Page 1
رالت جويدالمصو Rasmli tajvid
مبتكركتابتعليميyangicha usuldagi ta’limiy kitob
تأليف خادمالق رآنالكري
أينر شديس ويد. دQur’oni Karim olimi doktor Ayman Rushdiy Suvaydning ijodiy mahsuloti
Kitobga yangi ma’lumotlar
qo’shilayotgani sababli chop
qilmay turing
Page 2
Albatta, u Sulaymondandir,
va albatta, unda:
Naml surasi, 30 oyat (27:30)
Bismillahir rohmanir rohim
(Hamid tayyorlagan)
Page 3
Muqaddima
Bismillahir rohmanir rohiym
Barcha olamlar Xoliqi va Robbisi Alloh taologa hamdu sanolar va uning Rosuli bo'lgan
Payg‘ambarimizga va u kishining ahllariga va ashoblariga beadad durud va solavotlar bo‘lsin. Qur’oni
Karim Alloh taoloning kalomi bo’lib, uni Jabroil alayhissalom 23 yil davomida Payg’ambarimiz
Muhammad sollallohu alayhi va sallamga bosqichma-bosqich olib tushgan. Rosululloh sollallohu
alayhi va sallam esa sahobalarga yetkazganlar. Sahobalar esa tobe’inlarga, tobe’inlar esa undan
keyingilarga yetkazib, shu tariqa hozirgacha biror harfi o’zgarmasdan yetib kelayotir. Musulmonlar
1400 yildan buyon Qur’onni o’rganib va unga amal qilib kelishadi. Qur’onda Alloh bandalari uchun
foniy va abadiy dunyoda zarur yo’l-yo’riq va ko’rsatmalarni bildirib, buyurilgan va qaytarilgan
ammallar ko’rsatilgan. Shuning uchun har bir mo’min – musulmon bu kitobni o’qib, ma’nosini anglab
unga amal qilishga harakat qilishi kerak. Qur’on bu ilohiy dastur bo’lib, mo’min-musulmonlarni
ikki dunyo saodatiga boshlovchi eng to’g’ri qo’llanmadir. Bunga dalil sifatida Alloh taoloning
quyidagi oyatlarini keltirish mumkin: “Bu (Qur’on) odamlar uchun qalb ko’zlari, aniq ishonadigan
qavm uchun hidoyat va rahmatdir”. (Josiya, 20). “Albatta, bu Qur’on eng to‘g‘ri yo‘lga hidoyat
qilur va yaxshi amallarni qiladigan mo‘minlarga katta ajr-mukofot borligini(ng) xush xabar(ini)
berur”. (Isro, 9) Qur’onning dastlabki oyatlari Ramazon oyida nozil bo’lgan (Baqara, 185).
Page 4
Mavzuga oid savollar
(3 bet uchun)
1) Qur’oni Karim nima?
2) Qur'on Allohning kalomi bo'lsa qanday qilib bizgacha yetib keldi?
3) Musulmonlar necha yildan buyon Qur’onni o’rganib va unga amal qilib
kelishadi?
4) Qur’onda Alloh taolo bandalari uchun nimalarni bildirgan?
5) Qur'onning umumiy ma`nosini sodda tarzda qanday ifodalash mumkin?
6) Qur’onning to’g’ri yo’lga boshlovchi eng muhim qo'llanma ekaniga dalil bormi?
7) Qur’onning dastlabki oyatlari qachon nozil bo’la boshlagan?
Page 5
Tajvid so‘zi “javvada” fe’lidan olingan bo‘lib, lug‘atda yaxshilash, chiroyli qilish,
bezash, mustahkam qilishni anglatadi. Istilohda esa, Qur’oni Karimni Alloh taolo
payg‘ambarimiz Muhammad sollallohu alayhi vasallamga nozil qilganidek har bir harfning
maxraj va sifatiga e’tibor berib, ma’lum qoidalar asosida tilovat qilishdir. Soddaroq
aytganda, har bir harfning haqqini berishdir.
Tajvid ilmini mukammal o‘rganish, farzi kifoyadir. Ammo, Qur’onni o‘qiyotganda
tajvidga amal qilish, har bir musulmonga farzi a’yndir. Bunga Qur’on, sunnat va ijmo’dan
dalillar bordir.
Qur’ondan dalil, Muzzammil surasining 4 oyati bo‘lib, unda Alloh taolo:
ل القرآن ترتيال ورت
“Va qur’onni tartil bilan tilovat qil”, deydi. Tartil – har bir harfni o‘z o‘rnidan dona-
dona qilib chiqarish. Tartil 3 xil ( sekin, o’rtacha, tez ) o’qishning qay birida bo’lmasin har
bir harfning haqqini berib dona-dona qilib o’qishdir. Ya’ni eng tez o’qishda ham har bir harf
o’z maxrajidan aniq eshitilishi va barcha sifatlari berilishi lozim bo’ladi.
Page 6
Sunnatdan esa, Zayd ibn Sobitdan rivoyat qilingan hadis dalildir. Ushbu hadisda
Rasululloh sollallohu alayhi vasallam: «Albatta Alloh, bu Qur’onni nozil bo‘lganidek
o‘qilishini xush ko‘radi», deganlar. Bu hadisni Ibn Xuzayma o‘z sahihlarida keltirgan.
Ya’ni, Alloh taolo Qur’onni o‘z payg‘ambariga Jabroil alayhissalom vositasida qanday
tushirgan bo‘lsa, shunday o‘qilishini xush ko‘radi. Bu esa tajvid asosida o‘qish bilan bo‘ladi.
Ummat, Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallam davrlaridan to hozirgacha Qur’onni
tajvidga amal qilib o‘qish farzligiga ijmo’ qilib kelishgan. Bu esa, tajvidga amal qilishlik har
bir muslim va muslimaga farzi ’ayn ekanligiga dalolat qiladi. Hech bir asrda musulmonlar
orasida bunga xilof bo‘lmagan.
«Sahih Buxoriy»da Usmon ibn Affon roziyallohu anhudan rivoyat qilingan hadisda
Payg‘ambar sollallohu alayhi va sallam aytganlar: «Sizlarning yaxshilaringiz Qur’onni
o‘rgangan va uni o‘rgatganlaringizdir» (Al Buxoriy). وعلمه القرءان تعلم من خيركم
Tajvidni 3 qismga bo’lib o’rganamiz: 1. Harflarning maxraji.
2. Harflarning sifati.
3. Tajvid qoidalari.
Page 7
Mavzuga oid savollar:
(5 va 6 betlar uchun)
1) Tajvid nima?
2) Tajvidning hukmi qanday?
3) Tajvidni o’rganish farz ekaniga dalil bormi?
4) Tartil nima?
5) Qur’onni tajvid bilan o’qish farzligiga hadisdan dalil bormi?
6) “Nozil bo’lgan” deganda nimani tushunasiz?
7) Qur’on o’rganish va o’rgatish haqida qanday hadis bor?
8) Tajvid necha qismdan iborat?
Page 8
Isti’aza الستعاذة
Isti’aza – bu ن من بالل أعوذ ـ جيم ٱلشيط الر ya’ni «Auzu billahi minash shaytonir
rojiym»dir. Ma’nosi: «Quvilgan shaytonning yomonligidan Allohdan panoh so‘rayman».
Qur’on o‘qimoqchi bo‘lgan kishi tilovatga kirishishdan avval isti'azani aytishi kerak.
Bunga dalil «Nahl» surasining 98 oyatidir:
فٱستعذ ٱلقرءان قرأت فإذا ن من بٱلل ـ جيم ٱلشيط ٱلر
Bu oyatda Alloh taolo: «Agar Qur’on o‘qisang, bas, quvilgan shaytonning
yomonligidan Allohdan panoh so‘ra» deydi.
Isti'aza tilovatdan oldin o'qiladi. Agar qori qiroatini yo‘talish, aksa urish yoki shu
qiroatga tegishli bir gap bilan to‘xtatsa, qaytadan boshlaganda isti’aza aytishi shart emas.
Ammo dam olish, yoki bir salomga javob berish uchun bo‘lsa-da, o‘zga gap bilan
mashg’ul bo’lib to‘xtatsa, qaytadan aytishi lozim.
Page 9
Basmala البسملة
Basmala – bu ن للا بسم ـ حم حيم الر الر ya’ni «Bismillahir rohmanir rohiym» dir.
Ma’nosi: «Mehribon va Rahmli Alloh nomi bilan» dir. Qur’on o‘qimoqchi bo‘lgan kishi
tilovatga kirishishdan avval basmala aytishi lozim. Bunga dalil «Naml» surasining 30
oyatidir:
Ma’nosi: «Albatta, u Sulaymondandir va albatta, unda: «Bismillahir rohmanir
rohiym».
Basmala isti’azadan keyin, oyatdan avval o‘qiladi. Qur’ondagi 113 sura Basmala bilan
boshlangan. Faqatgina «Tavba» surasining boshida o‘qilmaydi. Sababi, mushaflarda
shunday kelgan. Yana bir sababi shuki, basmalada rahmat, mehr ma’nosi bor. «Tavba»
surasi esa, urush, shiddat, mushriklarga nisbatan qattiqlik haqidadir. Yana boshqa bir
sababi, «Tavba» surasi o‘zidan avvalgi «Anfol» surasining davomi, ya’ni, bu ikki sura
aslida bitta sura ekanligi ehtimoli ham bor.
Eslatma:
Sura o’rtasidan o’qiganda o’qilayotgan oyatning ma’nosiga qarash kerak. Kofirlar va
ularga qarshi duo, munofiqlarning ta’rifi, Do’zax va undagi holatlar yoki Shayton haqida
bo’lsa basmala o’qilmaydi. Unda isti’azaning o'zi o'qiladi. Agar ma'nosiga tushunmasa,
unda ham isti‘azani o'zi o'qiladi.
Page 10
Mavzuga oid savollar:
(8 va 9 betlar uchun)
1) Isti’aza nima?
2) Qur’on o’qishdan avval isti’azani aytish qanday amal?
3) Qur’on o’qishdan avval isti’azani aytish vojib ekaniga dalil bormi?
4) Basmala nima?
5) Qur’on o’qishdan avval basmalani aytish qanday amal?
Page 11
Isti'aza, basmala va surani boshini o‘qish
Qiroat qilmoqchi bo’lgan kishi Isti'aza, basmala va surani bir- biriga 4 xil ko’rinishda
bog’lashi mumkin:
1. Hammasini qo‘shib o‘qish: isti'aza, basmala va suraning birinchi oyatini bir nafasda
orasini uzmay, bir-biriga qo‘shib o‘qish.
2. Hammasini alohida-alohida o‘qish: isti'azani o‘qib, to‘xtab, nafas olib, keyin
basmalani o‘qib, to‘xtab, nafas olib, keyin suraning birinchi oyatini o‘qish.
3. Isti'aza va basmalani qo‘shib, bir nafasda o‘qib, to‘xtab, suraning birinchi oyatini
alohida o‘qish.
4. Isti'azani o‘zini o‘qib, to‘xtab, basmala va suraning birinchi oyatini qo‘shib, bir
nafasda o‘qish.
Page 12
Basmalani ikki sura orasida o’qish
Sura oxiri, basmala va keyingi surani boshlashda uch xil ko’rinish bor.
Ya’ni bir surani tamomlab, keyingi suraga o‘tmoqchi bo‘lganimizda, quyidagi uch
yo‘ldan birini tanlashimiz mumkin:
1. Hammasini alohida-alohida o‘qish. Avvalgi suraning oxirgi oyatini o‘qib, to‘xtab,
basmalani alohida o‘qib to’xtab, keyin suraning birinchi oyatini o‘qish.
2. Hammasini qo‘shib o‘qish. Suraning oxiri, basmala va suraning boshini bir nafasda
qo‘shib o‘qish.
3. Suraning oxirini o‘qib, to‘xtab, basmalaga keyingi suraning boshini qo‘shib o‘qish.
Bu yerda suraning oxirini basmalaga qo‘shib o‘qib to’xtalmaydi. Bu xato bo’ladi,
chunki basmala suraning oxirgi oyatiga o‘xshab qoladi. Basmala suraning boshida o‘qish
uchundir, oxirida emas.
Page 13
«Anfol» surasining oxirini va «Tavba» surasining boshini o‘qish
«Anfol» surasining oxiri va «Tavba» surasining birinchi oyatini o‘qishda ham uch xil
ko’rinish bor:
1. «Anfol» surasining oxirini «Tavba» surasining boshiga qo‘shib, bir nafasda o‘qish.
2. «Anfol» surasini tugatib, to‘xtab, «Tavba» surasini boshlash.
3. Sakta (tin olish, nafas olinmaydi) qilish: «Anfol» surasining oxirgi oyati va «Tavba»
surasining boshini nafas olmay, to‘xtab, sakta qilib o‘qish.
Suraning o’rtasidan o’qilganda isti’aza va basmalaning o’qilishi
Agar biror bir suraning boshidan emas, o‘rtasidan o‘qilmoqchi bo‘linsa, 2 xil
ko'rinishda o'qish mumkin:
1. isti’aza, basmala va qasd qilingan oyat o‘qiladi.
2. isti'aza va qasd qilingan oyat o'qiladi. Bu yerda basmala o’qilmasa ham bo’laveradi.
«Tavba» surasining o‘rtasidan o‘qilmoqchi bo‘lsa, isti’azaning o‘zi bilan kifoyalanib,
basmalani o‘qimagan durust.
Page 14
Tovush havo qatlamining tebranishi natijasida hosil bo’ladi. Bizning qulog’imiz bir
soniyada 20tadan 20mingtagacha tebranish tufayli vujudga keladigan tovushni eshita
oladi.
Nutqimizda tovush o’pkadan chiqayotgan havo halqumda joylashgan tovush
paychalaridan o’tayotganda vujudga keladi. Nutqimizda hosil bo’ladigan tovush 2 xildir:
1. Unli tovush – hech qanday to’siqqa uchramay chiqadigan tovush. Arab tilidagi unli
tovushlar 6ta: 3ta mad harflari, 3 ta qisqa unli.
2. Undosh tovush – nutq a’zolarining biriga urilib, tegib hosil bo’ladigan tovush. Arab
tilida 28 ta undosh tovush bor.
“Un” degan so’z tovush yoki ovoz deganidir.
Demak, Arab tilida 28 ta undosh va 6 ta unli (3 ta qisqa va 3 ta cho’ziq) tovushlar bor.
Page 15
Harf qandaydir aniq joyga tayanadigan tovushdir (undosh harflar uchun).
Arab tilida 28 ta undosh tovushlar harflar bilan ifodalangan. 3 ta qisqa unli tovushlar
harflar bilan emas belgilar bilan ifodalangan, ular harflarning ustiga yoki ostiga qo’yiladi
va ular harakatlar deb ataladi:
-fatha (ochish), “a” qisqa unli tovushini,
-kasra (sindirish), “i” qisqa unli tovushini,
-zamma (cho’chchaytirish), “u” qisqa unli tovushini bildiradi.
Undosh tovushlar bu harakatlar bilan kelganda harakatli (arabcha mutaharrik) deb
ataladi. Harakat deb atalishiga sabab ularni undoshlar bilan talaffuz qilinganda og’iz
ochiladi yoki lablar cho’chayadi yoki iyak pastga tushadi. Zammali harflar talaffuzida
lablar cho’chchayadi. Fathali harflar talaffuzida og’iz ochiladi. Kasroli harflar talaffuzida
iyak pastga tushadi.
Page 16
28 ta undosh harflar 4 xil holatda o’qiladi:
1. Fathali,
2. Zammali,
3. Kasrali,
4. Sukunli bo’lganda.
Arab tilida 29 ta harf bo’lib, 28 ta undosh harfi 4 xil holatda o’qilar ekan, 29chi
harf bo’lgan Alif esa faqat bir holatdagina o’qiladi. Alif yolg’iz kelganida o’qilmaydi,
chunki u mustaqqil undosh harfi emas, shuning uchun harakatlar bilan kelmaydi.
Alifning 2 ta vazifasi bor:
1. Hamzaga kursi bo’lib keladi. Bunda hamzaning ustidagi harakat o’qiladi. Alif
o’qilmaydi. أ
2. Fathali undoshdan keyin kelganda, qisqa unli bo’lgan fathani cho’zadi va bu
cho’ziq unli deb ataladi. Alif shu holatdagina o’qiladi. با
Page 17
Mavzuga oid savollar
(14, 15 va 16 betlar uchun)
1) Tovush qanday hosil bo’ladi?
2) Nutqimizdagi tovushlar necha turga bo’linadi?
3) Unli tovush deb qanday tovushlarga aytiladi?
4) Undosh tovushlar deb qanday tovushlarga aytiladi?
5) Arab tilida nechta unli tovush bor, ular qaysilar?
6) Arab tilida nechta undosh tovushlar bor?
7) Harf nima?
