Top Banner

of 204

rasarnava_sudhakara_all

Apr 09, 2018

Download

Documents

Subliminal
Welcome message from author
This document is posted to help you gain knowledge. Please leave a comment to let me know what you think about it! Share it to your friends and learn new things together.
Transcript
  • 8/7/2019 rasarnava_sudhakara_all

    1/204

    r-siha-bhpla-viracito

    rasrava-sudhkara

    The Rasrava-sudhkara of Sihabhpla. Critically edited with introduction and notes byT. Venkatacharya. Madras: Adyar Library and Research Centre, 1979.

    The numbering system has been revised to (1) to rationalize the numbering of the karikasand (2) to integrate karikas and examples. The old numbering of the karikas is given in red.

    Abbreviations used in this editon:

    amaru. = amaru-atakama.r. = anargha-rghavab.r. = bla-rmyaabha.n.. = bharata nya-strabh.pra. = bhva-prakik (arad-tanaya)ha.n. = hanuman-nakakarukandalak.. = kvydaraku.. = kuvalayvali (siha-bhpla)ku.sa. = kumra-sambhava (klidsa)k.ka. = ka-karmtam (ll-uka)gth. = gth-sattasim.m. = mlat-mdhavam.a.mi. = mlavikgnimitrami.va. = iupla-vadha (mgha)me.d. = meghadta or megha-sandea.ng. = ngnandara.. = ratnval (r-harasya)ra.va. = raghuvaa (klidsa)sa.ka.. = sarasvat-kahbharaam (bhoja)aku. or a.a. = abhijna-akuntalam (klidsa)

    u.r.ca. = uttara-rma-caritavai.a. = vairgya-atakam of bhartharivi.u. = vikramorvayavi.pu. = viu-puramve.sa. = vei-sahra of nryaa-bhaa

  • 8/7/2019 rasarnava_sudhakara_all

    2/204

    r-siha-bhpla-viracito

    rasrava-sudhkara

    (1)

    prathamo vilsa

    rajakollsa

    gra-vra-sauhrda maugdhya-vaiytya-saurabham |lsya-tava-saujanya dmpatya tad bhajmahe ||1||

    vkita-kar vande vnm eda sad |sadnanda-may dev sarojsana-vallabhm ||2||asti kicit para vastu paramnanda-kandalam |kamalkuca-khinya-kuthali-bhujntaram ||3||tasya pdmbujj jto varo vigata-kalmaa |yasya sodarat prpta bhagratha-tapa-phalam ||4||tatra recarlavabdhi-arad-rk-sudhkara |kal-nidhir udra-rr sd dcaya-nyaka ||5||yasysi-dhr-mrgea durgepi ragae |pya-rja-gajnkj jaya-lakmr upgat ||6||aga-nryae yasmin bhavati rr atisthir |bhr abht kari vay dua-rja-gajkue ||7||tasya bhry mahbhgy vio rr iva virut |pocammb guodr jt tmarasnvayt ||8||

    tayor abhvan kiti-kalpa-vkputrs trayas trsita-vairi-vr |siha-prabhur vennamanyaka ca

    vrgra reca-mah-pati ca ||9||

    kalv eka-pado dharmo yair ebhi caraair iva |sampra-padat prpya nkkati kta yugam ||10||tatra siha-mahple playaty akhil mahm |namatm unnati citra rjm anamat nati ||11||

    kailevara-sanidhau kta-mah-sambhra-melevarevtpyam anekao vidadhat brahma-pratihpanam |

  • 8/7/2019 rasarnava_sudhakara_all

    3/204

    nya samapdi yena vibhun tat-tad-guair tmanonirmtiaya-praysa-garima-vysagini brahmai ||12||

    ktnta-jihv-kuil kpdv yady trasatm arm |

    svedodaya cetasi sacitnmnomam tanute prantim ||13||

    rmn reca-mahpati sucarito yasynujanm sphuaprpto vra-guru-prath pthutar vrasya mudrkarm |labdhv labdha-kahri-rya-viruda rhuttarykitaputra ngayanyaka vasumat-vraika-cmaim ||14||

    soya siha-mahplo vasudeva iti sphuam |ananta-mdhavau yasya tanjau loka-rakakau ||15||

    tatrnujo mdhava-nyakendrodig-antarla-prathita-pratpa |yasybhavan vaa-kar narendrstanbhav veda-girndra-mukhy ||16||

    tasygrajanm bhuvi rja-doairaprota-bhvd anapota-sajm |khyt dadhti sma yathrtha-bhtmananta-saj ca mahdharatvam ||17||

    sodaryo balabhadra-mrtir ania dev priy rukmipradyumnas tanayop pautra-nivaho yasyniruddhdaya |soya rpatir annapota-npati ki cnanmbhoruhedhatte cru-sudarana-riyam asau satvtma-hastmbuje ||18||

    bahu-soma-suta ktv bhloka yatra rakati |eka-soma-suta rakan svarloka lajjate hari ||19||

    somakula-paraurebhuja-bala-bhmerigya-goble |yatra ca jgrati sati

    jagat jgarti nitya-kalyam ||20||

    hemdri-dnair dhara-surhemcala hasta-gata vidhya |ya cru-sopna-pathena cakrer-parvata sarva-janghri-gamyam ||21||

    yo naikavroddalanopy asakhya-

  • 8/7/2019 rasarnava_sudhakara_all

    4/204

    sakhyopy abhagntma-gati-kramopi |ajti-skarya-bhavopi citradadhti somnvaya-bhrgavkam ||22||

    dhva dhva ripu-npatayo yuddha-ragpaviddh

    khage khage phalita-vapua ya purastd vilokya |pratyvtt api tata ito vkam yadyasamanyante sphuam avitatha khaga-nryakam ||23||

    annammbeti vikhyt tasysd dhara-pate |dev iv ivasyeva rjamauler mahojjval ||24||atrughna rutakrtir y subhadr yaasrjunam |nandayati bhartra ym rjnam ujjvalam ||25||tayor abht putrau dvv dyo veda-girvara |dvityas tv advityosau yaas siha-bhpati ||26||atha r-siha-bhplo drghyur vasudhm imm |

    nijsa-phe nirvyja kurute supratihitm ||27||

    ahnajybandha kanaka-rucira krmuka-varabali-dhvas ba para-puram aneka ca viaya |iti pryo lokottara-samara-sanha-vidhinmaheoya siha-kitipa iti ya jalpati jana ||28||

    yatra ca raa-sanahinita-caraa nija-purc ca nisaraam |

    vana-caraa tac-caraaka-paricaraa v virodhin araam ||29||

    sat prti kurvan kuvalaya-viksa viracayankal knt puan dadhad api ca jaivtka-kathm |nitnta yo rj prakaayati mitrodayam ahotath cakrnandn api ca kamalollsa-suamm ||30||

    tal-labdhni ghanghanair atitar vr panty ambudhausvtym eva hi uktiksu dadhate muktni mukttmatm |yad dnodaka-vipruas tu sudhiy haste patantyobhavanmikyni mahmbari bahuo dhmni hemni ca ||31||

    nayanam aya guam aguapadam apada nijam avetya ripu-bhp |yasya ca naya-gua-viduo

    vinamanti padravinda-phntam ||32||

    prn parirakaya bahuo vtti mady gatstvat-smanta-mah-bhuja karuay te rakay iti |

  • 8/7/2019 rasarnava_sudhakara_all

    5/204

    kare varayitu nitnta-suhdo karnta-virntayormanye yasya dg-antayo parisara s kma-dhenu rit ||33||

    yumbhi pratigaa-bhairava-rae pr katha rakitity anta-pura-pcchay yad ariu prpteu lajj-vaam |

    asanty uttara-mnana-vyatikara-vypra-pragatgandolita-kara-kuala-harin-mikya-varkur ||34||

    mandra-prijtaka-candana-santna-kalpa-mai-sadai |anapota-dca-vallabha-

    veda-giri-svmi-mda-dmaya-sajai ||35||

    tma-bhavair ativibhavairanitara-jana-sulabha-dna-muditair bhuvi ya |ratnkara iva rjati

    rjakarra-cita-sukamalollsa ||36||

    yasyhya prathama kumra-tilaka r-annapoto guairekasygrajam tma-rpa-vibhave cpe dvayor agrajam |rhe tritaygraja vijayate durvra-dor-vikramesatyoktau caturagraja vitarae ki cpi pacgrajam ||37||

    yuddhe yasya kumra-dcaya-vibho khaggra-dhr-jalemajjanti pratipaka-bhmi-pataya auryoma-santpit |citra tat-pramad pranaa-tilak vykra-nllakprabhrayat-kuca-kukum parigalan-netrnta-kljan ||38||

    paripoii yasya putra-ratnedayite vallabha-rya-pra-candre |samudeti sat prabhva-eakamalnm abhivardhana tu citram ||39||

    etair anyai ca tanayai soya siha-mahpati |abhi pratihm ayate svmvgai susagatai ||40||

    rj sa rjcala-nmadheym

    adhysta vaa-krama-rjadhnm |sat ca rakm asat ca iknyynurodhd anusandadhnaj ||41||

    vindhya-r-aila-madhya-km-maala playan sutai |vaa-pravartakair arthn bhukte bhoga-purandara ||42||

    tasmin sati siha-bhmi-ramae kmm annapottmaje

  • 8/7/2019 rasarnava_sudhakara_all

    6/204

    khinya kuca-maale taralat netrcale subhruvm |vaiamya trivalu manda-padat lllasy gataukauilya cikureu ki ca kat madhye para badhyate ||43||

    soha kalya-rpasya varotkaraika-kraam |

    vidvat-prasdan-hetor vakye nyasya lakaam ||44||pur purandardys te praamya caturnanam |ktjali-pu bhtv papracchu sarva-vedinam ||45||bhagavan rotum icchma rvya dya manoharam |dharmya yaasyam arthya ca sarva-ilpa-pradaranam ||46||para pacamam mnya sarva-vardhikrikam |iti pa sa tair brahm sarva-vedn anusmaran ||47||tebhya ca sram dya nya-vedam athsjat |adhypya bharatcrya prajpatir abhata ||48||saha putrair ima veda prayogea prakaya |iti tena niyuktas tu bharata saha snubhi ||49||

    pryojayat sudharmym indrasygrepsaro-gaai |sarva-lokopakrya nya-stra ca nirmame ||50||tath tad-anusrea ilya kohalopi ca |dattila ca mataga ca ye cnye tat-tandbhav ||51||granthn nn-vidh cakru prakhyts te mahtale |tem atigabhratvd viprakra-kramatvata ||52||sampradyasya vicchedt tad-vid viralatvata |pryo virala-sacr nya-paddhatir asphu ||53||tasmd asmat-prayatnoya tat-prakana-lakaa |sraika-grhi cittam nandayati dhmatm ||54||

    nednntana-dpik kim u tama-sahtam unmlayejjyotsn ki na cakora-praa-kte tat-kla-saobhin |bla ki kamalkarn dina-mair nollsayed ajastat sampraty api mdm api vaca syd eva samprtaye ||55||

    svaccha-svdu-rasdhro vastu-cchy-manohara |sevya suvara-nidhivan nya-mrga sa-nyaka ||56||sttvikdyair abhinayai prekak yato bhavet |nae nyaka-tdtmya-buddhis tan nyam ucyate ||57||rasotkaro hi nyasya prs tat sa nirpyate |

    vibhvair anubhvai ca sttvikair vyabhicribhi ||58||nyamna svdutva sthy bhvo rasa smta |

    atha vibhv

    tatra jeyo vibhvas tu rasa-jpana-kraam ||59||budhair jeyoyam lamba uddpana iti dvidh |

  • 8/7/2019 rasarnava_sudhakara_all

    7/204

    dhra-viayatvbhy nyako nyikpi ca ||60||

    tatra nyaka--

    lambana mata tatra nyako guavn pumn |

    tad-gus tu mah-bhgyam audrya sthairya-dakate ||61||aujjvalya dhrmikatva ca kulnatva ca vgmit |ktajatva nayajatva ucit mna-lit ||62||tejasvit kalvattva praj-rajakatdaya |ete sdhra prokt nyakasya gu budhai ||63||

    tatra mahbhgyamsarvtiyi-rjyatva mahbhgyam udhtam ||64|| 64ab

    yathpautra kuasypi kueayka

    sasgar sgara-dhra-cet |ektapatr bhuvam eka-vrapurrgaldrgha-bhujo bubhoja ||65|| (ra.va. 18.4)

    atha audryamyad-virana-latva tad audrya budh vidu ||66|| 64cd

    yathjanasya sketa-nivsinas taudvv apy abhtm abhinandya-sattvau |

    guru-pradeydhika-nispho'rthnpo'rthi-kmd adhika-prada ca ||67|| (ra.va. 5.37)

    atha sthairyamvypra phala-paryanta sthairym hur mania ||68|| 65ab

    yathna nava prabhur phalodaytsthira-karm virarma karmaa |na ca yoga-vidher navetarasthira-dhr paramtma-darant ||69|| (ra.va. 8.22)

    atha dakatdukare kipra-kritva dakat paricakate ||70|| 65cd

    yathvladhi trtum vtya camarerpite gale |

  • 8/7/2019 rasarnava_sudhakara_all

    8/204

    patantam ium anyena sa kplur akhaayat ||71||1

    atha aujjvalyamaujjvalya nayannanda-kritva kathyate budhai ||72|| 66ab

    yatht rghava cakurbhir pibantyonryo na jagmur viayntari |tath hi eendriya-vttir ssarvtman cakur iva pravi ||73|| (ra.va. 7.12)

    atha dharmikatvamdharma-pravaa-cittatva dhrmikatvam itryate ||74|| 66cd

    yathsthityai daayato dayn parietu prastaye |

    apy artha-kmau tasyst dharma eva mania ||75|| (ra.va. 7.25)

    atha kulnatvamkule mahati sambhti kulnatvam udhtam ||76|| 67ab

    yathsrycandramasau yasya mtmaha-pitmahau |svaya vta patir dvbhy urvay ca bhuv ca ya ||77|| (vi.u. 4.19)

    athavgmitvgmit tu budhair ukt samayocita-bhit ||78|| 67cd

    yathnanu vajria eva vryam etadvijayante dviato yad asya paky |vasudhdhara-kandard visarppratiabdo'pi harer bhinatti ngn ||79|| (vi.u. 1.18)

    atha ktajatvamktnm upakrm abhjatva ktajat ||80|| 68ab

    yathekasyaivopakrasya prn dsymi te kape |pratyaha kriyamasya easya ino vayam ||81|| (ha.n. 13.35)

    1 Some MSS. have the following example:sa dakia ta-mukhena vmavyprayan hastam alakyatjau |kara-k sakd asya yoddhumaurvva bn suuve ripu-ghnn || (ra.va. 7.57)

