Qoraqalpoq Davlat universiteti Tabiyatshunoslik fakulteti ...

1

Qoraqalpoq Davlat universiteti

Tabiyatshunoslik fakulteti

GEOGRAFİYa kafedrasi

5440500-Geografiya bakalavriat ywnalishi uchun

wqitiladigan

GİDROLOGİYa ASOSLARİ FANİDAN MARUZA MATNİ

Tuzuvchi ass. Tolibaev D.

Nukus - 2008

2

1-mavzu. Kirish. Fanning maqsadi va vazifalari, bwlinishi, tadqiqot usullari, rivojlanish tarixi.

Reja: 1. Gidrologiya fanining predmeti, bwlinishi, vazifalari; 2. Tadqiqot usullari; 3. Shakllanish va rivojlanish bosqichlari; 4. Wzbekistonda gidrologiyaning shakllanishi va rivojlanishi; Gidrologiya Er h’aqidagi fanlar turkumiga kiradi. "Gidrologiya" yunoncha swz

bwlib, "gidro"-suv va "logos"-bilim ёki fan degan manoni beradi. Umumiy qilib aytganda gidrologiya-suv h’aqidagi fandir. Er sharining suv qobig’i-gidrosfera bir necha qismlardan tashkil topgan va undagi h’ar bir suv obekti faqat wziga xos xususiyatlargagina ega bwladi. Shu sababli gidrologiyaga kengroq manoda quyidagicha tarif berish mumkin: gidrologiya- gidrosferadagi suvlarni, yani okeanlar va dengizlarni, darёlar va kwllarni, doimiy qorliklar va muzliklarni, botqoqliklarni, er osti suvlarini, ularning joylashishini, xususiyatlarini h’amda ularda sodir bwladigan h’odisa va jaraёnlarning atmosfera, litosfera va biosferadagi boshqa h’odisalar bilan wzaro aloqasini wrganuvchi fandir. Gidrologiya fani wrganiladigan suv obektlarining turiga kwra ikki qismga-okeanologiya(okeanlar, dengizlar gidrologiyasi) va quruqlik gidrologiyasiga bwlinadi. Okeanologiya okeanlar va dengizlarning umumiy xususiyatlarini h’amda ularda sodir bwladigan h’odisa va jaraёnlarni atrof-muh’it bilan aloqador h’olda wrganadi. Quruqlik gidrologiyasi esa wz navbatida darёlar gidrologiyasi (potamologiya) kwllar va suv omborlari gidrologiyasi (kwlshunoslik ёki limnologiya), muzliklar gidrologiyasi (glyatsiologiya) va botqoqliklar gidrologiyasi (talümatologiya)ga bwlinadi. Kwp h’ollarda gidrologiya deganda quruqlik gidrologiyasi nazarda tutiladi. Wrganadigan muammolari va tadqiqot usullariga bog’liq h’olda gidrologiyadan uning bir necha bwlimlari-gidrometriya, gidrografiya, gidrologik h’isoblashlar, gidrologik prognozlar kabilar mustaqil fan sifatida ajralib chiqqan. Gidrometriya suv obektlarining gidrologik rejimi elementlari(suv sath’i, suv sarfi, suvning oqish tezligi, suv yuzasi nishabligi)ni wlchash, kuzatish uslublarini ishlab chiqish va ularni bevosita amalga oshirish ishlari bilan shug’ullanadi. Gidrografiya malum h’ududdagi suv obektlarining wziga xos xususiyatlarini joyning tabiiy geografik sharoiti bilan bog’liq h’olda wrganib, ularga gidrologik va xalq xwjaligidagi ah’amiyati nuqtai nazaridan tavsif beradi. Gidrologik h’isoblashlar va gidrologik prognozlar umumiy nom bilan muh’andislik gidrologiyasi deb ataladi. U suv obektlarining turli gidrologik kwrsatkichlarini h’isoblash va prognozlash usullarini ishlab chiqish bilan shug’ullanadi. Hozirgi kunda gidrologiyaning yangi ywnalishi-gidroekologiya aloh’ida fan sifatida shakllanmoqda. Gidrologiyani wrganishda fizika, matematika, ximiya, geologiya, geografiya, meteorologiya, iqlimshunoslik kabi fanlardan twplangan bilimlar katta ёrdam beradi. Gidrologiya suv h’avzalarida kechadigan ximiyaviy va biologik jaraёnlarni h’amda ulardagi suv massalarining tabiiy xususiyatlarini, sifatini va biologik resurslarini gidrofizika, gidroximiya, gidrobiologiya fanlari bilan h’amkorlikda wrganadi. Suv h’avzalarida kuzatiladigan h’arakatlar qonuniyatlarini wrganishda gidrodinamika va gidravlika fanlari yutuqlaridan, gidrologik h’isoblashlar va prognozlarda esa matematikadan, zamonaviy kompyuter texnologiyasidan keng foydalaniladi.

3

Tadqiqot usullari Gidrologiyada statsionar, ekspeditsiya va tajriba-laboratoriya kabi tadqiqot

usullaridan foydalaniladi. Statsionar usulda suv obektlarining gidrologik rejimi elementlari yillar davomida muntazam ravishda kuzatib boriladi. Mamlakatimiz darёlari, kwllari, suv omborlari va muzliklarida bu ishlar, asosan, Wzbekiston Respublikasi Vazirlar Mah’kamasi h’uzuridagi Gidrometeorologiya xizmati markazi(Wzgidromet)ning gidrologik stantsiyalari va postlarida amalga oshiriladi. Ekspeditsiya usulida malum h’ududdagi suv obektlari dala sharoitida umumiy tarzda ёki aniq bir ywnalishdagi maqsadni kwzlab wrganiladi. İzlanishlar natijasida twplangan barcha malumotlar ekspeditsiya h’isobotida umumlashtiriladi, tegishli xulosalar chiqariladi. Ular asosida h’ududning suv zah’iralaridan xalq xwjaligida foydalanish bwyicha amaliy tavsiyalar beriladi. Respublikamizda h’ar yili Wzgidromet, Qishloq va suv xwjaligi vazirligi, Fanlar Akademiyasi va boshqa tarmoq muassasalari tizimlarida maxsus ekspeditsiyalar tashkil etiladi. Tajriba-laboratoriya usuli suvning tabiiy va ximiyaviy xossalarini aniqlash, gidrodinamik h’odisalarni va boshqa jaraёnlarni modellash sharoitida wrganish imkonini beradi. Tajribalar maxsus uskuna va qurilmalar bilan jih’ozlangan laboratoriyalarda amalga oshiriladi.

Yuqoridagilardan tashqari nazariy tah’lil usuli h’am mavjud bwlib, bu usul kuzatish malumotlaridan va boshqa turdagi axborotlardan ilmiy xulosalar chiqarishga asoslangandir.

Shakllanish va rivojlanish bosqichlari

Gidrologiya h’aqidagi ilk fikrlar bundan 6000 yil avval qadimgi Misrda paydo bwlgan. Wsha paytdaёq misrliklar oddiy gidrologik kuzatishlarni amalga oshirganlar. Ular h’ozirgi Asvon twg’onidan 400 km yuqorida - tog’ qoyalarida suv sath’ining wzgarishini belgilaganlar, Nil darёsida bwladigan h’ar yilgi toshqinni qaysi vaqtda kuzatilganligini qayd qilib borganlar. Keyinroq esa quyi Nilda 30 ga yaqin wz davriga xos bwlgan "gidrologik" kuzatish joylari (postlar) tashkil etilgan. Ana shulardan biri Qoh’ira yaqinida saqlanib qolgan "Nilometr" bwlib, u ajoyib arxitektura ёdgorligi h’isoblanadi. Qadimgi misrliklarni yuqoridagi ishlarni bajarishga h’aёt majbur qilgan, chunki h’osil taqdiri darёdagi suvning oz ёki kwpligiga bog’liq bwlgan. Demak, gidrologiya wsha davrdaёq inson eh’tiёjini qondirishga xizmat qiladigan h’aёtiy fan bwlgan. Gidrologiya qadimgi Misrdagi kuzatishlardan boshlanib, aloh’ida fan sifatida shakllanishiga qadar bir necha ming yillar wtgan. Gidrologiyaning rivojlanish tarixida XVII asr oxirida frantsuz olimlari P.Perro va E.Mariott amalga oshirgan ishlar katta ah’amiyatga ega bwldi. Ular Yuqori Sena darёsi h’avzasiga ёqqan atmosfera ёg’inlarini va darёdagi suv miqdorini wlchadilar. Natijada ular suv muvozanatining asosiy tashkil etuvchilari orasidagi munosabatni aniqladilar. Ana shu davrda ingliz astronom olimi E.Galley tajriba asosida Wrta dengiz suvi yuzasidan bwladigan bug’lanish miqdorini aniqladi. Bu bilan u Er kurrasida suvning aylanish sxemasini tuzishga yakun yasadi. Xalqaro tashkilot-YuNESKO (Birlashgan Millatlar Tashkilotining maorif, fan, madaniyat masalalari bilan shug’ullanuvchi qwmitasi) taklifi bilan 1974 yilda ilmiy gidrologiyaning 300 yilligining nishonlanishi yuqoridagi fikrlarning dalilidir. Bu sananing boshlanishi sifatida P.Perroning "Suv manbalarining kelib chiqishi h’aqida" degan kitobi

