Quichua rimaipi ñucanchij quillcashca librocunaca caicunami: • • • • Bartimeo shuti mana ricuj runamanta • • • • Juan huasichishca huasimanta • • • • Noé shuti runa yacupi huambuj jatun huasita rurashcamanta • • • • Imatapish umashpalla huillaj Pedro shuti mosomanta • • • • Letracuna • • • • Apunchij Jesús huacharishcamanta • • • • Quillcanata Yachana 1 • • • • Quillcanata Yachana 2 • • • • Quillcanata Yachana 3 Q'uipamanca shujtaj librocunatapish quillcashunrajmi. Ucuman tiyaj direccioncunaman rishpa, telefonocunapi cayashpa yachai tucunguimi. www.quichua.net Internet direccionpipish cai librocunata rezai tucunguimi. QUILLCANATA YACHANA 3 Tercer texto de lectura para el quichua de la sierra central del Ecuador Acuerdo Ministerial #0110 Calle Fulgencio Araujo N26-188 y Humberto Albornoz (Sector de la Comuna) Quito, Ecuador Teléfono: 3203498, 09-5002825 www.Quichua.net www.fedepi.org Chimborazo, Bolívar, Cotopaxi, Tungurahua
63
Embed
QUILLCANATA YACHANA 3 · El niño rompió la olla. Churimi mangata p'aquin. 6 churimi churi churi manga llama 7 churimi mangami llamami El sufijo -mi indica una declaración afirmativa,
This document is posted to help you gain knowledge. Please leave a comment to let me know what you think about it! Share it to your friends and learn new things together.
Transcript
Quichua rimaipi ñucanchij quillcashca librocunaca caicunami:• • • • Bartimeo shuti mana ricuj runamanta• • • • Juan huasichishca huasimanta• • • • Noé shuti runa yacupi huambuj jatun huasita
rurashcamanta• • • • Imatapish umashpalla huillaj Pedro shuti
(Cai librocunapica “i” letra nishcamanta “e” letra ima shina ch'ican nishcatapish, “u”letra nishcamanta “o” letra ima shina ch'ican nishcatapish, quichua rimaipiyachachingapajca mana yachachishunchu.)
(En estos libros no vamos a enseñar la diferencia de pronunciación entre la letra “e” y la letra “i” o entre la letra “o” y la letra “u” en el contexto quichua.)
(Cai yachanacunata ima shina yachachinatapish uchilla numerocuna imata nishanishcatapish yachangapajca, p'anga 112pi rezangui.)
(Para instrucciones sobre cómo enseñar estas lecciones, y y el significado de los números pequeños, véase la página 116.)
novecientos noventay nueve milnovecientosnoventa y nueve
1'000.000 shuj millón un millón
18 107
Quichua numerocuna
Quichua Castellano Quichua Castellano
1 shuj uno 10 chunga diez
2 ishqui dos 20 ishqui chunga veinte
3 quimsa tres 30 quimsa chunga treinta
4 chuscu cuatro 40 chuscu chunga cuarenta
5 pichca cinco 50 pichca chunga cincuenta
6 sujta seis 60 sujta chunga sesen ta
7 canchis siete 70 canchis chunga setenta
8 pusaj ocho 80 pusaj chunga ochenta
9 iscun nueve 90 iscun chunga noventa
10 chunga diez 100 patsaj cien
11 chunga shuj once
12 chunga ishqui doce
13 chunga quimsa trece
14 chunga chuscu catorce
15 chunga pichca quince
16 chunga sujta dieciséis
17 chunga canchis diecisiete
18 chunga pusaj dieciocho
19 chunga iscun diecinueve
20 ishqui chunga veinte
21 ishqui chunga shuj veintiuno
22 ishqui chunga ishqui veintidós
...30 quimsa chunga treinta
31 quimsa chunga shuj treinta y uno
32 quimsa chunga ishqui treinta y dos
33 quimsa chunga quimsa treinta y tres
34 quimsa chunga chuscu treinta y cuatro
� Cai p'angapica, caishuj p'angapi quillcashcata shina quillcangui.Copie en esta página lo que está en la página anterior.