  • 8/7/2019 rasarnava_sudhakara_all

    9/204

    atha nayajatvam

    smdy-upya-cturya nayajatvam udhtam ||82|| 68cd

    yath

    anrata tena padeu lambhitvibhajya samyag viniyoga-sat-kriy |phalanty upy paribhityatrupetya sagharam ivrtha-sampada ||83|| (ki.. 1.15)

    atha ucitanta-karaa-uddhir y ucit s prakrtit ||84|| 69ab

    yathk tva ubhe kasya parigraho vki v mad-abhygama-kraa te |

    cakva matv vain raghmana para-str-vimukha-pravtti ||85|| (ra.va. 16.8)

    atha mnitakrpaya-sahiutva kathit mna-lit ||86|| 69cd

    yathsantue tism purm api ripau kala-dor-maal-kr-ktta-puna-prarha-iraso vrasya lipsor varam |yc-dainya-parci yaysa kalahyante mithyas tva vutva vv ity abhito mukhni sa daagrva katha varyatm ||87||

    (a.r. 3.41)

    atha tejasvittejasvitvam avajder asahiutvam ucyate ||88|| 70ab

    yathso'ya tri sapta-vrn avikala-vihita-katra-tantu-pramrovra kraucasya bhed kta-dharai-talprva-hasvatra |jet heramba-bhgi-pramukha-gaa-cam-cakrias tra-krestv pcchan jmadagnya sva-guru-hara-dhanur bhaga-rod upaiti ||89||

    (ma.v.ca. 2.17)

    atha kalvattvamkalvattva nigadita sarva-vidysu kaualam ||90|| 70cd

    yathgohu vidvaj-jana-sacitasyakal-kalpasya sa tratamyam |

  • 8/7/2019 rasarnava_sudhakara_all

    10/204

    viveka-sm vigatvalepoviveda hemno nikamanva ||91||

    atha praj-rajakatvamrajakatva tu sakala-citthldana-krit ||92|| 71ab

    yathaham eva mato mahpater iti sarva praktiv acintayat |udadher iva nimnagatev abhavan nsya vimnan kvacit ||93||

    uktair guai ca sakalair yukta syd uttamo net | 71cdmadhya katipaya-hno bahu-gua-hno'dhamo nma ||94||net caturvidho'sau dhrodtta ca dhra-lalita ca | 72dhra-pranta-nm tata ca dhroddhata khyta ||95||

    tatra dhrodtta

    dayvn atigambhro vinta sattva-sravn | 73dha-vratas titikvn tmalghparmukha |nighhaktir dhrair dhrodtta udhta ||96|| 74

    tatra dayvattvamdaytiaya-litva dayvattvam udhtam ||97|| 75ab

    yathsa-oitais tena ilmukhgrairnikepit ketuu prthivnm |yao hta samprati rghaveana jvita va kpayeti var ||98|| (ra.va. 7.65)

    atigambhratgmbhryam avikra syt saty api kobha-krae ||99|| 75cd

    yathdadhato magala-kaume vasnasya ca balkale |dadur vismits tasya mukha-rga sama jan ||100|| [raghu. 12.8]

    vintatva

    avaloka eva npate sma dratorabhasd rathd avatartum icchata |avatravn prathamam tman harirvinaya vieayati sambhramea sa ||101|| (mgha. 13.7)

    sattva-sratvam, yathutsmyitv mahbhu prekya csthi mahbala |pdguhena cikepa sampra daa-yojanam ||102|| (rm. 1.1.65)

  • 8/7/2019 rasarnava_sudhakara_all

    11/204

    dha-vratatva, yath

    tam aakyam apkrau nidet svargia pitu |yayce pduke pact kartu rjydhidevate ||103|| (ra.va. 12.17)

    titikvattva, yathprativcam adatta keavaapamnya na cedi-bhbhuje |anuhukurute ghana-dhvanina hi gomyu-rutni kesar ||104|| (mgha. 16.25)

    tma-lthparmukhatva, yathtasya sastyamnasya caritrthais tapasvibhi |uubhe vikramodagra vrayvanata ira ||105|| (ra.va. 15.27)

    nighhakratva, yath

    bhmtra kiyad etad aravmita tat sdhita hryateyad vrea bhavdena vadat tri sapta-ktvo jayam |imbhoha nava-bhur d;cam ida ghora ca vra-vratatat krodhd virama prasda bhagavan jtyaiva pjyosi na ||106||(anargha. 4.35)

    atha dhra-lalitanicinto dhra-lalitas taruo vanit-vaa ||107|| 76ab

    yathso'dhikram abhika kulocitakcana svayam avartayat sam |saniveya sacivev ataparastr-vidheya-nava-yauvano'bhavat ||108|| (ra.va. 19.4)

    atha dhra-nta ama-praktika klea-sahiu ca vivecaka | 76cdlalitdi-guopeto vipro v sacivo vaik |dhra-nta crudatta-mdhavdir udhta ||109|| 77

    yath

    kuvalaya-dala-ymopy aga dadhat paridhsaralalita-vikaa-nysa rmn mgka-nibhnana |harati vinaya vmo yasya prakita-shasapravigalad-ask-paka pir lalan nara-jgala ||110|| (mlatmdhavam 5.5)

    atha dhroddhatamtsaryavn ahakr myv roaa cala |

    vikatthano bhrgavdir dhroddhata udhta ||111|| 78

  • 8/7/2019 rasarnava_sudhakara_all

    12/204

    yath

    na trasta yadi nma bhta-karu-santna-nttmanastena vyrujat dhanur bhagavato devd bhavn-pate |tat-putras tu madndha-traka-vadhd vivasya dattotsava

    skanda skanda iva priyoham athav iya katha vismta ||112||(mahvra 2.28)

    ete ca nyak sarva-rasa-sdhra smt |grpekay te traividhya kathyate budhai ||113|| 79pati copapati caiva vaiika ceti bhedata |patis tu vidhin pigrhaka kathyate budhai ||114|| 80

    yathsa mnas meru-sakha pitkany kulasya sthitaye sthitija |

    men munnm api mnanymtmnurp vidhinopayeme ||115|| (ku.sa. 1.18)

    caturdh so'pi kathito vtty kvya-vicakaai |anukla aho dho dakia ceti bhedata ||116|| 81

    tatraanuklas tv eka-jni ||117|| 82a

    tatra dhrodttnuklo, yathst hitv daamukha-ripur nopayeme yad anytasy eva pratikti-sakho yat kratnjahra |vttntena ravaa-viaya-prpi tena bhartus durvra katham api parityga-dukha viehe ||118|| (ra.va. 14.87)

    dhra-lalitnuklo, yathsa kadcid avekita-prajasaha devy vijahra supraj |nagaropavane ac-sakhomarut playiteva nandane ||119|| (ra.va. 8.32)

    dhrantnuklo, yathpriya-mdhave kim asi mayy avatsalnanu soham eva yam anandayat pur |svayam ghta-kamanya-kakaastava mrtimn iva mahotsava kara ||120|| (mlat-mdhave 9.9)

    dhroddhatnuklo , yathki kahe ithilkto bhuja-lat-pa pramdn may

  • 8/7/2019 rasarnava_sudhakara_all

    13/204

    nidrccheda-vivartanev abhimukha ndysi sambhvit |anya-str-jana-sakath-laghur aha svapnepi nlakitodoa payasi ka priye parijanoplambha-yogye mayi ||121|| (ve 2.9)

    atha aha

    aho ghpardha-kt ||122|| 82b

    yathsvapna-krtita-vipakam aganpratyabhaitsur avadanty eva tam |pracchadnta-galitru-bindubhikrodha-bhinna-valayir vivartanai ||123|| (ra.va. 19.22)

    atha dhadho vyaktnya-yuvat-bhoga-lakmpi nirbhaya ||124|| 82cd

    yath mamaivako doo mai-mlik yadi bhavet kahe na ki akarodhatte bhaam ardha-candram amala candre na ki klim |tat sdhv eva kta kta bhaitibhir naivparddha tvaybhgya draum anayaiva bhavata kntparddha may ||125||

    atha dakianyiksv apy aneksu tulyo dakia ucyate ||126|| 83ab

    yathsnt tihati kuntalevara-sut vroga-rja-svasurdyte rtrir iya jit kamalay dev prasdydya ca |ity anta-pura-sundar prati may vijya vijpitedevenpratipatti-mha-manas dvitr sthita nik ||127||

    atha upapatilaghitcray yas tu vinpi vidhin striy | 83cdsaketa nyate prokto budhair upapatis tu sa ||128|| 84ab

    yathbhart nivasite'py asyati mano-jighra sapatn-jana

    varr igita-daivata nayanayor hliho ytara |tad drd ayam ajali kim amun dghagi-ptena tevaidagdh-racan-prapaca-rasika vyartho'yam atra rama ||129||

    dkiyam nuklya ca dhrya cniyatatvata | 84cdnocitnyasya hya syd anya-cittatva-sambhavt ||130|| 85ab

    ahopapatir, yath

  • 8/7/2019 rasarnava_sudhakara_all

    14/204

    majjhae jaa-sue karie bhakkhidesu kamalesu |avisesaa kaha bia gado si saa-bia dahu ||131||

    [madhyhne jana-nye kariy bhakiteu kamaleu |

    avieaja katham iva gatosi aa-vik draum ||]

    atra kaycit svairiy mayi saketa gaty tva tu a-viky kathpi rantugatosti vyagyrthennysaga-scand aya ahopapati |

    athavaiikarpavn la-sampanna straja priya-darana | 85cdkulno matimn ro ramya-vea-yuto yuv ||132||adna surabhis tyg sahana priya-bhaa | 86aka-vihno mn ca dea-kla-vibhga-vit ||133||dkya-cturya-mdhurya-saubhgydibhir anvita | 87

    veyopabhoga-rasiko yo bhavet sa tu vaiika ||134||kalakahdiko lakyo bhdv eva vaiika || 88sa tridh kathyate jyeha-madhya-nca-vibhedata ||135|| 89ab

    te lakani bhva-prakikym uktni | yath

    asagopi svabhvena saktavac ceate muhu |tyg svabhva-madhura sama-dukha-sukha uci ||136||kma-tantreu nipua kruddhnunaya-kovida |sphurite cdhare kicid dayity virajyati ||137||upacra-paro hy ea uttama kathyate budhai |vyalka-mtre desy na kupyati na rajyati ||138||dadti kle kle ca bhva ghti bhvata |sarvrthair api madhya-sthas tm evopacaret puna ||139||de doe virajyeta sa bhaven madhyama pumn |kma-tantreu nirlajja karkao rati-keliu ||140||avijta-bhaymara ktyktya-vimha-dh |mrkha prasakta-bhva ca viraktym api striym ||141||mitrair nivryamopi pruya prpitopi ca |anya-sneha-parvtt sakrnta-ramam api |striya kmayate yas tu sodhama parikrtita ||142|| [bh.pra. 5.37-44] iti |

    atha gra-net shyya-karaocit | 89cdnirpyante phamarda-via-cea-vidak ||143||

    tatha phamardanyaknucaro bhakta kicid na ca tad-guai || 90phamarda iti khyta kupita-str-prasdaka ||144||kma-tantra-kal-ved via ity abhidhyate || 91

  • 8/7/2019 rasarnava_sudhakara_all

    15/204

    sandhna-kuala cea kalahasdiko mata |viktga-vaco-veair hsya-kr vidaka ||145|| 92

    atha sahya-gudea-klajat bh-mdhurya ca vidagdhat |

    protshane kualat yathokta-kathana tath | 93nigha-mantratety dy sahyn gu mat ||146||

    iti nyaka-prakaraam

    atha nyik nirpyante

    net-sdhraa-guair upet nyik mat | 94svaky paraky ca smny ceti s tridh ||147||

    tatra svaky

    sampat-kle vipat-kle y na mucati vallabham | 95lrjava-guopet s svaky kathit budhai ||148||

    yathki tdea arinda-sehara-sihlhaggapdea meki v me sasurea vsava-mah-sihsaaddhsi |te des girio a de vaamah saccea me vallahkosalltaaassa jattha calae vandmi andmi a ||149||(bla-rmyaa 6.79)

    [ki ttena narendra-ekhara-ikhlhgra-pdena meki v me vaurea vsava-mah-sihsandhysin |te de giraya ca te vana-mah s caiva me vallabhkausaly-tanayasya yatra caraau vande ca nandmi ca ||]

    s ca svy tridh mugdh madhy prauheti kathyate ||150|| 96

    tatra mugdhmugdh nava-vaya-km ratau vm mdu krudhi |yatate rata-cey gha lajj-manoharam ||151|| 97ktpardhe dayite vkate rudat sat |

    apriya v priya vpi na kicid api bhate ||152|| 98

    vayas mugdh, yath mamaivaullolita himakare nivindhakramuttejita viama-sdhaka-ba-yugmam |unmajjita kanaka-koraka-yugmamasym ullsit ca gagane tanu-vci-rekh ||153||

  • 8/7/2019 rasarnava_sudhakara_all

    16/204

    nava-km, yath mamaivabl prasdhana-vidhau nidadhti cittadattdar pariaye mai-putrikm |lajjate nija-sakh-jana-manda-hsairlakyate tad iha bhva-navvatra ||154||

    ratau vmatva, yath mamaivalokya hra-mai-bimbitam tma-kntamligatti sahas parivartamn |lambit karatale parivepamns sambhramt sahacarm avalambate sma ||155||

    mdu-kopatva, yath mamaivavyvtti-kramaodyamepi padayo pratyudgatau vartanabhrbhedopi tad kaa-vyasanin vyasmri me caku |cktni karoti dagdha-rasan rukkrepy udyat

    sakhya ki karavi mna-samaye saghta-bhedo mama ||156||

    sa-vra-surata-prayatana, yathautsukyena ktatvar sahabhuv vyvartamn hriytais tair bandhu-vadh-janasya vacanair ntbhimukhya puna |dvgre varam tta-sdhvasa-ras gaur nave sagamesarohat-pulak harea hasat li ivystu va ||157|| (ratnval 1.2)

    krodhd abha rudat, yath mamaivaknte ktgasi pura parivartamnesakhya saroja-aino sahas babhva |rokara sudi vaktum aprayantymindvara-dvayam avpa tura-dhrm ||158||

    atha madhysamna-lajj-madan prodyat-truya-lin |madhy kmayate knta mohnta-surata-kam ||159|| 99

    atha tulya-lajj-smaratva, yath mamaivaknte payati snurgam abal sckaroty nanatasmin kma-kalpa-kuale vyvtta-vaktre kila |

    payant muhur antaraga-madana dolyamnekalajj-manmatha-madhyagpi nitar tasybhavat prtaye ||160||

    prodyat-truya-litva, yath mamaivanetrcalena lalit valit ca disakhya karoti jaghana pulinena skam |cakra-dvayena sad kuca-kumalau ca nityvibhti nitar madanasya lakm ||161||