8) Harakatlar deb nimaga aytiladi?
9) Nima uchun zamma, fatha, kasra harakatlar deb ataladi?
10) Arab alifbosida nechta harf bor?
11) 28 ta undosh harf nechta holatda o’qiladi?
12) Alif nechta holatda o’qiladi?
13) Alifning yana qanday vazifasi bor?
14) Arab tilida nechta tovush bor?
Page 18
“Maxroj” so’zi arabcha “xoroja” ( chiqdi) fe’lidan olingan bo’lib, “chiqish joyi”
deganidir. Tajvidda esa maxraj – harflarning paydo bo’lish yoki talaffuz qilish joyini
bildiradi.
Har bir harfni o’z maxrajidan talaffuz qilishimiz lozim. Aslida har bir harfning
o'zining xos (mustaqil) maxraji bo'lgan, lekin harflarning maxraji bir-biriga juda yaqin
bo'lganidan ulamolar bir nechtasini bitta maxrajga jamlagan. Imom Ibnul Jazariy 29 ta
harfni 17 maxrajga to’plagan. Ba'zi maxrajlarda 3 ta harf joylashgan bo'lib, ularni bir-
biridan sifati bilan ajratamiz.
Maxrajning 2 turi bor:
1. Muhaqqoq maxraj – Haqiqiy maxraj. Maxraji aniq bir joy bo’lgan, chegaralangan
harfning maxraji. Harf chiqayotganda tovush nutq a’zolarining birontasiga suyanib-
tegib chiqadi. 28 ta undosh harflar muhaqqoq maxrajdan chiqadi.
2. Muqoddar maxraj – Taqdiriy maxraj. Maxraji aniq bo’lmagan, chegaralanmagan
harfning maxraji. Muqoddar maxrajdan 3 ta Mad harflari (aliful maddiya, waawul
maddiya, yaaul maddiya) chiqadi.
Harfning maxrajini aniqlash uchun harfni sukunli yoki tashdidli qilib oldiga harakatli
hamzani olib kelamiz. Ichkaridan chiqib kelayotgan tovush qayerda to’xtasa, shu joy shu
harfning haqiqiy ( muhaqqoq) maxrajidir. Masalan: أب,أس,أك
Page 19
Insonning nutq a’zolari:
Burun bo’shlig’i
Ikki lab
Tishlar
Til
Hiqildoq
tog’ayi
Tovush paychalari
Ovqat
o’tadigan ichak
Tepa tanglay
نسان الهاز النطقيعندال
O’pkadan qaytayotgan havoni tebratib
tovushga aylantiradigan asbobning nomi
tovush paychalari deb ataladi. Alloh
taolo buni inson halqumiga joylashtirib
qo’ygan. Tovush paychasining ikki
pardasi bo’lib, huddi darvoza kabi
berkilib-ochilib turadi. Tovush
paychalari bir muddat berkilgan vaqtida
havo tovush paychalariga uriladi.
Natijada havo va tovush paychalari
tebranib jarangli tovush hosil bo’ladi.
Tovush paychalari ochiq bo’lganida esa
keng yo’ldan kelayotgan havo tor
bo’lgan tovush paychalari orasidan
o’tayotganida tebranadi. Natijada
jarangsiz tovush hosil bo’ladi.
O’pka, nafas yo’li, tovush paychalari,
bo’g’iz, hiqildoq tog’ayi, lakluk
(tilcha), burun bo’shligi, til, tanglay,
tishlar va ikki lab.
Page 20
Mavziga oid savollar
(18 va 19 betlar uchun)
1) “Maxraj” nima?
2) Necha turli maxrajlar bor?
3) Muhaqqoq maxraj nima?
4) Muqoddar maxraj nima?
5) Qanday qilib harf maxrajini aniqlash mumkin?
6) Insonning nutq a’zolari qaysilar?
7) Tovush paychalari qayerda joylashgan?
8) Tovush qayerda paydo bo’ladi?
9) Tovush paychalarida necha xil tovush paydo bo’ladi?
10) Jarangsiz tovushlar qanday paydo bo’ladi?
11) Jarangli tovushlar qanday paydo bo’ladi?
Page 21
Nutq a’zolarining vazifalari
Haqlum, u 3 qismdan iborat:
1. Halqum tubi.
2. Halqum o’rtasi.
3. Halqum yuqorisi.
Tovush paychalari halqum tubida joylashgan bo’lib, uning vazifasi o’pkadan
kelayotgan havoni tebratib nutq tovushini hosil qiladi. Hosil bo’lgan tovush harfning
maxrajiga urilib, shu harfning tovushini beradi.
Hiqildoq tog’ayi halqum o’rtasida joylashgan. Uning vazifasi:
1. Nafas olish yo’liga ovqat o’tib ketmaslik uchun, ovqat yutayotganda nafas olish
yo’lini ovqat o’tib ketguncha to’sib turadi.
2. harflarning talaffuzida halqum bo’shlig’iga surilib tovushni siqadi. Ya'ni ح va ع
to'siqlik vazifasini bajaradi.
Page 22
Dimog’ning vazifasi:
1. Burundan kirgan havoni filtrlash.
2. O’pkaga boradigan havoning haroratini ilitish.
3. Tovush tebranishini hosil qilish.
Laklukning vazifasi:
1. Tanglay pardasi vazifasini bajaradi. Ya’ni ovqatni chaynayotgan vaqtda halqum
yo’lini to’sib turadi. Yutayotganda esa halqum yo’lini ochib, dimog’ yo’lini berkitib
burun bo’shlig’iga ovqat ketib qolishidan saqlaydi.
2. Harflarning talaffuzida ishtirok etadi.
Tilning vazifasi. Til – asosiy nutq a’zolaridan biri. Vazifalari:
1. Ta’m bilish.
2. Ovqat chaynab va yutishda ovqatni og’iz bo’shlig’ida harakatlantirish.
3. Harflarni talaffuzida ishtirok etish.
Page 23
Tishlar.
Tishlar tepa va pastki jag’larga joylashgan bo’lib, vasifasi:
1. Ovqatni uzish, kesish, maydalash.
2. Ba’zi harflarning tovushini hosil qilish.
Page 24
Mavziga oid savollar
(21, 22 va 23 betlar uchun)
1) Nutq a’zolari qaysilar?
2) Halqum necha qismdan iborat?
3) Halqum tubida qaysi nutq a’zosi joylashgan va vazifasi nimadan iborat?
4) Hiqildoq tog’ayi qayerda joylashgan?
5) Hiqildoq tog’ayining vazifasi nima?
6) Dimog’ning vazifasi nima?
7) Laklukning vazifasi nima?
8) Tilning vazifasi nima?
9) Tishlar qayerda joylashgan va ularning vazifasi nima?
Page 25
اللحمي ) النك (الر خو
اللهاة
العظمي (الصلب )النك
م قدم النك
الل ثة
Tanglayning boshlanishi
Milk
Suyakli tanglay (qattiq)
Go’shtli tanglay (yumshoq)
Tilcha (lakluk)
العلى Tepa tanglay النك
Page 26
Mavziga oid savollar
(25 bet uchun)
1) “Tepa tanglay” arabchasiga qanday bo’ladi?
2) “Milk” arabchasiga qanday bo’ladi?
3) “Tanglay boshlanishi” arabchasiga qanday bo’ladi?
4) “Suyakli tanglay” arabchasiga qanday bo’ladi?
لب“ (5 ” الص nima degani?
6) “Go’shtli tanglay” arabchasiga qanday bo’ladi?
خو“ (7 ” الر o’zbekchasiga qanday bo’ladi?
8) “ لل هاةا” o’zbekchasiga qanday bo’ladi?
Page 27
( 32) السنان
Tabassum tishlar (4)
Tegirmon tishlar (12) Oziq tishlar
Aql tishlar (4)
Tishlar (32ta)
Old tishlar ) 4( الث نايا
Ikkilamchi old tishlar ) 4( الرباعيات
Yordamchi tishlar ) 4( الن ياب
Tabassum tishlar ) 4( الضواحك
Tegirmon tishlar ) 12( الطواحن
Aql tishlar ) 4( الن واجذ
Tepa tanglay
Pastki tanglay
العلى النك
السفل النك
Page 28
Mavziga oid savollar
(25 bet uchun)
1) Tishlar qayerda joylashgan?
2) “Tanglay” arabchasi qanday bo’ladi?
3) “Tepa tanglay” arabchasi qanday bo’ladi?
4) “Pastki tanglay” arabchasi qanday bo’ladi?
5) “Tishlar” arabchasi qanday bo’ladi?
6) Odamda nechta tish bor?
7) “Ikki oldi tish” arabchasiga qanday bo’ladi?
Page 29
أقسام الل سان
الل سان Til uchi رأس
Til oldi yuzasi
Til o’rtasi
Tilning yuqori
(ichkari) qismi
Tilning negizi
Til qismlari
أقصىالل سان
وسط الل سان
الل سان طرف
جذر الل سان
Page 30
حافة الل سان Til qismlari أقسام الل سانTilning yon qirg’og’i
Til yon qirg’og’ining
tugash joyi
Til yon qirg’og’ining
tugash joyi
Page 31
Mavziga oid savollar
(29 va 30 betlar uchun)
1) “Til” arabchasiga qanday bo’ladi?
2) “Til qismlari” arabchasiga qanday bo’ladi?
3) Til yuzasi necha qismdan iborat?
4) “Til yuqorisi” arabchasiga qanday bo’ladi?
5) “Til o’rtasi” arabchasiga qanday bo’ladi?
6) “Til oldi” arabchasiga qanday bo’ladi?
7) “Til negizi” nima va arabchasi qanday bo’ladi?
8) “Til uchi” nima va arabchasi qanday?
9) “Til yon qirg’og’i” nima va arabchasi qanday bo’ladi?
10) Til yon qirg’ogi necha qismga bo’linadi?
11) “Til yon qirg’og’ining ichkarisi” arabchasi qanday bo’ladi?
12) “Til yon qirg’og’ining oldi” arabchasiga qanday?
13) “Til yon qirg’og’ining tugash joyi” nima va arabchasiga qanday?
Page 32
Arab harflari 29 ta bo’lib ular quyidagilar:
أ ب ت ث ج ح خ د ذ ر ز
س ش ص ض ط ظ ع غ
ف ق ك ل م ن هـ و ال ي
Hamza. Alif
o’qilmaydi. Alif
kursi vazifasida.
Alif fathali undoshdan keyin kelsa o’qiladi, ya'ni alifdan avval fatha kelsa, shunda fathani
cho'zish uchun ishtirok etadi. "Laa" bunga misol bo'la oladi.
Hamza to'liq undosh harf bo'lib, boshqa undoshlar kabi sukun yoki uch harakatdan biri bilan
kelishi mumkin. Hamzaga ba'zan kursi bo'lib illat harflari (alif, vaav, yaa) keladi. Ammo faqat
harakati o'qiladi, tagidagi kursi vazifasidagi harf o'qilmaydi. Hamza alohida (kursisiz) kelsa
yonidagi harflarga qo'l bermaydi (ulanmaydi).
Page 33
Mavziga oid savollar
(32 bet uchun)
1) Harf nima?
2) Arab tilida nechta harf bor?
3) Arab tilida nechta tovush bor?
4) Nutqimizda tovush qanday hosil bo’ladi?
5) Unli tovush nima?
6) Undosh tovush nima?
7) Nechta undosh tovush bor?
8) Nechta unli tovush bor?
9) Qisqa unlilar qaysilar?
10) Arab alifbosidagi Alif haqida nima bilasiz?
11) Hamza haqida nima bilasiz?
12) Alifbo harflarini qanday o’qiymiz?
Page 34
المخارج الرئيسة للح ر وف
( خلء اللقوالفم) الوف •
اللق •
،الل سان ،السنان ،الشفتان)الفم • (النك اليش وم •
1. Javf (halqum va og’iz bo’shlig’i)
2. Halqum (bo’g’iz, tomoq)
3. Og’iz (tanglay, til, tishlar, ikki lab)
4. Xoyshum (burun bo’shlig’i, dimog’)
Ba’zi tajvid kitoblarida asosiy maxraj 5 ga bo’lingan. Doktor Ayman esa 4 ga bo’lib, “til” va “ikki
lab” asosiy maxrajlarini bitta qilib “og’iz” deb nomlagan. Har bir asosiy maxraj xos maxrajlarga
bo’linadi. Javfda 1 ta, halqumda 3 ta, og’izda 12 ta, dimog’da 1 ta xos maxraj bo’lib, jami 17 tadir.
Harflarning asosiy chiqish joylari (maxrajlar)
Page 35
مارج ال ر وفالعربية
١- الوف
اللق -٢
الل سان أحر ف -٣
الشفتان-٤ اليش وم -٥
1 – Javf
2 – Halqum
3 – Til harflari
4 – Ikki lab
5 – Xoyshum
Arab harflarining chiqish joylari (maxrajlar)
Page 36
المخارج الرئيسة للح ر وفالعربيةArab harflarining asosiy maxrajlari
العلىالنك
الل سان
السنان
اليش وم
Tepa tanglay الشفتان
اللق
Tishlar الوف
Ikki lab
Dimog’ (burun
bo’shlig’i)
Til
Javf (Bo’shliq)
Halqum
Page 37
Mavziga oid savollar
(34, 35 va 36 betlar uchun)
1) Maxraj nima?
2) Xos maxraj nima?
3) Asosiy maxraj nima?
4) Doktor Ayman asosiy maxrajni nechtaga bo’lgan? Boshqa kitoblarda-chi?
5) Farqi nimada?
?haqida nimalarni bilasiz الجوف (6
?haqida nimalarni bilasiz الحلق (7
?haqida nimalarni bilasiz الفم (8
?haqida nimalarni bilasiz الخيشوم (9
10) Qancha xos maxraj bor?
?da hechta xos maxraj bor الجوف (11
Page 38
Qisqa va cho'ziq (mad) unlilar
Dastlab biz qisqa unli tovush haqida to'xtalamiz: Arab tilida unli tovushlar belgilar bilan
ifoda qilinib, undosh tovushlarning ustiga yoki ostiga qo'yiladi. Masalan: undoshidan ب
keyin "a" tovushini yozish uchun .ba – ب :ning ustiga fatha belgisini qo'yamiz ب
- belgi ustidagi harakat fatha deb ataladi va “a” unli tovushini beradi. Agar so'zimizda
"a" tovushi cho'ziq, ya'ni "aa" bo'lsa unda qanday yozamiz? Ana shu joyda "a"ni cho'zish
uchun alifni ishlatamiz: با - “baa” - deb o'qiladi.
– ushbu harakat zamma (“domma" deb yozish tog'riroq edi, ammo o'zbek tilidadagi
adabiyotlarda "zamma“ deb kelgan) deb ataladi va "u" tovushini beradi. ب - bu, “u”ni
cho’zish uchun “vav”dan foydalanamiz: بو - buu.
– bu esa kasra deb ataladi va "i" tovushini beradi. ب - bi, “i”ni cho’zish uchun “yaa”
dan foydalanamiz: بي - bii.
Page 39
Javf – halqum bo’shlig’i va og’iz
bo’shlig’ini o’z ichiga oladi.
Biz maxrajlari aniq bir joy emas, balki keng
bo'shliqdan chiqadigan tovushlarni ko'rib
chiqamiz. (Bunday harflarning maxrajini
muqaddar maxraj deb ataymiz.) Bu keng joy
“javf” deb atalib, o’g’iz va halqum
bo’shlig’ini o’z ichiga oladi. Bu yerdan 3 ta
cho’ziq unlilar, ya’ni “aa”, “ii”, “uu”
tovushlari chiqadi. Illat – Alif, vav, yaa
harflari qisqa unli tovushlardan keyin kelib
ularni cho’zish uchun ishlatiladi. Sukunli
alif fathali harfdan keyin, sukunli vav
zammali harfdan keyin, sukunli yaa kasrali
harfdan keyin kelsa, bular cho'ziq unlilar,
ya'ni mad harflari deb ataladi. Madd harflari
jarangli harflar bo'lib, 2 harakat miqdorida
cho'ziladi.
ويشمل الوف
اللق الفم+ تويف تويف
Page 40
ية ية الياء المد المد ية الواو المد اللف
المد ي+ و+ ا: ح ر وف Mad (cho’ziq) harflari
Javfdan 3ta cho’ziq unlilar chiqadi: cho’ziq ا , cho’ziq و , cho’ziq ي
ي+ و+ ا
Mad tovushlari tovush paychalari mintaqasida boshlanib, lablarda tugaydi. Bular jarangli tovushlar.
Page 41
Mavziga oid savollar
(38, 39, 40 betlar uchun)
1) Unli tovush nima?
2) Undosh tovush nima?
3) Unlilar necha qismga bo’linadi va qaysilar?
4) Fatha nima?
5) Zamma nima?
6) Kasra nima?
7) Alif maddiya haqida nimalarni bilasiz?