106 19
Yachana 4
chagrachacra
1
chagra1
La letra g nunca ocurre al fin de una palabra, y sólo ocurre al fin de unasílaba ante letras sonoras como las que se ven en las palabras aquí. Poreso no es posible practicar sílabas separadas terminadas con g, porqueesa g se cambiaría automáticamente a una j.
� Cai p'angapica, caishuj p'angapi quillcashcata shina quillcangui.Copie en esta página lo que está en la página anterior.
20 105
� Tucuita rezashpa, letracunata cutin cutin quillcashpa yachangui. 12Lea todo, practique la escritura de las letras.
k k K K w w W W x x X X hoces kerosina wincha Cotopaxi
huagra5
rigra pugyutoro, vaca brazo, hombro ojo de agua,
manantial, pozo,poza, pogyo
pugru5
chuglla sagmanvalle, hondonada choza se choca contra,
tropieza, acornea
chugllu5
huaglli jigyacunchoclo corrompido,
depravadotiene hipo
tugyarca5
reglareventó regla
104 21
El ladrón acabó con la chacra de papa.
Shuhuami papa chagrataca tucuchirca. 6
chagrataca tucuchircatucuchirca
acaba (con) hace cocina
tucuchin ruran yanun 7
tucuchirca rurarca yanurcaacabó (con) hizo cocinóEl sufijo -rca indica tiempo pasado simple.
tucuchirca 8
rurarcayanurca
tucuchirca 9
tucuchin
tucuchirca 10
chagrataca tucuchircaShuhuami papa chagrataca tucuchirca.
(Para ver una traducción, véase la página 124 y siguientes páginas.)
22 103
1
winchawincha
CotopaxiCotopaxi
winchawinwiwi
1
i a2
wi wa
wCai letraca “doble ve” shutimi.
xCai letraca “equis” shutimi.
(Cai “w” letraca “hu” letra shinallatajmi nishca. Castellano rimaimanta japishcashimicunallapimi ricurin.) (La letra “w” se pronuncia igual como la “hu”. Sólo se usa para escribir palabras del español.)
(Cai “x” letraca “cs” letracuna shinallatajmi nishca. Castellano rimaipajshimicunallapimi ricurin.) (La letra “x” se pronuncia igual como las letras “cs”. Sólo se usa para escrib ir palabras del español.)
11
102
Chagramanta
Sarun huatacunami shuj yayaca paipajallpapi papata tarpushca. Chai papa chagracasumajtami p'ucushca carca. Chai papa chagratacashuhuacunami allashpa tucuchishca carca.Chaimantami yayaca cashna yuyarishca: —Ñucapapa chagrata shuhuacuna ama tucuchichun shujchugllata rurasha. Chaipi ñuca ushushi tutapishsamarishpa purichun— nirca. Chaimantami yayacashuj chugllata papa chagrapi rurarca.
Yayaca ushushita cashna nirca: —Huahua,papa chagrapimi shuj chugllata ruramuni,shuhuacuna papa chagrata ama tucuchichun.Shina cajpica cunan tuta allcuta pushashpa chaipisamarigripai— nirca. Shina nijpi ushushica allcutapushashpa tutapi samarinaman rirca.
(Para ver una traducción, véase la página 124 y siguientes páginas.)
23
� (Tucuita rezana.) 12 (Lea todo.)
chagra huagra rigra Chaimi papa chagrataca mana tucuchirca.
hu Hu3
ku Kuha Ha ka Kahi Hi ki Ki
hi ha hu4
ki ka kuli la lusi sa su
ho5
ho kihora horas kilotiempo, hora horas, hora kilo
he5
hehec herenciahectárea rastrojo
hectárea
ki5
kikilometro kilogramo
kilómetro kilogramo
24 101
1
hoceshoz
kerosinakerosina
hoceshoho
1
kerosinakeke
a u i2
i a uha hu hi ki ka ku
hCai letraca “ache” shutimi.
kCai letraca “ka” shutimi.