  • 8/7/2019 rasarnava_sudhakara_all

    17/204

    mohnta-surata-kamatva, yath mamaiva

    kra-gharma-jalam kula-kea-pammlitki-yugam dta-pravayam |nanda-kandalitam astamitnya-bhvam

    smahe kim api ceitam yatky ||162||

    madhy tridh mna-vtter dhrdhrobhaytmik ||163||

    tatra dhrdhr tu vakti vakrokty sotprsa sgasa priyam ||164|| 100

    yath mamaivako doo mai-mlik yadi bhavet kahe na ki akarodhatte bhaam ardha-candram amala candre na ki klim |tat sdhv eva kta kta bhaitibhir naivparddha tvay

    bhgya draum anayaiva bhavata kntparddha may ||165||2

    atha adhradhr paruair vkyai khedayed vallabha ru ||166|| 101ab

    yath mamaivaniakam gatam avekya ktpardhakcin nitnta-parua vinivtta-vaktr |ki prrthanbhir adhika sukham edhi yhiyhti khinnam akarod asakd bruv ||167||

    atha dhrdhrdhrdhra tu vakrokty sa-bpa vadati priyam ||168|| 101cd

    yath mamaivaleollasitayena dayitpy rdr tvay cumbitcitrokti-ravaotsukena kalit tasy ninthat |tad yukta divasgametra jaat krya kal-hnatrjann ity uditru-gadgada-pada kcid bravti priyam ||169||

    atha pragalbh

    sampra-yauvanonmatt pragalbh rha-manmath |dayitge vilneva yatate rati-keliu | 102rata-prrambha-mtrepi gacchaty nanda-mrcchatm ||170|| 103ab

    sampra-yauvanatvam, ythuttugau kuca-kumbhau rambh-stambhopamnam ru-yugam |

    2 Also appears as 1.125.

  • 8/7/2019 rasarnava_sudhakara_all

    18/204

    tarale dau ca tasy sjat dhtr kim hita suktam ||171||

    rha-manmath, yth mamaiva

    nivsollasad-unnata-stana-taa nirdaa-bimbdhara

    nirmga-vilepanai ca karaai citre pravtte rate |kc-dma vibhinnam agada-yuga bhagna tathpi priyasamprotshayati sma s vidadhat hasta kvaat-kakaam ||172||

    mna-vtte pragalbhpi tridh dhrdi-bhedata ||173|| 103cd

    tatra dhra-pragalbhudste surate dhr svahitth ca sdar ||174|| 104ab

    yathna pratyudgamana karoti raan-vysajandi-cchaln

    ndatte nava-majarm ali-bhaya-vyjena dattm api |datte darpaam darea na gira rkkara mnincturyd vidadhti mnam athav vyaktkaroti priy ||175||

    atha adhra-pragalbhsantarjya nihura rod adhr tayet priyam ||176|| 104cd

    yath mamaivaknte sgasi kcid antika-gate nirbhartsya roruairbhrbhag-kuilair apga-valanair lokamn muhu |vadhv mekhalay sapatna-rama-pdbja-lkkitallnlasaroruhea niila hanti sma rokul ||177||

    atha dhrdhra-pragalbhdhrdhra-guopet dhrdhreti kathyate ||178|| 105ab

    yath, mamaivapratysdati sgasi priyatame s sambhramd utthitvaiytyt purata sthite sati punar mnvadhtay |rtrau kvsi na cet kvacin mimay ml kutas te vadetyuktv mekhalay hatena sahasli sa-bpa sthit ||179||

    dvedh jyeh kaniheti madhy prauhpi td ||180|| 105cd

    ubhe api, yathekatrsana-sagate priyatame pacd upetydardekasy nayane nimlya vihita-krnubandha-cchala |ad-vakrima-kandhara sa-pulaka premollasan-mnasmantar-hsa-lasat-kapola-phalak dhrto'par cumbati ||181|| [amaru 19]

  • 8/7/2019 rasarnava_sudhakara_all

    19/204

    atretarasy payantym api sambhvanrhatay pihita-locany jyehatvam | tatrasamaka sambhvannarhatvt cumbity kanyastvam | evam itarad-udhryam |

    dhrdhrdi-bhedena madhy-prauhe tridh tridh |

    jyeh-kani-bhedena t pratyeka dvidh dvidh | 106mugdh tv eka-vidh caiva s trayodaadhodit ||182|| 107ab

    atha parakyanypi dvividh kany paroh ceti bhedata ||183|| 107cdtatra kany tv anh syt sa-lajj pit-plit |sakh-keliu visrabdh pryo mugdh-gunvit ||184|| 108

    yatht nrada kma-cara kadcitkany kila prekya pitu sampe |

    samdideaika-vadh bhavitrprem arrrdha-har harasya ||185|| [ku.sa. 1.50]

    pradhnam apradhna v nakdv iya bhavet |mlat-mdhave lakye mlat-madayantike ||186|| 109

    atha parohparoh tu pareohpy anya-sambhoga-llas |laky kudra-prabandhe s sapta-atydike budhai ||187|| 110

    yath vbhart nivasitepy asyati mano-jighra sapatn-janavarr igita-daivata nayanayor hliho ytara |tad drd ayam ajali kim amun dbhaga-ptena tevaidagdh-racan-prapaca-rasika vyarthoyam atra rama ||188||3

    atha smnysdhraa-str gaik kal-prgalbhya-dhrya-yuk ||189|| 111ab

    yathghligana-pita-stana-taa svidyat-kapola-sthala

    sandadhara-mukta-stktam atibhrmyad-bhru-ntyat-karam |cu-prya-vaco-vicitra-bhaitair ytai rutai ckitaveyn dhti-dhma pupa-dhanua prpnoti dhanyo ratam ||190||(gra-tilake 1.127)

    e syd dvividh rakt virakt ceti bhedata ||191|| 111cd

    3 This verse is not found in all editions. Venkatachari has not included it in his edition.

  • 8/7/2019 rasarnava_sudhakara_all

    20/204

    tatra rakt tu vary syd aprdhnyena nake |agnimitrasya vijey yath rja irvat ||192|| 112pradhnam apradhna v naketara-rpake |s ced divy nake tu prdhnyenaiva varyate ||193|| 113

    yath darant pravi s me sura-loka-sundar hdayam |bena makara-keto kta-mrgam abandhya-ptena ||194|| (vikramo. 2.2)

    virakt tu prahasana-prabhtiv eva varyate |tasy dhaurya-prabhtayo gu tad-upayogina ||195|| 114channa-kmn ratrthjn bla-paa-aakn |rakteva rajayed ibhyn nisvn mtr vivsayet ||196|| 115

    channa-km rotriydaya | ratrth rati-sukha-prayojan | aj mh | eprasiddh |

    atra kecid hugaiky nnurgo guavaty api nyake |rasbhsa-prasaga syd arakty ca varane ||197||

    ata ca nakdau tu vary s na bhaved iti ||198|| 116ab

    tath chu [.ti. 1.62,64}smny vanit vey s dravya param icchat ||199||gua-hne ca na dveo nnurgo guiny api |grbhsa etsu na gra kadcana ||200|| iti |

    tan-mata nnumanute dhmn r-siha-bhpati | 116bhvnubandhbhve ca nyiktva-parhate ||201||tasy prakaradau ca nyiktva-vidhnata || 117anyik-varane tu rasbhsa-prasagata ||202||tath prakaradnm arasrayatgate || 118rasraya tu daadhety di-stra-virodhata ||203||tasmt sdhraa-str gua-lini nyake | 119bhvnubandha syd eva rudraasypi bhat ||204|| 120ab

    tatrha rudraa(.ti. 1.69)ry kula-stru na nyakasyaniaka-kelir na pargansu |veysu caitad dvitaya prarhasarvasvam ets tad aho smarasya ||205|| iti |

    udttdi-bhid kecit sarvsm api manvate | 120cdts tu pryea dyante sarvatra vyavahrata ||206||

  • 8/7/2019 rasarnava_sudhakara_all

    21/204

    prathama proita-patik vska-sajj tata ca virahotk | 121atha khait mat syt kalahntaritbhisrik caiva ||207||kathit ca vipralabdh svdhna-patis tath cny | 122gra-ktvasthbhedt t cadh bhinn ||208||

    tatra proita-patikdra-dea gate knte bhavet proita-bhartk | 123asys tu jgara krya nimittdi-vilokanam ||209||mlinyam anavasthna prya ayy-niveaam | 124

    jya-cint-prabhtayo vikriy kathit budhai ||210|| 125ab

    yath mamadre tihati sodhun priyatama prpto vasantodayakaa kokila-kjitni sahas jtni dambholaya |agny apy avani ynti tanut ytva me cetanh kaa mama duktasya mahim candropi cayate ||211||

    athavsaka-sajjikbharatdayair abhidadhe strm vras tu vsaka | 125cdsvavsaka-vat knte sameyati ghntaram ||212||sajj-karoti ctmna y s vsaka-sajjik | 126asys tu ce samparka-manoratha-vicintanam ||213||sakh-vinodo hl-lekho muhur dti-nirkaam | 127priybhigamana-mrgbhivkaa-pramukh mat ||214|| 128ab

    yatha mamaivakel-gha gamita-ayana bhita ctma-dehadara dara dayita-padav sdara vkam |kma-kr manasi vividh bhvin kalpayantsragk raa-raikay nivasant samste ||215||

    athavirahotkahitangasi priyatame cirayaty utsuk tu y | 128

    virahotkahit bhva-vedibhi s samrit ||216||asys tu ce ht-tpo vepathu cga-sdanam | 129aratir bpa-moka ca svvasth-kathandaya ||217|| 130ab

    yath mamaivacirayati mana-knte knt nirgasi sotsukmadhu malayaja mkanda v nirkitum akam |galita-palita no jnte kard api kakaaparabhta-ruta rutv bpa vimucati vepate ||218||

    atha khaitullaghya samaya yasy preyn anyopabhogavn | 130cd

  • 8/7/2019 rasarnava_sudhakara_all

    22/204

    bhoga-lakmcita prtar gacchet s hi khait ||219||asys tu cint nivsas t-bhvoru-mocanam | 131kheda-bhrnty-asphulp ity dy vikriy mat ||220||

    yath mamaiva

    prabhte prea nava-madana-mudrkita-tanuvadhr dv rot kim api kuila jalpati muhu |muhur dhatte cint muhur api paribhrmyati muhurvidhatte nivsa muhur api ca bpa visjati ||221||

    atha kalahntarity sakhn pura pda-patita vallabha ru | 132nirasya pact tapati kalahntarit hi s ||222||asys tu bhrnti-salpau moho nivasita jvara | 133muhu pralpa ity dy i ce manibhi ||223||

    yath mamaivaniak nitar nirasya dayita pdnata preyaskopendya kta may kim idam ity rt sakh jalpati |sodvega bhramati kipaty anudia di vilolkulramya dvei muhur muhu pralapati vsdhika mrcchati ||224||

    atha abhisrik (svy)madannala-santapt ybhisrayati priyam | 134

    jyotsn-tmasvin yna-yogymbara-vibha ||225||svaya vbhisared y tu s bhaved abhisrik | 135asy santpa-cintdy vikriys tu yathocitam ||226||kntbhisaraae svy lajjndi-akay | 136

    vyghra-hukra-santrasta-mga-va-vilocan ||227||nlydi-rakta-vasana-racitgvaguhan | 137svge vilnvayav niabda pda-cri ||228||susnigdhaika-sakh-mtra-yukt yti samutsuk | 138m priye tu nidre prve tihati nical ||229||garvtireka-nibht tai srag-dma-candanai | 139bhvaj bodhayaty ena tad-bhvvekaotsuk ||230||

    yath

    tama-savara vidadhe vibhaaninda-doea nunoda npuram |pratkitu na sphua-candrik-bhaydiyea dtm abhisrik-jana ||231||

    yath vmallik-mla-bhriyasarvgrdra-candan |

  • 8/7/2019 rasarnava_sudhakara_all

    23/204

    kaumavatyo na lakyantejyotsnym abhisrik ||232|| (kvydara 2.213)

    (anyganbhisrikkanyak)svyvat kanyak jey kntbhisaraa-krame ||233|| 140

    (veybhisrik)veybhisrik tv eti h vaiika-nyakam |virbhta-smita-mukh mada-ghrita-locan ||234|| 141anuliptkhilg ca vicitrbharanvit |snehkurita-romca-sphubhta-manobhav ||235|| 142saveit parijanair bhogopakaranvitai |raanrva-mdhurya-dpitnaga-vaibhav ||236|| 143carambuja-salagna-mai-majra-majul |e ca mdu-sasparai kea-kayandibhi | 144prabodhayati tad-bodhe praayt kupiteka ||237||

    yath mamamsi madhau candrtapa-dhavaly nii sakh-janlpai |madanturbhisarati praayavat ya sa eva khalu dhanya ||238||

    atha preybhisrikbhu-vikepa-lulita-srasta-dhammilla-mallik | 145calita-bhr-vikrdi-vilsa-laliteka ||239||maireyviratsvda-mada-skhalita-jalpit | 146preybhiyti dayita cebhi saha garvit ||240||priya kakaa-nikva-maju-vyajana-vjanai | 147

    vibodhya nirbhartsayati nsbhaga-purasaram ||241||

    yathsrasta-srak-kabar-bhara salalita-bhrval-lihlmad-vyaktlpam itas tata pratipada vikipta-bhlat |sotkaha dayitbhistya ayita knta kvaat-kakaa-kvena pratibodhya bhartsayati ya dhanya sa eka pumn ||242||

    athavipralabdhktv saketam aprpte daivd vyathit tu y | 148

    vipralabdheti s prokt budhair asys tu vikriy |nirveda-cint-khedru-mrcch-nivasandaya ||243|| 149

    yath mamaivacandra-bimbam udaydrim gatapaya tena sakhi vacit vayam |atra ki nija-gha nayasva mtatra v kim iti vivyathe vadh ||244||

  • 8/7/2019 rasarnava_sudhakara_all

    24/204

    atha svdhna-bhartksvyattsanna-patik h svdhna-vallabh |asys tu ce kathit smara-pj-mahotsava | 150

    vana-keli-jala-kr-kusumpacaydaya ||245||

    yath mamaivasalla dhammille dara-hasita-kahlra-racankapole sotkampa mga-mada-maya patra-tilakam |kucbhoge kurvan lalita-makar kukuma-mayyuv dhanya soya madayati ca nitya priyatamm ||246||

    uttam madhyam ncety eva sarv striyas tridh ||247|| 151

    tatrottamabhijtair bhoga-tptair guibhir y ca kmyate |

    ghti krae kopam anunt prasdati ||248|| 152vidadhaty apriya patyau svayam carati priyam |vallabhe spardhepi t tihati sottam ||249|| 153

    atha madhyampusa svaya kmayate kmyate y ca tair vadh |sakrodhe krudhyati muhu sntenta-vdin ||250|| 154spakrepakartr syt snigdhe snihyati vallabhe |evam di-guopet madhyam s prakrtit ||251|| 155

    atha ncakasmt kupyati rua prrthitpi na mucati |surpa v kurpa v guavantam athguam ||252|| 156sthavira tarua vpi y v kmayate muhu |ry-kopa-vivdeu niyat sdham smt ||253|| 157

    sm udharani lokata evvagantavyni |

    svy trayodaa-vidh vividh ca vargan |vaiikaiva oaadh t cvasthbhir aabhi ||254|| 158ekaikam aadh tsm uttamdi-prabhedata |

    traividhyam eva sa-caturatis triat bhavet ||255|| 159avasth-trayam eveti kecid hu para-striy ||256||

    yathtry-avasthaiva para-str syt prathama virahonman |tato bhisrik bhtvbhisarant vrajet svaya ||257||saketc cet paribhra vipralabdh bhavet puna |pardhna-patitvena nnyvasthtra sagat ||258|| iti | (bhva-praka)

