) od grada Beograda, čiji je IRU najniţi sa 19,8%.

Ako uzmemo u obzir vrednosti indikatora (od II do 113), stepen razvijenosti okruga se moţe

svrstati meĎu dva pola. Po Strategiji Beograd, uz prikazivanje rezultata na bazi 8 pokazatelja

(II, 12, 15, 16, 17, 18, II0, 133), ostvaruje maksimalnu vrednost koja iznosi (1000), meĎutim

u slučaju Jablaničkog okruga, koji je testiran sa 9 pokazatelja (11, 12, 13, 14, 15, 16, 17, 112,

Ii3), dolazi se do minimalne vrednosti od svega (0,000-0,100). Na bazi rezultata merenja

stepena razvijenosti opština na teritoriji Republike Srbije, 37 opština spada u kategoriju

nerazvijenih područja, što predstavlja 12,4% centralne Srbije i Vojvodine (o Kosovu i

Metohiji nema podataka). Unutar ovih kategorija pravi se razlika izmeĎu privredno

nerazvijenih, i opština koje imaju specifične probleme razvoja.

Radi odreĎivanja stepena razvijenosti opština, posluţili su sledeći kriterijumi: nacionalni

dohodak po glavi stanovnika (prosek iz 2002-2004. godine), u procentima izraţeni broj

nezaposlenog stanovništva (2004-2005), i kao dodatni kriterijum - umanjenje broja

stanovnika (1971-2000). Nacionalni dohodak po glavi stanovnika je (računao se prosek iz

2002-2004) u 29 opština bio manji, od 50% prosečne vrednosti izmerenog u Republici Srbiji.

Ove opštine već decenijama spadaju u red privredno nerazvijenih područja. Ovo se, pre svega,

odnosi na opštine juţne Srbije, odnosno na prastaru Rašku (Tutin, Sjenica, Novi Pazar,

Prijepolje i Priboj), za koje je karakteristično da se sučeljavaju sa stanjem prolaznog

siromaštva, uz nagomilane privredne probleme. MeĎu 29 opština, sedam ne dostiţe ni jednu

trećinu prosečnog nacionalnog dohotka po glavi stanovnika, bez obzira što se na tom

prostranstvu nalaze dva velika privredna centra Bor i Majdanpek.

4.3 Institucionalni sistem regionalne politike Srbije

U skladu sa odredbama Zakona o regionalnom razvoju, postojeće administrativno–

teritorijalno ureĎenje „adaptirano je“ u regionalno, za koje se vezuje hijerarhijska,

centralizovana infrastruktura institucija. Suštinske izmene, koje su donele izmene zakona u

15

mesecu maju 2010. godine, se manifestuju u brisanju teritorijalnih udruţenja, koja su

planirana da deluju na najniţem nivou organizovanosti (u okruzima) i u povećanju broja

regionalnih agencija za razvoj, koje će se oformiti na području NUTS 2 regija.

Slika 1: Statističke teritorijalne jedinice u Srbiji

Izvor: Uredba o nomenklaturi statističkih teritorijalnih jedinica, Sluţbeni Glasnik RS, br. 109/09, 46/10. 2010.

- Nacionalna agencija za regionalni razvoj (2010) je nova koordinativna ustanova

drţave, operativni organ regionalne politike. Postupa prilikom rešavanja sledećih

zadataka, proizašlih iz odredaba zakona: upravlja izradom razvojnih dokumenata,

kontroliše realizaciju regionalnih razvojnih projekata, akredituje regionalne agencije

za razvoj, vodi evidenciju o njima, upravlja njihovim radom, pruţa im stručnu pomoć.

Ima i zadatak da edukuje instruktore privrednih društava, naručuje projekte za

finansiranje iz EU i ostalih finansijskih izvora, inicira meĎunarodnu i meĎuregionalnu

saradnju, ustanovljava jedinstveni sistem informisanja, bavi se izdavaštvom, itd. Rad

ove institucije kontroliše nadleţno ministarstvo.

- Regionalni razvojni savet: Vlada će u svih 5 postojećih regija oformiti Regionalni

razvojni savet. U jednoj regiji se moţe ustoličiti samo jedan RRS2. Zadaci RRS-a: daje

mišljenje o regionalnoj strategiji razvoja, finansijskim programima, ostalim razvojnim

dokumentima, osniva radne grupe, itd. O svom radu, jednom godišnje, podnosi

izveštaj vladi i Nacionalnom razvojnom savetu.

- Regionalna razvojna agencija: Njihovo osnivanje spada u nadleţnost vlade. RRA je

privredno udruţenje ili društvo, koje obavlja zadatke iz oblasti regionalnog razvoja.

2 RRS ima svog predsednika, i toliko članova, koliko propisuje osnivački akt. Mandat im glasi na 5 godina. Savet se

sastoji od predstavnika mesne samouprave, civilne i javne sfere, i delegata iz krugova vlade. Iz organa mesne

samouprave, delegati se biraju na predlog Saveta (Zakon o regionalnom razvoju 2009.)

16

Radi ostvarivanja ravnomernog regionalnog razvoja, zakon propisuje minimalan broj

agencija, koje se po regijama moraju osnovati, pa i način njihove akreditacije:

- Regija Vojvodine – 3 RRA,

- Beogradska regija – 1 RRA,

- Regija Šumadije i zapadne Srbije – 4 RRA,

- Regija Juţne i Istočne Srbije – 3 RRA,

- Kosovo i Metohija – 1 RRA.

Zadaci3: Učestvuje u pripremanju razvojnih dokumenata i vodi računa o realizaciji, na nivou

regije izvodi razvojne projekte, osigurava mogućnost pristupanja evropskim fondovima

finansiranja, inicira meĎunarodnu i meĎuregionalnu saradnju, ustanovljava regionalni

informacioni sistem, itd. Kontrolu ovih institucija obavlja vlada. O svom radu pripremaju

godišnji izveštaj, koji dostavljaju osnivaču (lokalnoj samoupravi) i Nacionalnom razvojnom

savetu. Ova institucija, jednom godišnje, ocenjuje rad RRA.

Imajući u vidu putanju razvoja institualizacije nove regionalne politike Srbije i njeno

institucionalno iskustvo, definitivno treba istaći ulogu Autonomne Pokrajine Vojvodine, koja

je uzoran i neizbeţan aspekat celog regionalizma u Srbiji. Prikazana komparacija drţavnog –

regionalnog institucionalnog sistema pokazuje da Vojvodina raspolaţe mreţom regionalno

razvojnih institucija kojima su poverena ovlašćenja za koordinisanje regionalnog razvoja. Sa

širenjem prava ovlašćenja pokrajine u oblasti ekonomskog razvoja, osnovane su takve

institucije koje na drţavnom nivou nisu ni postojale (Razvojna banka Vojvodine). Rаzvoj

poljoprivrede, kao jedne od najvaţnijih privrednih grana u pokrajini, takoĎe pomaţe uspešna

regionalna institucija - Pokrajinski fond za razvoj poljoprivrede.

Dalja razlika u drţavno-regionalnom poreĎenju је u tome što pokrajina ne raspolaţe sa

fiskalnom autonomijom. Pokrajina raspolaţe sa ograničenim sredstvima za regionalni razvoj

zbog smanjenih transfera od republičkog budţeta. Prepreka regionalnih zbivanja je loš budţet,

a s druge strane, u mnogim slučajevima, slaba i ranjiva regionalna politička elita naspram

Beogradu. Mreţa regionalnih razvojnih agencija (NUTS 2) na nivou nacionalne ekonomije u

nastajanju neće moći da sprovode integraciju privredno-razvojnih funkcija slično regionalno

ekonomskom razvoju Vojvodine.

3 Finansijska sredstva potrebna za obavljanje postavljenih zadataka i funkcionisanje se obezbeĎuju: iz prihoda

poslovanja, budţetskih sredstava organa mesne samaouprave (osnivača), od domaćih i stranih fizičkih lica i ostalih

donatora, odnosno ostalih izvora finansiranja, koje zakon dozvoljava.

17

5. PRAVNE I INSTITUCIONALNE PERSPEKTIVE PLANIRANJA U

VOJVODINI U SVETLU PRISTUPANJA EU

Koncept prostornog razvoja Regionalnog prostornog plana, u skladu sa vizijom i ciljevima,

predlaţe sledeće:

5.1 Vojvodina – konkurentna i teritorijalno uravnoteţenija

Koncepcija prostornog razvoja AP Vojvodine je usmerena ka većoj razvojnoj ravnoteţi u

okviru administartivno-teritorijalne organizacije AP Vojvodine. Ključnu ulogu bi trebalo da

imaju dinamički i snaţni urbani centri u funkcionalnoj vezi sa svojim okruţenjem, kroz

jačanje policentričnog urbanog sistema. Nosioci prostornog, tj. integrisanog i odrţivog

ekonomskog, socijalnog i ekološkog razvoja biće makroregionalni centar Novi Sad sa

urbanim centrima: Subotica, Sombor, Sremska Mitrovica, Kikinda, Zrenjanin, Pančevo i

Vršac. Navedeni gradovi – ključni generatori prostornog razvoja AP Vojvodine, sa svojim

kapacitetima i potencijalima ostaće okosnica ekonomskog i socijalnog razvoja AP Vojvodine,

uz nuţnu pretpostavku funkcionalnog povezivanja sa urbano-ruralnom strukturom u

okruţenju.

Slika 2: Vojvodina – razvijena i teritorijalno uravnoteţena

Ostvarivanje uravnoteţenijeg prostornog razvoja i jačanje teritorijalne kohezije biće predmet

posebne paţnje i koordinacije regionalnog planiranja i regionalnog prostornog planiranja za

razvoj sistema funkcionalnih urbanih područja. Povezivanje urbanih centara, na teritoriji AP

Vojvodine formiranih u pravilnoj mreţi, biće značajno za povećanje konkurentnosti, razvoj,

kao i povezivanje urbanih centara sa naseljima u njihovom funkcionalnom okruţenju, preko

kojih će se aktivirati resursi i kapaciteti pojedinih oblasti.

18

Jasno definisanje nadleţnosti, prava i obaveza grada4 (Novi Sad, Sombor, Subotica, Pančevo,

Zrenjanin, Sremska Mitrovica) uz urbana naselja Kikindu i Vršac, kao generatora uspešnijeg

regionalnog razvoja, dovešće do stvaranja ''urbanih ţarišta'', kao i ''urbanih osovina''

(izgradnjom adekvatne putne mreţe regionalnog značaja: autoput E-75, drţavni putevi I reda

br. 21 i 24). Reintegracijom Srbije i Vojvodine u meĎunarodne tokove, gradovi Vojvodine, tj.

njihova funckionalna urbana područja, uključuju se u aktuelnu meĎunarodnu saradnju, kao

preduslov uspešnog razvoja i suprotstavljanja degradaciji.

Vaţan generator razvoja AP Vojvodine je područje funkcionalnog povezivanja

metropolitenskih područja Beograda i Novog Sada, značajno sa stanovišta njihovog poloţaja

na raskršću evropskih koridora X i VII, kao i boljeg pozicioniranja meĎu evropskim

metropolitenskim područjima.