(Cai “h” letraca mana imata ninchu. Castellano rimaimanta japishca shimicunapimiricurin. Cai shimicunaca cunan quichua shimicunami.) (La letra “h” no tiene sonido. Se usa para escribir palabrasprestadas del español, aunque muchas de estas palabras ahora son parte del idioma quichua igual como cualquier otra palabra.)
(Cai “k” letraca “c” letra shinallatajmi nishca. Castellano rimaimanta japishcashimicunapimi ricurin. Cai shimicunaca cunan quichua shimicunami.) (La letra “k” se pronuncia igualcomo la “c”. Se usa para escribir palabras prestadas del español, aunque muchas de estas palabras ahora son parte del idioma quichua igual como cualquier otra palabra.)
� Cai p'angapica, caishuj p'angapi quillcashcata shina quillcangui.Copie en esta página lo que está en la página anterior.
100 25
Yachana 5� Shimicunata rezashpaca cada shimita paipaj dibujoman huachuhuan tinguingui.
Lea las palabras y una con una línea la palabra que corresponde al dibujo.
quipibulto
pelotapelota
caspipalo
iscunnueve
mangaolla
changapierna
ts'u Ts'u3
srhuts'a Ts'a srhats'i Ts'i srhi
ts'i ts'a ts'u4
srhi srha srhuli la lusi sa su
srha5
srhu srhamusrha musrhu lasrhamuestra (huevo) ampolla de sangre,
magulladura,coágulo de sangre
rastra
srhu5
lasrhulasrhu lasrhujurastrojo bajo rastrojo alto
lasrhi5
lasrhillurastrillo
26 99
Yachana 18
1
ts'unzu allcuperro melenudo
masrhumúsico
ts'unzuts'un
1
masrhusrhu
ts'ui a u
2
i a uts'i ts'a ts'u srhi srha srhuts'
Cai letraca “atsa aspirada” shutimi.
srhCai letraca “usrhu” shutimi.
(Cai ts' letraca cai "ts'unzu" shimillapimari ricurin.) (La letra ts' es bastante infrecuente en Quichua. ¡El único ejemploencontrado es éste! Sin embargo, viendo el sistema de sonidos del Quichua, no hay duda que es una letra distinta, ya que cabe perfectamente en el sistema de sonidos. Entodas partes de la sierra central se pronuncia igual, como una ts con aspiración, así que el profesor nunca debe pronunciarla como una simple ts, sino que debe seguir lapronunciación de los alumnos, o si es quichuahablante nativo de la sierra central, su propia pronunciación natural.)
(Tucui cai “srh” letrata charishca shimicunaca castellanomantami japishca. Chashnacajpica, cunanca quichua shimicunami. Cai “srh” letraca castellanopi manatiyashcachu. Chimborazopi, Bolivarpi, Cotopaxipi, Tungurahuapi maijancomunidadcunapica cai “srh” letraca mana tiyashcachu. Chai comunidadcunapi caishimicunaca cazi castellano shinapimi rimashca.) (Todas las palabras que contienen la letra “srh” son prestadas del
español, y en español tienen la combinación "str", pero su pronunciación ha cambiado mucho en quichua, produciendo este nuevo sonido “srh” que no existeen el español. No se usa esta letra en todas las comunidades de la sierra central; en algunas comunidades estas palabras se pronuncian más como en español.)
� Cada dibujo ucupi ima cashcata ricuchij shimita quillcangui.Mire cada dibujo y escriba abajo la palabra correspondiente.
98 27
� Ucupi tiyaj shimicunamanta agllashpa chushajpi jundachingui.Escriba lo que falta en el espacio, escogiendo de las palabras dadas al fondo.
am imjum amsa imbujumbi oscuro, oscuridad avispa (de
alas blancas)sudor
La letra m nunca ocurre al fin de una palabra, pero ocurre al fin de unasílaba ante tanto letras sonoras como sordas, así que es probable que losalumnos no tengan problemas al practicar las sílabas moradas aquí.
94 31
El papá teje una faja con los hilos.