  • 8/7/2019 rasarnava_sudhakara_all

    25/204

    atha nyik-sahys dtya sakh ce ligin prativein | 160dhtrey ilpakr ca kumr kathin tath |krur vipranik ceti net-mitra-gunvit ||259|| 161

    ligin paita-kauikydi | prativein sampa-gha-vartin | ilpa-kr v-vdandi-nipu| kr rajakydi | vipranik daivaj | e prasiddh | itara-raslambannm anati-nirpayatay pthak-prakararambhasynupayogt tat-tad-rasa-prasaga eva nirpaakariyma ||

    iti nyik-prakaraam ||

    atha grasyoddpana-vibhva

    uddpana caturdh syd lambana-samrayam |gua-celaktayas taasth ceti bhedata ||260|| 162

    tatra guyauvana rpa-lvaye saundaryam abhirpat |mrdava saukumrya cety lambana-gat gu ||261|| 163

    tatra yauvanamsarvsm api nr yauvana tu caturvidham |pratiyauvanam ets ceitni pthak pthak ||262|| 164

    tatra prathama-yauvanamac-capala-netrnta smara-smera-mukhmbujam |sa-garva-jarajogaam asamagrrudharam ||263|| 165lvayodbheda-ramyga vilasad-bhva-saurabham |unmlitkura-kucam asphugaka-sandhikam ||264|| 166prathama yauvana tatra vartamn mgeka |apekate mdu-spara sahate noddhat ratim ||265|| 167sakh-keli-rat svga-saskra-kalitdar |na kopa-harau bhajate sapatn-darandiu | 168ntirajyati kntasya sagame ki tu lajjate ||266||

    yathvistr stana-bhra ea gamito na svocitm unnatirekhodbhsi tath vali-trayam ida na spaa-nimnottam |madhyesy ju-ryatrdha-kapi romval dyateramya yauvana-aiava-vyatikaronmira vayo vartate ||267||(daarpakvalokepi uddhtam idam)

  • 8/7/2019 rasarnava_sudhakara_all

    26/204

    asy ce, yath mamaivavirbhavat-prathama-darana-sdhvasnisvajam dta-sakh-jana-jalpitni |sa-vyja-kopa-madhuri gire sutyva pntu ntana-samgama-ceitni ||268||

    atha dvitya-yauvanamstanau pnau tanur madhya pipdasya raktim | 169r karikarkrv aga vyaktga-sandhikam |nitambo vipulo nbhir gabhr jaghana ghanam ||269|| 170

    vyakt romval snaigdhyam aga-kearadkiu |dvitya-yauvane tena kalit vma-locan ||270|| 171sakhu svayajsu snigdh pryea mnin |na prasdaty anunaye sapatnv abhyasyin ||271|| 172npardhn viahate praayerykayit |rati-keliv anibht ceate garvit raha ||272|| 173

    yathtanv ym ikhar-daan pakva-bimbdharauhmadhye km cakita-hari-preka nimna-nbhi |ro-bhrd alasa-gaman stoka-namr stanbhyy tatra syd yuvat-viaye sir dyaiva dhtu ||273|| [me.d. 2.22]

    atha ttya-yauvanamasnigdhat nayanayor gaayor mlna-kntit |

    vicchyat khara-sparopy agn lathat mank ||274|| 174adhare maso rgas ttye yauvane bhavet |tatra strm iya ce rati-tantra-vidagdhat ||275|| 175

    vallabhasyparitygas tadkaraa-kaualam |andaropardheu sapatnv apy amatsara ||276|| 176

    yath nanda-koa-prahasanevaktrai prayatna-vikacair valibhai ca gaairmadhyai ca msalatarai ithilair urojai |gha-pathe ratipater api nnam etvntalathni kusumni viambayanti ||277||

    atha caturtha-yauvanamjarjaratva stana-roi-gaoru-jaghandiu |nirmsat ca bhavati caturthe yauvane striy ||278|| 177tatra ce rati-vidhv anutshosamarthat |sapatnv nuklya ca kntenviraha-sthiti ||279|| 178

    yath nanda-koa-prahasanekmai ca gaa-phalakair viralai ca dantair

  • 8/7/2019 rasarnava_sudhakara_all

    27/204

    lambai kucair gata-kath-pracurai prasagai |agair ayatna-ithilai ca kadpy asevybhartu pan abhilaanty ahahlasgya ||280||

    tatra gra-yogyatva sarashlda-kraam |

    dya-dvityayor eva na ttya-caturthayo ||281|| 179

    atha rpamagny abhitny eva prakepdyair vibhaai |yena bhitavad bhti tad rpam iti kathyate ||282|| 180

    yathsthtu vimuktbhara vimlybhyosah bhayitu arram |agd bahi kcid udra-rpy vkya lajj dadhire sabh ||283||

    atha lvayammuktphaleu chyys taralatvam ivntar |pratibhti yad ageu lvaya tad ihocyate ||284|| 181

    yathageu sphaikdara-daranyeu jmbhate |amal komal kntir jyotsneva pratibimbit ||285||

    atha saundaryamaga-pratyngakn ya sanniveo yathocitam |suslia-sandhi-bandha syt tat saundaryam itryate ||286|| 182

    yathdrghka arad-indu-knti-vadana bh natvasayosakipta nivionnata-stanam ura prve prame iva |madhya pim ito nitambi jaghana pdvarlagulchando nartayitur yathaiva manasi lia tathsy vapu ||287||(mlavikgni-mitram 2.3)

    atha abhirpat

    yadtmya-guotkarair vastv anyan nikaa-sthitam |srpya nayati prjair bhirpya tad ucyate ||288|| 183

    yathekopi traya iva bhti kandukoyaknty karatala-rga-rakta-rakta |bhmau tac-caraa-nakhu-gaura-gaurakhastha san nayana-marci-nla-nla ||289|| (bhoja-caritre 298)

  • 8/7/2019 rasarnava_sudhakara_all

    28/204

    atha mrdavamspa yatrgam aspam iva syn mrdava hi tat ||290|| 184ab

    yath

    ybhy duklntara-lakitbhyvisrasate snaigdhya-guena di |nirma-klepi tatas tad-rvosaspara-ak na vidhe karbhym ||291||

    atra amrtpi dir visrasate | mrtau karau kim uteti lakatvtiaya-kathann mrdavam|

    atha saukumryamy sparsahatgeu komalasypi vastuna | 184cdtat saukumrya tredh syn mukhya-madhydhama-kramt ||292||

    atha uttama-saukumryamaga pupdi-sasparsaha yena tad uttamam ||293|| 185

    yathmahrha-ayy-parivartana-cyutaisvakea-pupair api y sma dyate |aeta s bhu-latopadhyinniedu sthaila eva kevale ||294|| [ku.sa. 5.12]

    atra yadyapy uttarrdhe sthaila-spara-sahatvam uktam | tathpi sthirgrahasyaiva manasaklea-sahiutva pratyate na puna arrasyety atrottama-saukumryam upapadyate |

    atha madhyama-saukumryamna saheta kara-spara yenga madhyama hi tat ||295|| 186ab

    yathlk vidhtum avalambita-mtram evasakhy karea tarumbuja-komalena |kasycid agra-padam u babhva raktalk-rasa punar abhn na tu bhaya ||296||

    (utprek-vallabhasyeti skti-muktvali)

    atha adhama-saukumryamyengamtapdnm asaha tad ihdhamam ||297|| 186

    yathmodam modanam dadhnanilna-nllaka-cacarkam |

  • 8/7/2019 rasarnava_sudhakara_all

    29/204

    kaena padm-mukha-padmam sttvi rave komalaypi tmram ||298||

    tac-ce ll-vilsdaya | tepy anubhva-prakarae vakyante |

    atha alakticaturdhlaktir vso-bh-mlynulepanai ||299|| 187ab

    tatravastrlakro, yath

    kroda-veleva saphena-pujparypta-candreva arat-triym |nava nava-kauma-nivsin sbhyo babhau darpaam dadhn ||300|| [ku.sa. 7.26]

    bhlakro, yath

    s sambhavadbhi kusumair latevajyotirbhir udyadbhir iva triym |sarid vihagair iva lyamnairmucyamnbhara cake ||301|| [ku.sa. 7.27]

    mlynulepanlakro, yath

    lolair anumyate madhukarai keeu mlya-grahaknti kpi kapolayo prathayate tmblam antargatam |agnm anubhyate parimalair lepana-prakriyvea kopi vidagdha ea suda ste sukha cakuo ||302||

    atha taasth

    taasth candrik dhr-gha-candrodayv api | 187kokillpam kanda-manda-mruta-a-pad |lat-maapa-bhgeha-drghik-jala-drav ||303|| 188prsda-garbha-sagta-krdri-sarid-daya |evam hy yath klam upabhogopayogina ||304|| 189

    tatra candrikya uddpanatvam, yath

    dursade candrikay sakh-gaai-rlatli-kuje lalit nighit |cakora-cacu-cyuta-kaumud-kaakutopi dv bhajati sma mrcchanm ||305||

    dhr-ghasya, yaths candrakntm api candra-knta-vedm adhihtum aprayant |

  • 8/7/2019 rasarnava_sudhakara_all

    30/204

    dhr-gha prpya tad apy anaga-ghorsidhr-gham anvamasta ||306||

    candrodayasya, yathcandra-bimbam udaydrim gata

    paya tena sakhi vacit vayam |atra ki nija-gha nayasva mtatra v kim iti vivyathe vadh ||307||

    kokillpasya, yathctkursvda-kaya-kahapuskokilo yan madhura cukja |manasvin-mna-vighta-dakatad eva jta vacana smarasya ||308|| [ku.sa. 3.32]

    mkandasya, yath

    cira-llita ea bla-ctasvakarvarjita-kumbha-vri-sekai |kusumyudha-syakn prastepayas pannaga-vardhan tad etat ||309||

    mkanda ity aokdnm upalakaam |

    manda-mrutasya, yathbha nipto bujagganbhirvinirgatas tad-garalena skam |tad anyath cet katham akiot tmadakio dakia-mtariv ||310||

    apada-svanasya, yathmadhuvratn mada-mantharmantrair aprvair iva majundai |madhuriyo mnavat-jannmna-grahoccanam caranti ||311||

    lat-maapasya, yathe pgavan praphulla-kusum paryanta-cta-drum

    tan-madhyepi sarovara nidhuvanntnanda-mandnilam |tat-tre kadal-gha vilasita tasyntare mallik-vall-maapam atra s sunayan tvan-mrgam avekate ||312||

    bhgehasya, yathklgardgra-sugandhi-gandha-dhpdhivsraya-bh-gheu |na tatrasur mgha-samraebhya

  • 8/7/2019 rasarnava_sudhakara_all

    31/204

    ymkucomrayia pumsa ||313||

    drghiky, yathetasmin mada-kala-mallikka-paka-vydhta-sphurad-uru-daa-puark |

    bpmbha paripatanodgamntarledantm avirahita-riyo vibhg ||314|| (mlat-mdhava 9.14)

    jaladravasya, yathmanasvinn manasopi mnastathpanto ghana-garjitena |yathopagh prathitgasopikaa vidagdh kupit ivsan ||315||

    atra jaladrava-grahaa vidyud-dnm apy upalakaam |vidyuto, yath

    varsu tsu kaa-ruk-prak-dgopgan mdhavam liliga |vidyuc ca s vkya tad-aga-obhhreva tra jalada jaghe ||316||

    prsda-garbhasya, yathgopnas-sarita-barhieukapota-pl-stha-kapotakeu |prsda-garbheu rasdvityoreme payodnila-durgameu ||317||

    sagtasya, yathmdhavo madhura-mdhav-lat-maape pau-raan-madhuvrate |sajagau ravaa-cru gopik-mna-mna-vaiena veun ||318||

    krdrer, yathncair khya girim adhivases tatra virma-hetostvat-samparkt pulakitam iva prauha-pupai kadambai |ya puya-str-rati-parimalodgribhir ngarm

    uddmni prathayati il-vemabhir yauvanni ||319|| [me.d. 1.26]

    sarito, yathathormi-mlonmada-rja-haserodho-lat-pupa-vahe sarayv |vihartum icch vanit-sakhasyatasymbhasi grma-sukhe babhva ||320|| (ra.va. 16.54)

  • 8/7/2019 rasarnava_sudhakara_all

    32/204

    ity dy anyad apy udhryam |

    --o)0(o--

    athnubhv

    lambana-gat ce anubhv vivakit |bhva manogata skt sva-hetu vyajayanti ye |tenubhv iti khyt bhr-kepa-smitdaya ||321|| 190te caturdh citta-gtra-vg-buddhyrambha-sambhav |tatra ca bhvo hvo hel obh knti-dpt ca ||322|| 191prgalbhya mdhurya dhairyaudrya ca cittaj bhv |nirvikrasya cittasya bhva syd di-vikriy ||323|| 192

    tatra bhva, tathokta hi prktanair api

    cittasyvikti sattva vikte krae sati |tatrdy vikriy bhvo bjasydi-vikravat ||324|| iti |(from radatanayas Bhva-praka)

    bhvo, yath mamaivabl prasdhana-vidhau nidadhti cittadattdar pariaye mai-putrikm |s akate nija-sakh-jana-manda-hsairlakyate tad iha bhvanavvatra ||325|| (above 1.154)

    atra prva aiavena rasnabhijasya cittasya prasdhana-vidhits-pclik-pariaydara-sakh-jana-hsa-akdn tat-prathamam eva sambhtatvd bhva |

    atha hvagrv-recaka-sayukto bhr-netrdi-vilsa-kt |bhva at-prako ya sa hva iti kathyate ||326|| 193

    yathdhtr-vacobhir dhvani-marma-garbhaikaa saroa-smita-mtta-lajj |

    pclik-dvandvam ayojayat ssambandhin svasya sakh-janasya ||327||

    atra citta-vikr roa-hara-lajjdn kuilekaa-smita-natnanatvdibhir at-prakand aya hva |

    atha helnn-vikrai suvyakta grkti-scakai |

  • 8/7/2019 rasarnava_sudhakara_all

    33/204

    hva eva bhaved dhel lalitbhinaytmik ||328|| 194

    yathvivvat aila-sut bhvam agaisphurad bla-kadamba-kalpai |

    sckt crutarea tasthaumukhena paryasta-vilocanena ||329|| [ku.sa. 3.68]

    atra romca-mukha-sckaraa-paryasta-vilocanatvdi-vikrai citta-vyprasytiprakatvena hel |

    tatra obh-s obh rpa-bhogdyair yat syd aga-vibhaam ||330|| 195ab

    yathaithila-parirambhd ardha-iga-rgm

    avirata-rata-vegd asa-lamboru-clm |uas i ayana-gehd uccalant skhalantkara-tala-dhta-nv ktark bhajma ||331||

    atha knti--obhaiva kntir khyt manmathpyyanojjval ||332|| 195cd

    yathuttihanty ratnte bharam uragapatau pinaikena ktvdhtv cnyena vsa ithilita-kavar-bhram ase vahanty |bhyas tat-kla-knti-dviguita-surata-prtin auri vaayym ligya nta vapur alasa-lasad-bhu lakmy puntu ||333||(ve-sahra 1.3)

    atra prva-ratnta-janity vapu-knter uttara-ratrambha-hetutvn manmathpyyakatvam|

    atha dpti--kntir eva vayo-bhoga-dea-kla-gudibhi |uddpittivistra yt ced dptir ucyate ||334|| 196

    yathyatra str priyatama-bhujocchvsitligitnmaga-glni surata-janit tantu-jlvalamb |tvat-sarodhpagama-viada candra-pdair nithevylumpanti sphua-jala-lava-syandina candra-knt ||335|| [meghadta 2.9]

    atra priyatamligana-saudha-jyotsndi-guai surata-glni-vylopand uttara-suratotsha-rp dpti pratyate |