Ekonomski kapital predstavlja i specifična tradicija u proizvodnji, kao i kvalitetni potencijal

za razvoj intenzivne, moderne poljoprivrede, vinogradarstva, preraĎivačke industrije

eksportno orijentisane, saobraćajne privrede, turizma i razvijenog sektora usluga. U skladu sa

potrebom ubrzanog razvoja, prioriteti koji će biti izdvojeni u RPP APV odnosiće se na one

programe i projekte koji će brzo dati pozitivne ekonomske efekte, uticati na pokretanje

privrednih, a pre svega proizvodnih aktivnosti, povećanje konkurentnosti i izvoza i

zaustavljanje negativnih kretanja u prostoru. Neravnomernost stepena razvijenosti pojedinih

delova regiona će se rešavati primenom principa decentralizacije i policentrizma. Veći

gradovi i gradska naselja imaće ulogu fokusnih tačaka oko kojih će se grupisati manje opštine

formirajući razvojne regione na čitavoj teritoriji pokrajine. Grad Novi Sad će imati posebnu

ulogu razvojnog centra zato što se nalazi na tački ukrštanja koridora X i VII.

5.2 Vojvodina - otvorena i povezana

Integrisanost prostora AP Vojvodine u okruţenje biće opredeljena planskim pretpostavkama i

smernicama meĎu kojima su posebno značajne:

povezivanje sa meĎunarodnim okruţenjem,

uspostavljanje prekogranične i meĎuregionalne saradnje i jačanje meĎusobnih uticaja

interesno povezanih funkcionalnih područja,

otvaranje projektnih linija za koje se očekuje mogućnost finansiranja iz pretpristupnih

fondova Evropske unije,

povezivanje i umreţavanje sa gradovima i regionima u republici.

Poseban značaj za razvoj AP Vojvodine imaće realizacija meĎuregionalne i prekogranične

saradnje sa MaĎarskom, Rumunijom i Hrvatskom. AP Vojvodina, kao regija u kojoj se

tradicionalno neguju evropski principi i vrednosti, saraĎuje sa odgovarajućim teritorijalnim

zajednicama drugih drţava, u okviru spoljne politike Republike Srbije. Prostorna saradnja sa

susednim zemljama preteţno će se odnositi na izgradnju objekata infrastrukture, ureĎivanje i

zaštitu vodenih tokova, kulturnu saradnju, unapreĎivanje odrţivog razvoja i sl.

4 Prema Zakonu o teritorijalnoj organizaciji.

19

Slika 3: MeĎuregionalna saradnja DKMT

Slika 4: Prekogranična saradnja u okviru IPA programa

U periodu do 2013. godine prekogranična i transnacionalna saradnja će se prevashodno

odvijati u okviru EU programa teritorijalne/prostorne saradnje (INTERREG IV) i to IPA CBC

programa saradnje izmeĎu regiona i opština Srbije i MaĎarske (infrastruktura, ţivotna sredina,

privreda, obrazovanje i kultura), Srbije i Rumunije (privredni i društveni razvoj, zaštita

ţivotne sredine, upravljanje vanrednim situacijama).

Aktivna i planski osmišljena upotreba makrostruktura (reke Dunav i Tisa, kanalska mreţa

DTD, zaštićene prirodne celine i sl), kao poluga za akcije integrisanja AP Vojvodine u

drţavni i širi evropski prostor, se posebno ističe u okviru evropske politike tzv. teritorijalne

kooperacije koja AP Vojvodinu treba da usmeri ka transgraničnim, transdrţavnim (reka

Dunav) i interregionalnim projektima i regionalnoj integraciji. Posebnu paţnju treba usmeriti

ka najnovijim dokumentim EU (Lajpciška povelja, Lisabonska deklaracija, Evropa 2020,

programi u kojima Srbija ima pristup i sl.).

20

Saobraćajno-geografski poloţaj i planirani razvoj infrastrukturnih sistema doprineće

postizanju bolje funkcionalne integrisanosti sa susednim područjima. To će se odraziti i na

jačanje osovina regionalnog i subregionalnog razvoja (Dunav, Tisa, autoput, putna mreţa

regionalnog značaja, itd), a posebno na pojedine urbane i industrijske centre, turističke regije i

druga područja.

5.3 Vojvodina – specifična i jedinstvena

Zoniranje teritorijalnog kapitala, odnosno resursa i vrednosti ima osnovu u ideji o jačanju

regionalnog i subregionalnog identiteta. Identitet treba definisati grupisanjem i ukrštanjem

faktora kao što su kultura i kulturno nasleĎe, priroda i prirodno nasleĎe, ekonomija i privredni

brend. AP Vojvodina obiluje ovim faktorima, ali nisu istaknuti i ukršteni kako bi se na osnovu

njih izvršilo jače pozicioniranje i jačanje regionalne ili subregionalne konkurentnosti. Posebna

paţnja posvetiće se pograničnim delovima istočnog Banata, Potisja, kao i delu jugozapadne

Bačke, radi jačanja njihove regionalne pozicije.

Za prostorni razvoj AP Vojvodine od značaja će biti odreĎeni karakteristični koridori,

područja i tačke regionalnog identiteta, preko kojih se ona prepoznaje, afirmiše ili

identifikuje na regionalnom, nacionalnom ili meĎunarodnom nivou. Od posebnog značaja su:

- gradovi i gradska naselja sa svojom specifičnom ulogom u razvoju pojedinih

regiona, koja proizilazi i iz njihovih lokacionih pogodnosti, tako da su, pored gradova

''čvorišta'' - motora razvoja, za jačanje identiteta AP Vojvodine veoma vaţni i gradovi

na regionalnim koridorima (na HS DTD – Kula, Vrbas; na Tisi – Senta, Bečej-Novi

Bečej...), pogranični gradovi (Novi Kneţevac, Kanjiţa, Šid, Bačka Palanka i dr),

- ruralna naselja AP Vojvodine sa specifičnom urbanom strukturom panonskog tipa, je

neophodno očuvati i unaprediti. Pored sela, posebno je vaţno sačuvati osobenost

ruralnog vojvoĎanskog predela i salaša,

- objekti kulturnog i prirodnog nasleĎa zaštićeni prema meĎunarodnim (UNESCO,

Ramsarska konvencija i sl) ili nacionalnim standardima, kao i oni koji su u postupku

zaštite; posebno se naglašava značaj mogućnosti njihovog integralnog korišćenja u

okviru kulturnih predela, npr. Sremski Karlovci-Fruška gora, Sirmium-Zasavica, zatim

tvrĎave na Dunavu, dvorci Banata i Bačke, industrijsko nasleĎe i dr,

- objekti socijalne infrastrukture od nacionalnog i regionalnog značaja (zdravstvo –

Klinički centar Vojvodine, Institut Sremska Kamenica, regionalne bolnice; visoko

školstvo – Univerzitet Novi Sad, visoke škole u regionalnim centrima; kultura –

Matica srpska; sport),

- reperi regionalnog identiteta koji čine tačke preko kojih se identifikuju makroceline

i koji predstavljaju oslonac regionalne identifikacije. Boljim opremanjem

saobraćajnom, energetskom i telekomunikacionom infrastrukturom povećaće se

pristupačnost pojedinih makroregionalnih celina, naročito razvojem transverzalnih

veza koje će omogućiti efikasniji kontakt istočnih i zapadnih delova Vojvodine, biće

moguće očekivati i bolje opremanje infrastrukturom,

- „crvene tačke“ ukrštanja koridora VII i X (Novi Sad, Beška).

Zbog njihovog velikog značaja za budući prostorni razvoj, navedene prostorne celine,

pojasevi i reperne tačke biće predmet posebne paţnje Regionalnog prostornog plana AP

Vojvodine.

21

Od posebnog značaja je komplementiranje, odnosno jačanje funkcija koje mogu

komplementarno da doprinesu razvoju pojedinih opština ili regionalnih podcelina. Ovo se pre

svega odnosi na jačanje turizma i rekreacije (spa i wellness centri) u zonama dominantne

poljoprivrede, mogućnost organizacije industrijskih ili tehnoloških parkova u nerazvijenim

ruralnim opštinama, tehnoloških parkova u zonama sa energetskim potencijalima, jačanje

šumarstva u funkciji zaštite poljoprivrednog zemljišta ili turizma i rekreacije i sl.

5.4 Vojvodina – odrţiva i čista

Maksimiziranje endogenih teritorijalnih potencijala, odnosno aktiviranje teritorijalnog

kapitala i resursa na odrţiv način, na celoj teritoriji pokrajine je jedan od faktora uspešnijeg

pozicioniranja AP Vojvodine u Republici Srbiji i Evropi. Pokrajina poseduje značajne resurse

od kojih neki nisu dovoljno ili adekvatno iskorišćeni, a koji mogu da predstavljaju prednost u

razvoju (poljoprivredno zemljište, nafta i gas, geotermalne vode (banje), mreţa kanalske

infrastrukture, tokovi velikih reka, i sl).

Minimiziranje teritorijalnih slabosti, na nivou celine pokrajine i njenih regionalnih podcelina

se odnosi na nedovoljno korišćenje, odnosno povezivanje prirodnih sistema (npr. hidro sistem

reke Tise i veza prema Palićkom jezeru i Subotici, ekološki i tehnički kapaciteti Gornjeg

Podunavlja, zapuštena i neiskorišćena kanalska mreţa, demografski problemi u pograničnim

delovima pokrajine, snabdevanje vodom i tečni otpad, ekonomska nepovezanost, slabosti

tehničke infrastrukture, nedovoljno korišćena prirodna i kulturna baština, i sl).

Jačanje uloge i značaja mekih faktora za ukupni razvoj AP Vojvodine se odnosi na prirodno i

kulturno nasleĎe, kao i na predele. Ovi faktori, kojima AP Vojvodina obilato raspolaţe,

zahtevaju znatno veću paţnju na regionalnom i subregionalnom nivou, mogu značajno da

unaprede identitet pokrajine i njenih subregionalnih celina i da predstavljaju komparativnu

prednost, kao i benefit na dugi rok u ekonomskom smislu (meki faktori kao resurs za

prostorni razvoj).

Poseban značaj ima povezivanje poljoprivrede i industrije u procesu reindustrijalizacije AP

Vojvodine, turizma i javnih sluţbi (naglasak na kulturi regionalnog i multikulturnog

subregionalnog tipa), saobraćajne privrede (RTC, logistički centri, multimodalni transport),

industrije i graĎevinarstva, energetike i vodoprivrede i sl.

Kvalitet ţivotne sredine je jedan od osnovnih kriterijuma za uravnoteţeni i odrţivi razvoj AP

Vojvodine. Razvijanje odrţivog sistema upravljanja otpadom vodi ka cilju smanjenja

zagaĎenja ţivotne sredine i degradacije prostora.

5.5 Vojvodina – multikulturalna i humana

Autonomna Pokrajina Vojvodina ima značajni humani i kulturni kapital, koji se odraţava na

demografskom i socijalnom potencijalu. MeĎutim, negativni demografski procesi narušili su

starosnu strukturu stanovništva. Ublaţavanje negativnih tendencija demografskog razvoja

Vojvodine najvaţniji je uslov daljeg razvoja AP Vojvodine.

Veoma sloţena etnička slika Vojvodine ima svoje kulturne i prostorne aspekte. Vojvodina je

tradicionalno imigraciono područje koje je tokom vremena dobilo obrise prostornog

''pozicioniranja'' pojedinih etničkih grupa, kako u gradovima, tako i u manjim naseljima.