Yayaca puchcacunahuanmi chumbita ahuan. 6
puchcacunahuanmipuchcacuna
hilos flores papas
puchcacuna sisacuna papacuna 7
puchcacunahuan sisacunahuan papacunahuancon hilos con flores con papasEl sufijo -huan significa “con”.
t'yit'yam t'yimt'yampa t'yimbicésped, tepe verruga, mitsa
t'yu5
t'yut'yun t'yupicunt'yungu está picoteando
velo
32 93
Yachana 17
t'yucacunestá escupiendo
1
t'yucacunt'yut'yu
1
i a u2
t'yi t'ya t'yu
t'yCai letraca “atya aspirada” shutimi.
(Chimborazopi, Bolivarpi, Cotopaxipi, Tungurahuapi ashtahuan comunidadcunapicacai t'y letraca ch' letra shinallatajmi rimashca. Chashna cajpica, maijancomunidadcunapica cai t'y letraca ch'icantajmi rimashca. Ni mai ladopi mana tyletra shinachu rimashca.)(En muchas comunidades de la sierra central del Ecuador la letra t'y se pronuncia igual como la letra ch', pero en algunas comunidades la t'y se pronuncia bien diferente,como una ty con aspiración. En ninguna parte de la sierra se pronuncia la t'y sin aspiración, así que el profesor nunca debe pronunciarla como una simple ty o ch, sino
que debe seguir la pronunciación de los alumnos, o si es quichuahablante nativo de la sierra central, su propia pronunciación natural.)
� Cai p'angapica, caishuj p'angapi quillcashcata shina quillcangui.Copie en esta página lo que está en la página anterior.
90 35
Yachana 7
tazinnido
1
tazinzinzinin
1
a i u2
za zi zu
zCai letraca “zeta” shutimi.
(Cai yachanapi tiyaj “z” letracunaca mana castellano shinachu rimashca.) (Ningún caso de la letra“z” en esta lección se pronuncia como en español, sino que la “z” tiene un sonido sonoro, igual como su sonido en el portugués, el francés, o el inglés. En palabras nativasdel quichua esta letra siempre tiene este sonido sonoro, y también es muy frecuente en palabras prestadas del español, conservando su pronunciación antigua.)
(Ecuador urcucunapica cai t' letraca ni mai ladopi mana t letra shinachu rimashca.)(En ninguna parte de la sierra se pronuncia la t' como la t del español, sino bien diferente, como una t seguida por aspiración, así que el profesor nunca debe pronunciarlacomo una simple t, sino que debe seguir la pronunciación de los alumnos, o si es quichuahablante nativo de la sierra, su propia pronunciación natural.)
(Cai parloca Mateo 24:45 versomanta 51 versocamami japishca cai libropajallichishca.) 11 (Esta historia es adaptada de Mateo 24:45-51.)
(Para ver una traducción, véase la página 124 y siguientes páginas.)
39
� Tucuita rezashpa, letracunata cutin cutin quillcashpa yachangui. 12Lea todo, practique la escritura de las letras.
z z Z Z tazin bizi¿Maijantaj allicazuj alliyuyaiyujrunaca canga?
� Cai p'angapica, caishuj p'angapi quillcashcata shina quillcangui.Copie en esta página lo que está en la página anterior.
40 85
� Tucuita rezashpa, letracunata cutin cutin quillcashpa yachangui. 12Lea todo, practique la escritura de las letras.
f f F F foco fila ch'ahuanChai ch'alacujsolteraca¿pipajushushitaj?
� Cai p'angapica, caishuj p'angapi quillcashcata shina quillcangui.Copie en esta página lo que está en la página anterior.
84 41
Yachana 8
1
vasovaso
tandapan
vasovava
1
tandadaa
a u i2
a i uva vu vi da di du
vCai letraca “ve corta” shutimi.
dCai letraca “de” shutimi.
(Cai “v” letraca “b” letra shinallatajmi nishca. Castellano rimaimanta japishcashimicunapimi ricurin. Cai shimicunaca cunan quichua shimicunami.) (La letra “v” se pronuncia igualcomo la “b”. Se usa para escribir palabras prestadas del español, aunque muchas de estas palabras ahora son parte del idioma quichua igual como cualquier otra palabra.)