  • 8/7/2019 rasarnava_sudhakara_all

    34/204

    atha prgalbhyam-niakatva prayogeu prgalbhya parikrtyate ||336|| 197ab

    iyat nidhuvanopadeina

    akarasya rahasi prapannay |ikita yuvati-naipua tayyat tad eva guru-daki-ktam ||337|| [ku.sa. 8.17]

    atra guru-daki-ktam ity anena pratikaraa-rpa prgalbhya pratyate |

    atha mdhuryam-mdhurya nma cen sarvvasthsu mrdavam ||338|| 197cd

    yathvma sandhi-stimita-valaya nyasya hasta nitambe

    ktv ymviapa-sada srasta-mukta dvityam |pdguhlulita-kusume kuime ptitkanttd asy sthitam atitar kntam jvyatrdham ||339||

    (mlavikgni-mitram 2.6)

    atra pdguhena kusuma-lolandi-kriy nttnta-parirntv api crutvn4mdhuryam |

    atha dhairyamsthir cittonnatir y tu tad dhairyam iti sajitam ||340|| 198ab

    yathatha vivtmane gaur sandidea mitha sakhm |dt me bhtbht ntha pramkriyatm iti ||341|| [ku.sam. 6.1]

    atha audryamaudrya vinaya prhu sarvvasthnuga budh ||342|| 198cd

    yathkalya-buddher athav tavyana kma-cro mayi akanya |

    mamaiva janmntara-ptaknvipka-visphrjathur aprasahya ||343|| (ra.va. 14.62)

    atrnapardhepi niksayato rmasynuplambht sty audrya pratyate | sarvvasth-samatvviditegitkratva-rpayor lakaayo citta-dhairya evntarbhtatvt bhoja-rja-

    4 Note that crut, as found in Ujjvala-nlamai, is the word used here in the place ofmrdava.

  • 8/7/2019 rasarnava_sudhakara_all

    35/204

    lakitau sthairya-gmbhrya-rpv anyau dvau cittrambhau csmad-ukte dhairyaevntarbhtv iti daaiva cittrambh |

    atha gtrrambhll vilso vicchittir vibhrama kilakicitam |

    moyita kuamita bibboko lalita tath | 199vihta ceti vijey yoit daa gtraj ||344||

    tatra llpriynukaraa yat tu madhurlpa-prvakai | 200ceitair gatibhir v syt s lleti nigadyate ||345||

    yathdua-kliya tihdya koham iti cpar |bhum sphoya kasya ll-sarvasvam dade ||346|| [vi.pu. 5.13.27]

    athavilsapriya-samprpti-samaye bhr-netrnana-karmam | 201ttkliko vieo ya sa vilsa itrita ||347||

    yathbl sakh-tanu-latntarit bhavantamlokya mugdha-madhurair alasair apgai |siha-kam-ramaa cittaja-mohanstrairlakmr abhitti-likhiteva cira samste ||348||

    athavicchittikalpa-kalpanlppi vicchittir atiknti-kt ||349|| 202

    yathlolair avagamyate madhukarai keeu mlya-grahaknti kpi kapolayo prathayate tmblam antargatam |agnm anumyate parimalair lepana-prakriyvea kopi vidagdha ea suda ste sukha cakuo ||350||

    athavibhramapriy-gamana-vely madanvea-sambhramt |

    vibhramogada-hrdi-bh-sthna-viparyaya ||351|| 203

    yathcakra kcit sita-candankekc-kalpa stana-bhra-yugme |priya prati preita-dir anynitamba-bimbe ca babandha hram ||352||

  • 8/7/2019 rasarnava_sudhakara_all

    36/204

    atha kilakicitamoka-roru-harde sakara kila-kicitam ||353|| 204ab

    yathdatta ruta dyta-paa sakhbhyo

    vivakati preyasi kucita-bhr |kaha karbhym avalambya tasyamukha pidhatte sma kapolakena ||354||

    yath vrati-kr-dyte katham api samsdya samayamay labdhe tasy kvaita-kala-kahrdham adhare |kta-bhr-bhagsau prakaita-vilakrdha-rudita-smita-krodhodbhrnta punar api vidadhyn mayi mukham ||355||(dhanikasya avaloka to da.r. 2.39)

    atha moyitamsvbhila-prakaam moyitam itritam ||356|| 204

    yath mamaivakarya kara-yugalaika-rasyannitanvy priyasya gaditni sakh-kathsu |lola-kakaa-jhaatkarabhirmamvellite bhuja-late lalitga-bhagam ||357||

    atha kuamitamkedhardi-grahae modamnepi mnase |dukhiteva bahi kupyed yatra kuamita hi tat ||358|| 205

    yath--pi-pallava-vidhnanam anta-tktni nayanrdha-nime |yoit rahasi gadgada-vcmastratm upayayur madanasya ||359|| [kira 9.50]

    atra rahasti smnya-scitn kedhara-grahadn krya-bhtai pi-pallava-vidhnana-stktdibhir bahir eva kopasya pratyamnatvt kuamitam |

    atha bibbokaiepy andaro garvn mnd bibboka rita ||360|| 206ab

    garvd, yathpusnunt ata-sma-vdairgarvn nirheva cucumba kcit |arthnabhn api vma-l

  • 8/7/2019 rasarnava_sudhakara_all

    37/204

    striya parrthn iva kalpayanti ||361||

    mnd, yathnirvibhujya daana-cchada tatovci bhartur avadhra-par |

    aila-rja-tanay sampagmlalpi vijaym ahetukam ||362|| [ku.sa. 8.49]

    atra sandhy-nimitta mnd andarea bibboka |

    atha lalitamvinysa-bhagi-ragn bhr-vilsa-manohar || 206sukumr bhaved yatra lalita tad-udritam ||363||

    yathcaraa-kamala-knty dehalm arcayant

    kanaka-maya-kava pin kampayant |kuvalaya-mayam ak toraa prayantvaratanur iyam ste mandirasyeva lakm ||364||

    athavihtamryay mna-lajjbhy na datta yogyam uttaram | 207kriyay vyajyate yatra vihta tad udritam ||365||

    ryay, yathtathgaty parihsa-prvasakhy sakh vetra-bhd babhe |rye vrajvonyata ity athainvadhr asykuila dadara ||366||

    atra na vrajva ity uttaram adattv kuila-daranenaiva vyajand vihtam |

    mnena, yathadypi tan-manasi samparivartate mertrau mayi kutavati kiti-pla-putry |jveti magala-vaca parihtya rotkarerpita kanaka-patram anlapanty ||367||

    [caura-pacik 11]

    lajjay, yathapy avastuni kath-pravttayeprana-tatparam anaga-sanam |vkitena parighya prvatmrdha-kampamayam uttara dadau ||368|| [ku.sa. 8.6]

  • 8/7/2019 rasarnava_sudhakara_all

    38/204

    ittha r-siha-bhpena sattvlakra-lin | 208kathit sattvaj strm alakrs tu viati ||369||sattvd daaiva bhvdy jt lldayas tu na | 209ato hi viatir bhv sttvik iti nocitam ||370||yujyate sttvikatva ca bhvdi-sahacria | 210

    lldi-daakasypi chatri-nyya-balt sphuam ||371||bhojena krita kelir ity anyau gtrajau smtau | 211ato viatir ity atra sakhyeya nopapadyate ||372||

    tath hi lakitam anenaiva cakrita kelir ity anyau gtrrambhv udhtau |blya-yauvana-kaumra-sdhraa-vihra-bhk |viea krita kelis tad eva dayitrayam ||373|| iti |

    udhta ca | krita, yathmandkin-saikata-vedikbhi

    s kandukai ktrima-putrakai ca |reme muhur madhya-gat sakhnkr-rasa nirviatva blye ||374|| [ku.sa. 7.29]

    kelir, yathvyapohitu locanato mukhnilairaprayanta kila pupaja raja |payodhareorasi kcid unmanpriya jaghnonnata-pvara-stan ||375|| [kira 8.19] iti |

    atrocyate bhva-tattva-vedin siha-bhbhuj | 212dya prg eva bhvdi-samutpatte ca aiave ||376||kany-vinoda-mtratvd anubhveu neyate | 213prema-visrambha-mtratvn nnyasypy anubhvat |ato viatir ity e sakhy sakhyvat mat ||377|| 214

    atha paurua-sttvikobh vilso mdhurya dhairya gmbhryam eva ca |lalitaudrya-tejsi sattva-bheds tu pauru ||378|| 215

    tatra obh

    nce daydhike spardh auryotshau ca dakat |yatra prakaat ynti s obheti prakrtit ||379|| 216

    nce daydhike spardh, yathkudr santrsam ena vijahitaharayo bhinna-akrebha-kumbhyumad-gtreu lajj dadhati paramam am syak sampatanta |saumitre tiha ptra tvam api na hi ru nanv aha meghandakicid bhr-bhaga-ll-niyamita-jaladhi rmam anveaymi ||380||

  • 8/7/2019 rasarnava_sudhakara_all

    39/204

    (hanuman-nake 12.2)

    atra prathamrdhe kudra-kapi-viaye day, uttarrdhe rma-viay spardh cendrajitapratyate | aurye sattva-sra | utsha sthairyam | dakat kipra-kritvam | e nyaka-gua-nirpavasara evodharani daritni |

    athavilsavabhasyeva gambhr gatir dhra ca daranam |sasmita ca vaco yatra sa vilsa itrita ||381|| 217

    gambhra-gamana, yathtn arghyn arghyam dya dra pratyudyayau giri |namayan sra-gurubhi pda-nysair vasundharm ||382|| [ku.sa. 6.50]

    dhra-dir, yathtat gambhra vinivartitena

    prabhta-pakeruha-bandhurea |apayad ak madhumtmajanmpratybabhe sa ca daitya-dtam ||383||

    sasmita vaco, yathdyotitnta-sabhai kunda-kumalgra-data smitai |snapitevbhavat tasya uddha-var sarasvat ||384|| (mgha. 2.7)

    atha mdhuryamtan mdhurya yatra ce-dy-de sphayat ||385|| 218ab

    yathjut nayata smarmi tearam utsaga-niaa-dhanvana |madhun saha sasmit kathnayanopnta-vilokita ca yat ||387|| [ku.sa. 4.23]

    dhairya-gmbhrye tu nyaka-gua-varanvasara evokte |

    atha lalitamgra-pracur ce yatra tal lalita bhavet ||388|| 218cd

    yathkapole jnaky karikala-bhadanta-dyuti-muismara-smera gaoamara-pulaka vaktra-kamalam |muhu payan van rajanicara-sen-kalakalajaja-granthi drahayati ragh parivha ||389||(hanuman-nake 1.19)

  • 8/7/2019 rasarnava_sudhakara_all

    40/204

    audrya-tejasor api nyaka-prasaga eva lakaodharae prokte |

    atra gmbhrya-dhairye dve cittaje gtraj pare |eke sdhran etn menire citta-gtrayo ||390|| 219

    athavg-rambhlpa ca vilpa ca salpa ca pralpaka |anulppalpau ca sandea ctideaka ||391|| 220nirdea copadea cpadeo vyapadeaka |eva dvdaadh prokt krtit vg-rambh vicakaai ||392|| 221

    tatra lpatatrlpa priyokti syt ||393|| 222a

    yath mamaivakas te vkymta tyaktv oty anya-gira budha |

    sahakra-rasa tyaktv nimba cumbati ki uka ||394||

    yath vdhatse dhtur madhupa kamale saukhyam adhysikymugdhk vahasi mdhun kuntalenopamnam |cpe ki ca vrajasi guat ambarre kim anyatpj-pupa bhavati bhavato bhukta-ea surm ||395||

    athavilpavilpo dukhaja vaca ||396|| 222b

    yathst sva-hastena vane vimokturotu ca tasy paridevitni |sukhena lak-samare mta mmajvayan mrutir tta-vaira ||397|| [ha.n. 14.91]

    atha salpaukti-pratyuktimad-vkya salpa iti krtitam ||398|| 222cd

    yath

    bhik pradehi lalitotpala-patra-netrepupiy aha khalu sursura-vandanya |ble tath yadi phala tvayi vidyate mevkyair ala phala-bhug a parosti yhi ||399||

    atha pralpa--vyarthlpa pralpa syt ||400|| 223a

  • 8/7/2019 rasarnava_sudhakara_all

    41/204

    yathmukha tu candra-pratima tima timastanau ca pnau kahinau hinau hinau |kair vil rabhas bhas bhasaho vicitra taru ru ru ||401||

    atha anulpaanulpo muhur vaca ||401|| 223b

    yathtamas tamo nahi nahi mecak kaca a nahi nahi dk-sukha mukham |late late nahi nahi sundarau karaunabho nabho nahi nahi cru madhyamam ||402||

    athpalpa

    apalpas tu prvoktasynyath yojana bhavet ||403|| 223cd

    yathtvam rukmi tva khalu satyabhmkim atra gotra-skhalana mameti |prasdayan vyja-padena rdhpuntu deva puruottamo va ||404||

    atra nyik-vcakayo rukmi-satyabhm-padayo prvoktayo suvaravattva-satya-kopatva-lakaenrthena yojand apalpa |

    atha sandeasandeas tu proitasya sva-vrt-preaa bhavet ||405|| 224ab

    yathetasmn m kualinam abhijna-dnd viditvm kaulnd asita-nayane mayy avivsin bh |snehn hu kim api virahe dhvasinas te tv abhogdie vastuny upacita-ras prema-r-bhavanti ||406|| [me.d. 2.52]

    atha atidea

    sotideo mad-uktni tad-uktnti yad vaca ||407|| 224cd

    yathtanay tava ycate harirjagad-tm puruottama svayam |giri-gahvara-abda-sanibhgiram asmkam avehi vridhe ||408||