22

Jačanje funkcionalnih meĎuzavisnosti i stvaranje sinergije komplementarnih ekonomskih i

društvenih funkcija i aktivnosti uticaće na jačanje multikulturalnog i humanog kapitala.

Grupisanje snaga radi stvaranja kritične mase, što se pre svega odnosi na umreţavanje opština

oko većih urbanih centara (8 gradova) u ekonomsko-funkcionalne celine, preko kojih će se

opštine animirati za generisanje inicijativa oko ekonomskog i socijalnog razvoja, ekoloških

pitanja, odnosa grada i sela u funkcionalnom okruţenju i sl, i preko kojih će se obezbediti

definisanje, finansijska konstrukcija i realizacija većih razvojnih projekata, otvoriće put

humanijoj Vojvodini.

Slika 5: Umreţavanje opština sa urbanim centrima

Koncepcija korišćenja teritorijalnog kapitala teţi ekonomičnom i efikasnom prostornom

razvoju. Korišćenje geostrateškog poloţaja AP Vojvodine na širem području ukrštanja

panevropskih koridora VII i X neophodno je strateški orijentisati.

Za optimalno kombinovano korišćenje koridora VII i X nuţno je rehabilitovati dunavski

prostor (saobraćajno, privredno, turistički, ekološki, itd).

U cilju ravnomernog regionalnog razvoja neophodno je uravnoteţiti izraţenu polarizaciju

urbanih centara (posebno područje Novi Sad – Beograd) i koncentraciju aktivnosti i

stanovništva.

Koncepcija se zasniva na iskorišćenju povoljnog prostornog rasporeda gradova srednje

veličine, koji, uz odgovarajuću prostorno–razvojnu politiku, mogu preuzeti ulogu budućih

urbanih centara razvoja.

23

Za realizaciju koncepta prostornog razvoja Vojvodine vaţno je i:

- integrisanje Vojvodine u evropski prostor uključivanjem Srbije u Evropsku uniju pod

ravnopravnim uslovima,

- razvoj policentričnog urbanog sistema i regionalnog prostornog razvoja i

harmonizacija razvoja funkcionalnih urbanih područja,

- integrisanje i harmonizacija razvoja transporta i mreţe gradova podstaknuto gradnjom

javne infrastrukture,

- aktiviranje vitalnosti i atraktivnosti ruralnih sredina,

- prepoznavanje karakteristika vrednih prirodnih i kulturnih predela,

- definisanje posebnih programa prostornog razvoja sredina sa specijalnim potrebama i

problemima (nerazvijena, depopulaciona i pogranična područja).

Posebno se obraća paţnja na podsticanje ubrzanog prostornog razvoja pograničnih područja

Vojvodine kako bi se obezbedila konkurentnost tih regiona. Ovakav razvoj treba sprovesti

kroz izgradnju infrastrukture i povećanje pristupačnosti, efikasno umreţavanje gradova i

naselja, izgradnju radnih zona i industrijskih parkova, razvoj turizma i dr.

24

6. MREŢA NASELJA I FUNKCIONALNO URBANA PODRUČJA

Pod mreţom naselja podrazumeva se skup svih naselja na teritoriji AP Vojvodine i njihovi

meĎusobni odnosi. Analiza postojećeg stanja mreţe naselja podrazumeva inventarizaciju i

valorizaciju svih pojava i oblika (vezano za mreţu naselja) na prostoru AP Vojvodine radi

dobijanja realne osnove za odreĎivanje ciljeva budućeg razvoja.

MeĎusobni odnosi naselja obuhvataju veoma širok spektar. U okviru Regionalnog prostornog

plana AP Vojvodine meĎusobni odnosi će biti analizirani kao prostorna implikacija

demografskih, prirodnih i društveno ekonomskih osobina naselja.

Analiziranje postojećeg stanja mreţe naselja AP Vojvodine neizvodljivo je bez proučavanja

prošlosti naselja. Sama geneza naselja imala je presudnu ulogu u formiranju morfološke

strukture i tipologije naselja. Uloga i prostorni razvoj naselja na prostoru AP Vojvodine u

najvećoj meri je zavisila od prostornog rasporeda naselja (centralni, periferni), funkcije

naselja (upravno-administrativna, vojna, trgovačka, itd), i jačine njihovog daljeg uticaja na

okruţujuće područje.

Mreţa naselja Autonomne Pokrajine Vojvodine je relativno ravnomerno rasporeĎena

zahvaljujući generalnoj planskoj rekonstrukciji celokupnog sistema naselja, tokom XVIII

veka, gde su date osnovne smernice prostorne distribucije stanovništva i samim tim i sam

izgled današnje mreţe naselja. Osnovna karakteristika naselja Autonomne Pokrajine

Vojvodine je planska kompozicija geometrijskog karaktera.

Posmatrajući teritoriju Autonomne Pokrajine Vojvodine u današnjim prostornim granicama,

nakon više od jedne decenije po usvajanju Prostornog plana Republike Srbije (1996)

identifikuju se naselja koja su se u šemi regionalnog razvoja razvila kao svojevrsni gradski

centri.

Prostor Autonomne Pokrajine Vojvodine je sa morfološkog aspekta dobro pokriven mreţom

gradova u kojoj dominira grad Novi Sad u kategoriji 200.000 do 500.000 stanovnika, u

kategoriji od 100.000 do 200.000 stanovnika se izdvajaju gradovi Pančevo, Zrenjanin i

Subotica, u kategoriju 50.000-100.000 spadaju Sombor, Kikinda, Vršac, Stara Pazova i

Sremska Mitrovica, dok u kategoriju od 10.000-50.000 spadaju sva preostala gradska naselja.

Ruralna naselja su takoĎe relativno podjednako prostorno rasporeĎena na teritoriji

Autonomne Pokrajine Vojvodine. Prema veličinskoj kategoriji najzastupljenija je grupa

seoskih naselja sa populacijom od 1000-3000 stanovnika. Funkcionalna usmerenost većine

ruralnih naselja ukazuje na izrazitu usmerenost ka poljoprivrednoj proizvodnji. Sela su

uglavnom formirana po ortogonalnim matricama, ulice su dugačke i seku se pod pravim

uglom. Poboljšanje uslova ţivota u ruralnim područjima u skladu sa tehnološkim napretkom u

proteklim godinama predstavljaju najveće izmene u izgledu sela.

Pored sela postoje i manje skupine kuća u polju, tzv. salaši kojih je početkom XX veka bilo

nekoliko desetina hiljada (11.000 oko Subotice). Tamo gde je sagraĎeno više salaša na

jednom mestu formirana su salašarska naselja. Mnogi manji salaši su u novije vreme srušeni

ili se koriste u funkciji turizma, dok su na pojedinim salašima nekadašnjih veleposeda

stvorena poljoprivredna dobra sa organizovanim i na pojedinim mestima lepo urbanizovanim

naseljima.

25

Tabela 2: Distribucija stanovništva prema veličinskim kategorijama naselja 2002. u APV

Veličinska

kategorija

Broj naselja Broj

stanovnika

% od ukupnog

stanovništva APV

Prosečna veličina

naselja

Do 1000 133 62.764 3,09 472

1001-3000 186 331.259 16,30 1781

3001-5000 67 251.992 12,40 3761

500-10000 47 313.709 15,44 6675

10001-20000 20 295.001 14,52 14750

20001-50000 9 277.550 13,66 30839

50001-100000 4 308.312 15,17 77078

›100000 1 191.405 9,42 191405

UKUPNO 467 2.031.992 100,00 4351

Problemi:

- Posmatrano sa šireg aspekta, odnosno drţavnog, uočljiva je dominacija Beograda. U

Beogradu ţivi 14,9% ukupnog stanovništva Srbije i oko 29,0% urbanog stanovništva

Srbije (bez populacije Autonomne Pokrajine Kosovo i Metohija). Nesklad izmeĎu

stanovništva vodećeg i ostalih gradskih naselja govori da Srbija nema pravilno i

ravnomerno razvijen urbani sistem i da tokovi urbanizacije nisu pravovremeno

usmeravani.

- Nisu definisane teritorijalne i funkcionalne kompetencije makroregionalnog i regionalnih

centara.

- Mreţu naselja Autonomne Pokrajine Vojvodine karakteriše razvojna razlika izmeĎu

centralnih i ostalih naselja. Razlika je naročito naglašena na sledećim prostornim

relacijama: makroregionalni centar – ostala naselja pokrajine, regionalni centri –

subregionalni centri u njihovom okruţenju i lokalni (opštinski) centri – ostala naselja u

sklopu njihovih ”kompleksnih funkcionalnih područja”, opštinskih teritorija.

- Nedovoljna razvijenost gradova u prigraničnim regijama prouzrokovala je emigraciju

stanovništva iz prigraničnih regija u pravcu jačih ekonomskih centara u pokrajini, ali i u

susednim zemljama.

- Pojava periurbanih naselja oko većih urbanih centara Autonomne Pokrajine Vojvodine,

pogotovo oko Novog Sada je takoĎe jedan od problema koji treba naglasiti.

- Problemi ruralnih područja Autonomne Pokrajine Vojvodine ogledaju se u strukturnim

poremećajima u poljoprivredi, nedostatku radnih mesta, nezaposlenosti stanovništva,

neiskorišćenosti postojećih resursa, nedostatku investicija, emigraciji stanovništva, lošoj

starosnoj i obrazovnoj strukturi stanovništva, nedostatku komunalne opremljenosti, itd.

- Generalno posmatrano, problemi koji se javljaju kod većine naselja (ruralnih i urbanih)

Autonomne Pokrajine Vojvodine su: bespravna gradnja, divlje deponije, devastacija

poljoprivrednog zemljišta, zagaĎenost vodotokova i izvorišta, uništavanje kulturno

istorijskog nasleĎa, propadanje arhitektonskog nasleĎa, nekontrolisana prenamena

poljoprivrednog zemljišta u graĎevinsko, ali i obradivog zemljišta u zaparloţeno, itd.

- Nedostatak infrastrukturne opremljenosti za kvalitetnije i efikasnije privredne veze,

meĎusobna razmena usluga i organizovanje zajedničkih aktivnosti susednih gradova.

Dosadašnji prostorno-funkcionalni razvoj naselja bio je u tesnoj vezi sa mestom i ulogom

pojedinih naselja u mreţi naselja Autonomne Pokrajine Vojvodine i šireg područja, ali i

raznih uticaja kroz istoriju koji su menjali urbanističku sliku vojvoĎanskih naselja.

Iako Autonomna Pokrajina Vojvodina predstavlja najravnomernije urbanizovani deo

Republike Srbije, na osnovu postojećeg stanja mreţe naselja Autonomne Pokrajine Vojvodine

i gore navedenih problema moţe se konstatovati da koncept decentralizacije urbanizacije i

regionalno uravnoteţenog i dinamičnog policentričnog urbanog sistema previĎen Prostornim

planom Republike Srbije iz 1996. godine nije zaţiveo u potpunosti.

26

6.1 Opšte karakteristike mreţe naselja AP Vojvodine

6.1.1 Veličina i gustina mreţe naselja

Savremenu mreţu gradskih naselja Republike Srbije, izdvojenih po metodologiji Republičkog

zavoda za statistiku, čine 194 gradska naselja od kojih se 52 nalazi u AP Vojvodini. Više od

polovine stanovnika AP Vojvodine ţivi u gradovima i gradskim naseljima.

