R. Morgans* S. Lackovic*, B. McGarry*, G. Dinnage*, B ...

TOM 3 styczeń - luty 1999 r. nr 1

R. Morgans* S. Lackovic*, B. McGarry*, G. Dinnage*, B. Pearce*, H. W. Wallace**

Wpływ czynników doświadczal­nych na wyniki badań plastycz­ności wykonywanych w celu oznaczania PRI (wskaźnika za­chowania plastyczności)

Jedną z podstawowych metod oceny jakości kauczuku naturalnego jest metoda tzw. szybkiego oznaczania plastyczności. Wynikiem oznaczenia jest wielkość odkształcenia próbki poddanej określonemu obciążeniu ściskającemu w określonej temperaturze i zmierzonego po określonym czasie. Wskaźnik zachowania plastyczności (PRI) jest parametrem, który określa odporność kauczuku naturalnego na utlenianie w wysokiej temperaturze.

Na wynik badania PRI wpływają następujące czynniki: równoległość i temperatura powierzchni płyt, wielkość przyłożonej siły, czas badania, sposób ustawienia próbki (centry czność), typ papieru (bibułki) umieszczanego między płytkami i próbką oraz czas i temperatura starzenia kauczuku.

Niniejszy artykuł ma na celu przedstawienie wpływu tych czynników na wyniki badań plastyczności oraz odporności kauczuku na starzenie PRI. Do badań zastosowano dwa plastometry Wallace'a:- tradycyjny, typu P12E;- nowoczesny, typu P14 (Cogenix Rapid Plastimeter).

Badano wpływ temperatury, sposobu ustawienia próbki oraz rodzaju i grubości papieru stosowanego do oddzielenia próbki od powierzchni płyt na wynik pomiarów. Należy podkreślić, że konstrukcja plastometru PI 4 zapewnia dokładną regulację i kontrolę temperatury płyt oraz czasu obciążenia próbki i odczytu jej ściśnięcia.

Słowa kluczowe: kauczuk naturalny, oznaczanie plastyczności, wskaźnik zachowania plastyczności, plastometr Wallace’a

Importance of experimental parameters on rapid plasticity testing for PRI (plasticity retention index)

Rapid plasticity is one of the basic tests used in the natural rubber industry and is the measurement o f compression o f a specimen o f known thickness

* University of Greenwich, School of Engineering, Medway Campus, Pembroke, Chatham Maritime, Kent, England, ME4 4TB**Co. Ltd, 172 St James’s Road, Croydon, England, CR9 2HR

11

SC ctetotneny nr 1 styczeń-luty 1999 r. TOM 3

at a known temperature under a predetermined load for a known time. The plasticity retention index is a measure which reflects the resistance o f natural rubber to thermal oxidation. Several parameters affect the end result, such as platen parallelism, platen temperature, force, time, the centralisation o f the sample, the type o f paper/material used between the platens and sample and the ageing temperature and time.

This paper aims to demonstrate the effect o f these parameters on the final end result. Experimental work was carried out using the current Rapid Plastimeter (P12E) and the new Wallace Cogenix Rapid Plastimeter (PI4). The new PI 4 enabled the platen temperature and test times to be accurately varied and controlled. The effects o f sample positioning and the type and thickness of paper used between the platens and sample was also investigated. The P14 instrument enables tighter temperature control, allowing the effects of temperature to be investigated.

Key words: natural rubber, rapid plasticity testing, PRI (plasticity retention index), Wallace plastimeter

1. Wstęp

W normie ISO 2930:1995 [1] dotyczącej oznacza­nia wskaźnika PRI zdefiniowano metodą tzw. szybkiego badania plastyczności oraz podano wymagania odnoszące się do urządzenia i warunków badania. Ogólnie materia­łem plastycznym nazywa się taki materiał, który odkształ­cony w wyniku działania siły, po jej usunięciu zachowu­je to odkształcenie całkowicie lub w znacznej części [2]. Metodę oznaczania plastyczności można zdefiniować jako pomiar odkształcenia próbki o określonej tempera­turze, w wyniku działania określonej siły w ciągu okre­ślonego czasu. Aby zabezpieczyć powierzchnie płyt przed zanieczyszczeniem, próbkę do badań umieszcza się po­między dwiema warstwami bibułki.