  • 8/7/2019 rasarnava_sudhakara_all

    42/204

    atha nirdeanirdeas tu bhavet soyam aham ity di-bhaam ||409|| 225ab

    yathete vayam am dr kanyeya kula-jvitam |

    brta yentra va kryam ansth bhya-vastuu ||410|| [ku.sa. 6.63]

    atha upadeayatra ikrtha-vacanam upadea sa ucyate ||411|| 225

    yathanubhavata datta vittamnya mnayata sajjana bhajata |atiparua-pavana-vilulita-dpa-ikh-cacal lakm ||412||

    atha apadeaanyrtha-kathana yatra sopadea itrita ||413|| 226ab

    yathkoa-dvandvam iya dadhti nalin kdamba-cacu-katadhatte cta-lat nava kisalaya puskokilsvditam |ity karya mitha sakh-jana-vaca s drghikys taecelnte tirodadhe stana-taa bimbdhara pin ||414||

    athavyapadeavyjentmbhiloktir yatrya vyapadeaka ||415|| 226cd

    yathahia-vamahulolubo tumataha paricubia cda-majari |kamala-basai-metta-ibbudomahara bihmaridosi a kaha ||416|| [saku. 5.1]

    [asya chyabhinava-madhu-lolupas tvatath paricumbya cta-majarm |

    kamala-vasati-mtra-nirvtomadhukara vismtosyen katham ||]

    --o)0(o--

    atha buddhy-rambhbuddhy-rambhs tath prokt rti-vtti-pravttaya ||417||

  • 8/7/2019 rasarnava_sudhakara_all

    43/204

  • 8/7/2019 rasarnava_sudhakara_all

    44/204

    caraa-kamala-knty dehalm arcayantkanaka-maya-kava pin kampayant |kuvalayamayam ak toraa prayantvara-tanur iyam ste mandirasyeva lakm ||427||

    atra mdu-vara-prya-bandhasya nirvyhatvn mdu-bandha-samat |

    sphua-bandha-samat, yathmadhuray madhu-bodhita-mdhav-madhu-samddhi-samedhita-medhay |madhukarganay muhur unmada-dhvani-bhtnibhtkaram ujjage ||428|| [mghe 6.20]

    atra sphua-vara-prya-bandhasya nirvyhatvt sphua-bandha-samat |

    mira-bandha-samat, yath utphulla-gaa-yugam [ku. 3.4] ity dau | atra mir-bhta-

    mdu-sphua-vara-bandhasya nirvhd mira-bandha-samat |

    atha mdhuryamtan mdhurya bhaved yatra abderthe ca sphuo rasa ||429|| 234cd

    yath utphulla-gaa-yugam [ku. 3.4] ity atra abdrthayo gra-parivhitvenamdhuryam |

    atha sukumratyad anihura-varatva saukumrya tad ucyate ||430|| 235ab

    yath utphulla-gaa-yugam [ku. 3.4] udgata-manda-hsam ity atra sayuktkara-sadbhvepy anihuratvt saukumryam |

    atha artha-vyaktiryamasya vkyasya vin abdntara-sphm || 235cdarthvagamakatva yad artha-vyaktir iya mat ||431|| 236ab

    yath utphulla-gaa-yugam [ku. 3.4] ity atra sarve padnm adhyhraya-pada-nirkkatay artha-vyakti |

    atha udratvamukte vkye guotkara-pratibhnam udrat ||432|| 236cd

    yath utphulla-gaa-yugam [ku. 3.4] ity atrnyonynurgotkara-pratibhnd udratvam |

    atha ojasamsa-bahulatva yat tad oja iti gyate ||433|| 237ab

  • 8/7/2019 rasarnava_sudhakara_all

    45/204

    yath utphulla-gaa-yugam [ku. 3.4] ity atra yathocita-samsa-bhulyd oja |

    atha kntiloka-sthitim anullaghya hdyrtha-pratipdanam | 237cdknti syd dvividh khyt vrty varansu ca ||434|| 238ab

    vrt nma kuala-prana-prvik sakath | tatra yathparidhauta-bhavat-padmbun nava-candrtapa-talena me |api santata-marma-kntana kta-nirva ivaurva-pvaka ||435||

    atra brhmaa-pdodakasya santpa-amana-rp laukik sthitim anullaghyaivasamudrea munn purata sakathant knti |

    varany, yath mamaivauttugau stana-kalaau sambh-stambhopamnam ru-yugam |tarale dau ca tasy sjat dhtr kim hita suktam ||436||

    atra viia-vastu-nirmam apuya-kt na bhavatti loka-sthity-anurodhenaiva varantknti |

    atha samdhisamdhi sonya-dharm yad anyatrdhiropaam ||437|| 238

    yath utphulla-gaa-yugam [ku. 3.4] ity atrotphullodgatodvelatva-rp pupa-pri-samudra-dharma gaa-sthala-manda-hsa-rgeu samropitatvt samdhi |

    atha kahina-rtiatidrgha-samsa-yut bahulair varair yut mah-prai |kahin s gauyety ukt tad-dea-budha-manojatvt ||438|| 239

    yathgaa-grva-gariha-gairika-giri-krat-sudhndho-vadh-bdh-lampaa-bhu-sampad-udayad-durvra-garvayam |martymartya-virvaa bala-ghtair vaa rvaabair darath rath ratha-gata vivydha divyyudha ||439||

    atra drgha-samsatva mah-prkara-pryatva ca spaam |

    atha mira-rtiyatrobhaya-gua-grma-saniveas tuldhta |s mir saiva pclty ukt tad-deaja-priy ||440|| 240

    yathparimlna pna-stana-jaghana-sagd ubhayatastanor madhyasynta parimilanam aprpya haritam |

  • 8/7/2019 rasarnava_sudhakara_all

    46/204

    ida vyasta-nysa praithila-bhujkepa-valanaikgy santpa vadati visin-patra-ayanam ||441|| [ratnval 2.12]

    atrlpa-samsatva-drgha-samsatva-rpayo prasda-sphua-bandhatva-rpayoranihurkara-pryatva-rpayo pthak-padatva-granthilatvayo ca ubhaya-rti-dharmayos

    tuldhtayor iva saniven mireya rti |

    ndhr l ca saurrty dayo mira-rtaya |santi tat-tad-dea-vidvat-priya-miraa-bhedata ||442|| 241ta eva pada-saghts t evrtha-vibhtaya |tathpi navya bhavati kvya grathana-kaualt ||443|| 242ts grantha-gautvena lakaa nocyate may |bhojdi-grantha-bandheu tad-kkibhir kyatm ||444|| 243

    athavttayabhrat stvat caiva kaiiky rabhati ca |

    catasro vttayas tsm utpattir vakyate sphuam ||445|| 244jagaty ekrave jte bhagavn avyaya pumn |bhogi-bhogam adhihya yoga-nidr-parobhavat ||446|| 245tad vrya-madonmattau daityendrau madhu-kaiabhau |taras devadeveam gatau raa-kkiau ||447|| 246

    vividhai paruair vkyair adhikepa-vidhyinau |mui-jnu-prahrai ca yodhaymsatur harim ||448|| 247tan-nbhi-kamalotpanna prajpatir abhata |kim etad bhrat-vttir adhunpi pravartate ||449|| 248tad imau naya durdharau nidhana tvaray vibho |iti tasya vaca rutv nijagda janrdana ||450|| 249ida kvya-kriy-hetor bhrat nirmit dhruvam |bhad vkya-bhulyd bhratya bhaviyati ||451|| 250adhunaiva nihanmy etv ity bhya vaco hari |nirmalair nirvikrai ca sga-hrair manoharai ||452|| 251agais tau yodhaymsa daityendrau yuddha-linau |bhmi-sthnaka-sayogai pada-kepais tath hare ||453|| 252bhmes tadbhavad bhras tad-vad api bhrat |

    valgitai rgias tatra dptai sambhrama-varjitai ||454|| 253sattvdhikair bhu-daai stvatv vttir udgat |

    vicitrair aga-hrai ca helay sa tad hari ||455|| 254

    yat tau babandha keeu jt s kaiik tata |sa-sarambhai savegai ca citra-cr-samutthitai ||456|| 255niyuddha-karaair jt citrair rabha tata |yasmc citrair agahrai kta dnava-mardanam ||457|| 256tasmd abja-bhuv loke niyuddha-samaya kta |ya astrstrdi-mokeu nyya sa pribhita ||458|| 257nya-kvya-kriy-yoge rasa-bhva-samrita |sa eva samayo dhtr vttir ity eva sajita ||459|| 258

  • 8/7/2019 rasarnava_sudhakara_all

    47/204

    hari tena yad vastu valigitair yda ktam |tadvad eva kt vttir dhtr tasyga-sambhav ||460|| 259gvedc ca yajurvedt smavedd atharvaa |bhraty-dy kramj jt ity anye tu pracakate ||461|| 260

    tatra bhrat prayuktatvena bharatair bhratti nigadyate |prastvanopayogitvt sga tatraiva lakyate ||462|| 261

    atha stvat sttvikena guentityga-aurydin yut |hara-pradhn santyakta-oka-bhv ca y bhavet ||463|| 262stvat nma s vtti prokt lakaa-kovidai |agny asys tu catvri salpottpakv api | 263saghtya parivarta cety e lakaam ucyate ||464||ry-krodhdibhir bhvai rasair vrdbhutdibhi | 264

    paraspara gabhrokti salpa iti abdyate ||465|| 265ab

    yathnargha-rghave, rmabandktya jagad-vijitvara-bhuja-stambhaugha-dusacararako-rjam api tvay vidadhat sandhy-samdhi-vratam |pratyakkta-krtavrya-caritm unmucya rev samasarvbhir mahibhir ambu-nidhayo vivepi vismpit ||466|| (5.44)

    bl (vihasya):cirya rtricara-vra-cakra-mrka-vaijnika payatas tvm |sudhsadharmam im ca vcana vatas tpyati mnasa me ||467|| (5.45)

    atra dhrodtta-dhroddhatayo rma-blino paraspara yuddha-cikrbhiprya-yogdanyonya-parkramotkara-varant salpa |

    atha utthpaka preraa yat parasydau yuddhyotthpakas tu sa ||468|| 265

    yathnargha-rghave, yath

    npn apratyakn kim apavadase nanv ayam ahaiu-kr-bhagna-tripura-hara-dhanv tava pura |ahakra-krrrjuna-bhuja-vana-vracana-kal-nisrtho bhu kathaya kataras te paraharatu ||469|| (4.56)

    atra rmabhadrea prk prahrya jmadagnya prerita ity utthpaka |

    atha saghtya

  • 8/7/2019 rasarnava_sudhakara_all

    48/204

    mantra-aktyrtha-akty v daiva-aktytha paurut |saghasya bhedana yat tu saghtya sa udhta ||470|| 266

    mantro naya-prayoga | tasya akty yath mudr-rkase cakyena atru-sahynbhedant saghtya | artha-akty yath mahbhrate diparvai devais

    tilottamlakaenrthena sundopasundayor atisnigdhayor bhedant saghtya |

    daiva-akty, yath mahvra-carite mlyavn

    h vats khara-daa-prabhtayo vadhy stha ppasya meh h vatsa vibhaa tvam api me kryea heya sthita |h mad-vatsala vatsa rvaa mahat paymi te sakaavatse kekasi h hatsmi na cirt trn putrakn payasi ||471|| (ma.v.ca. 4.11)

    atra rghavnukla-daiva-mohitena mlyavat khara-daa-triiras bheda savihita itisaghtya |

    atha parivartaka prvodyuktasya kryasya paritygena yad bhavet |kryntara-svkaraa jeya sa parivartaka ||472|| 267

    yathottara-rma-carite pacamke kumrau (anyonya prati)aho priya-daranakumra | (snehnurga vivarya)

    yadcch-savda kim u gua-ganm atiayapuro v janmntara-nivia-baddha paricaya |nijo v sambandha kim u vidhivat kopy aviditomamaitasmin de hdayam avadhna racayati ||473|| (u.r.ca. 5.16)

    atra lavasya candraketo ca parasparkra-viea-sandaranena raa-sarambhauddhatya-parihrea vinayrjava-svkra-kathant parivartaka |

    atha kaiik ntya-gta-vilsdi-mdu-gra-ceitai |samanvit bhaved vtti kaiik laka-bha ||474|| 268agny asys tu catvri narma tat-prvak ime |sphaja-sphoau ca garbha ca te lakaam ucyate ||475|| 269

    tatra narma gra-rasa-bhyiha priya-cittnurajaka |agrmya parihsas tu narma syt tat tridh matam ||476|| 270gra-hsyaja uddha-hsyaja bhaya-hsyajam |gra-hsyaja narma trividha parikrtitam ||477|| 271sambhogecch-prakaand anurga-niveant |tath ktpardhasya priyasya pratibhedant | 272

  • 8/7/2019 rasarnava_sudhakara_all

    49/204

    sambhogecch-prakaana tridh vg-vea-ceitai ||478|| 273ab

    tatravc sambhogecch-prakaand, yath

    gacchmy acyuta daranena bhavata ki tptir utpadyate

    ki tv eva vijanasthayor hata-jana sambhvayaty anyath |ity mantraa-bhagi-scita-vthvasthna-khedlasmliyan pulakotkarcita-tanur gop hari ptu va ||479||(kvya-prakdiv apy uddhtam)

    atra nijvasthna-vilambanasya vyarthatva dhratvdi-scakair acyutdi-padair vadantytaypi gopikay vc sambhogecch prakaiteti narma |

    veena sambhogecch-prakaand , yath

    abhyudgate aini peala-knta-dt

    santpa-savalitamnasa-locanbhi |agr hi maana-vidhir viparta-bhvinysa-hsita-sakhjanam aganbhi ||480||

    atra viparta-nyasta-bhaa-lakaena veea janitai sakh-jana-hsai kminnsambhogecch prakaiteti narma ||

    ceay sambhogecch-prakaand, yath

    sloe cia sre ghari ghara-smiassa ghetta |eccha tassa bi pe dhubai hasat hasatassa ||481|| (g.sa. 2.30)

    [sloka eva srye ghi gha-svmino ghtv |necchatopi pdau dhvati hasant hasata ||]

    atra srystamayt prg eva caraa-praklana-lakaay kriyay nikramaa-nivraa-janitena hsena sambhogecch-prakaann narma |

    anurga-prakopi bhogecch-narmavat tridh ||482|| 273cd

    vcnurga-nivedant, yath

    vaya tath nma yathttha ki vadmyaya tv akasmd vikala kathntare |kadamba-golktim rita kathaviuddha-mugdha kula-kanyak-jana ||483|| (mlat-mdhava 7.1)

    atra lavagikay viuddha-mugdha kula-kanyak-jana iti parihsena madayantiknurga-nivedann narma |