U celoj pokrajini postoji 467 naselja rasporeĎenih u 45 opština. Na području AP Vojvodine

formirana je mreţa naselja ne preterano velike gustine nastanjenosti, odnosno na svakih 100

km2 nalazi se u proseku 2,16 naselja, što je daleko ispod republičkog od 7,0 naselja na 100

km2.

Slika 6: Gustina mreţe naselja po opštinama APV

Posmatrano kroz istoriju pa sve do danas, migracije na prostoru AP Vojvodine su stalno

prisutne. Razlozi za migriranje stanovništva su različiti, ali jedan od glavnih je zadovoljenje

osnovnih egzistencijalnih potreba. Promene u prostornom rasporedu stanovništva i samim tim

promena gustine naseljenosti glavni su faktori promena karakteristika mreţe naselja.

Tabela 3: Gustina naseljenosti po okruzima APV

Okruzi 1991. 2002.

Broj

stanovnika

Gustina

naseljenosti

st/km

Broj

stanovnika

Gustina

naseljenosti

st/km

Juţnobački 543.878 135,5 593.666 147,9

Juţnobanatski 315.633 74,3 313.937 73,9

Severnobački 202.493 113,5 200.140 112,2

Severnobanatski 177.542 76,3 165.881 71,3

Srednjebanatski 216.574 66,6 208.456 64,1

Sremski 303.216 87,0 335.901 96,4

Zapadnobački 210.679 87,1 214.011 88,5

AP Vojvodina 1.970.015 91,6 2.031.992 94,5

27

Na osnovu podataka iz prethodne tabele moţe se primetiti da je u većini okruga na teritoriji

AP Vojvodine broj stanovnika u opadanju, izuzev Juţnobačkog i Sremskog, što je direktna

posledica intenzivnijeg ekonomskog razvoja novosadske aglomeracije (kada je u pitanju

Juţnobački okrug) i opština smeštenih na relaciji Novi Sad-Beograd, odnosno duţ Koridora

X, InĎija, Stara i Nova Pazova, kao i neposredna blizina Beograda (kada je u pitanju Sremski

okrug).

Od ukupno 467 naselja na teritoriji AP Vojvodine, njih 282 beleţi pad broja stanovnika, 184

porast, a samo jedno naselje stagnaciju kada je u pitanju broj stanovnika posmatrajući broj

stanovništva naselja prema popisima 1991. i 2002. godine. Najveći problem je u tome što u

pojedinim opštinama, sva naselja, ili većina, beleţe pad broja stanovnika (naselja u opštinama

Ţitište, Ada, Nova Crnja, Novi Bečej, Kovačica), dok nasuprot tome postoje opštine u kojim

sva naselja, ili velika većina, beleţe porast broja stanovnika (naselja u opštinama Stara

Pazova, Ruma, InĎija, Temerin, grad Novi Sad, itd) što ukazuje na migratorna kretanja

stanovništva AP Vojvodine iz manje razvijenih u razvijenije opštine.

6.1.2 Veličinska distribucija naselja

Sva naselja na teritoriji AP Vojvodine razvrstana su u osam veličinskih kategorija.

Tabela 4: Veličinske kategorije naselja u APV

Veličinska kategorija

prema broju

stanovnika

Broj

naselja

Broj

stanovnika

% od ukupnog

stanovništva APV

Prosečna veličina

naselja

Do 1000 133 62.764 3,09 472

1001-3000 186 331.259 16,30 1781

3001-5000 67 251.992 12,40 3761

5000-10000 47 313.709 15,44 6675

10001-20000 20 295.001 14,52 14750

20001-50000 9 277.550 13,66 30839

50001-100000 4 308.312 15,17 77078

›100000 1 191.405 9,42 191405

UKUPNO 467 2.031.992 100,00 4351

Prethodna tabela ukazuje na to da je koncentracija stanovništva, posmatrano po veličinskim

kategorijama naselja, relativno ujednačena sa izuzetkom malih naselja (do 1000 stanovnika) u

kojima ţivi samo 3,09% stanovništva AP Vojvodine. Najveći broj stanovnika je smešten u

naseljima veličinske kategorije od 1001-3000 stanovnika, 16,30%. Veličinskoj kategoriji od

preko 100000 stanovnika pripada samo jedno naselje, odnosno Novi Sad, sa 9,42%

stanovništva od ukupnog broja stanovnika AP Vojvodine. Usled intenzivnog razvoja Novog

Sada očekuje se da će u narednom periodu rasti broj stanovnika u gradu, što će u velikoj meri

imati uticaja na njegov prostorni razvoj.

6.1.3 Tipovi poloţaja i geofizički uslovi naselja

Na teritoriji AP Vojvodine javlja se nekoliko tipova fizičko geografskog poloţaja naselja.

U odnosu na geomorfološke karakteristike prostora AP Vojvodine moţemo razlikovati naselja

koja su nastala na sledećim geomorfološkim celinama:

1. Naselja nastala na aluvijalnim ravnima (nadmorska visina 68-88m, geološki sastav -

peskovi i pretaloţeni les),

28

2. Naselja nastala na lesnim terasama (nadmorska visina 82-90m, geološki sastav - razne

vrste lesa),

3. Naselja nastala na lesnim zaravnima sa peščarama (nadmorska visina 90-134m,

geološki sastav – razne vrste lesa i peskova),

4. Naselja nastala na obroncima planina (nadmorska visina do 539m i 641m, geološki

sastav – kristalasti škriljci, peščari, krečnjaci i sl),

5. Naselja nastala na kontaktu geomorfoloških celina – najviše naselja je nastalo na

kontaktu aluvijalne ravni i lesne terase, a najmanje na kontaktu lesne zaravni i planina.

Najveći broj naselja je smešten na lesnoj terasi, zatim na lesnoj zaravni i na obroncima

planina, a najmanje na aluvijalnim ravnima. Glavni uzrok takvom rasporedu naselja je,

naročito u prošlosti, stalna opasnost od poplava na ovim prostorima.

Morfologija naselja je uglavnom ista za većinu naselja na teritoriji AP Vojvodine sa

izuzetkom naselja nastalih na obroncima planina, a glavni razlog je prilagoĎavanje

konfiguraciji terena.

6.1.4 Seizmološke karakteristike prostora i poloţaj naselja

Seizmološka situacija prostora u velikoj meri utiče na stabilnost objekata, a samim tim i na

ekonomičnost gradnje i sam poloţaj naselja.

U odnosu na očekivani seizmički intenzitet na ovim prostorima, naselja AP Vojvodine

moţemo podeliti u nekoliko grupa:

Tabela 5: Naselja APV u odnosu na očekivani seizmički intenzitet

Očekivani maksimalni seizmički intenzitet po MCS

5° Kontakt 6° Kontakt 7° Kontakt 8°

Broj naselja - - 3 6 425 11 22

Napomena: u koloni „Kontakt“ dat je broj naselja koja se nalaze na kontaktu područja na kojima se moţe

očekivati različit intenzitet seizmičkih aktivnosti

Prema podacima iz tabele i grafičkog priloga lako se moţe uočiti da je najveći broj naselja

nastao na području maksimalnog opaţenog intenziteta od 7°MCS što je i očekivano pošto ovo

područje zauzima najveći deo prostora AP Vojvodine.

6.1.5 Funkcionalna klasifikacija naselja

Uvaţavajući kriterijume veličine naselja, strukture stanovništva, razvijenosti pojedinih

gradskih funkcija, poloţaj i značaj u mreţi naselja, naselja na teritoriji AP Vojvodine je

moguće diferencirati u sledeće grupe:

1. Gradovi – makororegionalni centar i ostali regionalni centri,

2. Gradska naselja – subregionalni i manji centri,

3. Seoska naselja.

Funkcionalna klasifikacija naselja je relativno različita čak i u okviru jedne grupe naselja.

Prema broju aktivnog stanovništva u odreĎenim privrednim delatnostima, naselja AP

Vojvodine moţemo podeliti u sledeće funkcionalne tipove:

29

Tabela 6: Funkcionalni tipovi naselja APV

Funkcionalni tip naselja Broj naselja Brojaktivnog

stanovništva

% od ukupnog

stanovništva APV

Agrarno-usluţna 82 65867 3,24

Agrarno-industrijska 73 61545 3,03

Agrarna 164 64882 3,19

Industrijsko-usluţna 39 76678 3,77

Industrijsko agrarna 13 14034 0,69

Industrijska 1 2117 0,10

Usluţno-industrijska 62 293294 14,43

Usluţno-agrarna 23 21626 1,06

Usluţna 10 101069 4,97

Ukupno AP Vojvodina 467 701112 34,48

Ukupan broj stanovništva APV prema popisu stanovništva iz 2002. godine je 2.031.992

Slika 7: Funkcionalni tipovi naselja APV

Na prostoru AP Vojvodine, prema funkcionalnoj klasifikaciji naselja, ima najviše naselja

agrarnog karaktera, a najmanje naselja čisto industrijskog karaktera, odnosno samo jedno, dok

se u svim ostalim naseljima, sa manjim ili većim učešćem, javljaju oblici ostalih privrednih

grana i delatnosti.

Najveći procenat aktivnog stanovništva ţivi u naseljima usluţno-industrijskog karaktera.

Posmatrano prema broju stanovništva u naseljima u kojima dominira agrarno stanovništvo,

moţe se zaključiti da u tim naseljima ţivi podjednak broj stanovništva.

Prema popisu stanovništva 2002. godine, na teritoriji AP Vojvodine je ţivelo 701.112

aktivnog stanovništva koje obavlja neko zanimanje.

6.2 Dosadašnji razvoj i problemi naselja

Posmatrajući prostorni raspored naselja moţe se reći da urbanu mreţu AP Vojvodine

karakteriše relativno povoljan razmeštaj gradskih naselja i nodalnih centara.

30

Prostor AP Vojvodine je dobro pokriven mreţom gradova u kojoj dominira grad Novi Sad u

kategoriji 200.000 do 500.000 stanovnika. U kategoriji od 100.000 do 200.000 stanovnika

izdvajaju se gradovi Pančevo, Zrenjanin i Subotica, u kategoriju 50.000-100.000 spadaju

Sombor, Kikinda, Vršac, Stara Pazova i Sremska Mitrovica, dok u kategoriju od 10.000-

50.000 spadaju sva preostala gradska naselja.

Tabela 7: Kategorije gradova na osnovu broja stanovnika

r.b. Kategorija (broj stanovnika) Gradski centri

1. 200.000 – 500.000 Novi Sad

2. 100.000 – 200.000 Pančevo, Zrenjanin, Subotica

3. 50.000 – 100.000 Sombor, Kikinda, Vršac, Stara

Pazova, Ruma, Sremska Mitrovica

4. 10.000 – 50.000 Sva ostala gradska naselja na

teritoriji AP Vojvodine

Napomena: broj stanovnika grada sa njegovom okolinom odnosno administrativnim područjem

6.2.1 Osnovne karakteristike gradova i gradskih naselja na teritoriji AP Vojvodine

Krajem XIV veka na teritoriji današnje AP Vojvodine javljaju se naselja trgovaca i zanatlija

od kojih će pojedina prerasti u gradove. Period kada se čvrsto formiraju vojvoĎanski gradovi

obuhvata početak XVIII veka. Glavni uzrok svemu tome je smena dominacije civilizacija na

vojvoĎanskim prostorima, odnosno preuzimanje vlasti od strane Austrougarske, što će u

daljem periodu imati veliki uticaj na formiranje mreţe naselja koja se zadrţala i do danas.