8) Sukunli alif deganda nimani tushunasiz?
9) Vavul maddiya haqida nimalarni bilasiz?
10) Yaaul maddiya haqida nimalarni bilasiz?
11) Sukunli Alif, sukunli vav va sukunli yaa deb aytyapmiz-u, ammo sukun belgisi
ko’rinmaydi. Buni qanday tushunsak bo’ladi?
12) Sukunli “vav” va “yaa” qachon tovushni cho’zadi, qachon cho’zmaydi buni
qayerdan bilamiz?
13) O’z jinsidan bo’lgan harakat nima?
14) ?asosiy maxrajida nechta xos maxraj bor va qaysi harflar u yerdan chiqadi الجوف
15) Mad harflari hecha harakat cho’ziladi?
16) Ikki harakat cho’zish deganda nimani tushunasiz?
17) Mad tovushlari qancha joyni egallaydi?
Page 42
ع ح
ن م
ء
غ
ك ق ي ش ج
ض
ر ط ت د ن ل
ذ ث ظ
ف و م ب
ص س ز
Harflarning
maxrajlari
خ
ه
Page 43
Mavziga oid savollar
(42 bet uchun)
1) Undosh harflar nechta va ular qaysi asosiy maxrajdan chiqadi?
وجف (2 ?dan qaysi undosh harflar chiqadi الج
لجق (3 ?hecha qismga bo’linadi va ular qaysilar الج
4) Halqum tubida nechta xos maxraj bor va u yerdan qaysi harflar chiqadi?
5) Halqum o’rtasida nechta xos maxraj bor va u yerdan qaysi harflar chiqadi?
6) Halqum yuqorisida nechta xos maxraj bor va u yerdan qaysi harflar chiqadi? ?da nechta xos maxraj bor الجفم (7
?dan nechta harf chiqadi الجفم (8
9) Faqat bir harf chiqadigan xos maxrajlar qaysilar?
10) Bir maxrajdan 3tadan harf chiqadigan maxrajlar soni nechta? لجق (11 ?da jami hechta harf bor الجفم va الج
لجق (12 ?da jami nechta maxraj bor الجفم va الج
يجش وم (13 ?da nechta xos maxraj bor va qaysi harflar chiqadi الج
14) Qaysi harflar bir vaqtda 2 ta asosiy maxrajdan chiqadi? وجف (15 ?da nechta maxraj bor va undan qaysi harflar chiqadi الج
وجف (16 ?muhaqqoq maxrajmi yoki muqoddar الج
لجق (17 ?muhaqqoq maxrajmi, yoki muqoddar الجفم va الج
18) Asosiy va xos maxrajlar nechta?
Page 44
عح
خ
ه أHiqildoq tog’ayi
اللقية ال ر وف
(أه ،عح،غخ)
أدناللق
وسط اللق أقصىاللق
Halqum yuqorisi
Halqum o’rtasi
Halqum tubi
Halqumda 3 ta xos maxraj bo’lib, undan 6 ta
harf chiqadi. Ya’ni har bir maxrajda 2 tadan harf
joylashgan. Bular halqiyya harflari deb ataladi.
Tovush paychalaridan tovush xabari keladi.
So`ngra maxrajga borib, aniq tovushga aylanadi.
غ
Halqum harflari
Page 45
Mavziga oid savollar
(44 bet uchun)
1) Halqum harflari nechta?
2) Halqum necha qismga bo’linadi va ularning arabcha nomlari qanday?
3) Asqol halqdan qaysi harflar chiqadi?
4) Vasatul halqdan qaysi harflar chiqadi?
5) Adnal halqdan qaysi harflar chiqadi?
Page 46
مخرج الهمزة والهاء
(منطقة الوتارالصوتية)أقصىاللقHalqum tubi (Tovush paychalari mintaqasi)
chiqadi ء chiqadi sukunli ء chiqadi harakatli ه
ning maxraji ه va ء
halqum tubi, tovush paychalari mintaqasidan chiqib, sukunli hamza talaffuzida tovush – ء
paychalari berkilishi natijasida tovush bir muddat yo’qolib qoladi. Sukunli bo’lganida tez
talaffuz qilinadi. Harakatli bo’lganda tovush paychalari ochiladi. Jarangli, ingichka harf.
halqum tubi, tovush paychalari mintaqasidan chiqadi. Talaffuzida tovush paychalari ochiq – ه
bo’lgani uchun ko’p havo bilan chiqadi, sukunli bo'lganda ko'proq ushlab turish kerak,
ingichka harf.
Page 47
Mavziga oid savollar
(46 bet uchun)
1) Aqsol halq haqida nimalarni bilasiz?
?degani nima منجطقة (2
3) “ تار وج الصوجتية الج ” degani nima?
4) Aqsol halqdan chiqadigan harflarda tovush paychalari holati qanday bo’ladi?
Page 48
مخرج العين و الحاء
الحاء العين
(منطقة لسانالمزمار) وسط اللقHalqum o’rtasi (Hiqildoq tog’ayi mintaqasi)
ning maxraji ح va ع
halqum o’rtasi, hiqildoq tog’ayi mintaqasidan chiqadi. Hiqildoq halqum bo’shlig’iga surilib tovush - ع
yo’lini tahminan 70% ga to’sadi. Tovush siqilib, sirg’alib chiqadi. Jarangli, sukunli bo’lganida talaffuz
qilishga o’rtacha vaqt sarflanadi, ingichka harf.
http://www.therightfulrecital.com/wp-content/uploads/2014/02/ayn.gif
halqum o’rtasi, hiqildoq tog’ayi mintaqasidan chiqadi. Hiqildoq halqum bo’shlig’iga surilib 50%ga - ح
tovush yo’lini to’sadi. Tovush siqilib, sirg’alib havo bilan birgalikda chiqadi, sukunli bo’lganida talaffuz
qilishga ko’proq vaqt sarflanadi, ingichka harf.
Page 49
Mavziga oid savollar
(48 bet uchun)
1) “ ?haqida nimalarni bilasiz ” الحلقوسط
?dan chiqadigan harflarda hiqildoq tog’ayining holati qanday bo’ladi الحلقوسط (2
3) Agar hiqildoq tog’ayi halqum bo’shlig’iga surilmasa, ح va ع tovushlari paydo
bo’larmidi?
4) Tovush xabari nima?
Page 50
الخاء و الغين مخرج
منطقة ) أدناللق (النكاللحمي جذرالل سانمع الخاء الغين
Halqum yuqorisi – (Til negizi bilan yumshoq tanglay mintaqasi)
ning maxraji خ vaغ
halqum yuqorisidan chiqadi, til ildizi yo'g'onlashib halqum bo'shlig'iga suriladi va til yuqorisi yumshoq – غ
tanglayga qarab ko'tariladi. Jarangli, sukunli bo’lganida talaffuz qilishga ko’proq vaqt sarflanadi, yo’g’on harf,
tovush yo’nalishi tepa tanglayga qiya yo’nalgan, fathali va zammali bo’lganda yo’g’on, kasrali bo’lganda
ingichka o’qiladi.
halqum yuqorisidan chiqadi, til ildizi yo'g'onlashib halqum bo'shlig'iga suriladi va til yuqorisi yumshoq - خ
tanglayga qarab ko'tariladi. Havo bilan chiqadi, sukunli bo’lganida talaffuz qilishga ko’proq vaqt sarflanadi,
yo’g’on harf, tovush yo’nalishi tepa tanglayga qiya yo’nalgan, fathali va zammali bo’lganda yo’g’on, kasrali
bo’lganda ingichka o’qiladi.
Page 51
ning maxraji ق
Tilning yuqorisi
bilan yumshoq
tanglay
til yuqorisi yumshoq ق -
tanglayga qattiq yopishganda
chiqadi. Jarangli, sukunli
bo’lganida tez va qolqola
bilan talaffuz qilinadi.
Yo’g’on harf – til orqasi
yo’g’onlashgan va til
yuqorisi ko'tarilgan bo’ladi.
مرج القاف
أقصىالل سانمع النكاللحمي
Hiqildoq
3. Tilning
oldi, uchi 2. Tilning
o'rtasi
1. Tilning
yuqorisi
Tilning
ildizi الل سان طرف
وسط الل سان
أقصى الل سان
جذر الل سان
Page 52
مرج الكاف
النك أقصىالل سانمعوالعظمي اللحمي
ning maxraji ك
til yuqorisi yumshoq va - ك
qattiq tanglayga bo’shroq
yopishganda chiqadi. Til
orqasi yo'g'onlashmagan,
ammo til yuqorisi tepa
tanglayga qarab ko'tarilgan.
Sukunli bo'lganida kuch bilan
maxraj berkiladi, keyin havo
bilan tovush chiqadi. Ingichka,
jarangsiz harf.
Tilning yuqorisi bilan
yumshoq va qattiq tanglay
Til yumshoq,
taranglashmagan
Page 53
مرج اليم
وسط الل سانمعوسط النكالعلى
ning maxraji ج
Til o’rtasi tepa tanglay - ج
o’rtasiga yopishganda
chiqadi. Jarangli, havo
chiqmaydi, sukunli
bo’lganida tez aytiladi,
ingichka harf, qolqola
qilinadi.
Til o’rtasi bilan yuqori
tanglay o’rtasi
Til uchi va ildizi
erkin qoladi.
Page 54
مرج الش ي
وسط الل سانمع وسطالنكالعلى
ش ning maxraji
Til o’rtasi tepa tanglay ش –
o’rtasiga yaqinlashganda
chiqadi. Havo bilan chiqadi,
jarangsiz, sukunli bo'lganida
ko'proq ushlab turish kerak,
ingichka harf. Talaffuz
qilinganida tovush maxraj-
dan to yuqori va pastki
tishlarga urilgunga qadar
tarqaladi.
Til o’rtasi bilan
yuqori tanglay o’rtasi
Til chetlari tish va
milkni ezadi
Page 55
مرج الياء
وسط الل سانمعوسط النكالعلى
Til o’rtasi bilan tepa
tanglay o’rtasi
ي ning maxraji
Til o’rtasi tepa tanglay ي –
o’rtasiga yaqinlashganda
chiqadi. Jarangli, sukunli
bo’lganida ko’proq ushlab
turiladi, ingichka harf.
Sukunli bo’lib fathali
undoshdan keyin kelsa
yumshoq o’qiladi.
Page 56
مرج اليموالش يوالياءج ش , va ي ning maxraji
.maxrajga til o’rtasi yopishmaydi, yaqinlashadi ش va ي da til o’rtasi tepa tanglay ج
o’rtasiga yopishadi.
يم الجياء الش ي الج
Page 57
مرج الضاد
أقصىالافةالل سانمعماي اور هامن
الع ليا الضراس
ض ning maxraji
Til yon qirg'og'ining ichkari
qismi bilan tepa oziq
tishlardan unga qo’shni
bo’lganlari
,Jarangli, sukunli bo’lganda uzoqroq ushlanadi ض –
tovush yo’g’on bo’lib, tanglayga qarab tik yo'naladi. Ko’k
rangdagi joylar bosim tushish joylari, sariq joyga til uchi
yengil tegadi, ya’ni bosim bo’lmaydi. Tepa oziq tishlar
(tabassum tishdan boshqalari)ga til ikki yonining ichkari
qismi yopishib, yon tanglay bo'ylab cho'ziladi. Til oldingi
tishga yetay deydi, orasida ozgina joy qoladi. Agar til oldingi tishlarga tegib ketsa ظ harfiga aylanib ketishi
mumkin.
الضاد
طواحن3
رباعية رباعية ثنية ثنية
ناب ناب
ضاحك ضاحك
ناجذ ناجذ
طواحن3
Page 58
الضاد الذيتشغل ه الي ز الل سان منحاف ت
Tilning ikki yon qirg’og’idan ض
band etadigan maydon
Page 59
م مرج الل
طواحن3 طواحن3
رباعية ثنيةثنية ناب
ضاحك
رباعية ناب
ضاحك
ناجذ ناجذ
الل سان منأدنحاف ت
إلم نت هىطرفه
ل ning maxraji
Til ikki yonining oldidan to uning
tugash joyigacha
Til oldi yon qirg’og’i ro’parasidagi 8 ta tish milkiga(sariq rangdagi kvadratlarga) yoyilib – ل
yopishganda tovush yo’li to’silib qoladi va tovush til oldining ikki yon tomoniga qarab og’adi.
Jarangli, sukunli bo’lganida talaffuz qilishga o’rtacha vaqt sarflanadi, ingichka harf.
م الل
Page 60
م الل الل سان: حي ز إل منأدنحاف تماي اذيهمامنالنك مع م نت هىطرفه
العلى
ل ning maydoni: til ikki yonining oldidan to
uning tugash joyigacha va uning
ro’parasidagi yuqori tanglay
الذيتشغل ه م الي ز للالل سان منحاف ت
Tilning ikki yon qirg’og’idan ل
band etadigan maydon
Til yon qirg’og’ining
tugash joyi
Page 61
Alloh lafzidan avval kasra kelsa ل ingichka, fatha yoki zamma kelsa ل yo'g'on o'qiladi.
مم قارنةب ي مالم فخمةوالل الم رق قةالل Ingichka ل va yo’g’on ل orasini qiyoslash
م م الم فخمة الل الم رق قة الل
مالم فخمةت قعرلوسطالل سانوتضيقفاللقبلفالم رق قة الل ي صاحب Yo'g'on ل ni talaffuz qilishlik til o'rtasining chuqurlashishi va halqumda torayishlik
paydo bo'lishi bilan ingichka ل ga xilof ravishda yuzaga keladi
Page 62
مرج النون
الل سانمعماي اذيهمن طرف .وي صاحب هاغ نةمناليش وم الل ثة
ن ning maxraji
Til oldi bilan uning ro’parasidagi
milk va unga dimog’dan chiqadigan
g’unna hamroh bo’ladi.
maxrajining ل .maxraji og'iz va dimog'da - ن
ozgina pastidagi milkka toroful lisan tegishi bilan harfi chiqadi. Sukunli bo’lganida til ن
oldining uchrog'i 2 old tepa tishning milkiga
yopishib tovush yo'lini berkitib qo'yadi,
asosiy tovush dimog'dan o’rtacha vaqt
oralig’ida chiqadi. Harakatli bo’lganida
tovushning yarmi og’izdan, yarmi dimog’dan chiqadi. Sukunli ن izhor
harflariga uchraganida bir harakat g’unna
bilan talaffuz qilinadi.
Page 63
مرج الراء
الل سانمعما طرف ي اذيهمنالل ثة
ning maxraji ر
Til oldi bilan uning
ro’parasidagi milk
ر – til oldi uning ro’parasidagi milkka
yopishganda chiqadi. Jarangli, sukunli
bo’lganida talaffuz qilishga o’rtacha
vaqt sarflanadi, fathali va zammali
bo’lganda yo’g’on o’qiladi, kasroli
bo’lganda ingichka. Til oldining o’ng
va chap tomoni uning ro’parasidagi
milkga yopishadi til oldining o’rtasida
tarnov hosil bo’ladi. Tovushning bir
qismi tarnovdan titrab chiqadi.
Titroqni o’ta ko’paytirish yoki
yo’qotish xato hisoblanadi.
Page 64
الراء الم رق قة الراء الم فخمة
الم فخمةت قعرلوسطالل سانوتضيقفاللقبلفالم رق قةالراءي صاحب Yo'g'on ni talaffuz qilishlik til o'rtasining chuqurlashishi va halqumda torayishlik ر
paydo bo'lishi bilan ingichka ر ga xilof ravishda yuzaga keladi
م قارنةب يالراءالم فخمةوالراءالم رق قة Ingichka ر va yo’g’on ر orasini qiyoslash
Page 65
خ
غ
ش ي ج
ق
ك
ض
ر ر ن ل
harflarining maxraji bir-biriga ن va ر ,ل
yaqin joylashgan. ل ning maxraji til yon
qirg'og'i oldida joylashgani sababli tepa
tanglayga yopishganida ن maxrajidan
yuqoriroqda bo'ladi.
ل ل ر ر ن
Page 66
والتاء الدال
الوالتاء مرج الطاءوالدد ,ط va ت ning maxraji
.Til oldi tepa 2 old tishning ildiziga qattiq yopishganda chiqadi – د
Jarangli, ingichka harf. Sukunli bo'lganda tez talaffuz qilib qolqola
qilinadi.
ت – Til oldi tepa 2 old tishning ildiziga bo’shroq yopishganda
chiqadi. Avval kuch bilan maxrajga bosib, keyin havo beramiz.
Jarangsiz, ingichka harf. Tez talaffuz qilish kerak, qolqola
qilinmaydi.