Wynik szybkiego oznaczania plastyczności wy­raża się w jednostkach Wallace’a, przy czym jednej jednostce odpowiada zmiana grubości próbki równa 0,01 mm [3]. Znormalizowana metoda szybkiego ozna­czania plastyczności obejmuje zarówno badania kau­czuku, jak i niezwulkanizowanych mieszanek. Bada­nie plastyczności pozostaje przez ostatnie 50 lat jed ­nym z podstawowych badań stosowanych w przemy­śle gumowym.

W pierwszym plastometrze Wallace’a P-l (skon­struowanym w 1951 r.) płyty ogrzewane były parą, do pomiaru odkształcenia stosowano czujnik zegarowy, a do pomiaru czasu sekundomierz. Z tego względu obsługa urządzenia podczas badań wymagała od ope­ratora zręczności i wprawy.

W 1984 r., po wprowadzeniu mikroprocesorów,

opracowano nowy przyrząd oznaczony P 12, w którym zachowano parowe ogrzewanie płyt, do obciążania próbki zastosowano sprężynę, a do pomiaru czasu ba­dania mikroprocesor.

Pod koniec lat osiemdziesiątych rozpoczęto pro­dukcję ulepszonego przyrządu - P12E, w którym za­stosowano elektryczne ogrzewanie płyt, unowocze­śniono system przykładania obciążenia i kalibracji szczeliny między płytami.

Nowy plastometr oznaczony symbolem P14 po­siada konstrukcję zbliżoną do poprzedniego; wprowa­dzono w nim między innymi platynowy sensor oporo­wy do pomiaru temperatury obu płyt oraz półautoma­tyczny sposób kalibracji odległości między płytami, co w tym przypadku eliminuje błędy operatora.

Wskaźnik zachowania plastyczności (PRI) jest stosunkiem liczby plastyczności próbki po jej starze­niu w temperaturze 140°C do liczby plastyczności przed starzeniem, pomnożonym przez 100.

Badanie PRI wymaga zastosowania plastometru i komory cieplnej. Obecnie używane komory (012) zapewniają dokładne ogrzewanie próbek w tempera­turze 140°C. Jednakże komory te nie posiadająwskaź- nika temperatury, wyposażone sąjedynie w regulator.

Nowy typ komory - 014, przewidziany do współ­działania z nowym plastometrem PI 4, wyposażony jest w platynowy termometr oporowy oraz trójstopniowy regulator zapewniający w komorze temperaturę 140°C ±0,2°C. Zgodnie z wymaganiami normy [1] czas sta­rzenia próbek wynosi 30±0,25 min. W cytowanej nor­mie wymagania obejmują parametry pomiarów mają­ce wpływ na końcowy wynik badania (ich zakresy i to­

12

TOM 3 styczeń-luty 1999 r. SCaA&Mt&Uf nr 1

lerancje), choć niektóre z nich pochodzą z czasów pierwszego plastometru typu P 1.

W niniejszym artykule opisano wpływ niektó­rych czynników na wyniki badania i wielkości tole­rancji, jakie można uzyskać stosując nowe dokładniej­sze przyrządy Praktyczna ocena wpływu tych czynni­ków może być pomocna w uzyskiwaniu dokładnych wyników podczas wykonywania badań. W artykule zaprezentowano nie publikowane jeszcze prace H. W. Wallace’a oraz przegląd literatury dotyczącej tych za­gadnień.

2. Metoda

Pomiarów plastyczności dokonywano z dokład­nością do 0,1 jednostki, a rejestrowano je z dokładno­ścią do 0,5 jednostki. Medianę wyznaczano z 3 po­miarów.

Zmienność temperatury płytWpływ temperatury badano przy granicznych

tolerancjach standardowej temperatury 100°C dla dol­nej i górnej płyty. Temperaturę mierzono za pomocą czujnika zamontowanego dodatkowo w przyrządzie i kalibrowanego zgodnie z opisem podanym w normach krajowych.

Centralne położenie próbki i równole­głość płyt

Wpływ położenia próbek badano umieszczając je w różnych miejscach na powierzchni płyty w sto­sunku do punktu centralnego. Wpływ równoległości płyt badano ustawiając nachylenie (rys. 1) górnej pły­ty pod kątem 0°, 0,65° i 1,3°.