Glavne karakteristike intervencije austrougarskih vlasti na ovim prostorima podrazumevale su

formiranje naselja na osnovu relativno unificiranih planova. U osnovi naselja se prepoznaje

planska kompozicija geometrijskog karaktera. U periodu do drugog svetskog rata vojvoĎanski

gradovi su uglavnom imali iste karakteristike: u centru su bile jednospratne zgrade sa

trgovačkim i zanatskim radnjama u prizemlju, javne graĎevine u srednjoevropskom stilu, dok

je periferija ličila na sela. Većinom nisu imali vodovod i pravu kanalizaciju.

U poslednjim decenijama, gradovi su se urbanizovali i uglavnom izgradili sve nuţne

komunalne objekte, asfaltirali puteve, na periferijama su izgraĎena urbanizovana naselja i

radne zone sa industrijskim kompleksima.

1) Novi Sad – politički, privredni i kulturni centar Vojvodine. Razvio se iz Petrovaradinskog

šanca, odnosno iz malog naselja podignutog na levoj obali Dunava 1694. godine od strane

ljudi koji su radili za potrebe kasarne u Petrovaradinskoj tvrĎavi. Slobodnim gradom je

proglašen 1748. godine kada je dobio današnje ime. Do drugog svetskog rata Novi Sad je

bio trgovačko-zanatlijski grad, da bi se nakon rata razvio u industrijsko, školsko

univerzitetsko i kulturno središte sa razvijenom trgovinom i ugostiteljstvom i dobrim

saobraćajnim vezama. Prema popisu stanovništva iz 2002. godine, u Novom Sadu je

ţivelo 191.405 stanovnika, a sa širom okolinom 299.294 stanovnika.

2) Subotica – grad na severu Bačke u blizini granice sa Republikom MaĎarskom. Nastao je

u XVIII veku, a slobodnim gradom je proglašen 1779. godine. Subotica je još 1869.

godine povezana sa Peštom ţelezničkom prugom, a krajem XIX veka je imala električnu

centralu i tramvaj. Danas je Subotica jak industrijski, prosvetno kulturni i sportski centar,

a prema popisu stanovništva iz 2002. u gradu je ţivelo 99.981 stanovnika, a u široj okolini

148.401 stanovnika.

3) Pančevo – zahvaljujući neposrednoj blizini Beograda grad Pančevo se u novije vreme

razvio u jak industrijski centar (rafinerija, petrohemija, fabrika stakla, itd). Naselje je tu

postojalo još u rimsko doba. Nalazi se na obali Tamiša, nedaleko od ušća ove reke u

31

Dunav. Prema popisu stanovništva iz 2002. godine, u Pančevu je ţivelo 77.087

stanovnika, a u široj okolini 127.162 stanovnika.

4) Zrenjanin – se nalazi u Banatu, na obali Begeja. Grad je nastao u prvoj polovini XIV

veka. Zahvaljujući razvijenom agrarnom nasleĎu stvorena je jaka prehrambena industrija.

Zrenjanin je školski, kulturni i sportski centar. Prema popisu stanovništva u Zrenjaninu je

2002. godine ţivelo 79.773 stanovnika, a u široj okolini 132.051.

5) Sombor – nalazi se u severozapadnoj Bačkoj. Još za vreme turske vladavine ovim

prostorima Sombor je bio središte školstva, a to je i danas. Kulturni ţivot Somboraca je

takoĎe razvijen. Industrija Sombora je u najvećoj meri zasnovana na preradi

poljoprivrednih proizvoda. Prema popisu stanovništva iz 2002. godine, u Somboru je

ţivelo 51.471 stanovnik, a u širem području 97.263 stanovnika.

6) Sremska Mitrovica – nalazi se na levoj obali Save i predstavlja najveći grad Srema. Na

mestu današnjeg naselja nekada je postojao rimski grad Sirmijum. Danas je Sremska

Mitrovica industrijski centar i nosilac razvoja ovog dela AP Vojvodine. Prema popisu

stanovništva iz 2002. godine, u Sremskoj Mitrovici je ţivelo 39.084 stanovnika, a u široj

okolini 85.902 stanovnika.

7) Kikinda – prema Zakonu o teritorijalnoj organizaciji Republike Srbije (Sl. glasnik RS

br.129/2007) nema status grada, ali predstavlja centar Severnobanatskog okruga. Kikinda

se prvi put se pominje još 1423. godine, a kao današnje naselje je nastala 1752. godine.

Velika Kikinda je od 1774-1876. bila sedište istoimenog velikog distrikta. Kikinda je

danas poznata po izvorima nafte i gasa (Mokrinsko polje), industriji cigle, crepa i

keramike, itd. Prema popisu stanovništva iz 2002. godine, Kikinda je imala 41.935

stanovnika, a sa širom okolinom 67.002 stanovnika.

6.2.2 Problemi urbanih naselja

Dosadašnji razvoj gradova na teritoriji AP Vojvodine je u velikoj meri zavisio od njihovog

poloţaja (na primer: periferni poloţaj Kikinde i Sombora predstavlja jedan od glavnih faktora

stagnacije ovih gradova u proteklim godinama), funkcije, administrativne uloge i sl. U skladu

sa tim na teritoriji AP Vojvodine formirana je mreţa urbanih naselja u kojoj se izdvaja jedan

makroregionalni centar i nekoliko regionalnih centara odnosno centara okruga i ostala manja

gradska naselja koja čine najveću skupinu.

Generalno posmatrano glavni problemi sa kojima se susreću sva naselja sa statusom grada i

gradska naselja na teritoriji AP Vojvodine, a imaju direktan uticaj na prostorni razvoj i izgled

su:

- neplansko širenje urbanog tkiva na račun izuzetno kvalitetnog poljoprivrednog

zemljišta,

- nedostatak kvalitetne saobraćajne i komunalne infrastrukture za kvalitetno

povezivanje urbanih centara,

- bespravna izgradnja, odsustvo standarda i poštovanja planskih rešenja,

- pojava nehigijenskih naselja u samim gradovima i na njihovoj periferiji,

- emigracija aktivnog stanovništva iz manjih gradskih naselja sa jedne strane i

demografsko prenatrpavanje velikih gradskih centara u potrazi za boljim uslovima

ţivota i zadovoljenje osnovnih egzistencijalnih potreba,

- zagaĎivanje ţivotne sredine urbanih naselja i okoline (saobraćaj, industrija, divlje

deponije, itd),

- uništavanje i degradacija zaštićenih prirodnih i kulturnih dobara,

- uništavanje arhitektonskog nasleĎa urbanih naselja.

32

6.2.3 Osnovne karakteristike sela na teritoriji AP Vojvodine

Na prostoru AP Vojvodine drţavna administracija je imala odlučujuću ulogu za formiranje

tzv. “ušorenih sela“ čije su osnovne karakteristike ušorene kuće i široke i prave ulice čime je

predodreĎen i razvoj kuća i okućnice. Odabir poloţaja i formiranje pojedinih morfoloških

karakteristika naselja zavisilo je od makro i mikro oblika reljefa, orohidrografske situacije

terena i drugih prirodnih faktora.

Veliki deo vojvoĎanskih sela je nastao po relativno uniformnim planovima za vreme planskog

naseljavanja ovih prostora. Prema tim planovima je bila predviĎena pravougaona ili kvadratna

osnova naselja sa rešetkastim rasporedom ulica. Odstupanja od ovih planskih rešenja nastala

su usled geomorfoloških, orohidrografskih i ostalih prirodnih karakteristika koja su na neki

način onemogućavala njihovo sprovoĎenje. Posledica tog odstupanja je to da samo četvrtina

vojvoĎanskih naselja ima četvorougaoni oblik osnove, a samo polovina rešetkastu strukturu.

U periodu nakon II svetskog rata sela u Vojvodini su pretrpela značajne promene. Mladi ljudi

odlaze iz sela u gradove ili u velikoj meri putuju u obliţnje gradove na posao, u selima se

podiţu manji industrijski pogoni u kojima se zapošljava stanovništvo (većina ovih pogona

nakon krize i ratova na prostoru bivše SFRJ je pod stečajem ili je zatvorena).

Promene nastaju i u samom izgledu sela. U većini sela se popločavaju ulice, sela se

komunalno opremaju, grade se domovi kulture, biblioteke i slično, te se po standardu

pribliţavaju gradskim naseljima.

6.2.4 Problemi razvoja sela

Ulaskom Republike Srbije u proces tranzicije, odnosno prelazak na trţišni sistem

privreĎivanja, loša ekonomska situacija i čitav niz okolnosti u poslednje dve decenije imale su

negativan uticaj u prostornom, društvenom i ekonomskom razvoju seoskih naselja.

Problemi seoskih naselja se uglavnom poklapaju sa problemima naselja urbanog karaktera.

Najveći problemi vezani za seoska naselja su:

- nedostatak kvalitetne saobraćajne i komunalne infrastrukture,

- emigracija, uglavnom radno sposobnog stanovništva iz sela u gradove,

- nelegalna izgradnja,

- uzurpacija i prenamena poljoprivrednog zemljišta,

- degradacija ţivotne sredine,

- uništavanje prirodnih i kulturnih dobara,

- uništavanje arhitektonskog nasleĎa.

6.2.5 Salaši

Pored sela postoje i manje skupine kuća u polju, tzv. salaši kojih je početkom XX veka bilo

nekoliko desetina hiljada (najviše u Bačkoj i Banatu). Salaši su svojevrsna arhitektonska i

urbanistička celina koja se odrţala nekoliko stotina godina.

Salaši predstavljaju osobenu društvenu pojavu na vojvoĎanskom prostoru i jedan oblik

ţivljenja koji je na izdisaju. Osnovna funkcija salaša je prvenstveno bila vezana za

poljoprivrednu proizvodnju.

33

Mnogi manji salaši su u novije vreme srušeni, a na salašima nekadašnjih veleposeda su

stvorena poljoprivredna dobra sa organizovanim i na pojedinim mestima lepo urbanizovanim

naseljima, kao na primer naselje Duboka kod Bačke Topole. Treba istaći i to da su pojedini

salaši uspeli da se preobraze i da se koriste za druge namene za razliku od prvobitne.

Trenutno moţemo naći salaše koji se koriste kao kuće za odmor, odnosno vikendice, a

pojedini salaši, pored značajnijih puteva, ureĎeni su kao turistička atrakcija i uglavnom

spadaju u grupu ugostiteljskih objekata.

34

7. URBANI RAZVOJ

Prostorom Vojvodine, dobro pokrivenom mreţom gradova, dominira urbani sistem grada

Novog Sada (u kategoriji izmeĎu 200.000 i 500.000 stanovnika) sa graničnim područjem uz

beogradski funkcionalni metropoliten i direktnim uticajem na InĎiju i Staru Pazovu.

Osim grada Novog Sada, još tri grada se populaciono izdvajaju u rasponu od 100.00 do

200.000 stanovnika (Pančevo, Zrenjanin i Subotica). Pančevo – pod jakim funkcionalnim

uticajem Beograda, a Zrenjanin i Subotica kao centri mezoregionalnih celina Vojvodine,

Banata i Bačke. Kategorija opština sa jakim centrima izmeĎu 50.000 i 100.000 (Sombor,

Kikinda, Vršac i pojas opština u potezu Stara Pazova, Ruma, Sremska Mitrovica).