Tilning oldi bilan tepa ikki old tishning ildizi
الطاء
ط – Til oldi tepa 2 old tishning ildiziga qattiq yopishganda
chiqadi. Jarangli, yo’g’on harf. Sukunli bo'lganda tez
talaffuz qilib qolqola qilinadi, 3 ta harakatda ham yo’g’on
o’qiladi, til orqasi yo’g’onlashadi, til yuqorisi ko’tariladi, til
o’rtasi xiyol egiladi, til oldi ham ko'tarilgan, tovush tepa
tanglayga tikka yo’naladi. Sukunli bo’lganida lablar
cho’chchaymaydi.
الل سانمعأ ص ولالث ناياالع ليا طرف
Page 67
الس ي والزاي الصاد
مرج الصادوالزايوالس ي
اخليةللث ناياالسفلى م نت هىطرفالل سانمعأسفلالصفحةالدTil oldining tugash joyi bilan pastki 2 old tishga kiruvchi sirtning pasti
ning maxraji س va ز , ص
ص – Jarangsiz, havo bilan chiqadi, sukunli
bo’lganida ko’proq ushlab turiladi, yo’g’on
harf, tovush tepa tanglayga tikka yo’naladi,
tovush tepa va pastki old tishlar orasidan
chiqadi va chiqayotganda xushtakka
o’xshash ovoz chiqaradi. Sukunli
bo’lganida lablar cho’chchaymaydi.
,Jarangsiz, havo bilan chiqadi – س
sukunli bo’lganida ko’proq ushlab
turiladi, ingichka harf, tovush pastga
yo’naladi, tovush tepa va pastki old
tishlar orasidan chiqadi va chiqayotganda
xushtakka o’xshash ovoz chiqaradi.
Jarangli, sukunli bo’lganida ko’proq – ز
ushlab turiladi, ingichka harf, tovush
pastga yo’naladi, tovush tepa va pastki
old tishlar orasidan chiqadi va
chiqayotganda xushtakka o’xshash ovoz
chiqaradi.
Page 68
والثاء الظاء الذال
الوالثاء مرج الظاءوالذذ ,ظ va ث ning maxraji
الع ليا الث نايا أطراف مع الل سان طرف
Tilning oldi bilan tepa ikki old tishning uchlari
harfida tilning orqasi yo'g'onlashib halqumga siljiydi, til ظ
yuqorisi tepaga ko'tarilib tanglayga yaqinlashadi, til uchi tepa
old tish uchiga tegadi. Natijada tovush yo'li berkilib qoladi.
Sukunli bo’lganida lablar chochchaymaydi, xiyol ochiladi xolos.
Chunki tovush tepa tanglayga tik yo’nalgan. ,Jarangli– ظ
yo’g’on harf. Sukunli bo’lganida ko’proq ushlab turiladi.
Jarangsiz, havo bilan chiqadi, sukunli bo’lganida ko’proq – ث
ushlab turiladi, ingichka harf, tovush pastga yo’naladi.
Jarangli, sukunli bo’lganida ko’proq ushlab turiladi, ingichka – ذ
harf, tovush pastga yo’naladi. Bu harflarda tilning orqa qismi
pastda bo'lganligi uchun halqumdagi bo'shliq kamaymagan.
Page 69
مرج الفاء
الث ناياالع ليامع أطراف بطنالشفةالسفلى
Tepa ikki old tishning
uchlari bilan pastki
labning ichki qismi
ning maxraji ف
Labda 4ta: مبوف harflari joylashgan bo'lib, ular
shafaviyya harflari deyiladi. Bu 4 harf 2 maxrajga
bo'lingan. 1- maxrajda faqat ف harf joylashgan.
Tepa ikki old tishning uchlari – ف
labning ichki qismiga tekkanida
chiqadi.
Jarangsiz, havo bilan chiqadi,
sukunli bo’lganida ko’proq ushlab
turiladi, ingichka harf, tovush
pastga yo’naladi.
Page 70
مرج الباء
بانطباقالشفت ي علىب عضهما
ب ning maxraji
Ikki labning bir-
biriga yopishishi
-sukunli bo'lganida ikki lab bir ب
biriga yopishib tovush to'xtab
qoladi. Maxrajni tebratib, qolqola
qilinadi va tovush 2 lab
ochilganida eshitiladi. Tez talaffuz
qilinadi. Harakatli bo'lganida esa
oson talaffuz qilinadi. Til erkin
holatda bo'ladi. Jarangli, ingichka
harf.
Page 71
ning maxraji م مرج الميم
بانطباقالشفت ي ي صاحب ذلكغ نةمناليش وم
Ikki labning yopishishiga
dimog’dan chiqadigan g’unna
hamroh bo’ladi
sukunli bo’lganida ikki lab bir-biriga م
xolis (bo’sh) yopishadi, tovush
ichkarida to'silib qoladi va burundan
yo'l topib chiqadi. Talaffuziga o’rtacha
vaqt sarflanadi. Harakatli bo’lganida
tovushning yarmi og’izdan, yarmi
dimog’dan chiqadi. Jarangli, ingichka
harf. Izhor harflariga uchraganida bir
harakat g’unna qilinadi. Til erkin
holatda bo'ladi.
Page 72
مرج الواو
بإنضمامالشفت يإلالمام إرتفاعأقصىالل سان مع
ning maxraji و
Ikki labning oldinga
cho’chchayishi bilan til
yuqorisining ko’tarilishi.
Til yuqorisi ko’tarilib lablar – و
cho’chchayganda chiqadi. Jarangli,
havo chiqmaydi, sukunli bo’lganida
ko’proq ushlab turiladi, ingichka harf.
Sukunli bo’lib fathali undoshdan keyin
kelsa yumshoq o’qiladi.
Page 73
Arab harflarining sifatlari
Ziddi (qarama-qarshisi)
bor sifatlar Ziddi yo’q sifatlar
Sifat harflarning o'ziga xos xususiyati, xarakteri bo'lib, tovushning
talaffuz me'yori va maxrajda paydo bo'lish usulini bildiradi.
ال ر وفالعربية صفات
صفاتلضدلا صفاتلاضد
Page 74
الم تضادة للح ر وفالعربية الص فات
• والمس .الهر .الش دة والرخاوة والب ينية •• .الستعلء والستفال والنفتاح • طباق .ال
Arab harflari uchun ziddi bor sifatlar
Page 75
والمس الهر
( 19) مه ورة ( 10) مهم وسة
الن فس جريان وانباس العربية منحيث ال ر وف
Nafas (havo)ning oqishi va to’silib qolishiga
asoslangan arab harflari
Hams bo’luvchi (10) Jahr bo’luvchi (19)
( باقيال ر وف) (فحثهشخص سكت) Qolgan harflar havo to’silib
qolishi bilan talaffuz qilinadi
10ta harf havo oqib o’tishi bilan
talaffuz qilinadi
(Mad harflarida ham jahr sifati bor.)
Page 76
Hams harflari
(ko’k rangda)
حع
ن م
ج شي ك ق
ض
رد تط ن ل
ظ ثذ
ف و م ب
ز س ص
حع
ء
غ خ
ه ء
غ
ه
(سكتفحثهشخص)
Page 77
Hams O’pkadan chiqayotgan havo yolida, ya’ni aqsol
halqda tovush paychalari joylashgan. Hams harflari
talaffuzida tovush paychalari ochiq bo’lib,
o’tayotgan havo tebranib tovushga aylanadi. Ammo
bunda tovush paychalarining o’zi tebranmaydi.
Natijada havo borligi uchun jarangsiz, maxfiy
tovush hosil bo’ladi. Shu tovushlar hams sifatiga
ega bo’lib ularni mahmus deb ataymiz.
Hams – Ikki tovush paychasining
ochilishi, ularning tebranmasligi va
nafas yo’lidan ko’p havo oqishi
natijasida tovushning maxfiy eshitilishi.
وتية الوتار الص
الفاء فالسمعنتيجة: المس وعدم انفتاحالوت رينالصوتي ي
كثريلواءالن فس اهتزازها،وجريان
المس
Tovush paychalari
ين : مثال الش
Page 78
Jahr: Ikki tovush paychasining birlashishi,
ularning tebranishi va nafasdagi havoning
ko’p tutilib qolishi natijasida eshitiladigan
aniqlik.
Jahr
Tovush paychalari
وتية الوتار الص
الو ض وح فالسمعنتيجةتضام الوت رين: الهر كثريلواءالن فس واهتزازهاوانباس الصوتي ي
الهر
Aqsol halqda tovush paychalari joylashgan bo’lib, jahr harflarini talaffuzida tovush
paychalari berk bo’lgani tufayli o’pkadan chiqayotgan havo ta’sirida paychalar
tebranadi. Natijada jarangli tovush paydo bo’ladi. Jarangli tovushlar jahr sifatiga ega
bo’lgani uchun ularni majhur deb ataymiz.
Page 79
ن م
ج شي ك ق
ض
رد تط ن ل
ظ ثذ
ف و م ب
ز س ص
Jahr harflari
(qizil rangda)
حع
خ
ء
غ
هMad harflarida ham
jahr sifati bor.
Page 80
ين والزاي : مثال الشJahr sifatli ز harfida
tovush paychalarining
holati
Hams sifatli ش harfida
tovush paychalarining
holati
Jahr va hams holatlarida tovush paychalarining vaziyati
Hams holati Jahr holati
Tovush paychalari ochiq,
ko’p havo oqib o’tadi
Tovush paychalari berk (bir
muddatdan keyin ochiladi),
tovush jarangli eshitiladi
حالة المس حالة الهر
المسوالهر حالت وضع الوت رينالصوتي ي
Page 81
Mahmus va majhur harflarini ajratish uchun tegishli harflarni
sukunli qilib o’z maxrajidan talaffuz qilamiz. Bunda
barmoqlarimiz bilan quloqlarimizni berkitamiz. Masalan,
mahmus harf ث va majhur harf ذ ni sukunli qilib, oldiga fathali
hamzani qo’yamiz va talaffuz qilamiz. أث – deganda havo
chiqadi, bunga sabab tovush paychalarining ochiqligi va tovush
bilan havoning birga bo’lishidir. أذ deb talaffuz qilganimizda esa
qulog’imizga ihtizoz (zingillash) eshitiladi. Bunga sabab tovush
paychalarining berkligi va ularning tebranishidir.
Page 82
Maxrajda tovush harakatiga asoslangan arab harflari
Kuchli
( أجد قطب كت) 8 ta harf
Kuchsiz
( باقيال ر وف) Qolgan harflar
Kuchli va kuchsiz orasi
( لنع مر ) 5 ta harf
م ر ور الصوتفالمخرج منحيث العربية ال ر وف
شديدة ب يالشديدةوالر خوة رخوة
Harflarning maxrajida tovushning harakatiga qarab ularni 3 guruhga bo'lamiz: 1) Shadiyda: maxraj butunlay berkilib tovush qamalib qoladi. 2) Rixva: maxraj ochiq bo'lib tovush bemalol oqib o'tadi.
3) Bayniyya: Oraliq holatida, ya'ni tovush butunlay to'silib ham qolmaydi, bemalol oqib
ham o'tmaydi. Qisman maxrajdan oqib o'tadi, qolganlari esa yo'l topib chiqib ketadi.
Page 83
Shidda
Bu shidda sifatining harflari 8 ta bo‘lib, ularni Ibnul Jazariy ب كتقطأجد jumlasida
jamlagan.
)ت ك ب ط ق د ج ء( ج da maxraj kuch bilan
yopilib, tovush maxraj orqasida bir muddat
to'xtab qoladi va tezda maxrajni qalqala
natijasida ochib yuboradi. Tovush portlab
eshitiladi.
جريانالصوتعندالنطق هيانباس بالرفالشديدنتيجةغلقالمخرج
اليم
ة الش د
U shadida harflarining talaffuzida
maxrajning berkilishi natijasida
ovoz oqimining to’xtab qolishidir.
Page 84
ن م
ج ي ش ك ق
ض
ر ط ت د ن ل
ذ ث ظ
ب و م ف
ص س ز
Shidda harflari (yashil rangda)
ع ح
خ
ء
غ
ه
(أجد قطب كت)
Page 85
Shidda harflari: (8ta harf)أجد قطبكت
Jarangli
) جد (المزة + ق طب Jarangsiz
( ك،ت)
Bu ikki harf ham hams, ham shidda
bo`la oladi. Harfni avval shidda (kuch)
bilan talaffuz qilamiz, maxraj bir muddat
berkiladi. Keyin esa, tovush paychalari
ochiqligi sababli havo chiqadi.
Qalqala harflari talaffuzida ikki nutq a’zosi bir-
biriga yopishib, maxraj butunlay berkilib qoladi.
Shu sababli tovush maxraj orqasida bir muddat
to’silib qoladi. Maxrajga berilgan bosim
kamayishi bilan tovush maxrajni tebratib ochadi
va tovush eshitiladi.
Hamza kuch bilan aytiladi.
Tovush paychalari bir
muddat berkilib ochiladi
الشديدة أجد قطبكت: ال ر وف
مهم وسة مه ورة
Page 86
Shiddada tovush harf maxrajida qamalib, tashqariga chiqa
olmay qoladi. ك va ت harflarida hams sifati bor bo’lib, bu
tanglikdan oson qutiladi.
harflarida esa bir muddat yopilgan tovush قطبجد
paychalari ochiladi va maxraj orqasida qamalgan tovush
maxrajni qo’zg’atadi va tovush portlab eshitiladi.
hamza esa, tovush paychalari bir muddat berkilib keyin ء
ochilishi natijasida osongina chiqadi. Hamza shu tovush
paychasida joylashgan bo’lib, tovush paychalari berkilgan
vaqtida hamza maxraji ham berkilib tovush bir muddat
uziladi.
Page 87
Maxraj orqasida qamalgan tovushning qisilishi va uning portlashi tovushning
xususiyatini chegaralaydi
Jahr sifatli shidda harfda tovush tutilishidan keyin tovushning potrlab (otilib)
chiqishi
Bunda tovush maxrajga kelganda kuchli bo`lsa, chiqayotganda kuchsizlanadi.
باسهفالرفالشديدالمجه ور الصوتب عدان انطلق
دانمعالالصوت ضغط الصوتالمحب وسخلفالمخرجوانطلق ه ي د
اليم اليم
Page 88
Hams sifatli shidda harfda tovush tutilgandan keyin havoning portlab chiqishi
tovush tutilganida - ك havo portlab chiqqandan – ك
keyin
باسالصوتفالرفالشديدالمهم وس الن فسب عدان انطلق
الكاف
ب عدانطلقالن فس الكاف
الكاف
باسالصوت عندان الكاف
Page 89
Roxova
“Roxova” so'zining lug'aviy ma'nosi
“yumshoq” deganidir. Rixva harflari talaffuz
qilinganida maxrajga yengil bosim berilgani
sababli maxraj ochiq bo'lib, tovush bemalol
oqib o'tadi. Harf sukunli bo'lganida uning
talaffuziga bayniyya va shiddaga nisbatan
uzoqroq vaqt ketadi.
(Maxrajga yopishmaydi ( ya'ni ikki nutq a'zosi bir-
biriga yopishmaydi), yengil tegishi mumkin, orada
bo’sh joy qoladi)
الرخاوة
الريان التاملصوت: الرخاوة الرفالر حوعندم ر ورهف
المخرج
ين : مثال الش
Roxova: Maxrajda o’tayotgan rixva
harfi tovushining to’liq oqimidir
Page 90
ن م
جي ش ك ق
ض
ر ط ت د ن ل
ذ ث ظ
م ب و ف
ص س ز
ح ع
خ
ء
غ
ه
Roxova harflari qizil rangda (16 ta harf)
Mad harflarida ham
roxova sifati bor.
Page 91
Bayniyya
Bayniyya(oraliq): maxraji komil berkilmagani sababli harf maxrajida tovushning qisman oqishi
الب ي ن ي ة
للصوتفمرجالرف: الب ينية بسبب هيالريان ال زئيكمالغلقه عدم
Page 92
ning maxraji til oldi bilan uning ن
ro’parasida milk bo’lib tovush
dimog’dan g’unna bilan birgalikda
chiqadi. Til maxrajni to’sib qo’yishi
sababli tovush maxrajdan qisman
oqadi va natijada asosiy tovush ochiq
bo’lgan dimog’ yo’lidan g’unna bilan
chiqadi. النون
harfida bayniyya ن فحرفالنون الب ي ن ي ة
Page 93
ning maxraji ikki labning yopishishi م
bo’lib tovush dimog’dan g’unna bilan
birgalikda chiqadi. Lablar birlashib
tovush yo’lini to’sgani sababli
maxrajdan qisman tovush oqadi va
natijada asosiy tovush ochiq bo’lgan
dimog’ yo’lidan g’unna bilan chiqadi.
الميم
ن
harfida bayniyya م فحرفالميم الب ي ن ي ة
Page 94
الراء
فحرفالراء الب ي ن ي ة harfida bayniyya ر
ning maxraji til oldi va uning ر
ro’parasidagi milkdir. ر ning talaffuzida til
oldi tovush yo’lini to’sib qo’yadi. Natijada
maxrajdan tovush qisman oqadi. Bu yerda
tovush shidda kabi butunlay qamalmaydi,
roxova kabi bemalol oqib ham o'tmaydi.