4

bosilib chiqqan sana-1674 yil qabul qilingan. Birinchi marta "gidrologiya" atamasi XVII asr oxirida, aniqrog’i 1694 yilda nemis olimi E.Milüxiorning "Uch qismdan iborat gidrologiya" kitobida ishlatildi. XIX asr oxirida gidrologiya tabiiy geografiyaning bir qismi sifatida wrganildi. Bu davrda oliy wquv yurtlari talabalari gidrologiya asoslari bilan iqlimshunoslik, melioratsiya kabi kurslarda tanishgan. XX asr boshlarida esa gidrologiyaning tadqiqot ywnalishi aniqlasha bordi va bir qancha mamlakatlar-AQSh, Frantsiya, Germaniya va Rossiya oliy wquv yurtlarida gidrologiyadan maxsus kurslar wqitila boshlandi. Shu davrda gidrologiyadan bir qancha qwllanmalar paydo bwldi. Hozirgi kunda gidrologik izlanishlar borasida amalga oshirilgan ishlarga yakun yasash va kelgusidagi ilmiy tadqiqot ishlari ywnalishini belgilash maqsadida Respublikamizda va chet ellarda muntazam ravishda ilmiy anjumanlar tashkil etiladi. Mustaqillik sharofati bilan Wzbekiston olimlari va mutaxassislari nafaqat sobiq ittifoq h’ududida, balki jah’on miqёsida uyushtirilaёtgan ana shunday tadbirlarning faol ishtirokchilariga aylandilar.

Wzbekistonda gidrologiyaning shakllanishi va rivojlanishi Wzbekistonda suv ilmi-gidrologiya qadimiy ildizga ega. Wlkamizda sug’orma

deh’qonchilik yangi eradan 6000 yil yilgari h’am mavjud bwlgan. Miloddan oldingi 4000 yillikning ikkinchi yarmi va 3000 yillik boshlarida darёlar twsilib, ulardan sug’orish kanallari chiqarilgan. Yangi eradan oldingi 2000 yillikdan boshlab, Surxondarё voh’asi, Farg’ona vodiysi, Quyi Amudarё va Zarafshon bwylarida yirik massivlar sug’orilgan. Yangi eraning I-IV asrlarida Janubiy Wzbekistonda Zang, Toshkent voh’asida Bwzsuv va Salor, Samarqand voh’asida Eski Angor va Tuyatortor, Buxoroda Shoh’rud va Romitanrud, Xorazmda Qirqqiz va boshqa kanallar qazilgan. VII-VIII asrlardan boshlab, tog’oldi h’ududlarida erlarni sug’orishda maxsus qazilgan quduqlar tizimi–korizlardan foydalanilgan. Bular ajdodlarimizning suv ilmidan xabardor ekanliklaridan darak beradi.

IX-XIII asrlarda yashagan buyuk yurtdoshlarimiz Muh’ammad ibn Muso al-Xorazmiy (783-850 yillar), Ah’mad al-Farg’oniy (797-861 yillar), Abu Rayh’on Beruniy (973-1048 yillar), Mah’mud Koshg’ariy (XI asrning ikkinchi yarmi) kabi allomalar dunё suv ilmining shakllanishi va rivojiga wlkan h’issa qwshganlar. Al-Xorazmiy «Kitobu surat al-arz» asarida Atlantika, Hind okeanlari, dengizlar, darёlar va buloqlar h’aqida ancha twliq malumotlar keltiradi.

Ah’mad al-Farg’oniy boshqa fanlar bilan bir qatorda suv ilmini h’am chuqur egallagan. Nil darёsida wta mukammal suv wlchash inshooti-«Nilometr» ni qurish unga topshirilgan(qarang Nilometr). X asrga oid qulёzmalar orasida muallifi nomalum bwlgan «Kitobi h’udud al-olam minal mashriq ilal mag’rib» (Sharqdan g’arbgacha olam chegarlari kitobi) asari gidrologiya va gidrografiyaga tegishli malumotlarga boyligi bilan ajralib turadi.

Abu Rayh’on Beruniy asarlaridagi gidrologik malumotlarni esa ikki guruh’ga ajartish mumkin. Ularning birinchisida okeanlar, dengizlar, kwrfazlar, h’aqidagi bilimlar baёn qilingan. Ushbu bilimlar evropalik olimlar tomonidan «Beruniyning dengizlar nazariyasi» sifatida etirof etilgan. İkkinchi guruh’da esa allomaning quruqlik suvlari–darёlar, soylar, buloqlar, kwllar, qorliklar, muzliklar, botqoqliklar va h’atto er osti suvlari h’aqidagi ilmiy qarashlari ёritilgan.

5

Mah’mud Koshg’ariyning «Devonu-lug’otit turk» (1072-1074 yillarda ёzilgan) asarida 1200 dan ortiq gidrologiya atamalari mavjud. Ular orasidan h’ozirgi kunda h’am muh’im ilmiy h’amda amaliy ah’amiyatga ega bwlgan, gidrologiyaga xorijiy tillardan kirib wrnashib qolgan kwplab swzlarning muqobilini topish mumkin.

Shu davrlarda suv ilmining amaliy tadbiqiga h’am katta etibor berilgan. Beruniyning «Wtgan avlodlar» asarida suniy favvoralar, kanallarni uzunlik bwyicha nivelirlash uskunalari h’aqida malumot keltiriladi. IX asrdan boshlab, Samarqand shah’ri akveduk–kwtarma ariq ёrdamida suv bilan taminlangan. X asrda Forish tumani h’ududida Xonbandi suv ombori qurilgan. Afsuski, shu davrlarda qurilgan noёb suv inshootlarining aksariyat qismi XIII asr boshlarida mwg’ul istelochilari tomonidan butunlay vayron qilingan. XIV asrning ikkinchi yarmidan, yani temuriylar davrida suv ilmiga katta etibor berilgan. Xofizi Abru (1362-1431 yillar)ning «Zubdat at-Tavorix»(Tarixlar qaymog’i) asarida wlkamizdagi deyarli barcha darёlarning gidrografik tarifi berilgan.

Zah’riddin Muh’ammad Bobur (1483-1530 yillar) ning «Boburnoma» asarida h’am darёlar, kwllar, qorliklarga tegishli gidrografik malumotlarni kwplab uchratish mumkin. Unda suv manbalari, darёlarning chuqurligi, muzlashi, oqim rejimi, ulardagi oqim miqdori aniq baёn etilgan.

Muh’ammad Haydar Mirzo (1499 yilda tug’ilgan)ning «Tarixi Rashidiy» asarida İssiqkwl va Balxash kwllari h’aqida aniq gidrografik malumotlar keltiriladi. XVI asrning ikkinchi yarmidan boshlab, suv ilmiga tegishli malumotlar Sulton Balxiy, Mah’mud ibn Valiy, Said Muh’ammad Toh’ir va Xorazmni 1644-1664 yillarda idora qilgan Abulg’oziyxon nomlari bilan bog’liqdir. Abulg’oziyxon «Shajarai turk va mug’ul» (1663 y.) asarida etnografik malumotlarni kwllar, darёlar, soylar, buloqlar bilan bog’liq h’olda beradi. Unda Amudarё wzanining wzgargan vaqti, uning oqibatlari h’aqida aniq malumotlar keltirilgan. XVIII dan boshlab suv ilmiga oid malumotlar Munis Xorazmiy (1778-1829), Ogah’iy (1809-1872) va Ah’mad Donish (1827-1897) asarlarida uchraydi. Munis Xorazmiy 1816 yilda A.Bekovich-Cherkesskiy rah’barlik qilgan Chor Rossiyasi ekspeditsiyasi tarkibida qatnashadi. U wz estaliklarida Orol dengizi, Amudarёning quyilish qismidagi tarmoqlari, kanallar, kwllar h’aqida aniq gidrologik malumotlar keltiradi. Ah’mad Donish esa Buxoro voh’asini sug’orish maqsadida Amudarёdan suv chiqarish rejasini ishlab chiqadi. 1848-1849 yillarda A.İ.Butakov rah’barligidagi ekspeditsiya Orol dengizining ilk kartasini yaratdi. Natijada, ilk bor Orol va Kaspiy dengizlari suv sath’larining farqi 85 metr ekanligi, Sariqqamish botig’i Orolga nisbatan pastda joylashganligi aniqlanadi. 1900-1902 yillarda L.S.Bergning «Orol dengizi» kitobi chop etildi.