(Chimborazopi, Bolivarpi, Cotopaxipi, Tungurahuapica cai ch' letraca ni mai ladopimana castellano ch letra shinachu rimashca.)(En ninguna parte de la sierra central se pronuncia la ch' como la ch del español, sino bien diferente, como una ch seguida por aspiración, así que el profesor nunca debepronunciarla como una simple ch, sino que debe seguir la pronunciación de los alumnos, o si es quichuahablante nativo de la sierra central o sur, su propia pronunciaciónnatural.)
(Quichua rimaipi cai f letraca huaquinpica p' letra shinami rimashca.)(Todas estas palabras son prestadas del español, y por eso acostumbran escribirse con f, pero en muchas comunidades, en las palabras que son más establecidas en el idioma
(Para ver una traducción, véase la página 124 y siguientes páginas.)
45
� Tucuita rezashpa, letracunata cutin cutin quillcashpa yachangui. 12Lea todo, practique la escritura de las letras.
d d D D v v V V tanda vaso dedo valin¿Tandataruranatayachanguichu?
� (Tucuita rezana, ladopi quillcana.) (Lea todo, cópialo al lado.)
cintachilca chilca (hierba medicinal)
gentecuna personas
pilchi totuma
tsahuar penco
c'atsu catso, escarabajo
46 79
� Ucupi tiyaj shimicunamanta agllashpa chushajpi jundachingui.Escriba lo que falta en el espacio, escogiendo de las palabras dadas al fondo.
1. Mamapish ___________ charijcashca.La mamá también ha acostumbrado tener una totuma. (p. 60)
2. Plazacunapi huajchacunata___________.Anda y trae acá a los pobres en las plazas. (p. 66)
3. Mamaca ___________ tarpucun.La mamá está sembrando penco. (p. 72)
pushamugri anda y trae acá
pilchitaca totuma (más complemento más tópico)
tsahuarta penco (más complemento)
� Cai p'angapica, caishuj p'angapi quillcashcata shina quillcangui.Copie en esta página lo que está en la página anterior.
78 47
Yachana 9
batyujcordero
1
batyujbatyujbatyubatyu
1
a i u2
tya tyi tyu tyCai letraca“atya” shutimi.
(Chimborazopi, Bolivarpi, Cotopaxipi, Tungurahuapi cai “ty” letraca ch'ican layaminishca. Maijan comunidadcunapica “t” letra shinallatajmi rimashca. Ashtahuancomunidadcunapica “ch” letra shinallatajmi rimashca. Chashna cajpica, maijancomunidadcunapica cai “ty” letraca ch'icanmi rimashca. Chaimantaca maijancomunidadcunapi “batyuj” nincunami, maijan comunidadcunapi “batuj” nincunami,ashtahuan shujtaj comunidadcunapi “bachuj” nincunami.)(Esta letra “ty” tiene bastante variación de pronunciación en las diferentes comunidades de la sierra central. En algunas comunidades la “ty” se pronuncia así como seescribe, como “ti” en “tiene”. En otras comunidades se pronuncia como una simple letra “t”. Pero en muchas comunidades se pronuncia igual como la letra “ch”. Así queen algunas comunidades dicen batyuj, en otras batuj, pero en muchas comunidades dicen bachuj.)
� Cada dibujo ucupi ima cashcata ricuchij shimita quillcangui.Mire cada dibujo y escriba abajo la palabra correspondiente.
48 77
Yachana 14� Shimicunata rezashpaca cada shimita paipaj dibujoman huachuhuan tinguingui.
Lea las palabras y una con una línea la palabra que corresponde al dibujo.
(Para ver una traducción, véase la página 124 y siguientes páginas.)
73
La mamá está sembrando penco.
Mamaca tsahuarta tarpucun. 6
tarpucun
siembra come trae
tarpun micun apamun 7
tarpucun micucun apamucunestá sembrando está comiendo está trayendoEl sufijo -cu indica un verbo progresivo.
tarpucun 8
micucunapamucun
tarpucun 9
tarpushca
tarpucun 10
Mamaca tsahuarta tarpucun.