Ya'ni oraliq holatida qoladi.
Page 95
م الل
م الب ي ن ي ة harfida bayniyya ل فحرفالل
til oldi yon qirg’og’i ro’parasidagi 8 ta ل
tish milkiga yopishganida chiqadi.
Talaffuzida til maxrajni to’sib qo’ygani
sababli maxrajdan tovush qisman oqadi.
Asosiy tovush esa til oldining o’ng va chap
tamonidan chiqib ketadi.
Page 96
العي
harfida bayniyya ع
sukunli أح ,havo bilan chiqadi ح
bo’lganda tovush kamroq siqiladi.
ع ga nisbatan ح ,majhur, havo yo’q ع
da tovush ko’proq siqiladi.
فحرفالعي الب ي ن ي ة
harfini talaffuz qilganimizda ع
hiqildoq tog’ayi halqum bo'shlig'iga
surilib tovush yo'lini to'sadi. Tovush
juda tor joydan o'tgani sababli
tovushda ozgina uzayish va cho'zilish bo'ladi. ع maxraji shidda harflari kabi
butunlay yopilib ham qolmaydi va
roxova harflari kabi tovush oson
chiqib keta oladigan darajada ochiq
ham emas. Ya'ni oraliq holatda, shuning uchun ulamolar ع harfini
bayniyyaga kiritishgan.
Page 97
ن م
ي ش ج ك ق
ض
ر ط ت د ن ل
ذ ث ظ
ب مو ف
ص س ز
ح ع
خ
ء
غ
ه
Bayniyya harflari (ko’k rangda)
(لنع مر)
Page 98
Sukunli harflarning zamonlarini qiyoslash
خو زمن الحرف الر
زمن الحرف البينى
زمن الحرف الشديد
Harflar harakatlar bilan kelganida ularni talaffuz qilishga bir xil vaqt sarflaymiz.
Ammo harf sukunli bo’lganida esa sifatiga qaraymiz. Roxova sifatiga ega harflar
(rixva) sukunli bo’lganida eng ko’p zamon beramiz(qizil rangda). Bayniyya sifatiga
ega harflar sukunli bo’lganida o’rtacha zamon beramiz (ko’k rangda). Shidda
(shadiyda) sifatiga ega harflar sukunli bo’lganida (yashil rangda) esa eng kam zamon beramiz.
Page 99
Sukunli harflarning zamonlari ustida mashq
جيم نالر ـ أعوذباهللمنٱلش يط
Page 100
Tovush yo’nalishi bo’yicha arab harflari
Musta`liya (ko’tariluvchi) Talaffuz vaqtida tovush yuqori tanglayga ko’tariladi.
ضخ ) ( ظقطغص
Mustafila (pastlovchi) Talaffuz vaqtida tovush yuqori tanglayga
ko’tarilmaydi.
(Qolgan 22 ta alifbo harflari)
اه الصوت ات العربية منحيث ال ر وف
م ستفلةعند النطقباإلالنكالعلى لي تصعد الصوت
( باقيح ر وفالجاء)
م ست عليةعندالنطقباإلالنكالعلى ي تصعد الصوت
ضخ ) ( ظقطغص
Page 101
) sifati – 7 (Isti’laa) الستعلء harfning talaffuzida tovushning ( ظق طغضصخ
yuqori tanglayga qarab ko’tarilishidir. Bunga sabab jazrul lisanning
yo’g’onlashuvi va aqsol lisanning yumshoq tanglayga qarab ko’tarilishidir.
Natijada tovush yo’g’onlashadi (tafhim). Tafhim: yo’g’on talaffuz qilish.
Bunda 7 harfdan 4 tasi (ضص ط ظ ) har doim tafhim (kasra bilan kelganida
ham yo’g’on o’qiladi). Qolgan 3 tasi ( غخق ) zamma va fatha bilan kelganida
yo’g’on, kasra bilan kelganida ingichka o’qiladi.
Isti`laa sifatiga ega bo’lgan harflar “musta`liya” deb ataladi.
"Istifaala" so'zining ma'nosi tushirish, pastlash degani. Isti’laaning ziddi
istifaaladir. الستفال ( Istifaala( sifati – qolgan 22 harf talaffuzida tovushning yuqori
tanglayga ko’tarilmasligi. Bunga sabab jazrul lisan yo’g’onlashmagan. Natijada
tovush ingichka talaffuz qilinadi (tarqiq). Tarqiq: ingichka talaffuz qilish. 22
harf ichidan ا, ر va ل ba’zan tafhim, ba’zan tarqiq bo’ladi.
Istifaala sifatiga ega bo’lgan harflar “mustafila” deb ataladi.
Page 102
الكاف
Yog’on harflar talaffuzida tovushning
yuqoriga yo’nalishi.
Ingichka harflar talaffuzida tovushning
pastga yo’nalishi.
Tovush yo’nalishiga ko’ra tovushning ko’tarilishi va pastlashidagi 2 holat.
اه الصوت ات الم ست عليوالم ستفل منحيث
اندار الصوتبرفم ستفل تصعد الصوتبرفم ست عل
القاف
Page 103
Til va tanglay orasida tovushning qamalishi bo’yicha arab harflari
Mutbaq (yopilgan, berkilgan)
Talaffuz vaqtida tovush tepa tanglay va til orasida
qamaladi. (Itbaq sifatiga ega harflar “mutbaq” deb
ataladi. )
(صضطظ)
Munfatiha (ochiluvchi, ochilgan)
Talaffuz vaqtida tovush tepa tanglay va til orasida
qamalmaydi. (Infitah sifatiga ega harflar
“munfatiha” deb ataladi.)
(qolgan 25 ta alifbo harflari)
الل سانوالنك صار الصوتب ي ان العربية منحيث ال ر وف
م طب قةعندالنطقباب يالل سان الصوت ي نحصر
والنكالعلى (صضطظ)
فتحة م ن عند الصوت لي نحصر
النطقباب يالل سانوالنكالعلى ( باقيح ر وفالجاء)
Page 104
Mutbaq harflari tovushi til
va yuqori tanglay orasida
qamaladi.
Tovushning qamalishiga ko'ra mutbaq
بالرف الصوت ي نحصر الم طبق
الل سانوالنكالعلى ب ي
الظاء
صار الصوت ان امل طبق منحيث
Page 105
Tovushning qamalishiga ko'ra munfatiha
Munfatiha harflari tovushi til va yuqori tanglay orasida qamalmaydi.
صار الصوت ان فتح منحيث الم ن
الل سانوالنكالعلى فتحب ي بالرفالم ن الصوت لي نحصر
Mustafila munfatiha
الكاف Musta’liy munfatiha
القاف
Page 106
Mutbaq va munfatih (musta'liy va mustafil) orasini qiyoslash.
Tilning oldi pastga tushgan, o’rtasi
egilgan, yuqorisi ko’tarilgan, orqa
tomoni yo’g’onlashgan. Tovush
tepaga qiya yo’nalgan.
Tilning yuqorisi ko'tarilgan ammo
til orqasi yog'onlashmagan. Til oldi
pastda, tovush pastga yo’nalgan.
Til orqasi yog'onlashgan, yuqorisi
va o'rtasi ko'tarilgan. Tilning oldi
tovush yo’lini berkitgan. Tovush
tanglay qadar tik yo’nalgan.
Musta`liy munfatih
القاف Mustafil munfatih
الكاف Musta’liy Mutbaq
الظاء
فتح الم طبقوالم ن (م ست علوم ستفل)م قارنةب ي
Page 107
Bu kitobda berilmagan, ammo boshqa tajvid kitoblarida keltirilgan bir-biriga qarama-qarshi bo’lgan 2 sifat
haqida ozgina ma’lumot beramiz. Bu ikki sifat so’z tarkibiga asoslangan bo’lib tajvid ilmiga aloqasi yo’q.
Izlaq الذلق – ismatning ziddi. Lug‘atda til uchining o‘tkirligi va ravonligidir. Istilohda, harflarni oson,
yengil va tez nutq qilishdagi tilning burroligi va yupqaligiga aytiladi. Ba’zi ulamolar izlaq sifati, ل ر kabi ن
tilning oldidan va مبف kabi lablardan chiqqani uchun harfning yengilligi deyishgan. Bu harflar 6 ta bo‘lib,
Ibnul Jazariy ularni ل بمنف ر“ “aqldan qoch” (“aqllidan qoch”) jumlasida to‘plagan.
Ismat. Lug‘atda man’ qilish ma’nosida bo`lib, istilohda harfni, tilning oldi va lablardan uzoq bo‘lgani الصمات
uchun qiyinlik bilan nutq qilinishidir. U izlaq sifatining ziddidir, ya'ni izlaq sifati yengillikni bildirsa, ismat sifati
esa qiyinlikni bildiradi.
.ning maxraji lablarda joylashgan bo'lib, uning talaffuzida lablar cho'chchayadi va til yuqorisi ko’tariladi و
Shuning uchun و da izlaq emas ismat sifati bor. مبف harflarda esa buning aksi, bu harflar eng yengil harflardir.
Arab tilida asliy harflari to‘rt yoki beshta bo’lib, faqat ismat harflaridan iborat bo‘lgan so‘z yo‘q, agar
shunday so‘z bo‘lsa u ham arabcha emas. Bunga misol qilib so’zini keltirish mumkin. Arab tilidagi (oltin) عسجد
so'zlarda hech bo'lmaganida bitta izlaq sifatli harfi qatnashadi. Izlaq harflari 6 ta, qolgan 23 harf ismat harflariga
kiradi. ءتثجحخدذزسشضصطظعغقكهوي va uchala mad harflari.
Page 108
غريالم تضادةللح ر وفالعربية الص فات
.الصفري • .القلقلة • .الل ي •• .النراف
• .التكرير .الت فش ي• .الستطالة • .الغ نة •
Arab harflari uchun ziddi yo’q sifatlar
Page 109
Sofiyr: u tor yo’lda oqib o’tishidan paydo
bo’ladigan harf tovushidagi o’tkirlikdir.
Uning harflari uchta: سز ص
Sofir
Sofiyr so’zinig “hushtak”, “qushning
ovoziga o’xshash ovoz” degan ma’nolari
bo’lib, ulamolar س ni bulbul ovoziga, ز ni
asalari ovoziga o’xshatishgan
والزاي الس ي
عن:الصفري ةفصوتالرفت نشأ ه وحد
الصاد : وح ر وف ه ثلثة. م ر ورهفمرىضي ق
الزاي والس ي و
الصفري
Tovush yuqori va past 2 oldi tishlar orasidan o’tadi. Bu yo’l tor
bo’lgani uchun tovush o’tkir va kuchli bo’ladi. Bu tovushlarni
talaffuz qilishda lablar oldinga chiqmaydi, ya’ni bu harflar lab
harflari emas. .yog’on harf ص ni talaffuz qilishda tovushni tepa ص
tanglayga tik yo’naltirishga e’tibor qaratish kerak. س va ز ingichka
harflar bo’lib, tovush pastdan chiqadi.
Page 110
Inhirof : u tovush yo’lini til to’sgani sababidan tovush
oqimining komil bo’lmagani uchun harf tovushining
og’ishidir. (tovush og’ishiga oqimning komil
bo’lmagani sabab bo’ladi, oqim komil bo’lmaganiga
esa tovush yo’lini til to’sgani sabab bo’ladi)
Uning harfi ikkita: رل
Inhirof
Inhirof so’zining lug’aviy ma’nolari:
og’ish, maxrajdan chiqish, burilish.
Istilohda tovush harf maxrajidan
qisman oqib, asosiy qismi esa boshqa
tomondan yo’l topib chiqib ketishiga
aytiladi. Bu yerda tilning og’ishi (til
maxrajdan siljishi) deb aytish noto’g’ri
bo’ladi. Til tovush yo’lini to’sib
qo’ygani uchun maxrajdan qisman
tovush oqib, qolgani boshqa tomonga
og’adi deb tushunmog’imiz kerak.
النراف
راف كمال:الن ه وميل صوتالرفلعدم
جريانهبسبباعتاضالل سانطريقه
الراء واللم : وحرفاه
Page 111
ل yo’lini tilning oldi to’sgani uchun ل ning tovushi til
oldining ikki yon tomoniga qarab og’adi.
Ammo ر da ل ning aksi: Tovush til oldining ikki yonidan til
o’rtasiga qarab og’adi
ر va ل ning inhirofi orasidagi farq
م مإلجانبطرفالل سانلعتاضالطرفطريقالل صوتالل يك ون انراف
بامنجانبطرفالل سانإلوسطه: أماالراء فبالعكس الصوت ي نحرف
موالراء ب يانرافالل الفرق
Page 112
Til yon qirg’og’ining oldi 8 ta tishning milkiga tegib, tovush yo’lini :ل
berkitadi. Natijada tovush ikkiga bo’linib, tilning o’ng va chap tomonidan
chiqadi (og’adi).
ل ning inhirofi
م م الل الل
Page 113
Toroful lisan maxrajga tekkanida o'rtada tarnovga o’xshash joy qoladi.
Til bo’ylab kelayotgan tovush o'rtaga yig'ilib shu tor joydan bir - biriga
urilib chiqadi. Natijada til uchi dirillab ketadi (takrir).
ر ning inhirofi
الراء الراء
Page 114
هيإخراج الرف:القلقلة –حالةس ك ونه –الم قلقل
بالتباع دب يطرفع ضوالنطقحركةمن د ونأني صاحبه شائبة
.الركاتالثلث
القلقلةخسةيمع ها جد : ح ر وف ق طب
القلقلة
الباء
Page 115
Qalqala (istirob, tebranish): u ikki nutq
a’zosi chetlari bir-biridan uzoqlashishi
sababli 3 harakatdan birortasi
qo’shilmagan holda sukunli
bo’lgandagina tebranadigan qalqala
harflarining chiqishidir.
Qalqala harflari 5 ta harf bo’lib, جد jumlasida jamlangan ق طب
Qalqala
Qalqala - bu جد ق طب harflari sukunli bo’lganida ularni tebratib o’qishdir. جد ق طب
harflari shidda va jahr sifatiga ega. Shidda – bu maxraj yopilishi sababli tovushning
to’silib qolishidir. Jahr – bu tovush paychalari berkilishi natijasida havoning to’silib
qolishidir. Bu ikki kuchli sifat ta’sirida harflar talaffuzi qiyinlashadi. Ya’ni tovush
paychalari berkilishida paydo bo’lgan jarangli tovush maxraj berkilishi natijasida
maxraj orqasida bir muddat ushlanib qoladi va qalqala bilan tovush ajralib chiqadi.
الباء
Page 116
Tovushlarni 3 xil usul bilan talaffuz qilamiz:
1. Mutaharrik (hamma arab harflari uchun). Birlashgan ikki nutq a’zosini harakat bilan
ochish. Zamma, fatha va kasrani “harakat” deb atalishiga sabab fathada og’iz ochiladi,
zammada lablar cho’chchayadi, kasrada iyak pastga harakat qiladi. Masalan: ,س س,س , ,ل ل,ل م, م , م.
2. Sukunli harflar talaffuzi ( جد ق طب harflaridan tashqari barcha harflar). Bunda 2 nutq
a’zosi birlashishi natijasida tovush paydo bo’ladi. Masalan: أذ, أم, أل, أس
3. Sukunli bo’lgan جد ق طب harflarining talaffuzi. Ikki nutq a’zosi bir biriga yopishganida
tovush uzilib qoladi va qalqala natijasida maxraj ochilganidan keyin tovush chiqadi.
Demak, جد ق طب harflarida 2 nutq a’zosi yopishganida tovush chiqmaydi. Tovush 2
nutq a’zosi ajralishida chiqadi. Sukunli harflarda esa 2 nutq a’zosi birlashganida tovush
chiqadi.
Page 117
Qalqala harflari alohida sifatga ega bo’lib, ular 2 nutq a’zosi birlashishi natijasida
chiqadigan sukunli harfga ham, 2 nutq a’zosi ochilishi natijasida chiqadigan mutaharrik
harfga ham mutlaq (100%) o’xshamaydi.
Sukunli harflar bilan جد ق طب harflarining o’xshash tomoni ikkalasining talaffuzida
ham biror harakat qo’shilmaganidir. Farqi esa sukunli harflar maxraj berkilganida, جد ق طب
harflari esa maxraj ochilganida talaffuz qilinadi.
Mutaharrik va جدق طب harflari talaffuzidagi o’xshashlik shuki, ikkalasida ham maxraj
ochilganida tovush chiqadi. Farqi esa mutaharrik harflariga biror harakat qo’shiladi, ق طب
harflarida esa harakat qo’shilmaydi. Harf qalqala bo’lganida og’iz, lablar va iyak جد
ishtirok etmaydi. Ya’ni, 3 harakatdan birortasi qo’shilmaydi. Mabodo qalqala vaqtida
og’zimiz ochilsa fathaga, lablar cho’chchaysa zammaga, iyak pastga tushsa kasraga moil
bo’lib qoladi. Bunday qilish xato bo’ladi.