Wrta Osiёda, jumladan Wzbekiston suv h’avzalarida muntazam gidrologik kuzatishlar 1910 yildan boshlandi. Mamlakatimizda XX asrning birinchi choragidan dunё amaliёtida ilk bor gidrologik prognozlar xizmati tarkib topa boshladi. Bunga V.G.Glushkov, E.M.Oldekop, L.K.Davidov kabi olimlar asos solgan.

Wtgan asrning birinchi yarmida L.N.Korjenevskiy darёlarni va ular twyinadigan muzliklarni, L.A.Molchanov esa kwllarni wrgandilar.

Respublikamizda 1950-1970y.larda V.L.Shults–O.P.Shcheglovaning tog’li h’ududlar gidrologiyasi ilmiy maktabi shakllandi.

Respublikada gidrologiya fanining 1980 va undan keyingi yillardagi yutuqlari Yu.M.Denisov, F.E.Rubinova, G.E.Glazirin, M.İ.Getker, A.R.Rasulov, V.E.Chub, E.M. Vidineeva, G.N.Trofimov, M.A.Nosirov, A.Akbarov, Z.S.Sirliboeva, F.H.Hikmatov kabi olimlarning ilmiy tadqiqotlari bilan bog’liqdir. Bu davrga kelib, mamlakatimizda

6

gidrologiyaning glyatsiologiya, kwlshunoslik, muh’andislik gidrologiyasi (gidrologik h’isoblashlar va prognozlar), gidrologik jaraёnlarni matematik modellashtirish, sel toshqinlari, suv eroziyasi va darё oqiziqlari, sug’oriladigan h’ududlar gidrologiyasi, suv h’avzalari gidrokimёsi, suv resurslarini muh’ofaza qilish kabi qator ywnalishlar twla shakllandi. Mazkur ywnalishlarning ilmiy yutuqlari nafaqat sobiq İttifoq, balki dunё miqёsida etirof etildi.

Wrta Osiё, jumladan Wzbekistonning tog’li qismidagi muzliklarning birinchi katalogi (jadvali) 1930 yillarda N.L.Korjenevskiy tomonidan yaratilgan bwlsa, mamlakatimizda gyatsiologiya fanining keyingi rivoji va jah’on miqёsida tan olinishi G.E.Glazirin, V.G.Konovalov, V.İ.Ratsek, V.F.Suslov, A.S.Shetinnikov, M.A.Nosirov, A.A.Akbarov, B.A.Kamolov kabi muzshunos olimlarning nomlari bilan bog’liqdir.

Kwllarni wrganishga wtgan asrning birinchi yarmida N.L.Korjenevskiy, L.A.Molchanov, N.G.Mallitskiy kabi olimlar asos solgan. Mamlakatimizda kwlshunoslikning keyingi rivojiga V.N. Reyzvix, A.M.Nikitin, M.A.Nosirov, N.E.Gorelkin, J.J.Nurboev, O.S.Nuriddinov katta h’issa qwshdilar. Wzbekiston Milliy universitetida ilk bor «Kwlshunoslik» (mualliflar: F.H.Hikmatov, D.P.Aytbaev, 2002 y.) wquv qwllanmasi yaratildi.

Mamlakatimiz mustaqillikka erishgach, gidrologik tadqiqotlarning asosiy markazlari bwlgan Gidrometeorologiya ilmiy tadqiqot instituti, Wzbekiston Milliy unversiteti, Wzbekiston Fanlar Akademiyasining Geologiya va geofizika, Suv muammolari institutlarida gidrologiya fanining rivojiga aloh’ida etibor qaratilmoqda. Mutaxassislar tayёrlash uchun maxsus kasb-h’unar kollejlari tashkil etildi. Oliy wquv yurtlari (Wzbekiston Milliy universiteti, Toshkent irrigatsiya va melioratsiya instituti, Toshkent davlat texnika universiteti)da bakalavrlar va magistrlar tayёrlash ywlga qwyildi.

Mamlakatimizda shu soh’a bwyicha ilmiy va ilmiy pedagogik xodimlar tayёrlash maqsadida bir qancha oliy wquv yurtlari h’amda tarmoq ilmiy tadqiqot institutlarida aspirantura va doktorantura faoliyat kwrsatmoqda.

2-maruza Tabiatda suvning aylanishi. Suvning kimёviy va fizik xosalari. Suv

muvozanati tenglamalari

Reja: 1. Suvning tabiiy va ximiyaviy xossalari; 2. Suvning tabiatdagi va inson h’aёtidagi ah’amiyati; 3. Er sharida quruqlik va suvning taqsimlanishi; 4. Tabiatda suvning aylanishi; 5. Er sharining suv balansi

Tabiatda ximiyaviy toza suv deyarli uchramaydi, uni faqat laboratoriya sharoitida h’osil qilish mumkin. Bunday suv rangsiz, h’idsiz va mazasiz bwladi. Tabiatdagi suv tarkibida esa malum miqdorda erigan moddalar bwladi. Suv vodorod bilan kislorodning eng oddiy birikmasidan (N2O) iborat bwlib, wziga xos bir qancha xossalarga egadir. Bu xossalar suvning tuzilish xususiyatlari bilan aniqlanib, u esa wz navbatida suv molekulasining qanday birikkanligiga bog’liqdir. Suv molekulasida og’irlik bwyicha 11,11% vodorod va 88,89% kislorod bwlib, u 2 atom vodorod va 1 atom kisloroddan iboratdir. Suvdagi barcha molekulalar h’am bir xil atom og’irligiga ega bwlmaydi. Oddiy

7

suv molekulalarining atom og’irligi 18 ga teng bwlsa, bazilariniki 19; 20; 21 va h’atto 22 ga teng bwladi. Bunga sabab shuki, atom og’irligi 16 ga teng bwlgan kisloroddan tashqari atom birligi 18 va 19 li kislorod va atom og’irligi 1 bwlgan vodoroddan tashqari atom birligi 2 va 3 li vodorod atomlari h’am bwladi. Bir xil elementning og’ir atomlari izotoplar deyiladi. Murakkab tajribalar natijasida, laboratoriya sharoitida, tarkibida vodorod va kislorod izotoplari bwlgan suv yaratilgan, bunday suv og’ir suv deyiladi. Bu suv oddiy suvdan farqli tabiiy xususiyatlarga ega bwladi. Toza h’oldagi, tarkibi 162