Rys. 1. Schemat przedstawiający pochylenie kątowe górnej płyty w stosunku do dolnej płyty

Wpływ operatora i zmienności przyrząduWpływ operatora zbadano zatrudniając do ozna­

czeń 5 osób z personelu. Ich znajomość stosowanego przyrządu była uszeregowana - od operatora z kilku­letnim doświadczeniem do osoby, która wcześniej nie wykonywała oznaczeń. Różnice działania przyrządów oceniano analizując protokóły kalibracji przyrządów P12E, wykonywanej z zastosowaniem próbek znanej mieszanki gumowej.

Wpływ papieruW badaniach używano jako przekładki między

płytami i próbką różne rodzaje papieru i inne materia­ły. Zbadano: bibułkę zgodną z wymaganiami normy, papier do kopiarki, kalkę, papier toaletowy, szary pa­pier i folię aluminiową. Wymiary każdej przekładki były zgodne z normą (35 mm2) oraz mniejsze (16 mm2 i 14,5 mm2)

Zmienność obciążeniaZbadano wpływ zmienności obciążenia próbki

uwzględniając dopuszczalne górne i dolne odchyle­nia wartości standardowej siły (100 N).

3. Wyniki badańKauczuk naturalny używany do badań wykazuje

zazwyczaj stopniowe zmiany wartości plastyczności w kierunku poprzecznym arkusza. Ponieważ próbka może być tylko raz użyta do badań, pomiary prowa­dzono na różnych próbkach wyciętych z tej samej płyty kauczuku, z miejsc sąsiadujących ze sobą. Z tego po­wodu wyniki badań, na skutek różnic struktury mate­riału, mogą nieznacznie się różnić.

Z poprzednich eksperymentów przeprowadzo­nych z zastosowaniem kilku przyrządów wynika, że różnice plastyczności próbek z tego samego materiału wyciętych w kierunku poprzecznym arkusza, wyno­szą na ogół ±1,5 jednostki.

Zmienność temperatury płytZgodnie z normą, temperatura badania wynosi

100°C ±1°C. Wyniki uzyskane w temperaturze 101°C i 99°C były porównywalne z wynikami uzyskanymi w 100°C. Pojedyncze wyniki wykazywały jednak nie­znacznie większe różnice w stosunku do mediany niż zazwyczaj. W temperaturze 102°C (1°C powyżej gór­nej granicy) wyniki były niższe o około 1 jednostkę plastyczności, a w 98°C (1°C poniżej dolnej granicy)

13

SitK lfotH & ity nr 1 styczeń-luty 1999 r. TOM 3

były o 1 jednostkę wyższe. W temperaturze 95°C wy­niki wykazywały większe wahania i były wyższe o około 1,5 jednostki plastyczności (tabela 1).

Tabela 1. Wpływ temperatury płyt na wyniki pomia­rów plastyczności

Temperatura, °C Liczba plastyczności (mediana)

102 31,0 30,5 31,0101 30,5 31,5 31,5100 31,0 31,0 32,099 31,5 31,0 31,598 32,0 32,0 32,095 32,0 32,5 33,0

Z wcześniejszych badań [4] wynika, że w przy­padku temperatury płyt o 6°C niższej od temperatury standardowej (100°C), wynik pomiaru plastyczności jest wyższy o około 2 jednostki. Okazuje się, że wia­rygodne wyniki można uzyskiwać tylko wtedy, gdy temperatura płyt nie przekracza granicy tolerancji.

Położenie próbki i równoległość płytIstotne jest, aby próbka umieszczona była cen-

trycznie względem płyt. W praktyce niemożliwe jest, by operator podczas każdego pomiaru umieszczał próbkę dokładnie w osi płyt. Stwierdzono, że przesu­nięcie próbki względem osi o kilka milimetrów nie wpływa znacząco na wynik pomiaru. W przypadku przesunięcia próbki względem osi o około 5 mm i wię­cej płyta ściskała krawędź próbki i wówczas uzyski­wano wynik badania plastyczności o około 1 jednost­kę niższy, gdyż pole powierzchni próbki zostało zmniejszone. W przypadku, gdy do badań użyto mniej­szych próbek, uzyskane wyniki były zaniżone.

Przy nachyleniu górnej płyty o 0,65° w stosunku do powierzchni dolnej płyty (patrz rys. 1) wyniki pla­styczności są niższe o 1 jednostkę. Nachylenie płyty o 1,3° powoduje spadek plastyczności o 2 jednostki (patrz tabela 2).