Page 118
Mutaharrik, qalqala va sukunli harflarni
solishtirish
Mutaharrik harflar
(28 ta)
Sukunli harflar (28 ta)
Qalqala (قطبجد)
harflari (5 ta)
Boshqa sukunli harflar
(23 ta)
Maxraj ochiladi
Maxraj ochiladi
Maxraj berkiladi
Harakat qo’shiladi
Harakat qo’shilmaydi
Harakat qo’shilmaydi
Page 119
Qalqala – bu sukunli جد ق طب harflari talaffuzida 3 harkatdan birortasini
qo’shmay, 2 nutq a’zosini tebratib ochishdir. Qalqala harflari 5 ta bo’lib, ق طب
jumlasida jamlangan. Ulamolar qalqala sifatini qozonning tebranishiga جد
o’xshatganlar. Qaysi qozonning tebranishi?
Sahroda o’choq bo’lmagani sababli ovqat pishirish
uchun 3ta tosh ustiga qozonni qo’yib, qozonga suv
solib tagiga olov yoqiladi. Qozondagi suv qattiq
qaynaganidan keyin qozon ham tebranib turadi.
Qozon harakat qilyapti, ammo o’rnidan siljib boshqa
yoqqa keta olmaydi. Tebranib, yana joyiga
tushaveradi. Arablar shu holatni “Qozon olov ustida
qalqala bo’lyapti”-deganlar.
Page 120
Qalqala natijasida maxraj siljimaydi, maxraj tebranadi xolos. Shidda bilan maxraj
berkiladi va shu onda maxraj bo’sh qo’yiladi. Maxrajga berilgan bosim to’xtashi bilan
maxraj ortidagi tovush maxrajni tebratib ochib yuboradi. Natijada tovush eshitiladi. Shu
tariqa qalqala sifati namoyon bo’ladi. Qalqalani chiqarish uchun maxraj shidda bilan
bosilganidan keyin to’xtab qolish yaramaydi, tezda maxrajni bo’sh qo’yib tovushni
chiqarish kerak. Qalqala harflari shidda va jahr sifatiga ega bo’lgani uchun talaffuziga
qisqa vaqt beriladi. Qalqala maxrajda bo’ladigan sifat. Unda og’iz, lab va iyak ishtirok
etmaydi.
Sukunli ق da til yuqorisi bilan yumshoq tanglay ajralishi natijasida tovush chiqadi.
.sukunli bo’lganida lablar ozgina ochilib tovush chiqadi, iyak joyida turadi ب
qalqala bo’lganida pastki va yuqori tishlar bir biridan uzoqlashmaydi, og’iz ham ج
ochilib ketmaydi.
Page 121
:للقلقلةمرت بتان Qalqalaning 2ta darajasi bor:
رى – 1 :ك ب :عندالوقفعلىالرفالم قلقل،نو 1. Katta: qalqala harfi vaqf qilinganda, misol:
يقالفل كسط،م د،أحج،بيب،
الم قلقل وسطالكلمةأوالكلم:ص غرى – 2 .عندمايك ون الرف 2. Kichik: qalqala harfi oyat yoki so’z o’rtasida, misol:
خ ل وندعل ون ها،يتصر ون،بعم ،ي طضي،ي قي
من وندوإل،قبذ وسعة،فانصقلي نف لحالم أف
Qalqala darajalari القلقلة مراتب
Page 122
.خلط صوتابركةمنالركاتالثلث – 1
1. Qalqala harfi tovushiga 3 harakatdan biri aralashib qolishi.
.ختم صوتابمزة – 2
2. Qalqala harfi tovushini hamza bilan tugatish.
ه – 3 .مطصوتاوتطويل هعنحد
3. Qalqala harfi tovushini ortiqcha cho’zib yuborish.
Qalqalani ado etishda sodir bo’ladigan xatolar:
عندأداءالقلقلة أخطاءتد ث
Page 123
Takrir (qaytarish, takrorlash) – u ر ning maxraji
torayishi natijasida til oldining yengil, yashirin
titrashi.
Ro ni ko’p qaltiratishga olib keluvchi takrirdan
o’quvchi ogoh bo’lsin (oshirib, uzoq r-r-r
qilishdan).
Takrir
harfini talaffuz qilishda til oldining titrashi titroq tovush hosil qiladi. Bunda titrashni ر
ko’paytirib, o’ta takrir qilmaslik kerak. ر tashdidli bo’lganida takrirni maxfiy qilish kerak.
Ammo butunlay takrirni yo’qotish kerak emas. Chunki takrir ر ning sifati.
التكرير
الراء
ه وارتعاد طرفالل سانبالراء:التكرير نتيجةضيقمرجها ارتعاداخفي ا
الم بالغةفالتكريرالقارئ منوليحذرد يإلظ ه ورأكث رمنراء الم
Page 124
Tafashshi (tarqalmoq): U ش tovushining
maxrajidan yuqori va pastki tishlar kiradigan
sirt bilan to'qnashgunga qadar tarqalishidir.
Tafashshi
ش harfining maxraji til o'rtasi bilan yuqori tanglay o'rtasi. ش talaffuz qilinganida
tovush maxrajdan to yuqori va pastki tishlarga urilgunga qadar tarqaladi.
الت فش ي
ه وانتشار صوتالش يمن: الت فش ييصطدمبا اخليةمرجهحت لصفحةالدوالسفلىللسنانالع ليا
الش ي
Page 125
Liyn
Liyn (yumshoq, mayin, yengil): O’zidan avvalgisi fathali bo’lgan sukunli و va ي
harflarini yumshoq o’qishlik. Maxrajda bu ikki tovushning oqimi yengil bo’lgani
sababli liyn sifati kelib chiqadi. Misol: شيت،ق ريم ،البوقف،وخ
Liyn harfi ikkita: ي va و 1. Sukunli و dan oldin fathali undosh keladi.
2. Sukunli ي dan oldin fathali undosh keladi.
الل ي
له ما:الل ي صفةأ طلقتعلىالواووالياءالساكنت يالمفت وحماق ب
:بسببس ه ولةجريهمافالمخرجنو
شيت،ق ريم ،البوف،قوخ
Page 126
Istitoola (uzaymoq, cho’zilmoq): u tilning
og’iz oxiridan og’iz oldiga qadar
cho’zilmog’i (intilmog’i). Til uchi tepa 2
tish ildiziga tekkunga qadar cho’ziladi
(orasida ozgina joy qoladi). Shu holat til
orqasida qisilgan havo ostida hosil
bo’ladi.
Istitoola
talaffuzida til yon ض
qirg’oqlari oziq tishlarga
qadalib til uchi assanaaya
ildiziga yetkunga qadar
cho’ziladi. Ya’ni til
uzayadi. Shuni
unutmasligimiz kerakki:
Istitoola – tilning
cho’zilishi, roxova esa
tovush oqimining
cho’zilishidir.
رة:الستطالة خ هياندفاع الل سانمنم الل سان ي لمسرأس متهحت الفمإلم قد الع لي ي ي،وذلكتتتأثري أ ص ولالثنيت ي
الواءالمضغ وطخلفالل سان
الستطالة
Ko’k rangdagi joylar bosim tushish
joylari, sariq joyga til uchi yengil
tegadi, ya’ni bosim bo’lmaydi.
Page 127
U izhor, idgom yoki ihfo holatdagi sukunli yoki harakatli ن va م uchun bo’lgan sifatdir.
G’unna
G’unna bu dimog’dagi ingrash bo’lib, ن va م sukunli bo'lganida tovush asosan burundan chiqadi. Bu ikki harf harakatli
bo’lganida esa tovushning yarmi dimog’dan, yarmi esa og’izdan chiqadi. G’unna qilinganida bir tekisda ushlab turiladi, tovush bir baland, bir pastlab o’ynamaydi. G’unna faqat م va ن ga xos bo’lgan sifat bo’lib boshqa harflarni g’unna qilish
xato bo’ladi.
الغ نة
أوم فات ي, تركتاأوسكنتا للنونوالميم هيصفة أوم دغمت ي . ظاهرت ي
الميم النون
Page 128
Sifatlar ikki qismga bo‘linadi: kuchli va zaif.
Kuchli sifatlar o‘n bitta : 1) Jahr 2) Shidda 3) Isti'laa 4) Itbaaq 5) Sofir 6) Qalqala 7)
Inhirof 8) Takrir 9) Tafashshi 10) Istitola 11) G‘unna.
Zaif sifatlar beshta: 1) Hams 2) Roxova 3) Istifala 4) Infitah 5) Liyn.
Quvvat va zaiflik bilan sifatlanmaydigan, ya'ni o'rtacha sifatlar uchta: izlaq, ismat va
bayniyya (tavassut).
Bir harfda 5 yoki 6 sifat jam bo’lishi mumkin. Faqat Ro harfida 7 ta sifat bor. Bir harfda
kuchli va kuchsiz sifat aralashib kelishi mumkin. Shuning uchun hijoiya(alifbo) harflari kuchli
va zaiflik jihatidan 5 qismga bo’linadi: kuchli, juda kuchli, zaif, juda zaif va o’rtacha.
Kuchli harflar zaif sifatidan kuchli sifati ko‘proq bo‘lgan harflardir, bularning adadi
sakkizta: بجدرصضظق . Juda kuchli harf, bu faqat birgina ط harfi bo‘lib, unda hamma
quvvat sifatlar jam bo‘lgan. Zaif bo‘lgan harflar o‘nta: تخذزسشعك harakatli و va ى va
yana ikkita liyn harflari.
Juda zaif harflar: Hamma sifatlari zaif bo‘lgan harflar to‘rtta bo‘lib, bular quyidagilar: ث
. حفه
Endi bitta sifati kuchli va qolgan to‘rt sifati zaif bo‘lgan harflar uchta madli harflardir (ا
va bularning maxrajlari muqoddardir. Shunga qaraganda juda zaif harflar soni yettita (يو
bo‘ladi.
O‘rtacha harflar. Bu 28 harfning ichida o‘rtacha harflar ham bor, bular kuchli va zaif
sifatlari barobar bo‘lgan harflar, bular beshta: ءغلمن
Page 129
Eslatma:
Ba’zi qorilar ni ض qilib o‘qiydilar, holbuki, ikkalasi sifat va maxrajda ظ
farq qiladi. ض ning maxraji tilning o‘ng yoki chap yoni bilan, yuqori oziq
tishlar orasidir. harfi esa, tilning old qismi bilan, ustki sanayya tishlarining ظ
uchidan chiqadi.
Sifat jihatdan esa, bu ikki harf beshta sifatda, jahr, roxova, isti’laa, itbaq va
ismat sifatlarida mushtarak. ض da esa istitola sifati ham bor, ظ da esa yo‘q.
Demak, ikkala harfda ham maxraj, ham sifat jihatdan ochiq farq bor, agar shu
farq bo‘lmaganda biri ikkinchisining ayni o‘zi bo‘lgan bo‘lar edi. Shuning
uchun qoriga ning istitola sifatini berib, ya’ni tilning yonini ro‘parasidagi ض
oziq tishlar ustidagi tanglayga bosganda tilni ning maxrajigacha uzaytirish ل
vojib bo‘ladi.
Page 130
فاتال تيضد لها الص فاتذواتضد الص
مجموع
فات الص الحرف ١ ٢ ٣ ٤ ٥ ٦
مستفلة منفتحة ٤ الهمزة مجهورة شديدة
مستفلة منفتحة مقلقلة ٥ الباء مجهورة شديدة
الت اء مهموسة رحوة مستفلة منفتحة ٤
الث اء مهموسة رحوة مستفلة منفتحة ٤
مستفلة منفتحة مقلقلة ٥ الجيم مجهورة شديدة
الحاء مهموسة رحوة مستفلة منفتحة ٤
الخاء مهموسة رحوة مستفلة منفتحة ٤
مستفلة منفتحة مقلقلة ٥ الد ال مجهورة شديدة
الذ ال مجهورة رحوة مستفلة منفتحة ٤
رة ٦ اء مجهورة بيني ة مستفلة منفتحة منحرفة مكر الر
اي مجهورة رحوة مستفلة منفتحة فيهاصفير ٥ الز
ين مهموسة رحوة مستفلة منفتحة فيهاصفير ٥ الس
ية ٥ ين مهموسة رحوة مستفلة منفتحة متفش الش
اد مهموسة رحوة مستعلية مطبقة فيهاصفير ٥ الص
Page 131
فاتال تيضد لها الص فاتذواتضد الص
مجموع
فات الص الحرف ١ ٢ ٣ ٤ ٥ ٦
اد مجهورة رحوة مستعلية مطبقة مستطيلة ٥ الض
مستعلية مطبقة مقلقلة ٥ الط اء مجهورة شديدة
الظ اء مجهورة رحوة مستعلية مطبقة ٤
العين مجهورة بيني ة مستفلة منفتحة ٤
الغين مجهورة رحوة مستعلية منفتحة ٤
الفاء مهموسة رحوة مستفلة منفتحة ٤
مستعلية منفتحة مقلقلة ٥ القاف مجهورة شديدة
مستفلة منفتحة ٤ الكاف مهموسة شديدة
م مجهورة بيني ة مستفلة منفتحة منحرفة ٥ الل
الميم مجهورة بيني ة مستفلة منفتحة فيهاغن ة ٥
النون مجهورة بيني ة مستفلة منفتحة فيهاغن ة ٥
الهاء مهموسة رحوة مستفلة منفتحة ٤
الواو مجهورة رحوة مستفلة منفتحة ليني ة ٥
اللف مجهورة رحوة مستفلة منفتحة ٤
الياء مجهورة رحوة مستفلة منفتحة ليني ة ٥
Page 132
Javoblar
(3 bet uchun)
1) Qur’oni Karim nima?
Javob: Qur'oni Karim Allohning kalomidir.
2) Qur'on Allohning kalomi bo'lsa qanday qilib bizgacha yetib keldi?
Javob: Qur’oni Karimni Jabroil alayhissalom 23 yil davomida Payg’ambarimiz
Muhammad sollallohu alayhi va sallamga bosqichma-bosqich olib tushgan.
Rosululloh sollallohi alayhi va sallama esa sahobalarga yetkazganlar. Sahobalar esa
tobe’inlarga, tobe’inlar esa undan keyingilarga yetkazib, shu tariqa hozirgacha biror
harfi o’zgarmasdan yetib kelyapti.
3) Musulmonlar necha yildan buyon Qur’onni o’rganib va unga amal qilib
kelishadi?
Javob: Muslumonlar Qur’oni Karimni 1400 yildan buyon o’rganib va unga amal
qilib kelishadi.
4) Qur’onda Alloh taolo bandalari uchun nimalarni bildirgan?
Javob: Qu’onda Alloh bandalari uchun zarur yo’l-yo'riq va ko’rsatmalarni bildirib,
ba'zi ishlarni buyurgan va ba'zi ishlardan qaytargan. Shuning uchun har bir mo’min
va musulmon Qur’onni o’qib, ma'nosini tushunib, unga amal qilishga harakat qilishi
lozim bo`ladi.
Page 133
Javoblar
5) Qur'onning umumiy ma`nosini sodda tarzda qanday ifodalash mumkin?
Javob: Qur’on insonlarni ikki dunyo saodatiga yetaklovshi ilohiy dastur bo’lib,
yashash uchun eng to’g’ri qo'llanmadir. Unga amal qilgan saodatga erishadi, undan yuz
o`girgan esa abadiy azobda qoladi.
6) Qur’onning to’g’ri yo’lga boshlovchi eng muhim qo'llanma ekaniga dalil bormi?
Javob: Bunga dalil sifatida Alloh taoloning quyidagi so`zlarini keltirish mumkin: "Bu
Qur’on odamlar uchun qalb ko’zlari, aniq ishonadigan qavm uchun hidoyat va
rahmatdir" (Jaasiya surasi, 20-oyat).
"Albatta bu Qur’on eng to’g’ri yo’lga hidoyat qilur va yaxshi amallarni qiladigan
mo’minlarga katta ajr mukofot borligining xush xabarini berur" (Isro surasi, 9- oyat).
7) Qur’onning dastlabki oyatlari qachon nozil bo’la boshlagan?
Javob: Qur’oni Karimning birinchi oyati Ramazon oyida nozil bo’lgan.
(5 – 6 betlar uchun)
1) Tajvid nima?
Javob: Tajvid so’zi “javvada” fe’lidan olingan bo’lib, lug’atda yaxshilash, chiroyli qilish,
bezash, mustahkam qilishni bildiradi. Istilohda esa, har bir harfning maxraj va sifatiga
e’tibor berib, ma’lum qoidalar asosida o’qishni bildiradi.