� Cai p'angapica, caishuj p'angapi quillcashcata shina quillcangui.Copie en esta página lo que está en la página anterior.
72 53
Yachana 10� Shimicunata rezashpaca cada shimita paipaj dibujoman huachuhuan tinguingui.
Lea las palabras y una con una línea la palabra que corresponde al dibujo.
tazinnido
chugllachoza
p'alatejido rústico, tejido de aprendiz
bizibecerro
chagrachacra
chumbifaja, cinturón
tsu Tsu3
tsi Tsitsa Tsa
tsa tsi tsu4
ciba bi bu lina ni nu ti
tsi5
tsu cetsilij c'atsu cebadaespecie de pasto catso, escarabajo cebada
tsa5
cer cietsag cer cielotsagmana alcacer cielo
(se pronunciapreparar chacracon azadón
alcacer(planta tierna
de cebada)
“silu” enquichua)
54 71
Yachana 13
1
tsahuarpenco
cintacinta
tsahuartsatsa
1
cintacincici
a i u2
itsa tsi tsu ci
tsCai letraca “atsa” shutimi.
Cai “c” letraca “i” letrapaj ñaupa “e” letrapaj ñaupa “s” letra shinallatajmi nishca.Castellano rimaimanta japishca shimicunapimi ricurin. Cai shimicunaca cunan quichuashimicunami. La letra “c” se pronuncia igual como la “s” ante las letras “i” o “e”. Se usa para esc ribir palabras prestadas del español, aunque muchas de estaspalabras ahora son parte del idioma quichua igual como cualquier otra palabra.
� Cada dibujo ucupi ima cashcata ricuchij shimita quillcangui.Mire cada dibujo y escriba abajo la palabra correspondiente.
70 55
� Ucupi tiyaj shimicunamanta agllashpa chushajpi jundachingui.Escriba lo que falta en el espacio, escogiendo de las palabras dadas al fondo.
1. Yayaca ___________ chumbitaahuan.El papá teje una faja con los hilos. (p. 32)
2. ¿Maijantaj alli ___________ alliyuyaiyuj runaca canga?¿Cuál será el hombre bien obediente y bien sabio? (p. 38)
3. ¿Tandata ___________yachanguichu?¿Sabes hacer pan? (p. 45)
4. Chai batyujca, sumaj ___________charishca.Ese cordero ha tenido lana bella. (p. 50)
ruranata hacer (más complemento)
millmatami lana (más complemento más enfoque)
puchcacunahuanmi con hilos (más enfoque)
cazuj obediente
� Cai p'angapica, caishuj p'angapi quillcashcata shina quillcangui.Copie en esta página lo que está en la página anterior.
56 69
� Tucuita rezashpa, letracunata cutin cutin quillcashpa yachangui. 12Lea todo, practique la escritura de las letras.
zapato plaza zanja luzPlazacunapihuajchacunatapushamugri.
� (Tucuita rezana, ladopi quillcana.) (Lea todo, cópialo al lado.)
chagrachugllachumbitazinhuagramezabizi
68 57
Yachana 11
1
pilchipilche, totuma, vaso
gentecunapersonas, gente
pilchipilpi
1
gentecunagenge
pi ge
i a u2
iil al ul gi
Cai “g” letraca “i” letrapaj ñaupa “e” letrapaj ñaupa “j” letra shinallatajmi nishca.Castellano rimaimanta japishca shimicunapimi ricurin. Cai shimicunaca cunan quichuashimicunami. La letra “g” se pronuncia igual como la “j” ante las letras “i” o “e”. Se usa para escribir palabras prestadas del español, aunque algunas de estaspalabras ahora son parte del idioma quichua igual como cualquier otra palabra.
Lucas 14:15-24:Jatun micuimanta Jesús parlashcamanta
Castellano rimaipica cai “z” letraca letra “s” shinami rimashca. Chaimantami caiyachanapi castellanomanta japishca shimicunapi “s” shinami rimashca.
En castellano la letra “z” se pronuncia como “s”, y no como la “z” del quichua. Por eso, en esta lección se ven palabras prestadas del español en que la “z” se pronunciacomo “s”.