Tabela 2. Wpływ nierównołegłości płyt na wyniki po­miarów plastyczności

Kąt pochylenia,0 Liczba plastyczności (mediana)

0,00 33,0 32,5 33,0 32,50,65 32,0 32,0 32,0 31,51,30 31,0 31,0 31,5 31,0

Przy zwiększaniu kąta nachylenia wyniki bada­nia będą maleć aż do wartości zerowej.

Wpływ osoby operatora i zmienności przyrządów

Przed przystąpieniem do badań niezbędne jest obowiązkowe przeszkolenie niedoświadczonego ope­ratora (przynajmniej w ciągu 5 minut). Stwierdzono, że nie ma możliwości, aby niedoświadczony operator prawidłowo wykonywał badania. W przypadku róż­nych operatorów różnica między wynikami badań wynosiła ±0,5 jednostki plastyczności (tabela 3).

Tabela 3. Wpływ osoby operatora na wyniki pomiaru plastyczności

Operator Liczba plastyczności

1 33,0 33,0 33,02 33,0 32,5 33,03 33,0 32,5 33,04 32,0 32,5 33,05 33,0 33,5 33,0

Zmienność przyrządów oceniana była na pod­stawie analizy ostatnich 10 raportów sprawdzania (ka­libracji) przyrządów typu P12E, przy czym w tych badaniach używana była zawsze ta sama mieszanka. Uzyskana zmienność była minimalna, co potwierdza krzywa rozkładu prawdopodobieństwa (rys. 2).

Częstość kalibracji

Rys. 2. Graficznie przedstawiony wpływ zmienności przyrządu na wyniki pomiarów plastyczności

Wpływ stosowanego papieruZgodnie z wymaganiami normy ISO 2930 [1]

14

TOM 3 styczeń - luty 1999 r. nr 1

należy stosować jako przekładki pomiędzy próbką a płytami aparatu dwa równo wycięte kawałki bibułki papierosowej o gramaturze około 22 g/m2. Jednakże wiadomo, że w praktyce zalecenia te nie zawsze są przestrzegane. Jako przekładki stosowane są często różne rodzaje papieru, a wymiary przekładek nie za­wsze odpowiadają wymaganiom normy. Należy pod­kreślić, że wyniki badań w znacznym stopniu zależą właśnie od wymiarów przekładek. Np. przekładka (z zalecanej bibułki papierosowej) o wymiarach mniej­szych o połowę nie osłania całej dolnej płyty, a to po­woduje obniżenia wyniku badania o około cztery jed ­nostki. Dlatego położenie przekładki jest tym ważniej­sze, im użyta przekładka jest mniejsza.

Tabela 4. Wpływ różnych materiałów użytych na prze­kładki na wyniki pomiarów plastyczności

Rodzaj materiału Liczba plastyczności

Bibułka papierosowa 36,5 37,0 36,0Ręcznik papierowy 33,0 35,0 34,0Papier toaletowy 35,0 37,0 36,5Folia do pakowania 38,0 38,0 36,0Chusteczka higieniczna 46,5 44,0 45,0Papier do kopiarek 53,0 43,0 49,0Papier higieniczny 52,0 53,0 51,5Kalka 49,0 57,0 52,0Papier szary 59,5 58,0 57,0Folia mylarowa 32,5 33,0 34,0Folia przylepna 23,0 22,0 23,0

Okazało się, że różne rodzaje stosowanych pa­pierów i materiałów (łącznie 10) w różny sposób wpły­wały na końcowy wynik badania (patrz tabela 4).

W badaniu tym różnice wyników, w porówna­niu z bibułką papierosową, wahały się od kilku jedno­stek poniżej do więcej niż 10 powyżej liczby plastycz­ności standardowej.

Można jednak zauważyć, iż mimo że wartości liczbowe plastyczności są różne dla różnych materia­łów, to dla pewnej grupy tych materiałów nie wystę­pują znaczące różnice między wynikami dla poszcze­gólnych próbek.

Zmienność obciążeniaObciążenie zgodnie z wymaganiami normy wy­

nosi 100±1N. Przy obciążeniu 101N i 99N nie stwier­dzono istotnych różnic w wynikach badań plastycz­ności w stosunku do wyników uzyskanych pod obcią­żeniem standardowym (siła 100N).

Przy obciążeniu 102N (IN powyżej górnej tole­

rancji) wyniki są zbliżone do wyników uzyskanych przy obciążeniu 10IN. Przy obciążeniu 103N (2N po­wyżej górnej tolerancji) wyniki są niższe od standar­dowych o około 1,5 jednostki. Podobnie w przypad­kach obciążenia 98 N i 97N, wyniki są odpowiednio wyższe od standardowych. Badania te potwierdziły konieczność sprawdzania obciążenia wzorcowego. Wyniki podano w tabeli 5.