Page 134
Javoblar
2) Tajvidning hukmi qanday?
Javob: Har bir Qur’on o’quvchiga tajvidga amal qilish farz hisoblanadi.
3) Tajvid o’rganish farz ekaniga dalil bormi?
Javob: Muzzammil surasining 4 oyatida: “Qur’onni tartil bilan tilovat qil”, - deb Alloh
taolo buyuryapti. Allohning buyrug’i bizga farz bo’ladi.
4) Tartil nima?
Javob: Tartil - har bir harfni o’z o’rnidan dona-dona qilib chiqarish.
5) Qur’onni tajvid bilan o’qish farzligiga hadisdan dalil bormi?
Javob: Zayd ibn Sobitdan rivoyat qilingan hadis bor, unda Rosululloh sollallohu alayhi va
sallam: “Albatta Alloh, bu Qur’onni nozil bo’lganidek o’qishni xush ko’radi”, - deganlar.
6) “Nozil bo’lgan” deganda nimani tushunasiz?
Javob: “Nozil” degani tushgan, ya’ni Alloh tarafidan tushgan. Jabroil alayhissalom
Allohning kalomi bo’lgan Qur’on oyatlarini bosqichma bosqich Payg’ambarimiz sollallohu
alayhi va sallamga olib tushgan.
Page 135
Javoblar
7) Qur’on o’rganish va o’rgatish haqida qanday hadis bor?
Javob: Usmon Ibn Affon roziyallohu anhudan rivoyat qilingan hadisda Payg’ambarimiz
sollallohu alayhi va sallam: “Sizlarning yaxshilaringiz Qur’onni o’rgangan va
o’rgatganlaringizdir”, - deganlar. (Al Buxoriy)
8) Tajvid necha qismdan iborat?
Javob: Tajvid 3 qismdan iborat bo’lib, ular quyidagilardir: (1) Harflarning maxrajlari; (2)
Harflarning sifatlari; (3) Tajvid qoidalari.
(8 va 9 bet uchun)
1) Isti’aza nima?
Javob: Izti’aza “A`uzu billahi minash-shaytonir-rojiym” demoq. Ma'nosi: “Quvilgan
shaytonning yomonligidan Allohdan panoh so’rayman”.
2) Qur’on o’qishdan avval isti’azani aytish qanday amal?
Javob: Vojib. Vojib degani farzga yaqindir. Ya'ni qilmasa gunohkor bo'ladi.
3) Qur’on o’qishdan avval isti’azani aytish vojib ekaniga dalil bormi?
Javob: Alloh taolo Nahl surasing 98 oyatida shunday deb buyuradi: “Agar Qur’on
o’qisang, bas, quvilgan shaytonning yomonligidan Allohdan panoh so’ra”.
Page 136
Javoblar
4) Basmala nima?
Javob: Basmala – “Bismillahir rohmanir rohiym” demoqlikdir. Ma'nosi: Mehribon va
Rahmli Alloh nomi bilan.
5) Qur’on o’qishdan avval basmalani aytish qanday amal?
Javob:
(14, 15 va 16 betlar uchun)
1) Tovush qanday hosil bo’ladi?
Javob: Havo tebranishidan tovush hosil bo’ladi.
2) Nutqimizdagi tovushlar necha turga bo’linadi?
Javob: Ikki turli: undosh va unli tovushlarga bo’linadi.
3) Unli tovush deb qanday tovushlarga aytiladi?
Javob: Talaffuz vaqtida to’siqqa uchramasa unli tovush bo’ladi.
4) Undosh tovushlar deb qanday tovushlarga aytiladi?
Javob: Talaffuz vaqtida nutq a’zolarimizdan biriga urilib chiqadigan tovushga aytiladi.
Page 137
Javoblar
5) Arab tilida nechta unli tovush bor, ular qaysilar?
Javob: Hammasi bo’lib 6 ta unli tovushlar bor.
3 ta qisqa unli: fatha, zamma, kasra. 3ta cho’ziq unli: aa, uu, ii.
6) Arab tilida nechta undosh tovushlar bor?
Javob: 28 ta undosh tovushlari bor.
7) Harf nima?
Javob: Harf - aniq bir joyga tayanib chiqadigan tovush.
8) Harakatlar deb nimaga aytiladi?
Javob: Zamma, fatha, kasra harakatlar deb ataladi.
9) Nima uchun zamma, fatha, kasra harakatlar deb ataladi?
Javob: Chunki fathani talaffuz qilganimizda og’iz ochilib, zammada lablar cho’chchayib,
kasrada iyak pastga tushish singari harakatlar sodir bo’ladi.
10) Arab alifbosida nechta harf bor?
Javob: 29 ta harf bor.
Page 138
Javoblar
11) 28 ta undosh harf nechta holatda o’qiladi?
Javob: 4 holatda o’qiladi: fathali, zammali, kasrali va sukunli.
12) Alif nechta holatda o’qiladi?
Javob: Alif faqat bir holatda o’qiladi. Ya’ni Alif yolg’iz kelganida o’qilmaydi, faqat
harflarni cho’zish uchun ishlatiladi. Alifdan avval fathali harf kelsa, shunda “aa” deb
cho’zish uchun alifni ishlatamiz.
13) Alifning yana qanday vazifasi bor?
Javob: Alif hamzaga kursi bo’lib, ya’ni hamzani ko’tarib keladi.
14) Arab tilida nechta tovush bor?
Javob: 6 ta unli tovush, 28 ta undosh tovush, jami 34 ta.
(18 va 19 betlar uchun)
1) “Maxraj” nima?
Javob: “Maxroj” so’zi arabcha lug’atda “xoroja”(chiqdi) fe’lidan olingan bo’lib, “chiqish
joyi” deganidir. Tajvidda esa maxraj – harflarning paydo bo’lish yoki talaffuz qilish joyini
bildiradi. Har bir harfni o’z maxrajidan talaffuz qilishimiz lozim.
Page 139
Javoblar
2) Necha turli maxrajlar bor?
Javob: Maxrajning 2 turi bor: 1. Muhaqqoq maxraj. 2. Muqoddar maxraj.
3) Muhaqqoq maxraj nima?
Javob: Muhaqqoq maxraj - haqiqiy maxraj. 28 ta undosh harflari muhaqqoq maxrajdan
chiqadi. Har bir harfning maxraji alohida bo’lib, maxraj chegarasi aniq bo’ladi. Harf
chiqayotganda tovush nutq a’zolarining birortasiga suyanib-tegib chiqadi.
4) Muqoddar maxraj nima?
Javob: Muqoddar maxraj - taqdiriy maxraj. Maxraj joyi aniq bir joy emas, balki keng
joydan iborat bo’lgan maxraj. Muqoddar maxrajdan 3 ta mad harflari chiqadi: “aa”, “ii”,
“uu”.
5) Qanday qilib harf maxrajini aniqlash mumkin?
Javob: Harfning maxrajini aniqlash uchun sukunli harfning oldiga biror harakat qo’yib
talaffuz qilamiz. Masalan: أب,أس,أك
6) Insonning nutq a’zolari qaysilar?
Javob: O’pka, nafas yo’li, tovush paychalari, bo’g’iz, hiqildoq tog’ayi, lakluk, burun
bo’shlig’i, til, tanglay, tishlar va ikki lab.
Page 140
Javoblar
7) Tovush paychalari qayerda joylashgan?
Javob: Halqum tubida.
8) Tovush qayerda paydo bo’ladi?
Javob: Tovush paychalarida paydo bo’ladi.
9) Tovush paychalarida necha xil tovush paydo bo’ladi?
Javob: Ikki xil: jarangli va jarangsiz tovushlar paydo bo’ladi.
10) Jarangsiz tovushlar qanday paydo bo’ladi?
Javob: Jarangsiz tovushlar tovush paychalari ochiq bo’lganida paydo bo’ladi. Ya’ni nafas
yoli, ya’ni kekirdak keng bo’lib tovush payshalari tordir. Ochiq bo’lgan tovush
paychalarining ro’parasidagi havo to’g’ri o’tib ketadi. Tovush paychalarining ro’parasida
bo’lmagan havo esa tovush paychalariga uriladi va tovushga aylanadi. Bunda tovush bilan
havo ham birga bo’lgani uchun jarangsiz eshitiladi.
11) Jarangli tovushlar qanday paydo bo’ladi?
Javob: Tovush paychalari berk vaqtida jarangli tovushlar paydo bo’ladi. Ya’ni nafas
yo’lidan kelgan havo berk bo’lgan tovush paychalariga uriladi, natijada tovush paychalari
tebranadi va urilgan havo ham tebranadi. Natijada jarangli tovush hosil bo’ladi.
Page 141
Javoblar
(21, 22, 23 betlar uchun)
1) Nutq a’zolari qaysilar?
Javob: O’pka, nafas yo’li, tovush paychalari, halqum, hiqildoq tog’ayi, lakluk, tanglay, til,
tish, ikki lab, burun bo’shlig’i.
2) Halqum necha qismdan iborat?
Javob: Haqlum 3 qismdan iborat: 1. Halqum tubi. 2. Halqum o’rtasi. 3. Halqum yuqorisi.
3) Halqum tubida qaysi nutq a’zosi joylashgan va vazifasi nimadan iborat?
Javob:Tovush paychalari halqum tubida joylashgan bo’lib, uning vazifasi – o’pkadan
kelayotgan havoni tebratib nutq tovushini hosil qilish. Hosil bo’lgan tovush harfning
maxrajiga urilib, shu harfning tovushini beradi.
4) Hiqildoq tog’ayi qayerda joylashgan?
Javob: Hiqildoq tog’ayi halqum o’rtasida joylashgan.
5) Hiqildoq tog’ayining vazifasi nima?
Javob: Uning vazifasi: 1. Nafas olish yo’liga ovqat o’tib ketmaslik uchun, ovqat
yutayotganda nafas olish yo’lini ovqat o’tib ketguncha to’sib turadi. 2. ع va ح harflarning
talaffuzida halqum bo’shlig’iga surilib tovushni siqadi. Ya'ni to'siqlik vazifasini bajaradi.
Page 142
Javoblar
6) Dimog’ning vazifasi nima?
Javob: Dimog’ning vazifasi: 1. Burundan kirgan havoni filtrlash. 2. O’pkaga boradigan
havoning haroratini ilitish. 3. Tovush tebranishini hosil qilish.
7) Laklukning vazifasi nima?
Javob: Laklukning vazifasi: 1. Tanglay pardasi vazifasini bajaradi. Ya’ni ovqatni
chaynayotgan vaqtda halqum yo’lini to’sib turadi. Yutayotganda esa halqum yo’lini ochib,
dimog’ yo’lini berkitib burun bo’shlig’iga ovqat ketib qolishidan saqlaydi. 2. Harflarning
talaffuzida ishtirok etadi.
8) Tilning vazifasi nima?
Javob: Til – asosiy nutq a’zolaridan biri. Vazifalari: 1. Ta’m bilish. 2. Ovqat chaynab va
yutishda ovaqatni og’iz bo’shlig’ida harakatlantirish. 3. Harflar talaffuzida ishtirok etish.
9) Tishlar qayerda joylashgan va ularning vazifasi nima?
Javob: Tishlar tepa va pastki tanglayda joylashgan bo’lib, vasifasi: 1. Ovqatni uzish, kesish,
maydalash. 2. Ba’zi harflarning tovushini hosil qilish.
(25 bet uchun)
1) “Tepa tanglay” arabchasiga qanday bo’ladi?
Javob: العلىالحنك
Page 143
Javoblar
2) “Milk” arabchasiga qanday bo’ladi?
Javob: الل ثة
3) “Tanglay boshlanishi” arabchasiga qanday bo’ladi?
Javob: الحنكمقد م
4) “Suyakli tanglay” arabchasiga qanday bo’ladi?
Javob: العظميالحنك
5) لب“ ?nima degani ”الص
Javob: “Qattiq” degani. “ suyakli tanglayning qattiqligini bildiradi. Shuning العظميالحنك”
uchun suyakli tanglayni “qattiq tanglay” deyish ham mumkin.
6) “Go’shtli tanglay” arabchasiga qanday bo’ladi?
Javob: الل حميالحنك
7) خو“ ?o’zbekchasiga qanday bo’ladi ”الر
Javob: “Yumshoq”degani bo’lib, go’shtli tanglayning yumshoqligini bildiradi. G’oshtli
tanglayni “yumshoq tanglay” deyish ham mumkin.
8) “ ?o’zbekchasiga qanday bo’ladi الل هاة”
Javob: Kichik til, tilcha, lakluk degan ma’nolari bor. Biz lakluk deb ishlatamiz.
Page 144
Javoblar
(27 bet uchun)
1) Tishlar qayerda joylashgan?
Javob: Tishlar yuqori va pastki tanglayda joylashgan.
2) “Tanglay” arabchasi qanday bo’ladi? Javob: النك .
3) “Tepa tanglay” arabchasi qanday bo’ladi? Javob: العلىالنك .
4) “Pastki tanglay” arabchasi qanday bo’ladi? Javob: السفلالنك .
5) “Tishlar” arabchasi qanday bo’ladi?
Javob: السنان.
6) Odamda nechta tish bor?
Javob: Odatda 32 ta bo’ladi. Tepa tanglayda 16 ta, pastki tanglayda 16 ta.
7) “Ikki oldi tish” arabchasiga qanday bo’ladi?
Javob: الث نايا . Tepada 2 ta va pastda 2 ta, jami 4 ta.
Page 145
Javoblar
(29 va 30 betlar uchun)
1) “Til” arabchasiga qanday bo’ladi?
Javob: الل سان
2) “Til qismlari” arabchasiga qanday bo’ladi?
Javob: الل سانأقسام
3) Til yuzasi necha qismdan iborat?
Javob: Uch qismdan: Til yuqorisi, til o’rtasi, til oldi.
4) “Til yuqorisi” arabchasiga qanday bo’ladi?
Javob: الل سانأقصى
5) “Til o’rtasi” arabchasiga qanday bo’ladi?
Javob: الل سانوسط.
6) “Til oldi” arabchasiga qanday bo’ladi?
Javob: الل سانطرف
7) “Til negizi” nima va arabchasi qanday bo’ladi?
Javob: Tilning asosi, ildizini “til negizi” deyiladi. Arabchasi: الل سانجذر
Page 146
Javoblar
8) “Til uchi” nima va arabchasi qanday?
Javob: Tilning tugash joyi “til uchi” deyiladi. Arabchasi: الل سانرأس
9) “Til yon qirg’og’i” nima va arabchasi qanday bo’ladi?
Javob: Tilning qalinligiga qaramoqchi bo’lsak shunda tilning yon qirg’og’ini ko’ramiz.
Arabchasi: الل سانحافة
10) Til yon qirg’ogi necha qismga bo’linadi?
Javob: Ikki qismga:1. Til yon qirg’og’ining ichkari qismi. 2. Til yon qirg’og’ining oldi
qismi.
11) “Til yon qirg’og’ining ichkarisi” arabchasi qanday bo’ladi?
Javob: الل سانحافةأقصى
12) “Til yon qirg’og’ining oldi” arabchasiga qanday?
Javob: الل سانحافةأدنى
13) “Til yon qirg’og’ining tugash joyi” nima va arabchasiga qanday?
Javob: Til qayerda tugasa yon qirg’oq ham o’sha yerda tugaydi. Rasmda “Til yon
qirg’og’ining tugash joyi” deb ko’rsatib qo’ygan. Arabchasi: الل سانحافةمنتهى
Page 147
Javoblar
(32 bet uchun)
1) Harf nima?
Javob: Harf aniq bir joyga suyanib chiqadigan tovush.
2) Arab tilida nechta harf bor?
Javob: 29 ta.
3) Arab tilida nechta tovush bor?
Javob: 34 ta tovush bor.
4) Nutqimizda tovush qanday hosil bo’ladi?
Javob: Tovush paychalaridan o’tayotgan havoni tebranishi natijasida hosil bo’ladi.
5) Unli tovush nima?
Javob: Talaffuz vaqtida biror to’siqqa uchramay chiqadigan tovush.
6) Undosh tovush nima?
Javob: Talaffuz vaqtida nutq a’zolarimizdan biriga urilib chiqadigan tovush.
7) Nechta undosh tovush bor?
Javob: 28 ta undosh tovush bor.
Page 148
Javoblar
(32 bet uchun)
8) Nechta unli tovush bor?
Javob: 6 ta: 3 ta qisqa va 3 ta cho’ziq unli bor.
9) Qisqa unlilar qaysilar?
Javob: fatha, zamma, kasra. Ya’ni: “a”, ”i”, ”u”.
10) Arab alifbosidagi Alif haqida nima bilasiz?