2ОН bwlgan og’ir suv -200 S h’aroratda 1,1056 zichlikka(odatdagisi 0,9982), muzlash h’arorati-3,80 S, qaynash h’arorati -101,420 S bwladi. Bunday og’ir suvda baliq qisqa vaqt h’am yashay olmaydi. Bug’simon kwrinishdagi suv asosan N2O ifodasiga ega bwlgan oddiy molekulalardan iborat bwladi. Oddiy, boshqa molekulalar bilan birlashmagan N2O molekula gidrol deb ataladi. İkki oddiy molekulalar birlashgan birikma (N2O)2-digidrol deb, uch molekulalisi (N2O)3 esa trigidrol deyiladi. Suyuq h’olatdagi suv gidrol, digidrol va trigidrollarning aralashmasidan iborat bwladi. Suvning zichligi deb, h’ajm birligidagi suv massasiga aytiladi. Suv Q40 S h’aroratda eng katta zichlikka ega bwladi, undan katta va kichik h’aroratlarda esa zichlik kamayadi. Suv kwpgina xossalari bilan boshqa qattiq va suyuq moddalardan farq qiladi. U engil, h’arakatchan suyuqlik bwlib, wzi quyilgan jism shaklini erkin qabul qiladi. Suv qisilish tasiriga katta qarshilik kwrsatib, yuqori bosimga chidab, wz h’ajmini deyarli kam wzgartiradi. Tabiiy suv, unda boshqa eritmalar kam bwlsa, yupqa qatlamlarda rangsiz tusda, qalin qatlamlarda esa h’avorang-kwk tusda bwladi. Toza suv elektr tokini deyarli wtkazmaydi. Normal atmosfera bosimida distillangan suvning muzlash h’arorati 00 S, qaynash h’arorati esa Q1000 S deb qabul qilingan. Suvning muzlash va qaynash h’arorati uning shwrligiga va atmosfera bosimiga bog’liq. Suvning shwrligi ortishi bilan uning muzlash h’arorati pasayib, qaynash h’arorati esa ortadi. Suvning solishtirma issiqlik sig’imi deb, 1 gramm massali suvni 1 gradus isitish uchun talab qilinadigan issiqlik miqdoriga aytiladi. Suvning solishtirma issiqlik sig’imi 1,0 kalg’g⋅grad ga teng bwlib, boshqa suyuq moddalar va qattiq jismlarnikidan yuqoridir. Masalan, muzning solishtirma issiqlik sig’imi wrtacha 0,505 kalg’g⋅grad, h’avoniki- 0,237 kalg’g⋅grad va tuproqniki- 0,40 kalg’g⋅grad ga teng. Suvning h’arorati wzgarishi bilan uning solishtirma issiqlik sig’imi kam wzgaradi. Suvning yaxshi erituvchilik xususiyati sababli uning tarkibida doimo erigan moddalar bwladi. Erigan moddalar kontsentratsiyasi mgg’l larda ifodalanadi. Suvda erigan magniy va kalütsiy birikmalarining bwlishi uning qattiqligini taminlaydi. Qattiqlik darajasi graduslarda wlchanadi: 1 l suvda 10 mg kalütsiy oksidi va 14 mg magniy oksidi bwlsa, u 1 gradus qattiqlikka teng bwladi. 8 gradusdan kam qattiqlikka ega bwlgan suv yumshoq, 8 gradusdan 16 gradusgacha wrtacha qattiq va 16 gradusdan katta bwlsa, qattiq suv bwladi. Qattiqligi 12 gradusdan kam bwlgan suvlar ichish uchun yaroqlidir. Suvda vodorod ionlari juda kam miqdorda bwladi. Ximiyaviy toza suvda vodorod ionlari uning qisman dissotsiatsiyasi (N2O q N' Q ON') natijasida paydo bwladi. Tabiiy suvlarda vodorod ionlari kontsentratsiyasi asosan kwmir kislotasi dissotsiatsiyasiga bog’liq bwladi (N2SO3qNSO3'QN'). Vodorod ioni (N') eritmada kislota xususiyatlarini ifodalovchi bwlsa, gidroksid ioni (ON') esa ishqoriy xususiyatlarni namoёn etadi.

8

Kimёviy toza suvda ikkala ion bir xil miqdorda bwladi, shu sababli u neytraldir. Bu neytral reaktsiyada vodorod ionlari kontsentratsiyasi 10-7 g/l ga teng bwladi. Odatda, suvdagi vodorod ionlari kontsentratsiyasi manfiy belgili wnli logarifm daraja kwrsatkichi bilan va kontsentratsiya miqdori pH belgi bilan ifodalanadi. Shunday qilib, neytral reaktsiyali suvda pH=7 bwladi. Agar pH<7 bwlsa, reaktsiya kislotali (achchiq), pH>7 bwlsa, ishqorli (nordon) bwladi. Tabiatdagi suvlarda pHning qiymati 6,5 dan 8,5 gacha oraliqda bwladi. Tabiiy suvlardagi asosiy ionlarga quyidagilar kirib, ularning 4 tasi musbat zaryadlangan (kationlar), 4 tasi manfiy zaryadlangan (anionlar) dir:

anionlar: kationlar: xlor ioni Cl' natriy ioni Na' sulüfat ioni SO4'' kalütsiy ioni Ca'' gidrokarbonat ioni HCO3' magniy ioni Mg'' karbonat ioni CO3'' kaliy ioni K'

Quruqlik suvlarining ximiyaviy tarkibi Dunё okeani suvidan keskin farq qiladi. Bu farq quruqlik suvlarida karbonatlarning, okeanlar va dengizlar suvlarida esa xloridlarning kwpligida wz aksini topgan.

Suvning tabiatdagi va inson h’aёtidagi ah’amiyati Suvning Erdagi h’aёt uchun ah’amiyati beqiёsdir. Wzining uzluksiz h’arakati tufayli suv Er kurrasida kuzatiladigan barcha tabiiy jaraёnlarda ishtirok etadi. Akademik V.İ.Vernadskiyning tabiri bilan aytganda suvning geografik qobiqdagi ishini miqdor jih’atdan Quёsh radiatsiyasi bilan taqqoslasa bwladi, sifat jih’atdan esa uning wrnini h’ech narsa bosa olmaydi. İnson qadim zamonlardan boshlab suvdan turmush eh’tiёjlarini qondirishda eng sodda usullarni qwllab foydalanib kelgan bwlsa, h’ozirgi kunga kelib suv maxsus inshoot va qurilmalar ёrdamida tinitilib, tabiiy ёki suniy ravishda tozalanib, kerak bwlgan h’ollarda zararsizlantirilib ishlatilmoqda. Qishloq xwjaligi va sanoatda suvning wrnini h’ech narsa bosa olmaydi. Masalan, bug’doydan olinadigan h’osilning h’ar bir tonnasi uchun 1500 tonna, 1 t sholi uchun 4000 t, 1 t paxta tolasini etishtirish uchun 10000 tonnagacha suv talab etiladi. Sanoatda 1 t g’isht tayёrlash uchun 1-2 t, 1 t kwmir qazib chiqarish uchun 3 t, 1 t pwlat ёki qog’oz ishlab chiqarish uchun esa 250-300 t suv zarur bwladi. 1 t sintetik tola ishlab chiqarish vaqtida esa 4000 t gacha suv talab etiladi. 1 t ip gazlama tayёrlash uchun 10 t suv sarflansa, bazi bir sintetik tolalardan 1 t gazlama tayёrlash uchun 3000 t suv talab etiladi. Suv h’avzalarining eng arzon transport vositasi ekanligi h’am h’ammaga malum. Suv transportining xalq xwjaligini rivojlantirishdagi ah’amiyati beqiёsdir. Shu maqsadda dunёdagi kwp darёlar kanallar orqali bir-biri bilan va dengizlar bilan tutashtirilgan. Darёlar juda katta energiya manbaidir. Shu sababli kwpgina darёlarda eng arzon elektr energiyasi beruvchi GES lar qurilgan va qurilmoqda. Suv obektlarining mudofaa maqsadlari uchun h’am ah’amiyati kattadir. ×unki mamlakatlar chegaralarining kwp qismi darёlar va dengizlar orqali wtadi. Ularni sergaklik bilan qwriqlash uchun ana shu suv obektlarining gidrografiyasini va suv rejimini yaxshi wrganish talab qilinadi.

Er sharida quruqlik va suvningtaqsimlanishi Er sirtining okeanlar va dengizlar suvlari bilan qoplangan yuzasi umumiy nom

bilan Dunё okeani deb ataladi. U planetamizning suv qobig’i-gidrosferaning asosiy

9

qismidir. Gidrosfera Dunё okeanidan tashqari quruqlikdagi suvlar-darёlar, kwllar va muzliklardan, atmosferadagi suv bug’laridan, tuproqdagi namlikdan, er osti suvlaridan tashkil topgan.

Er kurrasi umumiy maydoni (510 mln.km2)ning 361 mln.km2 ёki 71 foizini Dunё okeani egallagan. Quruqliklar yuzasi esa 149 mln.km2 ёki uning 29 foizini tashkil etadi. Quruqlikdagi barcha ichki suv h’avzalarining yig’indi maydoni uning umumiy maydonining 3 foizidan kamrog’ini, muzliklar esa taxminan 10 foizini tashkil etadi. Er kurrasidagi suvning umumiy h’ajmi 1 mlrd 386 mln.km3 dan ortiq. Bundan 1 mlrd 338 mln.km3 qismi Dunё okeanida, 234 mln.km3-Er pwstida, 26 mln.km3-muzliklarda, 176 ming km3-kwllarda, 2,1 ming km3 esa darёlardadir (1-jadval).