Ostali deo prostora čini najveća grupa opština u rasponu od 10.000 do 50.000 stanovnika.

Grupisanje populaciono najjačih centara je u radijusu od 100 km od Beograda, dok se u širem

pojasu nalaze samo tri grada/opštine sa većim brojem stanovnika od 50.000 (Kikinda, Sombor

i Subotica).

Ključno pitanje je koliko su ciljevi koji su bili definisani PPRS iz 1996. godine još uvek

relevantni. I dalje je suštinski relevantno jedno od osnovnih strateških opredeljenja PPRS –

postizanje višeg stepena ukupne funkcionalne integrisanosti prostora, unutarregionalne i

meĎuregionalne. Činjenica je da u prethodnom periodu ovaj cilj nije znatnije ostvaren, u

prvom redu zbog slabe ili dotrajale infrastrukturne opremljenosti, naročito saobraćajne.

TakoĎe su i tranzicione reforme, bez obzira na aktuelnost unutarregionalne i meĎuregionalne

integrisanosti, proteklih godina dovele do suprotnih tendencija, što je dovelo do još većeg

produbljivanja razlika izmeĎu razvijenih i nerazvijenih područja.

Vojvodina ima fizički ureĎena, za ţivot i boravak prijatna ruralna i urbana naselja i gradove,

razvijenog identiteta, zasnovanog na poštovanju i afirmaciji prirodnih i kulturnih vrednosti

čiji se razvoj i očuvanje zasnivao na visokom nivou učešća stanovnika u svim fazama

planiranja i upravljanja predelima i prostorima naselja, što je dovelo do ravnomernog razvoja

većine opštinskih centara koji su u velikoj meri bili i nosioci privrednog razvoja (Subotica,

Sombor, Kikinda, Zrenjanin, Vršac, Bačka Palanka, Pančevo, Sremska Mitrovica, Ruma,

Novi Sad, InĎija, itd).

Jaki privredni centri imali su i svoj radijus uticaja i dovodili do opšte razvijenosti (socio-

ekonomske, administrativne, kulturne) i bili su gravitacioni centri sa dobrom komunikacijom

meĎu naseljima. Intenzivne promene u drţavi, izazvane dvodecenijskim zaostajanjem i

stagnacijom razvoja, kao i brojnim neprimerenim odgovorima na izazove tranzicije koji su

ozbiljno ugrozili prostorni razvoj naših gradova i urbanih naselja i kvalitet ţivljenja u njima,

dovele su i do stagnacije gradova u Vojvodini.

Moţe se konstatovati da se naselja na teritoriji Vojvodine nalaze u stadijumu urbane tranzicije

koju obeleţava polarizacija, razvoj urbanih ţarišta sa izraţenim preseljenjem stanovništva u

gradove (naročito u Novi Sad) i urbana naselja (InĎija, Stara Pazova, Ruma), što stvara veliku

disperziju naseljenosti. Preklapanje urbanih i ruralnih aktivnosti dovodi do konflikata u

prostoru i devastiranja prostora, tj. prenamene zemljišta. Ovakva suburbanizacija dovela je do

stvaranja periurbanih prostora u kojima se urbane i ruralne aktivnosti preklapaju (Sremska

Mitrovica). Kod izraţene ’’prelazne urbanizacije’’ gradsko-seoskih područja, treba potencirati

’’gradski’’ način ţivota (adekvatno infrastrukturno opremanje).

35

Kao jedan od konflikata u prostoru je i devastacija poljoprivrednog zemljišta visokog boniteta

i njegova prenamena, kako stambena izgradnja, ali sve više i objekti industrijske proizvodnje

od manjih kapaciteta, skladišta i sl, do većih industrijskih kapaciteta – zona.

U velikoj meri ova izgradnja se sprovodila (sprovodi) mimo zakona, propisa i institucionalnih

rešenja. Često su ovi devastirani prostori i unutar prirodnog dobra (Nacionalni park Fruška

gora, obala Dunava, Carska bara, Zasavica, itd). Često su ovi prostori i prostori ugroţene i

zagaĎene prirodne sredine. U isto vreme, dobar deo postojećih radnih kompleksa je zapušten

ili napušten.

S obzirom na to da je urbani razvoj u direktnoj vezi sa privrednim razvojem, mogućnošću

zapošljavanja, društvenim i kulturnim aktivnostima ako se uzmu u obzir promene u drţavi

izazvane dvodecenijskim zaostajanjem i stagnacijom razvoja, ne čudi velika koncentracija

stanovnika u gradovima (Novi Sad, Pančevo, Zrenjanin), a u isto vreme nedovoljna

iskorišćenost postojeće mreţe gradova (Sombor) i ostalih urbanih naselja. Neophodno je

usmeravati i podsticati razvoj naselja odreĎenih veličina i funkcija (rad, centralne funkcije) i

jačanje dnevnih migracija (revitalizacijom sela).

Unutar samih gradova i urbanih naselja stradaju otvoreni i zeleni prostori grada, dečija

igrališta, sportski tereni, odnosno javni prostori, zaštićena kulturna dobra, itd. Usled rastuće

urbanizacije, kulturne i prirodne vrednosti su ugroţene izgradnjom bez kontrole i slabim

sprovoĎenjem kontrolnih mera. Šteta koja se nanosi kako samim dobrima tako i njihovoj

neposrednoj okolini je bespovratna i nenadoknadiva.

Pored vrednosti koje štiti zakon, tu su i ambijentalne celine, urbane matrice, tradicionalni

tipovi i načini gradnje i sl. Primetan je trend negiranja ovakvog nasleĎa zamenom

graĎevinskog fonda (novom gradnjom). Vaţeći urbanistički planovi se nisu pokazali kao

dovoljan instrument, neophodna je regulativa tj. politika u nacionalnim okvirima. Sve ovo u

velikoj meri ukazuje na nepoštovanje ’’javnog interesa’’ i zagovaranje ’’investiciono-trţišnog

planiranja’’.

Lokalnim odlukama ovi negativni trendovi se opravdavaju (podstiču) ’’racionalnim’’

korišćenjem zemljišta i ključnim ’’urbanim resursom’’. Ovim se uzrokuje sniţavanje

standarda stanovanja u naseljima, kao i smanjenje ekološkog kvaliteta prostora.

Principi odrţivosti i koncepta zdravog grada koje propagiraju meĎunarodni pokreti, a Srbija

se obavezala da će ih sprovoditi i poštovati, u direktnoj su suprotnosti sa trenutnim

trendovima u prostoru.

Stihijsku i neplansku gradnju prati neusklaĎenost saobraćajne mreţe i namene prostora,

odnosno njegove izgraĎenosti. Gradovi, u prvom redu Novi Sad, su suočeni sa stalnom

saobraćajnom prezagaĎenošću i nedovoljnim protočnim kapacitetima, nedostatkom prostora

za mirujući saobraćaj.

Jedan od velikih nedostataka prostornog razvoja i ureĎenja gradova i ostalih urbanih naselja

su i nehigijenska gradska (naseljska) područja koja su nastala zapuštanjem gradskog tkiva,

dotrajalom komunalnom infrastrukturom, bespravnom izgradnjom koja nije praćena

adekvatnom infrastrukturnom opremljenošću, kao i neadekvatnim odlaganjem i preradom

otpada. Sve ovo dovodi do ugroţenosti ekološkog prirodnog i urbanog okruţenja, a naravno

ne treba zanemariti nerazvijenu ekološku svest.

36

Problemi naselja u Vojvodini su i poplave i klizišta. Zaštitni sistemi su zapušteni, nisu

obnavljani, a novi nisu graĎeni (kada su poplave u pitanju), dok se kod klizišta uglavnom ne

sprovodi odgovarajuća regulativa.

TakoĎe je izraţena problematika delova pograničnih područja i naselja u njima, njihovo

’’praţnjenje’’. Neophodno je obratiti posebnu paţnju na revitalizaciju.

Stepen urbanizacije je znatno veći u Vojvodini nego u ostalim delovima Srbije, ali je svakako

mali u poreĎenju sa većinom evropskih zemalja.

Opšti je zaključak da je osnovna prednost urbanizacije u Vojvodini optimalna hijerarhija

gradskih naselja, saglasna sa pravilom reda veličine i tendencijama u Evropi, a kao osnovni

nedostatak uočava se nizak stepen urbanizovanosti, demografsko praţnjenje seoskih naselja i

demografska kretanja koja i dalje idu iz pravca nerazvijenih područja ka razvijenim urbanim

centrima u kojima je došlo do izrazite koncentracije stanovništva. U gradskim i urbanim

naseljima Vojvodine ţivi 52,5% ukupnog stanovništva Vojvodine.

Na području Vojvodine danas ima 45 opština, 6 gradova (Sombor, Sremska Mitrovica,

Subotica, Novi Sad, Pančevo, Zrenjanin) u kojima ţivi 538.801 stanovnika (26,51%), u

gradovima i ostalim naseljenim mestima (opštinski centri) ţivi 1.066.757 stanovnika što je

52,5% ukupnog broja stanovnika Vojvodine.

Gradovi i urbana naselja u Vojvodini, kao i celoj Srbiji, suočavaju se sa mnogim problemima.

Pitanja kao što su odnos prema prirodnoj i kulturnoj baštini, prostornom rastu – disperziji,

regulisanju gradnje izvan okvira zakona i sl, prevazilaze lokalni značaj i moraju imati uporište

u nacionalnoj politici, odlukama i zakonima. S druge strane, neophodna je decentralizacija tj.

osposobljavanje gradova i naselja da valorizacijom sopstvenih potencijala i mogućnosti

planiraju i ostvaruju svoj razvoj bez nuţne potpore drţave (npr. InĎija).

Jasno definisanje nadleţnosti, prava i obaveza grada (Sombor, Subotica, Novi Sad, Pančevo,

Zrenjanin, Sremska Mitrovica) uz urbana naselja Kikindu i Vršac, kao generatora uspešnijeg

regionalnog razvoja, dovešće do decentralizacije i sprečavanja metropolizacije Novog Sada,

tj. stvaranja ’’urbanih ţarišta’’ kao i ’’urbanih osovina’’ izgradnjom adekvatne putne mreţe

regionalnog značaja (postojeći auto-put E-75, drţavni putevi I reda br. 21 i 24).

Reintegracijom Srbije u meĎunarodne tokove, gradovi Srbije, samim tim i Vojvodine, tj.

njena funckionalna urbana područja, uključuju se u aktuelnu meĎunarodnu situaciju

uslovljenu globalizacijom, u konstantnu meĎusobnu kompeticiju gradova za deo

meĎunarodnog kapitala, kao preduslov uspešnog razvoja i suprotstavljanja degradaciji.

Mobilnost kapitala, investicija i pojedinaca bez značaja distance uslovila je slabljenje

nacionalnih okvira i jačanje grada, kao novog nivoa ekonomske organizacije. Gradovi se

postavljaju u poziciju gde sami odreĎuju i upravljaju svojim razvojem. Inicijativa treba da

preĎe (prelazi) sa nivoa drţave, koja je nekad usmeravala razvoj lokalnih područja, na nivo

grada, koji sam odreĎuje svoje strategije razvoja, obim trţišta ka kome se usmerava

(regionalnom ili globalnom), kao i nivo u kojem pretenduje u globalnoj hijerarhiji gradova.