  • 8/7/2019 rasarnava_sudhakara_all

    50/204

    veenurga-nivedant, yath

    autsukyena ktatvar sahabhuv vyvartamn hriytais tair bandhu-vadh-janasya vacanair ntbhimukhya puna |dvgre varam tta-sdhvasa-ras gaur nave sagame

    sarohat-pulak harea hasat li ivystu va ||484|| (ratnval 1.2)6

    atra pulaka-saroha-lakaa-vea-janitena ivasya hasanena gaur-hdaynurgasyaprakann narma |

    ceaynurga-nivedant, yath

    kaitavena ayite kuthaltprvat pratimukha niptitam |cakur unmiati sasmitapriye vidyud hatam iva ||485|| [ku.sa. 8.3]

    atra pati-mukha-darana-kriy-janitena ivasya hsena gaur-hdaynurga-nivedann narma |

    priypardha-nirbhedopy uktas tredh tath budhai ||486|| 274ab

    vc priypardha-nirbhedd, yath mlavikgnimitre prathamkente dev

    jai ra-kajjesu ris iuad ayya-uttassa tad sohaa habe | (yadi rja-kryeud nipuat rya-putrasya, tad obhana bhavet |) ||487||

    atra d nipuat yadti caturokti-parihsena tvayaiva mlavik-daranena nycaryayorvivda savihita iti priypardhoghann narma |

    veea priypardha-nirbhedd , yathlepa kriyatm aya druta-gati-svedair ivrdra vapustan-mlya vyapanyat ravi-kara-sparair ivmarditam |ity uktny atidhray dayitay smernanmbhoruhacktni bhavanti hanta ktin modya bhogd api ||488||

    atra svedodgama-mlya-mlnatvayor druta-gamana-ravi-kara-spara-rpa-krasatyatva-kathana-rpea parihasanena sapatn-sambhoga-rpa-priypardha-nirbhedann narma |

    ceay priypardha-nirbhedd, yath

    lolad-bhr-latay vipaka-dig-upanyse'vadhta irastad-vttnta-nirkae kta-namaskro vilaka sthita |kopt tmra-kapola-bhittini mukhe dy gata pdayor

    6 Quoted above at 1.157.

  • 8/7/2019 rasarnava_sudhakara_all

    51/204

    utso guru-sannidhv api vidhir dvbhy na klocita ||489|| (amaru 79)

    atha vilaka-sthiti-irodhnana-ceay priypardha-nirbhedann narma |

    atha uddha-hsyajam

    uddha-hsyajam apy ukta tadvad eva tridh budhai ||490|| 274cd

    tatravc uddha-hsyaja, yatharcimanti vidrya vaktra-kuhary skkato vsukestarjany via-karburn gaayata saspya dantkurn |eka tri nava sapta a iti vyaststa-sakhy-kramvca akti-dharasya aiava-kal kurvantu vo magalam ||491||(daarpvalokepy uddhtam idam | basyeti skti-muktvalau)

    veea uddha-hsyaja , yath

    snyu-nysa-nibaddha-kka-satanu ntyantam lokya mcmu-karatla-kuita-laya vtte vivhotsave |hr-mudrm apanudya yad vihasita devy sama ambhuntendypi mayi prabhu sa jagatm ste prasdonmukha ||492|| (b.r. 2.1)

    atra bhgi-rii-veea ivayor hasitvirbhvc chuddha-hsyajam |

    ceay uddha-hsyaja, yath

    devy lllapita-madhura lsyam ullsayantyya gro rahasi purata patyur viktobht |yumn avyt tad-upajanita hsyam ambnukrkr-ntyair vikaa-gatibhir vyajayan kujarsya ||493||

    atha bhaya-hsyajam hsyd bhayena janitj janita bhaya-hsyajam |tad dvidh mukham aga tu tad dvaya prvavat tridh ||494|| 275

    mukhya bhaya-hsyaja, yathketrdha-un navena viktkraika-vidveighorrvam abhidrutasya vikaai pact padair gacchata |

    p p phi phahti satvaratara vyastkara jalpatodv bhgirier da paupati smernana ptu va ||495||

    atra bhgirier viktkrea vikaa-pacd-gamanena phi phi phty atra vara-vyatysa-bhaena janitasya paupati-hsasynya-rasnagatay mukhya bhaya-hsyajam |

    vc anya-rasga bhaya-hsyaja, yath ratnvalym

  • 8/7/2019 rasarnava_sudhakara_all

    52/204

    vidakakahaa kido pasdo deve ja ajja biakkhada-sarr cihahma |(katha na kta prasdo devy yad adypy akata-arrs tihma |)

    rj (sa-smitam)dhi mrkha ! kim evam upahasasi ? tvat-kta evyampatitosmkam anartha-krama | (3.14ad) ||496||

    veea, yathkalya-dyi bhavatostu pinka-pi-pi-grahe bhujaga-kakaa-bhity |sambhrnta-di sahasaiva nama ivyetyardhokti-sasmita-nata mukham ambiky ||497||(rasa-kalikym apy uddhtam idam, 23 pue)

    atra bhujaga-kakaa-lakaena veea janitasya prvat-bhaya-hsysya grgataykathant tad idam aga bhaya-hsyajam |

    ceay, yathprahlda-vatsala vaya bibhimo vihrdasmd iti dhvanita-narmasu gopiksu |ll-mdu stana-taeu nakhkurivyprayann avatu va ikhi-piccha-mauli ||498||

    atra nakhkura-vyprea janitasya gopik-hasitasya prahlda-vatsaleti caturokti-rpasyagrgatay tad idam aga bhaya-hsyajam |

    agrmya-narma-nirma-vedin siha-bhbhuj |narmdaadh bhinnam eva sphuam udhtam ||499|| 276

    atha narma-sphaja narma-sphaja sukhodyogo bhaynto nava-sagame ||500|| 277ab

    yathapeta-vyhra dhuta-vividha-ilpa-vyatikarakara-sparrambha-prakalita-duklnta-ayanam |muhur baddhotkampa dii dii muhu prerita-dorahaly-sutrmo kaikam iva tat sagatam abht ||501||(sarasvat-kahbharaepy uddhtam idam)

    atha narma-sphoa narma-sphoas tu bhvai scitolpa-raso bhavet | 277cdanyais tv ake sambhoga-viccheda iti gyate ||502|| 278ab

    dyo yathsnigdha vkitam anyatopi nayane yat prerayanty tayyta yac ca nitambayor gurutay manda vilsd iva |

  • 8/7/2019 rasarnava_sudhakara_all

    53/204

    m g ity uparuddhay yad api s ssyam ukt sakhsarva tat kila mat-paryaam aho km svat payat ||503||

    atra sarva tat kilety anicayennurgasya svalpa-mtra-scanay narma-sphoatvam |

    dvityo, yathprpt katham api daivt kaham antaiva s prakaa-rg |ratnvalva knt mama hastd bhrait bhavat ||504|| (ratnval 2.18)

    atra vidaka-vkya scita-dev-ak-visa-sgarik-hastena rj ake tvay sambhoga-bhaga kta ity uktatvt narma-sphoa |

    atha narma-garbhanetur v nyiky v vypra svrtha-siddhaye | 278cdpracchdana-paro yas tu narma-garbha sa krtita ||505|| 279ab

    yathriyo mna-glner anuaya-vikalpai smita-mukhesakh-varge gha ktavasatir utthya sahas |samaneye dhrta tam aham iti jalpan nata-mukhpriyntm ligan harir arati-kheda haratu va ||506||

    atra kupity riya prasdanrtha puruottamena pracchanna-sthitydi-rpo vyprakta ity aya narma-garbha |

    prva-sthito vipadyeta nyako yatra cparas tihet | 279cdtam apha narma-garbha pravadati bharato hi nya-veda-guru ||507|| 280ab

    yathmayena nirmit lak labdhv mandodarm api |reme mrt daagrva-lakmm iva vibhaa ||508||(sarasvat-kahbharaepy uddhtam idam)

    atra rvae vipanne tat-padbhiiktena vibhaena mandodarydiu tad ucita karmanirmitam ity aya narma-garbha | kecit tv etad rabha-bheda sakiptim hu | tatramla na jnma |

    athrabha myendra-jla-pracur citra-yuddha-kriy-maym | 280cdchedyair bhedyai plutair yukt vttim rabha vidu ||509||agny asys tu catvri sakiptir avaptanam | 281

    vasttthpana-samphev iti prve babhire ||510||

    tatra sakipti sakipta-vastu-viay y myilpa-yojit | 282

  • 8/7/2019 rasarnava_sudhakara_all

    54/204

    s sakiptir iti prokt bharatena mahtman ||511|| 283ab

    yath anargha-rghavento dra kanaka-haria-cchadman rmabhadrapacd ena drutam anusaraty ea vatsa kaniha |

    bibhyad bibhyat praviati tata paral ca bhikurdhig dhik kaa prathayati nnijm kti rvaoyam ||512|| (5.7)

    atra bahu-vidhno myn sakepea kathant sakipti |

    vadanty anye tu t netur avasthntara-sagatim ||513|| 283cd

    yathyad-artham asmbhir asi prakoptaistad adya dv tava dhma vaiavam |vira-garvmayam asmad-ntara

    cirasya kacil laghimnam anute ||514|| (a.r. 4.59)

    atra rmabhadra-sahavsena parihta-dhroddhata-vikrasya jmadagnyasya dhra-ntvasth-parigraht sakiptir iti |

    parivartaka-bhedatvt tad upekmahe vayam ||515|| 284ab

    athvaptanam vibhrntir avapta syt pravea-drava-vidravai ||516|| 284cd

    yath htv antanu-nandanasya turagn sta kur gurochittv droa-sutasya krmuka-lat ktv visaja kpam |karasypi ratha vidrya kaao vidrvya cnyad balatvat-putro bhaya-vidravat-kurupate panthnam anvety ayam ||517||(dhanajaya-vijaya 67)

    atha vasttthpanam tad-vasttthpana yat tu vastu myopakalpitam ||518|| 285ab

    yath

    my-cucur athendrajid raa-mukhe khagena dnnsaumitre drutam ryaputra cakit m phi phti ca |kroant vyathitay hanumat m meti santarjitakahe kaitava-maithil kupita-dh ciccheda tucchaya ||519||

    atra nikumbhilym abhicra cikru indrajit rghavdi-buddhi-pramoartha my-kalpita-maithil-kaha-khaana ktam iti vasttthpanam |

  • 8/7/2019 rasarnava_sudhakara_all

    55/204

    atha samphea sampheas tu samghta kruddha-sarabdhayor dvayo ||520|| 285cd

    yath anyonya-stonmathand abht

    tv eva stau rathinau ca kaucit |vyavau gad-vyyata-samprahraubhagnyudhau bhu-vimarda-nihau ||521|| (ra.va. 7.52)

    s ca madhye vttn abda-vttis tu bhrat |tisrortha-vttaya es tac-catasro hi vttaya ||522|| 286anye tu mirad s mir vtti ca pacamm |aea-rasa-smny manyante lakayanti ca ||523|| 287

    yathyatrrabhay-di-ga samant

    miratvam ritya mitha prathante |mireti t vttim uanti dhrsdhram artha-catuayasya ||524|| (.pra. 12) iti |

    tan vicra-saham | kuta ? tat ki vtti-dharm miraam aikya-rpea nyndhika-bhvena v | na prathama avaiamyea mirabhvt | tath mirae tu mira-vtti-vyagyorasopi miro nyndhika prasajyeta | vttnca rasa-viea-niyamasya vakyamatvt |nanu mir vtti sarva-rasa-sdhrati cet, na | bhraty vtty apahta-viayatvt | mla-prambhvena svokti-mtratvc ca | npi dvitya | vaiamyea vtti-gun miraeyatra yad-vtti-pratyabhij-hetu-bht bahavo gu lakyante tatra saiva vttir iti nicayt |nanu, tatra prakaradi-vaena rasa-viea-vyaktir iti cet tarhi prastuta-rasnurodhenaivavtti-viea-nirdhraam apy agkartavyam eva | tath ca bharata

    bhvo vpi raso vpi pravttir vttir eva v |sarve samavetn rpa yasya bhaved bahu |sa mantavyo rasa sthy e sacrio mat ||525||(n.. 7.119-120) iti |

    athaits rasa-niyamakaiik syt tu gre rase vre tu stvat |radura-bbhatsayor vttir niyatrabha puna | 288grdiu sarveu rasev iaiva bhrat ||526|| 289ab

    etac ca grdi-grahaa taj-janyn hsydnm apy upalakaam | ata ca gra-hsyayo kaiik | vrdbhutayo sttvat | raudra-karuayor bbhatsa-bhaynakayo carabhati niyama pratyate | tath ca bharata

    gra caiva hsya ca vtti syt kaiik rit |sttvat nma vijey raudra-vrdbhutray ||527||bhaynake ca bbhatse raudre crabha bhavet |

  • 8/7/2019 rasarnava_sudhakara_all

    56/204

    bhrat cpi vijey karubhuta-saray ||528|| (n.. 20.73-74)7

    atra stvaty raudrnupravea-kathana raudra-pratibhaasya yuddha-vrasyaivasalpdibhi stvat-bhedai paripoaa na tu dna-vra-day-vrayor iti jpanrtham |tasmn na niyama-virodha | bhraty ca karudbhuta-viayatva-kathana tayo pryea

    vg-rambha-mukhena paripoa iti jpanrtham | tena bhraty sarva-rasa-sdhraayamupapannam eva |

    kecit tu tam ima loka bhratya niymakam | 289pryikbhipryatay vycak vicaka |s raseu vttn niyama nnumanvate ||529|| 290

    tath ca kaiikty anuvttau rudraa

    gra-hsya-karua-rastiaya-siddhaye |e vtti prayatnena prayojy rasa-kovidai ||530|| [.ti. 3.39|| iti |8

    vicra-sundaro naia mrga syd ity udsmahe |kaiik-vtti-bhedn narmdn prakalpanam ||531|| 291yatra karuam ritya rasbhsatva-kraam |rasbhsa-prakarae vakyate tad ida sphuam ||532|| 292tat-tan-nyya-pravena nyya-mrgnuvartin |darita siha-bhpena spaa vtti-catuayam ||533|| 293

    atha pravttayatat-tad-deocit bh kriy ve pravttaya |tatra bh dvidh bh vibh ceti bhedata ||534|| 294tatra bh sapta-vidh prcyvanty ca mgadh |bhlk dkity ca aurasen ca mlav ||535|| 295saptadh syd vibhdi abara-dramilndhraj |akrbhra-cala-vanecara-bhav iti ||536|| 296bh-vibh santy anys tat-tad-dea-janocit |tsm anupayogitvn ntra lakaam ucyate | 297tat-tad-deocit ve kriy ctisphuntarh ||537||

    atha sttvikanye sukha-dukhdi-bhveu kta-bhvanam | 298

    nuklyena yac citta bhvakn pravartate ||538||

    7 Variant found in K.L.Joshi edition:hsya-gra-bahul kaiik paricakit |stvat cpi vijey vrdbhuta-amray ||raudre bhaynake caiva vijeyrabha budhai |bbhatse karue caiva bhrat samprakrtit ||8 gra-tilaka reading: gra-hsya-karua-rasn parivddhaye | e vtti paryoktavy prayatnenabudhair yath ||