1-jadval Gidrosferaning tarkibiy qismlari va ulardagi suv h’ajmi

Suv h’ajmi Gidrosfera qismlari 103 km3 Umumiy h’ajmga

nisbatan, % ×uchuk suvlar

h’ajmiga nisbatan, % Dunё okeani 1338000 96,5 - Er osti suvlari 23400 1,70 - ×uchuk er osti suvlari 10530 0,75 30,06 Muzliklar 24000 1,73 68,70 Asriy muzloq 300 0,022 0,86 Kwllar 176 0,013 0,25 Tuproqdagi namlik 16,5 0,0012 0,047 Atmosfera 12,9 0,0017 - Botqoqliklar 11,5 0,0008 0,033 Darёlar 2,1 0,0002 0,006 Hammasi: 1386000 100 100

Er kurrasidagi chuchuk suvlarning umumiy zah’irasi 35 mln.km3 deb bah’olanadi

va bu qiymat Er sharidagi umumiy suv h’ajmining 2,3 foizini tashkil etadi. Chuchuk suvlarning 68 foizidan kwprog’i Antarktida va Grenlandiya muzliklarida, 30 foizi esa er osti suvlaridan iboratdir.

Hozirgi paytda foydalanish imkoniyati mavjud bwlgan chuchuk suvlarning miqdori Erdagi umumiy suv h’ajmining taxminan 0,3 foizini tashkil etadi.

Tabiatda suvning aylanishi Quёsh nurlari tasirida Dunё okeani, darёlar, kwllar, botqoqliklar, muzliklar

yuzasidan, wsimliklardan va Er sirtining boshqa qismlaridan h’ar yili 577 ming km3 (1130 mm) suv bug’lanadi.

Suv bug’lari gravitatsiya kuchlari tasirida yuqoriga kwtariladi va kondensatsiya jaraёnida twyinib, og’irlik kuchlari tufayli ёg’in sifatida yana Er sirtiga tushadi. Atmosferadagi namlikning asosiy manbai - okeanlar va dengizlar yuzasidan bug’lanishdir. U Er yuzasidan bwladigan umumiy bug’lanishning 86,5 foizini tashkil etadi. Shu miqdorning kwp qismi bevosita yana okeanlar va dengizlarga atmosfera ёg’ini kwrinishida qaytib tushadi. Bu kichik suv aylanishi deb ataladi. Namlikning qolgan qismi materiklar tomon h’arakatlanadi va ular Er yuzasi bilan murakkab aloqada bwladi (1-rasm).

Suvning katta aylanishi materiklardagi va okeanlardagi suvning barcha turdagi aylanishini wz ichiga oladi.

10

Quruqlikdan darё oqimi kwrinishida okeanlarga ёki ular bilan tutash bwlgan dengizlarga qaytib tushgan suv katta suv aylanishi jaraёnini tugallaydi.

Shunday qilib, Dunё okeani, atmosferadagi namlik va quruqlik suvlari yagona tizim sifatida wzaro bog’langandir. Er sirtining quruqlik qismida h’osil bwlgan darё suvlarining bir qismi okeanlar va dengizlarga quyilsa, bir qismi materiklar ichida qoladi.

Quruqlik yuzasining katta qismi (78 foizi) Dunё okeaniga tomon qiya bwlib, u erda h’osil bwlgan darё oqimi okeanlarga kelib tushadi. Quruqlikning bu qismi okeanga tutash ёki chekka oqimli h’ududlar deb ataladi.

Darёlari suvi okeanga kelib tushmaydigan h’ududlar ichki oqimli h’ududlar ёki berk (okeanga nisbatan) h’ududlar deb nomlanadi. Er kurrasida chekka oqimli h’ududlar 117 mln.km2 ni, ichki oqimli h’ududlar esa 32 mln.km2 ni tashkil etadi.

Eng katta ichki oqimli h’ududlarga Orol-Kaspiy h’avzasi, Afrikadagi ×ad kwli h’avzasi, Sah’roi Kabir, Arabiston va Markaziy Avstraliya chwllari misol bwladi.

Er sharining suv balansi

Yuqorida gidrosferada mavjud bwlgan umumiy suv h’ajmi 1,386⋅109 km3 ga teng ekanligi qayd etildi. Lekin, tabiatdagi yillik suv aylanish jaraёnida uning nisbatan juda kam qismi, yani 518600 km3 ёki umumiy suv h’ajmining 0,037 foizi ishtirok etadi. Er kurrasida namlik aylanishi jaraёnida ishtirok etaёtgan kirim (atmosfera ёg’inlari) va chiqim (bug’lanish) qismlari wrtasida malum tenglik-muvozanat mavjuddir. Ushbu tenglikni Er kurrasi va uning ayrim qismlari (Dunё okeani, chekka oqimli h’udud, ichki oqimli h’udud) uchun suv balansi tenglamalari kwrinishda ifodalanadi.

Tenglamalarda kirim qismi elementlari sifatida Dunё okeani yuzasiga (Xo), quruqlikning chekka oqimli h’ududiga (Xch), quruqlikning ichki oqimli (berk) h’ududiga (Xi) va nih’oyat butun Er sirtiga (Xer) ёg’adigan yillik ёg’in miqdorlarini h’isobga olish zarur. Shularga mos ravishda Dunё okeani yuzasidan (Zo), quruqlikning chekka oqimli h’ududidan (Zch), quruqlikning ichki (berk) oqimli h’ududidan (Zi) va ularning yig’indisi-Er yuzasidan (Zer) bwladigan yillik bug’lanish miqdorlari tenglamalarning chiqim qismini tashkil etadi. Suv balansi tenglamalarida quruqlikdan Dunё okeaniga ёki u bilan tutash bwlgan dengizlarga darёlar keltirib quyadigan yillik oqim miqdori (Uy) h’am h’isobga olinadi. Kirim va chiqim qismlarining qabul qilingan belgilashlariga asosan suv balansi tenglamalarini dastlab Er sirtining ayrim qismlari uchun kwraylik. Dunё okeani uchun u quyidagicha ifodalanadi:

Zo = Xo Q Uch . Chekka oqimli h’udud uchun:

Zch = Xch-Uch , ichki oqimli h’udud uchun esa

Zi = Xi kwrinishida ёziladi. Yuqorida keltirilgan tenglamalarning yig’indisi butun Er yuzasi uchun suv balansini ifodalaydi:

Zo + Zch + Zi = Xo +Xch + Xi ёki Zer = Xer .

Er yuzasi va uning ayrim qismlari uchun suv balansi tenglamalarida qatnashuvchi elementlarning miqdoriy qiymatlari 2-jadvalda keltirilgan.

11

Er yuzasi va uning ayrim qismlari suv balansi tenglamalari elementlarining miqdoriy

qiymatlari ¨g’in Bug’lanish Oqim

Er yuzasi qismlari

Maydoni, mln.km2

ming km3

mm ming km3

mm ming km3

mm

Dunё okeani 361 458 1270 505 1400 47 130

Chekka oqimli 119 110 924 63 529 47 395

İchki oqimli 30 9 300 9 300 - -

Quruqlik 149 119 800 72 485 47 315

Er yuzasi 510 577 1130 577 1130 - -

3-mavzu: Darёlar. Darё tizimi. Darё h’avzasi va suv yig’ilish maydoni. Darё tizimi. Darё h’avzasi va uning asosiy shakl va wlcham kwrsatkichlari

Reja: 1. Darё sistemasi, gidrografik twr; 2. Darё boshi, yuqori, wrta va quyi oqimi, quyilishi;

3. Suvayirg’ichlar, darё h’avzasi va suv twplash maydoni; 4. Darёlarning shakl va wlcham kwrsatkichlari:

a) Darё sistemasining shakl va wlcham kwrsatkichlari. b) Darё h’avzasining shakl va wlcham kwrsatkichlari.

Darё sistemasi, gidrografik twr

Darё deb, h’avzaga ёqqan ёg’inlardan h’osil bwlgan er usti va er osti suvlari h’isobiga twyinib, tabiiy wzanda oquvchi suv massalariga aytiladi.

Wz suvini okeanlarga, dengizlarga va kwllarga quyadigan darёlar bosh darё deyiladi. Bosh darёlar qanday suv h’avzasiga quyilishiga bog’liq h’olda ikki guruh’ga bwlinadi: 1. Okean darёlari-bunday darёlar okean ёki okean bilan tutash bwlgan dengizlarga quyiladi. Masalan, Amazonka, Amur, Don, Dunay, Lena, Nil va h’okazo. 2. Kontinent darёlari-berk h’avzalardagi dengiz ёki kwllarga quyiladi ёki ulargacha etib bormasligi mumkin. Masalan, Amudarё, Sirdarё, Volga, Ural va boshqalar.