37

8. SWOT ANALIZA

SNAGE SLABOSTI

- Povoljan prostorni razvoj gradova i

naselja srednje veličine koji mogu

preuzeti ulogu grupa naselja

- Interne - lokalne prostorne mogućnosti

za obnovu zapuštenog (napuštenog)

graĎevinskog fonda

- Slobodne lokacije

- Zoniranje (planirano) urbane matrice

kao osnov za izgradnju u skladu sa

principima odrţivosti

- Lokalne inicijative

- Filozofija odrţivosti

- Prepoznavanje (zaštita) javnog interesa,

razdvajanje drţavnog, javnog,

privatnog i individualnog interesa u

procesu planiranja i izgradnje gradova,

naselja

- Veličine i kapaciteti (u prvom redu

infrastrukturni) većine gradova i naselja

- Pojava "investitorskog urbanizma"

MOGUĆNOSTI PRETNJE ILI OPASNOSTI

- Policentričnost mreţe naselja

- Progušćivanje urbane matrice

- UvoĎenje standarda u svim oblastima

planiranja

- Zaustavljanje devastacije (zloupotreba)

prostora

- Prepoznavanje javnog interesa i javnih

prostora

- Paţljivo planiranje urbane strukture

primenom standarda

- Dostupnost

- Umesto "beogradizacije" da se ne desi

"novosadizacija"

- Slaba finansijska snaga lokalnih

samouprava

- Neefikasne opštinske uprave, sloţena

birokratija

- Neefikasan, spor i sloţen birokratski

aparat, inercija, pasivnost

- Neprepoznavanje sopstvenih prednosti,

realno procenjenih resursa, razvojnih

pravaca

Zaključak

Sumirajući rezultate SWOT analize:

1. Gradovi i naselja su suočeni sa brojnim problemima koji koče njihov dalji razvoj i

onemogućavaju stvaranje kvalitetnog i odrţivog urbanog razvoja,

2. Većina gradova i naselja Vojvodine još uvek poseduje neophodan kapacitet koji je dobra

osnova za dalji urbani razvoj, tj. kao kvalitetna razvojna snaga. Veći gradovi i naselja

imaju veće kapacitete, ali samim tim i veće i sloţenije probleme,

3. Neophodnost prepoznavanja i razdvajanja drţavnog, javnog, privatnog i individualnog

interesa u planiranju i izgradnji,

4. Prostor je glavni prostor kojim gradovi i naselja raspolaţu, kapaciteti za izgradnju (nove

lokacije - zone ili prenamena prostora, kao i brownfilds - postojeći napušteni radni

prostori),

5. Lokalne inicijative, prepoznavanje sopstvenih mogućnosti i prednosti,

38

6. Prepoznavanje novih tema koje se tiču urbanog razvoja (teme nacionalnih manjina,

zapošljavanje osoba sa posebnim potrebama, itd).

39

9. METODOLOGIJA IZRADE OPŠTINSKIH STRATEGIJA

9.1 Metodologija izrade opštinskih strategija od strane „Vojvodina-CESS“

Planovi razvoja ovih opština sadrţe socio-ekonomsku i SWOT analizu stanja u opštini,

strateške i listu prioritetnih projekata i mere za njihovu realizaciju, kao i operativne programe

za implementaciju definisanih projekata. Definisani strateški pravci razvoja su u skladu sa

prioritetima Programa privrednog razvoja AP Vojvodine.

Inicijatori i glavni akteri u planiranju lokalnog razvoja bile su opštinske uprave, ali su u

procesu izrade ovih strateških dokumenata učestvovali i predstavnici privatnog i nevladinog

sektora. Kako su u opštinama uočeni brojni i raznovrsni faktori privrednog razvoja i jačanja

konkurentnosti, u strategijama je fokus stavljen na podizanje konkurentnosti privrede i

privlačenje investicija, razvoj infrastrukture i unapreĎenje ljudskih resursa.

Definisanje strateških ciljeva zavisi od lokalnih specifičnosti tako da svaka opština svoje

prioritete i strateške zadatke postavlja po tim specifičnostima. Prioriteti, na primer, opštine

Temerin se odnose na privlačenje spoljnog aktivnog kapitala, podsticanje preduzetništva,

unapreĎenje poljoprivredne proizvodnje, izgradnju efikasne infrastrukture, unapreĎenje rada

lokalne samouprave i razvoj vanprivrednih delatnosti. U slučaju opštine Šid, u strategiji su

kao prioriteti navedeni: podsticanje investicija, podsticanje osnivanja novih i rasta i razvoja

postojećih MSP i preduzetništva, racionalnije korišćenje poljoprivrednog zemljišta, turističko

iskorišćavanje prirodnih i kulturnih resursa, izgradnja efikasne infrastrukture, podizanje

kvaliteta usluga u oblasti društvenih delatnosti.

Strateški planovi izraĎeni su u saradnji lokalnog stanovništva sa ekspertima sa Univerziteta u

Novom Sadu, Univerziteta u Beogradu i Centra za regionalna istraţivanja MaĎarske

akademije nauka prema unapred definisanoj metodologiji koja uključuje sledeće faze:

1. organizovanje procesa strateškog planiranja i obezbeĎivanje operativnih struktura za

sprovoĎenje procesa (radne grupe, opštinski forumi i dr),

2. analiza lokalne zajednice i utvrĎivanje komparativnih prednosti (socio-ekonomska

analiza i SWOT analiza),

3. formulisanje strateških ciljeva i formulisanje glavnog strateškog cilja (vizija i strateški

i prioritetni ciljevi, definisanje podrški),

4. definisanje liste prioritetnih projekata kao osnova za izradu Akcionog plana razvoja,

5. sprovoĎenje planiranih aktivnosti,

6. praćenje i vrednovanje.

Rad na izradi strategija organizovan je kroz rad radnih grupa koje su formirane opštinskim

odlukama o definisanju radnih grupa. Članove radnih grupa činili su predstavnici privatnog,

javnog, nevladinog sektora i stručnjaci iz konkretnih oblasti. Prema ovim odlukama,

formirane su sledeće radne grupe:

- geografske karakteristike i ljudski resursi,

- privreda i MSP,

- agrokompleks,

- infrastruktura,

- turizam,

- društvene delatnosti (zdravstvo, socijalna zaštita, obrazovanje, kultura, sport,

udruţenje graĎana).

40

9.2. Faze u izradi strateškog plana razvoja opština

Strateški planovi razvoja opština se sastoje iz dva dela:

1. Analitički deo (situaciona i SWOT analiza)

Predmet situacione analize, koja čini analitičku osnovu za SWOT analizu i temelj za

definisanje strategija, su lokalni atributi iz oblasti stanovništva, infrastrukture, privrede,

agrokompleksa, turističkih potencijala i sl. Situaciona analiza se vrši analizom tzv. „tvrdih“,

odnosno statističkih podataka koji se odnose na faktorisanje i tzv. „mekih“ podataka, odnosno

stavova stanovništva o pitanjima od značaja za lokalnu zajednicu. Sa ciljem dobijanja takvih

podataka, sprovoĎene su ankete stanovništva opština i dobijene su informacije od lokalnog

stanovništva o najvećim prednostima, ali i najvećim problemima njihove opštine.

Tvrdi podaci prikupljani su iz zvaničnih statističkih publikacija, kao i iz opštinskih baza

podataka.

Najbitnije informacije dobijene iz situacione analize su organizovane, vrednovane i

klasifikovane uz pomoć SWOT anlize (analiza snaga, slabosti, mogućnosti i pretnji). Na

osnovu nje je izvršen izbor strategije lokalnog razvoja.

2. Starteški deo koji sadrţi strateške i prioritetne ciljeve i mere za njihovu realizaciju,

kao i viziju razvoja opština.

Iz SWOT analize generisana je vizija opština, prioritetni i strateški ciljevi koji su detaljno

objašnjeni i obrazloţeni, kao i mere koje predstavljaju prioritetne projekte.

9.3 Karakteristike opštinskih strategija u Vojvodini

U okviru JUAN projekta sprovedeno je istraţivanje na temu prostornog planiranja i urbanog

razvoja opština na teritoriji AP Vojvodine. Cilj ovog upitnika je bilo prikupljanje podataka,

iskustava i zapaţanja lokalnih samouprava i opština na teritoriji Vojvodine u okviru već

realizovanih procesa u vezi sa prostornim planiranjem i strateškim razvojem. Ovo je potom

pomoglo stručnjacima u okviru oblasti prostornog planiranja i urbanog razvoja da izvedu

zaključke i preporuke iznete u ovoj studiji.

Upitnik je poslat svim vojvoĎanskim opštinama (45) i do kraja perioda predviĎenog za

primanje odgovora sakupljeno je ukupno 35 ispunjenih upitnika, odnosno 78% svih opština je

učestvovalo u istraţivanju.

Ukupan broj pitanja u upitniku je 15. Pitanja su zahtevala ili obeleţavanje jedne od ponuĎenih

opcija kao odgovor, ukupno 10 pitanja, ili tekstualni odgovor, što je slučaj sa 5 pitanja. Na

neka od pitanja je postojala mogućnost unosa komentara, što je i učinjeno u 74% dobijenih

upitnika. Upitnik se nalazi u prilogu ove studije.

9.3.1 Analiza upitnika

Na osnovu uvida u analizu upitnika ustanovilo se da sve opštine imaju strategiju razvoja i da

se 15,2% u potpunosti, a 45,5% većim delom prilagoĎava principima prostornog razvoja

41

Evropske unije. U sličnoj razmeri se implementiraju i principi odrţivog razvoja u strategiji (u

potpunosti 14,7%, većim delom 41,2%).

Grafikon 1: PrilagoĎavanje strategije razvoja opština principima prostornog razvoja EU

Po iskazu upitnika, strategija razvoja je kod 8 opština „veoma izraţeno“ uticala na realizaciju

nekog projekta, dok su izraţeni karakter uticaja označile 22 opštine.

85% opština ima definisane Operativne programe što predstavlja osnovu za realno apliciranje

na raspisane konkurse meĎunarodnih i nacionalnih programa.

Ako se analizira strateški cilj strategija vojvoĎanskih opština, vidi se da u nekim opštinama

vrlo opširno shvataju pojam strateškog cilja, te se opisuje niz onih ţelja koje bi trebalo postići.

Kod nekih su definisanja strateških ciljeva vrlo kratka i uopštena, dok neke opštine imaju

jasno definisane, ključne i, sa aspekta opštine, specifične strateške ciljeve.

Kod definisanja prioriteta slična je situacija: definišu se jako uopšteni prioriteti, što znači da

sve treba razvijati (kao u bivšim prostornim planovima do kraja osamdesetih godina) što u

jednom planskom srednjoročnom periodu nije moguće ostvariti. Takvi su prioriteti na primer:

intenzivan razvoj privrede i poljoprivrede; ravnomerno urbanističko, komunalno i

infrastrukturno ureĎenje opštine uz podsticaj razvoja sela; zaštita i očuvanje ţivotne sredine;

razvoj i unapreĎenje ljudskih resursa, povećanje nataliteta i poboljšanje ţivotnog standarda

stanovništva; partnerska saradnja na opštinskom, regionalnom, pokrajinskom, republičkom i

meĎudrţavnom nivou. Kod nekih opština čak su prioriteti opštiji od strateških ciljeva.