  • 8/7/2019 rasarnava_sudhakara_all

    57/204

    sattva tad iti vijeya prjai sattvodbhavn imn | 299sttvik iti jnanti bharatdi-maharaya ||539||sarvem api bhvn yai sva-sattva hi bhvyate | 300te bhv bhva-tattva-jai sttvik samudrit ||540||te stambha-sveda-romc svara-bheda ca vepathu | 301

    vaivaryam aru-pralayv ity aau parikrtit ||541||

    tatra stambhastambho hara-bhaymara-viddbhuta-sambhava | 302anubhv bhavanty ete stambhasya muni-samat |saj-virahitatva ca nyat niprakampat ||542|| 303

    atha sveda nidgha-hara-vyyma-rama-krodha-bhaydibhi |sveda sajyate tatra tv anubhv bhavanty am | 304svedpanayavtecch-vyajana-grahadaya ||543||

    nidghd, yathkarair upttn kamalotakrebhyonijair vivasvn vikacodarebhya |tasy nicikepa mukhravindesvedpaden makaranda-bindn ||544||

    hard, yathsakhy ktnujam upetya pacddhnvan irojn karajai priyy |anrdrayann nana-vyunpisvinnntarn eva cakra kacit ||545||

    atrobhayor anyonya-spara-harea sveda |

    vyymd, yathgatvodreka jaghana-puline ruddha-madhya-pradeakrmann ru-druma-bhuja-lat pra-nbhi-hradnta |ullaghyoccai kuca-taa-bhuva plvayan roma-kpnsvedpro yuvati-sarit prpa gaa-sthalni ||546|| [mgha. 7.74]

    atra kusumpacaya-paryaanena vyymena sveda |

    ramo raty-di-parirnti, tasmd yathmaceu paceu-samkulnvtya vtyana-saritnm |svinnni khinnni mukhny aasansambhogam abhoruha-locannm ||547||

  • 8/7/2019 rasarnava_sudhakara_all

    58/204

    di-abdd gta-ntya-rnty-daya |

    gta-rnty, yathgtntareu rama-vri-leaikicit samucchvsita-patra-lekham |

    pupsavghrita-netra-obhipriy-mukha kipurua cucumbe ||548|| [ku.sa. 3.38]

    ntya-rnty, yathcru-ntya-vigame ca tan-mukhasveda-bhinna-tilaka pariramt |prema-datta-vadannila pibannatyajvad amarlakevarau ||549|| [raghu. 19.15]

    krodhd, yathdadhat sandhyrua-vyoma-sphurat-trnukri |

    dviad-dveoparaktga-sagin sveda-viprua ||550|| [mghe 2.18]

    bhayd, yathktnta-jihv-kuil kpdv yady trasatm arm |svedodaya cetasi sacitnmnomam tanute prantim ||551|| [atraiva 1.13]

    romco vismayotsha-hardyais tatra vikriy | 305romodgamolluka-sanagtra-sasparandaya ||552||

    vismayena, yathrghavasya guru-sra-nirbhara-prauhim jagava-bhajanodbhaam |dor-bala rutavata sabhntareromaharaam abht pinkina ||553||

    utshena, yathantrai svair api sayatgra-carao mrcchvirma-kaasvdhna-vraitga-astra-vivare romodgama varmayan |bhagnnudvalayan nijn para-bhan tarjayan nihura

    dhanyoddma-jaya-riya pthu-raa-stambhe patkyate ||554||

    atrotshena romca |

    harea, yathromi sarvy api bla-bhvdvara-riya vkitum utsukni |tasys tad korakitga-yaer

  • 8/7/2019 rasarnava_sudhakara_all

    59/204

    udgrvikdnam ivn bhvan ||555|| (naiadha 14.53)

    atha svara-bhedavaisvarya sukha-dukhdyais tatra syur gadgaddaya ||556|| 306

    sukhena, yathpayema ta bhya iti bruvsakh vacobhi kila s tatarja |na prti-karejapat gatnibhyo babhvu svara-vaiktni ||557||

    atra priya-sasmaraa-janitena harea bhyo vaisvaryam |

    dukhena, yathvilalpa sa bpa-gadgada

    sahajm apy apahya dhratm |abhitapta-mayopi mrdavabhajate kaiva kath arriu ||558|| (ra.va. 8.43)

    athavepathuvepathur hara-santrsa-jar-krodhdibhir bhavet |tatrnubhv sphuraa-gtra-kampdayo mat ||559|| 307

    harea trsena ca, yathtad-agam nanda-jaena dopita sa-ba-vraam mamara |nivasya nivasya muhu ca drghapras karbhy bhaya-kampitbhym ||560||

    jaray, yathrundhnay bahu-mukh gatim indriyvadhveva gham anay jarayopagha |agena vepathu-mat jaatyujhagantu padd api pada gaditu ca nlam ||561|| (kuvalayval, 3.1)

    krodhena, yath

    ru samdhmta-mgendra-tugana kevala tasya vapu cakampe |sa-sindhu-bhbhd-gagan ca pthvniptitolk ca sa-trak dyau ||562||

    athavaivaryamvidtaparodyair vaivaryam upajyate |mukha-vara-parvtti-krydys tatra vikriy ||563|| 308

  • 8/7/2019 rasarnava_sudhakara_all

    60/204

    videna, yath

    ara-ka-pu-gaa-sthalyam bhti parimitbhara |mdhava-pariata-patr katipaya-kusumeva kundalat ||564|| (m.a.mi. 3.8)

    atra viraha-janitena videna putvam |

    tapena, yathdhtnm abhimukha-ptibhi samrairysd aviad alocanotpalnm |ninye mada-janit riya vadhnmuu-dyuti-janita kapola-rga ||565|| (kirtrjunya 7.3)

    roea, yathkad mukha vara-tanu krad tetavgata kaam ayi kopa-ptratm |

    aparvai graha-kaluendu-maalvibhvar kathaya katha bhaviyati ||566|| (mlavikgni-mitra 4.16)

    athruvida-roa-santo-dhmdyair aru tat-kriy |bpa-bindu-parikepa-netra-samrjandaya ||567|| 309

    videna, yathtvm likhya praaya-kupit dhtu-rgai ilymtmna te caraa-patita yvad icchmi kartum |asrais tvan muhur upacitair dir lupyate mekrras tasminn api na sahate sagama nau ktnta ||568|| [me.d. 2.45]

    roea ca, yath mamaivaknte ktgasi pura parivartamnesakhya saroja-aino sahas babhva |rokara sudi vaktum aprayantymindvara-dvayam avpa tura-dhrm ||569||

    atra spardha-priya-darana-janitena roea mugdhy bpodgama |

    santoea, yathnandaja okajam aru bpastayor ata iiro bibheda |gag-sarayvor jalam ua-taptahimdri-niyanda ivvatra ||570|| (ra.va. 14.53)

    atra cira-proita-pratygata-rma-lakmaa-darannandena kausaly-sumitrayor bpa |

  • 8/7/2019 rasarnava_sudhakara_all

    61/204

    dhmena, yathtasmin kae kntam alakayan sdhmvilair udgata-bpa-leai |antar-dalair amburuhm ivrdrairayatna-karbharaair apgai ||571||

    atra vivha-dhmena lakmy bpodgama |

    atha pralayapralayo dukha-dhtdyai ce tatra visajat ||572|| 310ab

    dukhena, yathvapu karaojjhitena snipatant patim apy aptayan |nanu taila-nieka-bindunsaha dprcir upaiti medinm ||573|| (ra.va. 8.38)

    atrendumat-vipatti-janitena dukhenjasya pralaya |

    ghtena, yathprva prahart na jaghna bhyapratiprahrkamam avasd |turagam askandha-niaa-dehapratyvasanta ripum cakka ||574|| (ra.va. 7.47)

    atra pratibhaa-prahrevasdino mrcch |

    sarvepi sattva-mlatvd bhv yadyapi sttvik | 310cdtathpy am sattvaika-mlatvt sttvika-prath ||575||anubhv ca kathyante bhva-sascand am | 311eva dvairpyam ete kathita bhva-kovidai ||576||anubhvaika-nidhin sukhnubhava-lin |r-siha-bhbhuj sgam anubhv nirpit ||577|| 312

    asmat-kalpa-lat-dalni gilati tvat-kma-gaurvryatmac-cintmai-vedibhi pariamed drn nayoccair gajam |ity rha-vitardik pratipatha jalpanti bhdevat

    siha-kmbhuji kalpa-vka-surabh-hasty-di-dnodyate ||578|| 313

    raky rkasri prabala-vimata-vidrvae vrabhadrakruye rmabhadra bhuja-bala-vibhavrohae rauhieyam |pcla cacalk-paricaraa-vidhau pra-candra prasdekandarpa-rpa-darpe tulayati nitar siha-bhpla-candra ||579|| 314

  • 8/7/2019 rasarnava_sudhakara_all

    62/204

    iti rmad-ndhra-maaldhvara-pratigaa-bhairava-rmad-anapota-narendra-nandana-bhuja-bala-bhma-r-siha-bhpla-viracite rasrava-sudhkara-nmni nylakra-stre

    rajakollso nmaprathamo vilsa

    ||1||

    --o)0(o--

  • 8/7/2019 rasarnava_sudhakara_all

    63/204

    (2)

    dvityo vilsa

    rasikollsa

    kalya-dyi bhavat bhaved bhavya-gukaram |kamalkucakleya-vyajitora-sthala maha ||1|| 1cid-acit-kema-kriyai nama r-parajdibhi |

    vandyyai vrdhi-nandinyai kargrastha-payoruhe ||2|| 2

    atha vyabhicri-bhv

    vy-abh ity upasargau dvau viebhimukhatvayo |vieebhimukhyena caranti sthyina prati ||3|| 3vg-aga-sattva-scy jeys te vyabhicria |ta crayanti bhvasya gati sacriopi ||4|| 4unmajjanto nimajjanta sthyiny amta-vridhau |rmivad vardhayanty ena ynti tad-rpat ca te ||5|| 5nirvedotha vido dainya glni-ramau ca mada-garvau |ak-trsveg unmdpasmt tath vydhi ||6|| 6moho mtir lasya jya vrvahitth ca |smtir atha vitarka-cint-mati-dhtayo hara utsukatva ca ||7|| 7augryam arsy cpalya caiva nidr ca |suptir bodha itme bhv vyabhicria samkhyt ||8|| 8

    tatra (1) nirvedatattva-jnc ca daurgatyv pado viprayogata |ryder api sajta nirveda svvamnanam ||9||99

    tattva-jnd, yath

    prpt riya sakala-kma-dughs tata kinyasta pada irasi vidviat tata kim |samnit praayino vibhavais tata kikalpa sthita tanu-bht tanubhis tata kim ||10|| (vairgya-ataka 67)

    9 Another reading in some manuscripts:anubhvas tu naiphalya-matir nirveda ucyate |atra cintru-nivasa-vaivaryocchvsa-dnat ||

  • 8/7/2019 rasarnava_sudhakara_all

    64/204

    ki vidysu viradair api sutai prptdhika-prarayaiki drair abhirpa-rpa-caritair tmnuklair api |ki krya cira-jvitena vigata-vydhi-pracrea vdridryopahata yad etad akhila dukhya me kevalam ||11||

    pado, yathsurata-rama-sambhto mukhedhriyate sveda-lavodgamopi te |atha cstamit tvam tmandhig im deha-bhtm asratm ||12|| (raghu. 8.57)

    viprayogd, yathyays te divasstay saha may nt yath sve gheyat-sambandhi-kathbhir eva satata drghbhir asthyate |eka samprati nita-priyatamas tm eva rma katha

    ppa pacava vilokayatu v gacchatv asambhvya v ||13|| (u.r.ca. 2.29)

    atra st-viprayuktasya rmasya vg-rambha-scitentmvamnanena nirveda pratyate |

    ryay, yathkuryu astra-kathm am yadi manor vae manuykursyc ced brahma-gaoyam kti-gaas tatreyate ced bhavn |samrj samidh ca sdhakatama dhatte chidkraadhi maurv-kua-karaolbaa-kia-granthir mamya kara ||14||(anargha. 4.44)

    atra rmacandra-atnanda-viayery-janitena dhig iti vg-rambha-scitenasvtmvamnanena jmadagnyasya nirveda |

    atha (2)vidaprrabdha-krynirvhd inavpter vipattita |apardha-parijnd anutpas tu yo bhavet ||15|| 10

    vida sa tridh jyeha-madhyamdhama-sarayt |sahynveaopya-cintdy uttame mat ||16|| 11anutsha ca vaicittyam ity dy madhyame mat |adhamasynubhv syur vaicitryam avalokanam | 12

    rodana-vsita-dhyna-mukha-odayopi ca ||17||

    prrabdha-krynirvhd, yathvra vra tirayati dv udgato bpa-prastat-sakalpopahita-jaima stambham abhyeti gtram |sadya svidyann nayam aviratotkampa-lolgulkapir lekhvidhiu nitar vartate ki karomi ||18|| (mlatmdhava 1.38)

  • 8/7/2019 rasarnava_sudhakara_all

    65/204

    atra prastuta-citra-nirmnirvhn mdhavasya ki karomti vg-rambha-scitay tad-daranopya-cintay vido vyajyate |

    tatra inavpter, yathsacri dpa-ikheva rtrau

    ya ya vyatyya pativar s |narendram rga iva prapedevivara-bhva sa sa bhmi-pla ||19|| (ra.va. 6.67)

    atrendumatm kkat bhmipatn tad-anavpty mukha-vaivaryena vido vyajyate |

    vipattita, yathh h dhik para-gha-vsa-daa yadvaidehy praamitam adbhutair upyai |etat tat punar api daiva-durvipkdlarka viam iva sarvata prasptam ||20|| (u.r.ca. 1.40)

    atra stpavda-rpy vipatter h h dhig iti vg-rambhea rmasya vido gamyate |

    yath vs durnimittopagatd vidtsadya parimlna-mukhravind |rja iva svarajasya bhydity aae karaair bhyai ||21|| (raghu. 14.50)

    atra durnimittnumity vipatter mukha-oaennubhvena vaidehy vida |

    apardha-parijnt, yathh tteti kranditam karya viaastasynviyan vetasa-gha prabhava sa |alya-prota prekya sakumbha muni-putratpd anta-alya ivst kitipopi ||22|| (raghu. 9.75)

    atha (3) dainyamht-tpa-durgatatvdyair anauddhatya hi dnat | 13tatrnubhv mlinya-gtra-stambhdayo mat ||23||