Bosh darёga quyiladigan darёlar uning irmoqlari deyiladi. İrmoqlar bosh darёga quyilishi h’olatiga qarab tartiblarga bwlinadi. Bosh darёga bevosita quyiladigan darёlar birinchi tartibli irmoqlar, birinchi tartibli irmoqlarga quyiladiganlari esa ikkinchi tartibli irmoqlar deyiladi va h’okazo (18-rasm).

Bosh darё va uning irmoqlari birgalikda qwshilib, darё sistemasini tashkil etadi. Darёlar kwpchilik h’ollarda kwllardan, buloqlardan, botqoqliklardan,

muzliklardan, doimiy qorliklardan boshlanadi. Malum bir h’ududdagi darёlar, ularning irmoqlari, buloqlar, kwllar, botqoqliklar, muzliklar, doimiy qorliklar shu h’ududning gidrografik twrini h’osil qiladi.

Darё boshi, yuqori, wrta va quyi oqimi, quyilishi Wzan aniq kwrinishga ega bwlgan va doimiy suv oqimi kuzatila boshlanadigan joy darё boshi deb yuritiladi. Agar darё ikki soyning qwshilishidan h’osil bwlsa, darё

12

boshi sifatida ular qwshilgan joy qabul qilinadi. Darёning uzunligi esa katta irmoq bilan qwshib h’isoblanadi. Har qanday darёni, uning uzunligi bwyicha, bir-biridan farq qiladigan umumiy belgilariga qarab, quyidagi uch qismga-yuqori oqim, wrta oqim va quyi oqimlarga bwlish mumkin. Tog’ darёlarining yuqori oqimlari uchun nisbatan katta nishabliklar xos bwlib, shu tufayli suvning oqish tezligi h’am ancha katta bwladi. Bu esa wz navbatida wzanda eroziya jaraёnining jadal borishiga olib keladi. Darёning wrta oqimida uning nishabligi va suvning oqish tezligi kamayadi. Eng muh’imi, darёning suvliligi ortadi. Darёning quyi oqimida nishablik va suvning oqish tezligi yanada kamayadi. Bu qismda tezlik kamayishi natijasida oqiziqlar chwka boshlaydi. Aksariyat h’ollarda darёning quyi oqimida darё uzunligi bwyicha undagi suv miqdori kamaya boradi. Darё kwlga, dengizga ёki ikkinchi bir darёga qwshiladigan joy uning quyilishi deyiladi. Kwllarga, dengizlarga quyiladigan yirik darёlarning quyilish qismida ular tarmoqlanib, wzanning murakkab shakllari-delütalar h’osil qiladi. Bu jaraёnga dengiz ёki kwldagi suvning twlqinlanishi, kwtarilishi, pasayishi va boshqa omillar sabab bwladi. Qurg’oqchil h’ududlarda esa darёlar bazan quyilish qismiga etib bormaydi. Bunda darё suvining katta qismi bug’lanishga, wzan tubiga shimilishga va asosan sug’orishga sarf bwladi. Wrta Osiё va mamlakatimizdagi kwpgina darёlar (Murg’ob, Tajan, Sangzor, Zarafshon, Qashqadarё)ni bunga misol qilib keltirish mumkin.

Suvayirg’ichlar, darё h’avzasi va suv twplash maydoni Er sirtiga ёqqan ёg’inlardan h’osil bwlgan suvni ikki qarama-qarshi ywnalishdagi ёnbag’irlar bwyicha taqsimlaydigan eng baland nuqtalar wrni suvayirg’ich chizig’ini h’osil qiladi. Er kurrasining quruqlik qismiga ёqqan ёg’inlardan h’osil bwlgan yuza suvlarni jah’on suvayirg’ich chizig’i quyidagi ikki ywnalishda taqsimlaydi: 1. Tinch-Hind okeanlari ywnalishida; 2. Atlantika-Shimoliy Muz okeanlari ywnalishida. Jah’on suvayirg’ich chizig’i Janubiy Amerikadagi Gorn burnidan boshlanib, And, Kordilüera tog’laridan Bering bwg’oziga, undan ×ukotka tizmalari, Anadir yassi tog’lari, Gidan, Stanovoy, Yablonovoy, Markaziy Osiё tog’liklari, Tyanshan, Pomir, Kopettog’, Arabiston yarim orolining shimoliy qismi, Afrikada esa meridian ywnalishi bwyicha wtadi. Materikning janubiy qismiga yaqinlasha borganda Hind okeani qirg’oqlari tomon buriladi (Dunё tabiiy kartasiga qarang). Jah’on suvayirg’ich chizig’idan tashqari nisbatan kichik wlchamlardagi quyidagi suvayirg’ichlar mavjud.

İchki suvayirg’ichlar-materiklarga ёqqan ёg’inlardan h’osil bwlgan suvni okeanga tutash (chekka h’udud) va berk (ichki oqimli h’udud) h’avzalar bwyicha taqsimlaydi. Orol-Kaspiy berk h’avzasini chegaralaydigan suvayirg’ich chizig’i ichki suvayirg’ichlarga misol bwladi; Okean va dengiz suvayirg’ichlari-suvni okeanlar va dengizlar h’avzalari bwyicha taqsimlaydi;

Darё suvayirg’ichlari-darёlar suv twplaydigan h’avzalarni bir-biridan ajralib turishini taminlaydi. Tog’li h’ududlarda suvayirg’ichlar tog’ chwqqilarining eng baland nuqtalaridan wtadi va uni aniq wtkazish mumkin. Biroq, tekislik h’ududlarda, buning aksicha, suvayirg’ich chizig’ini wtkazish ancha murakkabdir.

13

Yuqorida aytib wtilganidek, darёlar er usti va er osti suvlari h’isobiga twyinadi. Shunga mos ravishda er osti va er usti suvayirg’ichlari bwladi. Er sirtining darё sistemasi joylashgan va suvayirg’ich chiziqlari bilan chegaralangan qismi darё h’avzasi deyiladi. Darё sistemasi suv yig’adigan maydon suv twplash maydoni deyiladi. Kwpchilik h’ollarda darё h’avzasi va suv yig’ilish maydoni mos tushadi. Lekin, ayrim h’ollarda suv yig’ilish maydoni darё h’avzasi maydonidan kichik bwladi. Masalan, Obü bilan İrtish, İrtish bilan İshim darёlari orasidagi kichik darёchalar bosh darёga etib borolmaydi, natijada ular suv twplaydigan maydon asosiy darёga suv bermaydi.

Darёlarning shakl va wlcham kwrsatkichlari

Darё sistemasining shakl va wlcham kwrsatkichlari. Bir darё ikkinchisidan uzunligi, irmoqlari soni, ularning Er sirtida joylashish

shakli va boshqa kwpgina belgilari bilan farqlanadi. Mazkur farqlarni darё sistemasining quyidagi morfologik va morfometrik, yani shakl va wlcham kwrsatkichlarini solishtirish orqali aniqlash mumkin: - bosh darё va uning uzunligi; - irmoqlar va ularning uzunliklari; - darёning egriligi; - darё tarmoqlarining zichligi; - darё ёki darёning malum qismining nishabligi. Bosh darёning uzunligi (L) uning boshlanishidan quyilish joyigacha bwlgan masofa bilan aniqlanadi. İrmoqlarning uzunliklari ),...,,( 21 nlll h’am bosh darё uzunligi kabi aniqlanadi. Lekin bunda dastlab irmoqlarning tartiblarini belgilab olish zarur.