Tabela 5. Wpływ siły obciążającej próbką na wyniki pomiarów plastyczności

Siła, N Liczba plastyczności typowej próbki (mediana)

103 30,5102 31,0101 31,0100 32,099 32,098 32,097 33,5

4. Wnioski

Przeprowadzone badania udowodniły, że para­metry pomiaru w mniejszym lub większym stopniu wpływają na wartość plastyczności badanej próbki. Wyniki są zadowalająco powtarzalne pod warunkiem, że kontrolowane są wszystkie parametry badania.

Bardzo ważna jest dokładna kontrola tempera­tury. Płyty przestarzałego plastometru typu PI oraz starszego typu P12 ogrzewane były parą, co prowa­dziło w niektórych przypadkach do znacznego odchy­lenia od żądanej temperatury. Płyty plastometru typu 12E ogrzewane są elektrycznie; ogrzewanie to powin­no być systematycznie kontrolowane i regulowane, co nie zawsze ma miejsce. Sposób pomiaru i nieuwaga podczas ustalania temperatury płyt plastometru typu P12E może spowodować wystąpienie znaczącego od­chy len ia od określonej w norm ie tem pera tu ry 100°C±1°C. W przypadku nowego plastometru P 14 nie ma takich problemów, ponieważ zastosowano w nim dokładny sensor do pomiaru temperatury, a punkty wzorcowania przesunięto bliżej powierzchni płyt. Należy jednak zwracać uwagę, aby temperatura oby­dwu płyt była taka sama, ponieważ wpływa to na wy­nik badania. Ważne jest też centryczne ustawienie próbki. Należy zwrócić na to szczególną uwagę, gdy stosowane są płyty o różnych wymiarach lecz zgod­nych z wymaganiami normy. Na wynik badania wpły­wa także nierównoległość płyt. Przy wymianie płyt na-

15

Sta&fotH&Uf nr 1 styczeń - luty 1999 r. TOM 3

leży upewnić się, czy m ają one właściwe wym iary i czy są równolegle ustawione, gdyż obydwa te czyn­niki wpływają na wynik badania.

Wpływ operatora na wyniki nie ma większego znaczenia pod warunkiem, że posiada on odpowied­nią praktykę. Wpływ stosowanego przyrządu na roz­rzut wyników ujednorodnionej próbki jest niewielki.

Istotny wpływ na wyniki pomiaru ma rodzaj sto­sowanego papieru. Użycie zalecanej przez normę bi­bułki zapewni prawidłowość wyników. Mogą być rów­nież używane inne rodzaje papieru (po walidacji) i choć bezwzględne wartości plastyczności będą różnić się od standardowych, to wyniki będą zgodne. Wymiary bibułki stosowanej jako przekładki między próbką a płytami są o tyle istotne, że ich wyraźne zwiększenie może spowodować efekt osłony cieplnej, a to może prowadzić do niższych wyników pomiaru.

Bardzo istotne są wymiary próbek. Należy prze­strzegać wymagań normy i w żadnym przypadku nie stosować próbek o innych wymiarach. Właściwe wy­miary próbek zapewnia oprzyrządowanie służące do ich przygotowania dostarczane wraz z plastometrem.

Dokładne wartości obciążenia zapewniają tylko nowsze plastometry, tj. typu P I2E i P I4, dzięki zasto­sowaniu w ich konstrukcji wzorcowanego ramienia dźwigni.

Stwierdzono, że zm iana grawitacji związana z położeniem geograficznym może powodować róż­nicę wyników powyżej 0,5%, czyli prawie połowę to-

Liczba plastyczności

lerancji podanej w normie. Z tego względu zaleca się, aby ramię dźwigni kalibrować w rejonie, w którym stosowany jest plastometr.

Stosując plastometr typu PI, w którym czas ob­ciążenia nastawia operator, można uzyskać znacząco różniące się wyniki. Z krzywej przedstawionej na rys. 3 wynika, że zmiana czasu obciążenia próbki o ±1 se­kundę powoduje różnicę plastyczności większą niż jedna jednostka. W plastom etrach typu P I 2, P12E i P 14 do pomiaru czasu zainstalowany jest mechanizm kwarcowy, co zapewnia wymaganą dokładność.