Javob: 1. Alif yolg’iz kelganida hech qanday tovush bermaydi. Uni “a” deb talaffuz
qilmaymiz, Alif deymiz. 2. Alif cho’ziq “aa”ni bildirish uchun kelganida o’qiladi. Misol: با
.Alif hamzaga kursi bo’lib keladi .3 . ثاتا
11) Hamza haqida nima bilasiz?
Javob: Hamza undosh harfi bo’lib, zamma, kasrа va fatha bilan o’qiladi. Boshqa
undoshlardan farqi shuki, boshqa undoshlar sukunli bo’lganida eshitiladi. Hamza sukunli
bo’lganida esa tovush uzilib qoladi, eshitilmaydi.
12) Alifbo harflarini qanday o’qiymiz?
Javob: Alifbo harflarini nomi bilan o’qiymiz. Masalan: Boshidagi Alif ustida hamza
turibdi. Alif bu yerda hamzaga kursi bo’lib, hamzani ko’tarib kelyapti. Shuning uchun bu
yerda Alif o’qilmaydi. Buni hamza deb aytamiz. Qolgan alifbo harflarini nomi bilan
o’qiymiz: Baa, taa, s’aa…..jiim…
Page 149
Javoblar
(34, 35 va 36 betlar uchun)
1) Maxraj nima?
Javob: harflarning chiqish joyi.
2) Xos maxraj nima?
Javob: Har bir harfning o’z maxraji xos maxraj deyiladi. Aslida har bir harfning maxraji bor,
ammo ulamolar bir-biriga yaqin joylashgan ikki yoki uch harfni birlashtirib, bir maxrajdan
chiqadi, deganlar. Shuning uchun 28ta harfni 17 ta xos maxrajdan chiqadi, deb aytamiz.
3) Asosiy maxraj nima?
Javob: Harflarni joylashgan o’rniga qarab guruhlarga bo’lamiz. Shu guruhlarning har biri
bitta asosiy maxrajni bildiradi. Asosiy maxrajda bir yoki bir necha xos maxrajlar joylashgan
bo’ladi.
4) Doktor Ayman asosiy maxrajni nechtaga bo’lgan? Boshqa kitoblarda-chi?
Javob: Doktor Ayman 4 ga bo’lgan, boshqa kitoblarda 5 taga bo’lingan.
5) Farqi nimada?
Javob: Boshqa kitoblarda الخيشوم , الش فتان , الل سان ,الحلق ,الجوف.
Biz o’qiyotgan Doktor Ayman kitobida: 1 – الخيشوم – 4 ,الفم - 3 ,الحلق – 2 ,الجوف.
Doktor Ayman الل سان va الش فتان ni bitta qilib “ .deb nomlagan الفم”
Page 150
Javoblar
?haqida nimalarni bilasiz الجوف (6
Javob: الجوف so’zining lug’aviy ma’nosi bo’shliq, ich, kovak deganidir. Istilohda esa halqum
va og’iz bo’shlig’i tushuniladi.
?haqida nimalarni bilasiz الحلق (7
Javob: الحلق so’zining lug’aviy ma’nosi halqum ,bo’g’iz, tomoq deganidir. Halqumni 3 ga
bo’lib o’rganamiz. Ya’ni: halqum tubi, halqum o’rtasi, halqum yuqorisi.
?haqida nimalarni bilasiz الفم (8
Javob: الفم so’zining lug’aviy ma’nosi og’izdir. Og’iz o’z ichiga tanglay, til, tish va lablarni
oladi.
?haqida nimalarni bilasiz الخيشوم (9
Javob: الخيشوم ning lug’aviy ma’nosi burun bo’shlig’i, dimog’ deganidir. Burun bo’shlig’idan
mim va nunning g’unnasi chiqadi.
10) Qancha xos maxraj bor?
Javob:17 ta xos maxraj bor.
?da hechta xos maxraj bor الجوف (11
Javob: الجوف da 1 ta xos maxraj bor. Bu 3 ta madd harflarining maxraji bo’lib maxraji
muqaddar hisoblanadi.
Page 151
Javoblar
?da nechta xos maxraj bor لحلق (12
Javob.3 ta xos maxraj bor.
?da nechta xos maxraj bor الفم (13
Javob:12ta xos maxraj bor.
14) ?da nechta xos maxraj bor الخيشوم
Javob: 1ta xos maxraj bor.
(38, 39, 40 betlar uchun)
1) Unli tovush nima?
Javob: Talaffuz vaqtida to’siqqa uchramaydigan tovush.
2) Undosh tovush nima?
Javob: Talaffuz vaqtida nutq a’zolaridan biriga urilib chiqadigan tovush.
3) Unlilar necha qismga bo’linadi va qaysilar?
Javob: 2 qismga bo’linadi: qisqa va cho’ziq unlilar. Qisqa unli zamma, fatha, kasra.
Cho’ziq unli 3ta mad harflari.
Page 152
Javoblar
4) Fatha nima?
Javob: Fatha so’zining lug’aviy ma’nosi “ochish” degani bo’lib, u qisqa “a” tovushini beradi.
Talaffuz vaqtida og’iz ochiladi.
5) Zamma nima?
Javob: Zamma so’zining lug’aviy ma’nosi “cho’chchaytirish” degani bo’lib u qisqa “u”
tovushini beradi. Talaffuz vaqtida lablar cho’chchayadi.
6) Kasra nima?
Javob: Kasro so’zining lug’aviy ma’nosi “sindirish” degani bo’lib, u qisqa “i” tovushini
beradi. Talaffuz vaqtida iyak pastga tushadi. Ya’ni tovush pastga sinib chiqadi.
7) Alif maddiya haqida nimalarni bilasiz?
Javob: Fathali undoshdan keyin sukunli Alif keladi va cho’ziq “aa” tovushini beradi. Misol:
باءا
8) Sukunli alif deganda nimani tushunasiz?
Javob: Uch harakatdan birortasi bilan kelmagan alif tushuniladi. Ya’ni fatha, zamma va kasra
bilan kelmaydi.
9) Vavul maddiya haqida nimalarni bilasiz?
Javob: Zammali undoshdan keyin sukunli vav keladi va cho’ziq “uu” tovushini beradi.
Misol: بو ءو
Page 153
Javoblar
10) Yaaul maddiya haqida nimalarni bilasiz?
Javob: Kasrali undoshdan keyin sukunli yaa keladi va cho’ziq “ii” tovushini beradi.
Misol: بيءي
11) Sukunli Alif, sukunli vav va sukunli yaa deb aytyapmiz-u, ammo sukun belgisi
ko’rinmaydi. Buni qanday tushunsak bo’ladi?
Javob: Harakati bo’lmagan harf sukunli hisoblanadi. Agar harf tovushni cho’zib kelsa,
sukun belgisi yozilmaydi. Cho’zmasa sukun belgisi qo’yiladi.
12) Sukunli “vav” va “yaa” qachon tovushni cho’zadi, qachon cho’zmaydi buni qayerdan
bilamiz?
Javob: O’z jinsidan bo’lgan harakatdan keyin sukunli harf kelsa tovush cho’ziladi. Agar
boshqa jinsdan bo’lgan harakatdan keyin kelsa tovush cho’zilmaydi.
13) O’z jinsidan bo’lgan harakat nima?
Javob: Talaffuzida o’xshash bo’lgan harakat. Zamma bilan vav talaffuzi o’xshaydi.
Ikkalasida ham lablar cho’chchayadi. Kasra bilan yaa talaffuzi o’xshaydi. Alif yolg’iz
kelganida o’qilmaydi. Alif fathani cho’zishda ishlatiladi.
?asosiy maxrajida nechta xos maxraj bor va qaysi harflar u yerdan chiqadi الجوف (14
Javob: Halqum va og’iz bo’shlig’i birgalikda javf deyiladi. Javf asosiy maxrajida 1ta xos
maxraj bor. U yerdan alif maddiya, vav maddiya va yaa maddiya chiqadi.
Page 154
Javoblar
15) Mad harflari hecha harakat cho’ziladi?
Javob: 2 harakat cho’ziladi.
16) Ikki harakat cho’zish deganda nimani tushunasiz?
Javob: “a” deganimiz bir harakat, ketma-ket “a” ,“a” deganimizda qancha vaqt ketsa
“aa”deb cho’zganimizda ham shuncha vaqt ketmog’ini tushunmog’imiz kerak.
17) Mad tovushlari qancha joyni egallaydi?
Javob: Mad tovushlari javfdan chiqadi, ya’ni tovush paychasi mintaqasidan boshlanib,
lablarda tugaydi: ءيءوءا
(42 bet uchun)
1) Undosh harflar nechta va ular qaysi asosiy maxrajdan chiqadi?
Javob: Undosh harflari 28 ta bo’lib, ular 3 ta asosiy maxrajlardan chiqadi: الفم الحلق , va
.الخيشوم
?dan qaysi undosh harflar chiqadi الوف (2
Javob: الوف dan hech qaysi undosh chiqmaydi. Balki 3 ta cho’ziq unlilar chiqadi.
?hecha qismga bo’linadi va ular qaysilar اللق (3
Javob: 3 اللق qismga bo’linadi: 1) Halqum tubi. 2) Halqum o’rtasi. 3) Halqum yuqorisi.
Page 155
Javoblar
4) Halqum tubida nechta xos maxraj bor va u yerdan qaysi harflar chiqadi?
Javob: 1 ta xos maxraj bo’lib u yerdan ه va ء chiqadi.
5) Halqum o’rtasida nechta xos maxraj bor va u yerdan qaysi harflar chiqadi?
Javob: Bitta xos maxraj bo’lib, u yerdan ح va ع chiqadi.
6) Halqum yuqorisida nechta xos maxraj bor va u yerdan qaysi harflar chiqadi?
Javob: Bitta xos maxraj bo’lib, u yerdan خ va غ chiqadi.
?da nechta xos maxraj bor الفم (7
Javob: الفم da 12ta xos maxraj bor.
?dan nechta harf chiqadi الفم (8
Javob: 12ta maxrajdan 22 ta harf chiqadi.
9) Faqat bir harf chiqadigan xos maxrajlar qaysilar?
Javob: Bir xos maxrajdan bitttadan harf chiqadigan maxrajlar soni 7 ta: ف ,ض ,ل ,ن ,ر ,ك ,ق.
10) Bir maxrajdan 3tadan harf chiqadigan maxrajlar soni nechta?
Javob: Bir xos maxrajdan 3tadan harf chiqadigan maxrajlarning soni 5ta. Ular:
.ب ,م ,و -5 . ز ,س ,ص-4 .ذ ,ث ,ظ -3 .د ,ت ,ط - 2 .ي ,ش ,ج -1
Page 156
Javoblar
?da jami hechta harf bor الفم va اللق (11
Javob: اللق da 6 ta, الفم da 22 ta harf bo’lib, jami 28 ta harf.
?da jami nechta maxraj bor الفم va اللق (12
Javob: اللق da 3 ta, الفم da 12ta, jami 15ta maxraj bor.
?da nechta xos maxraj bor va qaysi harflar chiqadi اليش وم (13
Javob: Bitta xos maxraj bo’lib, undan nun va mimning g’unnasi chiqadi.
14) Qaysi harflar bir vaqtda 2 ta asosiy maxrajdan chiqadi?
Javob: 1) Nun va mim, bir vaqtda o’g’izdan, ham dimog’dan chiqadi. 2) Cho’ziq unlilar (alif maddiya, vav maddiya, yaa maddiya) اللق va الفم dan chiqadi.
?da nechta maxraj bor va undan qaysi harflar chiqadi الوف (15
Javob: الوف da bitta xos maxraj bo’lib, undan 3 ta cho’ziq unlilar chiqadi.
?muhaqqoq maxrajmi yoki muqoddar الوف (16
Javob: الوف muqoddar maxraj, chunki bu yerdagi maxraj aniq bir joy bo’lmay balki keng
joydir.
Page 157
Javoblar
?muhaqqoq maxrajmi, yoki muqoddar الفم va اللق (17
Javob: Muhaqqoq maxrajdir. Chunku bu yerlardan chiqadigan 28 harfning aniq joyi bo’lib,
tovush biror nutq a’zosiga urulib chiqadi.
18) Asosiy va xos maxrajlar nechta? Javob: Asosiy maxraj 4 ta, xos maxrajlar 17 ta. Xos maxrajlar اللق da 3ta, الفم da 12ta, اليش وم da 1 ta, الوف da 1 ta. 3+12+1+1=17
(44 bet uchun)
1) Halqum harflari nechta?
Javob: Halqum harflari 6 ta: ح ,ه ,ء, ,غ , ع .Arabchasiga alhuruuful halqiyyatu deyiladi . خ
2) Halqum necha qismga bo’linadi va ularning arabcha nomlari qanday?
Javob: Halqum 3 qismga bo’linadi:
1. Halqum tubi - aqsol halq.
2. Halqum o’rtasi - vasatul halq.
3. Halqum yuqorisi - adnal halq.
3) Asqol halqdan qaysi harflar chiqadi?
Javob: Aqsol halqdan ء va ه chiqadi.
Page 158
Javoblar
4) Vasatul halqdan qaysi harflar chiqadi?
Javob: Vasatul halqdan ح va ع chiqadi.
5) Adnal halqdan qaysi harflar chiqadi?
Javob: Adnal halqdan خ va غ chiqadi.
(46 bet uchun)
1) Aqsol halq haqida nimalarni bilasiz?
Javob: Halqumning eng pasti, tovush paychalari joylashgan mintaqa aqsol halq deyiladi. Arabchasi: الصوتيةالوتارمنطقة . O’zbekchasi: tovush paychalari mintaqasi. Bu yerdan ه va ء
chiqadi.
?degani nima منطقة (2
Javob: “Joylashgan joy”, “hudud” deganidir. Maxraj qayerda joylashganini aniq tasavvur
qilish uchun o’sha yerdagi nutq a’zosi ham ko’rsatilsa yanada tushunarli bo’ladi. Shuning
uchun doktor Ayman halqum harflarida ular joylashgan mintaqani ham ko’rsatgan.
3) “ الصوتية الوتار ” degani nima?
Javob: “ lug’atda paychalar, bog’lamlar, arqonlar ma’nosida keladi. Biz paychalar ” الوتار
degan ma’nosini ishlatamiz. “الصوتية” lug’atda ovoz, tovush ma’nosida keladi. (“ الوتار
وتي ة jumlasidagi 2 va 3 so’zlarda kasra bo’lishiga sabab birinchi so’zga izofa bo’lib ”الص
kelganidir.)
Page 159
Javoblar
4) Aqsol halqdan chiqadigan harflarda tovush paychalari holati qanday bo’ladi?
Javob: 1. Sukunli ء talaffuzida tovush paychalari berk bo’lib tovush bir muddat to’xtab
qoladi. Ya’ni tovush eshitilmaydi. 2. ءda esa tovush paychalari ochiq bo’lib, tovush jarangli
eshitiladi. 3. .sukunli va harakatli bo’lganida tovush paychalari ochiq bo’ladi ه
(48 bet uchun)
1) “ ?haqida nimalarni bilasiz ” الحلقوسط
Javob: Halqum o’rtasi, hiqildoq tog’ayi mintaqasi “ منطقة - deyiladi. Arabchasi ” الحلقوسط
المزمارلسان . O’zbekchasi - hiqildoq tog’ayi mintaqasi. Bu yerdan ح va ع chiqadi.
?dan chiqadigan harflarda hiqildoq tog’ayining holati qanday bo’ladi الحلقوسط (2
Javob: Bu ikkala harfning talaffuzida hiqildoq tog’ayi halqum o’rtasiga surilib, tovush
yo’lini to’sadi. ح talaffuzida 50% , ع talaffuzida 70% tovush yo’li to’siladi. Tovush
paychalaridan kelayotgan tovush xabari hiqildoq tog’ayiga urililishi natijasida ح va ع
tovushi paydo bo’ladi.
3) Agar hiqildoq tog’ayi halqum bo’shlig’iga surilmasa, ح va ع tovushlari paydo
bo’larmidi?
Javob: Yo’q, bu tovushlar chiqmas edi. Tovush talaffuz vaqtida nutq a’zolarining biriga
urilib chiqadi. Agar hiqildoq tog’ayi halqumga surilib tovush yo’liga turib olmaganida
tovush xabari hech narsaga urilmay o’tib ketar edi.
Page 160
Javoblar
4) Tovush xabari nima?
Javob: O’pkadan kelayotgan havo tovush paychalariga urilib, tovush xabariga aylanadi.
Tovush xabari qaysi harf maxrajiga urilsa, shu harfning tovushiga aylanadi.
Page 161
Kitob haqida fikr va mulohazalaringizni
[email protected] pochta manziliga yuborishingiz mumkin.
Internetdan quyidagi manzildan topishingiz mumkin:
http://www.slideshare.net/muslima014/rasmli-tajvid-savoljavob
Yuklab olish uchun:
https://app.box.com/s/so3ynyerb1bgeh5xzw6ux55wv70dxjcg