Kod nekih strategija, mada ne u celosti, postoje dobro formulisani konkretniji prioriteti:

stimulisanje prelaska na ekološki prihvatljivije načine transporta; smanjivanje mobilnosti -

potreba za transportom; kontrolisano zauzimanje novog prostora namenjenog novoj

saobraćajnoj infrastrukturi. Za razvoj turizma su formulisani sledeći prioriteti: osnivanje

Turističke organizacije; kategorizacija domaće radinosti; ureĎenje turističke infrastrukture;

ureĎenje turističkih destinacija i objekata; edukacija stanovništva iz oblasti turizma.

Mada su prioriteti neadekvatno formulisani kod strategija radi realizacije strateških ciljeva,

vidi se da je implementacija istih konkretno označena.

42

Što se tiče koordinacije sprovoĎenja strategije razvoja, uglavnom je zaduţen gradonačelnik ili

stručna ekipa čiji rad koordinira gradonačelnik. ReĎe ta funkcija pripada komisiji za razvoj,

kancelariji za ekonomski razvoj ili sl.

Uz koncentraciju stanovnika u gradovima ostaje činjenica da mreţa gradova i ostalih urbanih

naselja (veliki, srednji, mali) nije dovoljno iskorišćena kao temeljni razvojni oslonac u

prostoru i nosilac aktiviranja unutrašnjih resursa i potencijala. Proces urbanizacije karakteriše

kvantitativni rast gradova (dolazak seoskog stanovništva u gradove i oko gradova), ali ne i

odgovarajući oblici kvalitativne urbanizacije i mogući povoljan uticaj na regionalnom i

nacionalnom nivou.

Od 33 opštine koje su odgovorile na ovo pitanje u upitniku, čak 24 ili 72,7%, smatra da je

koncentracija stanovnika u gradovima izraţena ili veoma izraţena, tako da nije dovoljno

iskorišćena postojeća mreţa naselja.

Opštine zapaţaju kao značajne probleme depopulaciju, nedostatak mladih obrazovanih

kadrova (odlaze na školovanje u veći grad i ne vraćaju se u manje gradove ili sela).

Mnogi gradovi i naselja, i to ne samo u manje razvijenim i pograničnim područjima (što je

ranije bio slučaj), su u zaostajanju ili stagnaciji. Njihovi problemi su pre svega razvojnog

karaktera, meĎutim, oni su istovremeno pod pritiskom i drugih problema karakterističnih za

ceo prostor Srbije, kao što su zaostala komunalna opremljenost, odlaganje otpada, devastacija

prirodnog i kulturnog okruţenja, neracionalno korišćenje zemljišta, itd.

Ovome doprinosi i pasivnost lokalnih aktera kao i lokalnih uprava. Prisutno je odsustvo

valorizacije sopstvenih potencijala i mogućnosti, i čekanje na signal odnosno podsticaj spolja

(najčešće odozgo).

71% opština koje su odgovorile u anketi smatra da je njihova razvojna stagnacija u kontekstu

regionalne stagnacije ili nazadovanja, sa odgovorima ''veoma izraţeno'' i ''izraţeno'' (odsustvo

lokalne inicijative, čekanje rešenja ''odozgo''...).

Grafikon 2: Razvojna stagnacija gradova u kontekstu regionalne stagnacije ili nazadovanja

Polovina anketiranih lokalnih samouprava smatra da je strategija razvoja opštine uticala na

rešenja u prostornom planu opštine (18 od 34 odgovora, odn. 52,9% odgovora ''veoma

43

izraţeno'' i ''izraţeno''). U budućem radu sa opštinama u ovoj oblasti neophodno je povećati

ovaj procenat, pogotovo što nije zanemarljiv broj od 16 opština (47%) sa odgovorima da

strategija razvoja nije od značaja za prostorni plan opštine i da je njihovo povezivanje malo

izraţeno. U nekim od opština je prostorni plan bio usvojen kada je raĎena strategija razvoja,

pa je taj vremenski raskorak razlog neusklaĎenosti ovih dokumenata.

Grafikon 3: Uticaj strategija razvoja opštine na rešenja u prostornom planu opštine

Nešto više od polovine opština (17 od 32) su zadovoljne rešenjima u prostornom planu

opštine. Smatramo da je visok procenat od 46,9% (15 od 32) opština koje su delimično

zadovoljne rešenjima svog daljeg prostornog razvoja, budući da je u pitanju strateški

dokument kojim se definiše prostorni razvoj lokalne samouprave u narednih 20 godina.

Opštine koje su odgovorile na pitanje (20) pridale bi veći značaj u prostornom planu

sledećem: usklaĎenosti strateških dokumenata, davanju dovoljno elemenata za razvoj

poljoprivrede, obnovljivih izvora energije i radnim zonama.

References:

SPRS_2020 –

Alibegović, J.D. (2009): Regionalizacija u Hrvatskoj: iskustva i otvorena pitanja. Izazovi

evropskih integracija. Časopis za pravo i ekonomiju evropskih integracija 2. évf. 6. sz.

Bozóki Antal (2007): Mi maradt az autonómiából? – Elmélet és gyakorlat,

http://www.magyar-szo.co.yu (2007.03.15.)

Faragó László (2005): A jövőalkotás társadalom-technikája. Budapest-Pécs: Dialóg Campus

Kiadó.

Horváth Gyula (2003): Európai regionális politika. Budapest–Pécs: Dialóg Campus Kiadó.

Horváth Gyula (2006): Regionális helyzetkép a Kárpát-medencéről. In: Rácz Szilárd (szerk.):

Regionális átalakulás a Kárpát-medencében. Pécs, MRTT.

44

Horváth Gyula (2009a): A fejlesztési autonómia regionális keretiről. In: Baranyi Béla és Nagy

János (szerk.): Tanulmányok az agrár- és a regionális tudományok köréből az észak-

alföldi régióban. Debrecen, MTA RKK, DE AMTC.

Horváth Gyula (2009b): Decentralizáció és autonómia Kelet-Közép-Európában. In: Somogyi

Sándor (szerk.): A Regionális Tudományi Társaság Évkönyve 2008. Szabadka,

Regionális Tudományi Társaság.

Janjić, D. (2009): Srbija drţava regiona. Izazovi evropskih integracija. Časopis za pravo i

ekonomiju evropskih integracija 2. évf. 6. sz.

Jakopin, E (2010): Izveštaj o razvoju Srbije 2009. Beograd, Republički zavod za razvoj.

Komšić, J. (2007): Evropski političko-pravni pristup decentralizaciji i regionalizaciji. In:

Kosta Josifidis (szerk.): Evropske regionalne politike s osvrtom na perspektive

Vojvodine. Novi Sad, Univerzitet u Novom Sadu, Ekonomski fakultet Subotica.

Komšić, J. (2009): Političko-institucionalni aspekti regionalnog razvoja Srbije u svetlu

evropskih standarda. Izazovi evropskih integracija. Časopis za pravo i ekonomiju

evropskih integracija 2. évf. 6. sz.

Korhecz Tamás, Ifj. (2009): Otthonteremtőben a szülőföldön. Jogi és politikai esszék.

Újvidék, Fórum Könyvkiadó.

Lilić, S. (2009): Regionalizam, EU i pravni okvir regionalizacije Srbije. Izazovi evropskih

integracija. Časopis za pravo i ekonomiju evropskih integracija 2. évf. 6. sz.

Nacrt zakona o regionalnom razvoju. Ministarstvo ekonomije i regionalnog razvoja.

http://www.merr.sr.gov.yu/sektori/rrpolitika.php?lang=lat (2008.11.15.)

Nagy I. (2009): Miletic R, Todorovic M (2009): Szerbia regionális fejlődésének alapvető

jellemzői. TÉR ÉS TÁRSADALOM 23:(3) Pécs. MTA RKK. pp. 173-198.

Nagy I . (2007): A Vajdaság fejlettségének regionális különbségei.: A népesség

életszínvonala (a szegénység) In: Nagy I (szerk.) Vajdaság. Pécs; Budapest: MTA

Regionális Kutatások Központja, Dialóg Campus Kiadó, 2007. pp. 541-545. (A

Kárpát-medence Régiói; 7.)

Nikolić, G. (2009): Novi predlog za statističku regionalizaciju Srbije. Izazovi evropskih

integracija. Časopis za pravo i ekonomiju evropskih integracija 2. évf. 6. sz.

Pálné Kovács Ilona (2004a): A közigazgatási régiók esélyei hazánkban. Magyar Tudomány 9.

sz. http://www.matud.iif.hu/04sze.html (2007.03.15.)

Pálné Kovács Ilona (2004b): A regionális gazdaságfejlesztés igazgatási összefüggései. In:

Pálné Kovács Ilona (szerk.): Versenyképesség és igazgatás (Tanulmányok a regionális

versenyképesség igazgatási feltételeiről). Pécs, MTA RKK.

Rák Viktor (2002): Regionalizmus az Európai Unióban. In: Szentes Dorottya (szerk.): Új

generáció a közigazgatásban. Budapest, Tempus Közalapítvány.

Simić, P. (2009): Polovi razvoja i regionalizam u Francuskoj. Izazovi evropskih integracija.

Časopis za pravo i ekonomiju evropskih integracija 2. évf. 6. sz.

Statut Autonomne pokrajine Vojvodine.

http://www.vojvodina.gov.rs/index.php?option=com_docman&task=cat_view&gid=1

9&dir=DESC&order=date&limit=5&limitstart=5 (2010.06.15.).

Strategija regionalnog razvoja Srbije za period od 2007 do 2012. godine = Sluţbeni Glasnik

RS. Br. 1/2007. http://www.merr.sr.gov.yu/sektori/rrpolitika.php?lang=lat (2007.

03.01.)

45

Strategija prostornog razvoja Republike Srbije 2009-2013-2020. godina. Beograd:

Ministarstvo ţivotne sredine i prostornog planiranja

Szabó Pál (2005): Régió: „meghatározott területi egység”. In: Nemes Nagy József (szerk.):

Régiók távolról és közelről. Budapest, ELTE Regionális Földrajzi Tanszék.

Takács Zoltán (2008): Területi szerveződés és regionalizáció Szerbiában. In: Gábrity Molnár

Irén és Mirnics Zsuzsa (szerk.): Regionális erőnlét. Szabadka, MTT.

Uredba o nomenklaturi statističkih teritorijalnih jedinica = Sluţbeni Glasnik RS. Br.

109/2009., 46/2010.

Ustav Republike Srbije = Sluţbeni Glasnik RS. Br. 98/2006.

Vuletić, V – Vukelić, J. (2009): Odnos političke elite Srbije prema regionalizaciji. Izazovi

evropskih integracija. Časopis za pravo i ekonomiju evropskih integracija 2. évf. 6. sz.

Zakon o ministarstvima = Sluţbeni Glasnik RS. Br. 65/2008.

Zakon o regionalnom razvoju = Sluţbeni Glasnik RS. Br. 51/2009., 30/2010.

Zakon o utvrĎivanju nadleţnosti Autonomne Pokrajine Vojvodine = Sluţbeni Glasnik RS. Br.

99/2009.