Darёning egriligi egrilik koeffitsienti bilan ifodalanadi. Egrilik koeffitsienti deb, darёning boshlanish va quyilish nuqtalarini tutashtiruvchi twg’ri chiziq uzunligining darёning h’aqiqiy uzunligiga nisbatiga aytiladi (19-rasm), yani

,L

К АВэ

l=

bu erda АВl -darёning boshlanish (A) va quyilish (V) nuqtalarini tutashtiruvchi twg’ri chiziqning uzunligi, L-darёning uzunligi. Egrilik koeffitsienti doim birdan kichik, yani Ke < 1,0 bwlib, wlcham birligiga ega emas. Darё tarmoqlarining zichligini ifodalash uchun darё tarmoqlarining zichlik koeffitsientidan foydalanamiz. Darё tarmoqlarining zichlik koeffitsienti deb, bosh darё va uning irmoqlari bilan birgalikdagi uzunliklari yig’indisining shu darё sistemasi joylashgan h’avza maydoniga bwlgan nisbatiga aytiladi, yani

α =( )

FL i∑+ l

,

ifodada L-bosh darё uzunligi, Σ il -irmoqlar uzunliklarining yig’indisi, F-darё sistemasi joylashgan h’avza maydoni. Mazkur koeffitsient kmg’km2 wlcham birligida ifodalanadi. Darёning nishabligi deb, uning wrganilaёtgan qismidagi balandliklar farqini shu qism uzunligiga bwlgan nisbatiga aytiladi:

( )Lh

LНН ∆

=−

=ℑ 21 ,

bu erda: 21 HHh −=∆ bwlib, darёning wrganilaёtgan qismidagi balandliklar farqi, km da; L-darёning shu qismi uzunligi, km da. Nishablik wlcham birligiga ega emas, lekin ayrim

14

h’ollarda promilda(%0), yani balandlikning darёning h’ar 1000 m uzunligiga twg’ri keladigan wrtacha pasayishi kwrinishida ifodalanadi. Darё nishabligi, asosan joyning relüefiga bog’liq bwlib, uning energiyasi miqdorining kwrsatkichidir. Tog’ darёlarida nishablik katta bwlgani uchun ular katta energiya manbalariga ega. Darё h’avzasining shakl va wlcham kwrsatkichlari. Darё h’avzalari bir-biridan shakllari, wlchamlari va boshqa belgilari bilan farq qiladi. Ana shu shakl va wlchamlarni quyidagi kwrsatgichlar orqali ifodalash mumkin: - darё h’avzasining maydoni; - darё h’avzasining uzunligi; - darё h’avzasining kengligi; - darё h’avzasining simmetriklik darajasi; - darё h’avzasining wrtacha balandligi; - darё h’avzasining wrtacha nishabligi. Darё h’avzasining maydoni (F) ni aniqlash uchun dastlab u kartada suvayirg’ich chiziqlari bilan chegaralab olinadi. Swng, masshtab h’isobga olingan h’olda, planimetr ёki wlchov katakchalari (paletka) ёrdamida uning maydoni aniqlanadi. Wlcham birligi-km2.

Darё h’avzasining uzunligi (Lh’) darёning quyilish joyidan suvayirg’ich chizig’ida eng uzoqda joylashgan nuqtagacha bwlgan masofani tutashtiradigan twg’ri chiziqning km da aniqlangan uzunligiga tengdir. Darё h’avzasining eng katta (Vmax) va wrtacha (Vwrt) kengliklari bir-biridan farq qiladi. Havzaning eng katta kengligi darё h’avzasining eng keng joyidan h’avza uzunligini ifodalaydigan chiziqqa nisbatan wtkazilgan perpendikulyarning uzunligidan iboratdir.

Havzaning wrtacha kengligi esa quyidagi ifoda ёrdamida h’isoblab topiladi:

.х

рт LF

=Βû

Darё h’avzasining simmetriklik darajasi bosh darёga nisbatan aniqlanadi. Uni ifodalash uchun h’avzaning asimmetriya koeffitsientidan foydalaniladi. Asimmetriya koeffitsienti quyidagi ifoda ёrdamida aniqlanadi:

,F

FFК уча

−=

bu erda чF -h’avzaning bosh darёga nisbatan chap qismida joylashgan maydoni, уF -mos ravishda wng qismida joylashgan maydoni. İfodadan kwrinib turibdiki, asimmetriya koeffitsienti wlcham birligiga ega emas.

Darё h’avzasining wrtacha balandligi wzgarishi bilan tabiiy omillar h’am wzgarib boradi. Bu wzgarishlar darёlarning gidrologik rejimiga h’am wz tasirini wtkazadi. Shuni h’isobga olib, h’ar bir darё h’avzasining wrtacha balandligi aniqlanadi. Darё h’avzasining wrtacha balandligi (Nwrt)ni ikki usul bilan aniqlash mumkin: a) h’isoblash ifodasi ёrdamida; b) darё h’avzasining gipsografik egri chizig’i ёrdamida. Birinchi usulda darё h’avzasining wrtacha balandligini quyidagi ifoda ёrdamida h’isoblash mumkin:

15

( ) ,...2211

Ffhfhfh nn

урт∗++∗+∗

=Η

bu erda nfff ,...,, 21 -gorizontallar bilan chegaralangan maydonlar, nhhh ,...,, 21 -gorizontallar bilan chegaralangan maydonlarning wrtacha balandliklari (19-rasm). Havzaning wrtacha balandligini ikkinchi usul bilan aniqlash uchun h’avzaning gipsografik egri chizig’i (h’avza maydonining balandlikka mos ravishda ortishi) grafigi chiziladi (20-rasm). Grafikda h’avza maydonining 50 foiziga mos keladigan balandlik h’avzaning wrtacha balandligini ifodalaydi.

Havzaning wrtacha nishabligi quyidagi ifoda bilan aniqlanadi:

F

h n

х

++++•∆

=ℑ 2...

2 211 l

lll

,

ifodada h∆ -gorizontallar farqi, nlll ,...,, 21 -gorizontallarning uzunliklari, F -h’avza maydoni. Nishablikni wnli kasr kwrinishida ёki promillarda ifodalash mumkin.

4-mavzu: Darёlar suv rejimi. Suv sath’i ularni kuzatish va qayta ishlash usullari.

Darёlarning suv sath’i tartibi. Reja: 1. Darёlarning suv rejimi; 2. Suv sath’i, uni kuzatish va qayta ishlash usullari 3. Darёlarning suv sath’i rejimi 4. Suv sath’ini kuzatish malumotlaridan amalda foydalanish

Darёlarning suv rejimi Darёda oqaёtgan suv miqdori, yani suv sarfi, suv yuzasi sath’ining h’olati, uning

oqish tezligi, h’arorati, erigan moddalar oqimi miqdori va boshqalar malum omillar tasirida vaqt bwyicha wzgarib turadi. Darёda mana shu qayd etilgan elementlarning bir-biriga bog’liq h’olda wzgarishi uning suv rejimini ifodalaydi. Suv sarfi (Q) deb, darёning kwndalang qirqimidan vaqt birligi ichida oqib wtadigan suv miqdoriga aytiladi. U m3g’s ёki lg’s larda ifodalanadi.

Suv sath’i (N)-malum bir wzgarmas, gorizontal h’olatdagi doimiy ”0” tekislikka nisbatan wlchanadigan suv yuzasi balandligidir. U sm larda ifodalanadi. Suvning oqish tezligi (ϑ ) mg’s larda ifodalanib, uning qiymatini kwndalang qirqimning ayrim nuqtalarida, aloh’ida vertikallar ёki butun jonli kesma bwyicha wrtacha qiymat sifatida aniqlash mumkin.

Yuqoridagilar bilan bir qatorda darё suvining h’arorat rejimi, gidroximiyaviy rejimini wrganish h’am muh’im ah’amiyatga ega. Shularni etiborga olib, quyida darёlar suv rejimining barcha elementlari aloh’ida mavzularda ёritiladi.

Suv sath’i, uni kuzatish va qayta ishlash usullari Darёda suvning oz ёki kwp bwlishiga bog’liq h’olda va boshqa sabablar tasirida suv sath’i wzgarib turadi. Uni kuzatish ishlari maxsus suv wlchash joylari-postlarda amalga oshiriladi(14-rasm). Bu ish suv yuzasi sath’ining "nolü" tekislik deb qabul qilinadigan doimiy gorizontal faraziy tekislikka nisbatan balandligini aniqlashdan iborat. Bunday faraziy tekislik uchun odatda suvning tarixiy eng past yuzasi balandligidan 0,5-1,0 m pastroqda joylashgan tekislik qabul qilinadi. Shu tekislikning mutlaq ёki nisbiy balandligi "nol" grafigi deb ataladi. Suv sath’i shu "nolü" grafikka nisbatan suv wlchash taxtacha (reyka)lari ёrdamida 1 sm aniqlikda wlchanadi. Suv wlchash taxtachalari ikki turda-doimiy va kwchma bwladi. Doimiy suv