Regularne przeglądy i sprawdzania przyrządów są niezbędne do zapewnienia właściwego i zgodnego z limitami określonymi w normie ustawienia wszyst­kich parametrów, a to warunkuje uzyskiwanie dokład­nych i powtarzalnych wyników.

Pomiar PRIDo badania PRI stosowany jest plastometr oraz

komora cieplna. Na dokładność i powtarzalność wy­ników PRI wpływają zarówno parametry omówiono powyżej, jak i parametry komory. Podobnie jak w przy­padku płyt, gdzie wymagana jest dokładna regulacja temperatury, wymagana jest także bardzo dokładna regulacja temperatury w komorze stosowanej do sta­rzenia próbek. W poprzedniej pracy (E. D. Farlie i H. W. Greensmith [5]) wykazano, że zmiana temperatury w komorze o ±1°C w odniesieniu do standardowej tem­peratury 140°C może powodować w przypadku war­

tości PRI rzędu 50, różnicę ±3 jed­nostki.

Jak z tego wynika, aby uzy­skać żądaną dokładność PRI, na­leży zapewnić tolerancję tempe­ratury w komorze cieplnej ±0,2°C i taką podaje norma [1].

Norma dopuszcza także to­lerancję temperatury ±0,5°C, jed­nak wpływa to na dokładność w yników pomiarów. W nowej komorze cieplnej typu 014 zasto­sowany jest oporowy termometr platynowy do pomiaru i regulacji temperatury.

W poprzedniej pracy [5] stwierdzono, że plastyczność kau­czuku spada w sposób ciągły, przy czym szybkość tego spadku wzra­sta wraz z przedłużaniem czasu starzenia. W konsekwencji, zmia-Rys. 3. Graficznie przedstawiony wpływ czasu działania siły obciążającej

próbkę na liczbę plastyczności

16

TOM 3 styczeń - luty 1999 r. Sta& Ć w t& iy nr 1

na czasu starzenia o kilka minut może spowodować różnicę wyników o kilka jednostek (wielkość odchy­lenia zależy od rodzaju badanej próbki kauczuku). Aby zapewnić właściwą rzetelność wyników badań i ich powtarzalność w normie ISO 29930 [1] przewidziano tolerancje czasu starzenia ±0,25 min.

Literatura1. ISO2930, Determination o f the plasticity retention

index (PRI) o f raw natural rubber, 1995

Z J A Z D N A U K O W Y P T C h e mi

S I T P C h e mRZESZÓW - 1999

Uprzejmie informujemy, że w 1999 roku Doroczny XLII Zjazd Naukowy Polskiego Towarzystwa Chemicznego i Stowarzyszenia Inżynierów i Techników Przemyślu Chemicz­nego odbędzie się w Rzeszowie w dniach 6 - 1 0 września. Będziecie Państwo gościć w mu- rach Politechniki Rzeszowskiej im. Ignacego Łukasiewicza, a obrady toczyć się będą w kil­kunastu sekcjach i na mikrosympozjach pod ogólnym hasłem „Chemia u progu XXI wie­ku” .

Zapraszamy na Zjazd PTChem i SITPChem, który po raz pierwszy odbędzie się w Rzeszowie. Z góry cieszymy się z Państwa udziału w Zjeździe i pobytu na Ziemi Rzeszow­skiej.

Zainteresowane osoby proszone są o jak najszybszy kontakt z Komitetem Organiza­cyjnym. Do zainteresowanych osób zostaną przekazane dalsze informacje.

Komitet Organizacyjny Zjazdu

Adres Komitetu Organizacyjnego:

Komitet Organizacyjny Zjazdu Naukowego PTChem i SITPChem,Rzeszów -1999

Wydział Chemiczny Politechniki RzeszowskiejAl. Powstańców Warszawy 6

35-959 Rzeszów

tel/fax (017) 85-436-55 e-mail: [email protected]

2. RAB RM Bulletin,Specjał Issue on Plasticity, 1954, 8., nr 4

3. McGarry B. M.,1994, Rapid Plasticity and Plasti­city Retention Idex Testing

4. Hills D. A. 1964, Rubber Journal, Testing with the Wallace Rapid Plastimeter

5. Farlie E. D., Greensmith H. W. 1966, Transactionso f I. R. I. 41.Cz. Ill

Tłum. B. F. i A. K.

17