16

wlchash taxtachalari kwpriklar ustuniga ёki maxsus qoziqlarga wrnatiladi. Katta qiyalikdagi qirg’oqlarda ёki suv sath’i tebranishi katta amplitudaga ega bwlgan h’ollarda, kuzatishlar kwchma suv wlchash taxtachalari ёrdamida olib boriladi. Buning uchun darё wzani va qayirida oqimga kwndalang ywnalishda qator qoziqlar qoqiladi. Ularning h’ar birining balandligi suv wlchash posti reperiga nisbatan nivelir ёrdamida aniqlanadi. Reper- darёning suv bosmaydigan qirg’og’iga mustah’kam wrnatilib, mutlaq ёki nisbiy balandligi aniqlangan qoziqdir. Qoziqning ustki qismidagi tekis yuzaga kwchma reykani tik h’olda qwyib, suv sath’i kuzatiladi (wlchanadi). Har bir qoziqning balandligini bilgan h’olda barcha wlchangan suv sath’lari "nolü" grafikka nisbatan aniqlanadi. Suv wlchash postlarida kuzatishlar odatda bir kunda ikki marta-soat 800 va 2000 larda wtkaziladi. Suv sath’i toshqinlar tufayli tez wzgarib turadigan mavsumlarda kun davomida qwshimcha h’ar bir soatda, h’ar ikki soatda, h’ar uch soatda ёki h’ar olti soatda kuzatishlar olib boriladi. Suv sath’i wzgarishini kun davomida uzluksiz h’isobga olib boruvchi wzi ёzar suv wlchash postlari h’am bor. Ularda "Valday" tipidagi qurilmalar wrnatiladi. Keyingi yil-larda suv sath’i kuzatishlarini avtomatik tizimga wtkazish ishlariga katta etibor berilmoqda. Bu esa kelajakda gidrologik axborotlarni jamlashni tezlashtirib, ularning samaradorligini oshiradi. Barcha wlchashlar malumotlaridan h’ar bir kun uchun wrtacha suv sath’i h’isoblanadi va kundalik suv sath’ining yillik jadvali tuziladi. Ushbu jadvalda bulardan tashqari wrtacha wn kun(dekada)lik, wrtacha oylik va yillik suv sath’lari, h’ar bir oy uchun, yil uchun suv sath’larining eng kichik va eng katta qiymatlari beriladi. Wrtacha, eng katta va eng kichik sath’lar xarakterli suv sath’lari deb ataladi. Suv sath’ini kuzatish malumotlari maxsus gidrologik yilnomalarda chop etiladi. Suv sath’ini kundalik kuzatishlar natijasida twplangan malumotlar asosida uning yil ichida wzgarish grafigi chiziladi. Unda suv sath’ining ayni yildagi wzgarishi aniq kwrinib turadi.

Darёlarning suv sath’i rejimi Darёlarda suv sath’ining wzgarishi avvalo darёdagi suv miqdori, yani suv sarfining wzgarishi bilan bog’liqdir. Suv sarfi qanday omillar tasirida wzgarsa, suv sath’i h’am ana shu omillar va ularga qwshimcha ravishda wzan kwndalang qirqimining shakliga, wzanda kuzatiladigan muzlash h’odisalariga bog’liq h’olda wzgaradi. Suv sath’i va sarfi wzga-rishlarining wxshashligi ularning davriy tebranishlari chizmalari bir-biriga solishtirilganda yaqqol namoёn bwladi. Ular orasidagi wzaro bog’liqlikni suv sarfi egri chizig’i chizmasidan h’am kwrish mumkin (2.9.2-mavzu). Darёning ayrim qismlarida suv sath’i rejimi wzan va qayirlarning tuzilishiga bog’liq h’olda suv sarfiga nisbatan oz ёki kwp wzgarishi mumkin. Masalan, darёning keng va shu bilan birga saёz qismida suv sath’i suv sarfiga nisbatan juda sekin wzgarsa, chuqur va tor wzanda buning teskarisi bwladi. Bunga sabab, katta qayirda suv massalari twplanishi (akkumulyatsiyasi) natijasida suv sath’i amplitudasi kamayadi. Darёlarning suv sath’i rejimi quyidagi omillar tasirida wzgarib turishi mumkin: a) agar bosh darёga quyiladigan irmoqda twlinsuv davri oldin boshlansa, u h’olda irmoqning quyilish joyidan yuqorida-bosh darёda, dimlanish h’isobiga, suv sath’ining kwtarilishi kuzatiladi; b) agar twlinsuv davri bosh darёda oldin boshlansa, u h’olda irmoqning suv sath’i kwtariladi; v) wzan suv wsimliklari bilan qoplanganda suv sath’i wsimlik ywq vaqtdagiga nisbatan yuqori bwladi; g) wzanning yuvilishi suv sath’ini kamaytirsa, oqiziqlarning wzanda twplanishi

17

(akkumulyatsiyasi) esa suv sath’ining kwtarilishiga sabab bwladi; d) qish oylarida, suv sarfi wzgarmagan h’olda, muzlash h’odisalari sababli, suv sath’i keskin wzgarishi mumkin; e) darёlarning okean va dengizga quyilish qismida suv sath’i rejimi ancha murakkab xarakterga ega bwladi. ×unki bunda Er bilan Oyning wzaro tortishish kuchi ёki shamol tasirida vujudga keladigan suvning kwtarilishi va pasayishi (qaytishi) h’odisalari faol tasir kwrsatadi. Bunday h’odisalar Volga, Neva, Don kabi darёlarda kuzatiladi; j) inson xwjalik faoliyati (ёg’och oqizish ishlari, twg’onlar qurilishi kabilar) h’am suv sath’ining wzgarishiga sezilarli tasir kwrsatadi.

Suv sath’ini kuzatish malumotlaridan amalda foydalanish Biror darёning irmoqlar kelib qwshilmaydigan qismida kuzatishlar olib boradigan va bir-biridan malum masofada joylashgan ikki kuzatish joyi(posti)dagi suv sath’lari wzgarishi chizmalarini wzaro solishtirsak, ular wrtasida katta wxshashlik borligini kwramiz. Har ikki postdagi suv rejimining bir xil fazalarida kuzatiluvchi suv sath’lariga moslashgan suv sath’lari deyiladi. Moslashgan suv sath’larini aniqlash uchun h’ar ikki kuzatish postiga tegishli kundalik suv sath’larining yillik jadvallaridan foydalanib, ularning yillik tebranishi chizmalari ustma-ust h’olda bitta qog’ozga chiziladi (15-rasm, a). ×izmadan foydalanib, h’ar ikki post uchun xarakterli nuqtalarni (kwtarilish va pasayish aniq kwringan) belgilab olish zarur. Chizmadagi moslashgan suv sath’larini ifodalovchi maksimum va minimumlar quyi postda yuqori postdagiga nisbatan kechroq kuzatiladi. Kechikish muddati darё wzanidagi suvning yuqori postdan quyi postga etib kelishi uchun ketgan vaqt bilan aniqlanadi. Moslashgan suv sath’larining aniqlangan qiymatlari orasida doimo yaqqol namoёn bwladigan bog’lanish mavjud bwladi. Bu bog’lanishni grafik ёrdamida ifodalash uchun yuqoridagi chizmadan foydalanib, ёrdamchi jadval tuziladi. Mazkur jadval malumotlari asosida esa moslashgan suv sath’larining bog’lanish chizmasi chiziladi. Bu chizmadan quyi postdagi suv sath’ini oldindan aytish (prognozlash, bashorat qilish) maqsadida foydalanish mumkin. Bashorat qilish (prognozlash) muddati suv massasining quyi kuzatish joyiga etib kelish vaqti bilan aniqlanadi. Bazan esa malum sabablarga kwra suv sath’i kuzatishlari amalga oshirilmay qolishi mumkin. Ana shunday h’olatlarda kuzatilmay qolgan kunlar uchun suv sath’ini tiklash maqsadida h’am yuqoridagi chizmadan foydalaniladi. Gidrologik yilnomalarni tuzishda suv sath’i kuzatishlari h’aqidagi malumotlarning ah’amiyati beqiёsdir.

5-mavzu. Darёlar suv rejimining davrlariga kwra tasniflash

Reja: 1. Darёlar suv rejimining davrlari

2. Darёlarni suv rejimi davrlariga kwra guruh’larga ajratish Darёlar suv rejimining davrlari

Darёlar suv rejimining yillik wzgarishini bir necha xarakterli qismlarga-kwp suvli, yani twlinsuv, kam suvli va toshqin davrlariga ajratish mumkin. Ular umumiy nom bilan suv rejimi davrlari deb ataladi.

Davrlar soni turli tabiiy-geografik zonalarda joylashgan darёlar uchun turlicha-ikkitadan to twrttagacha bwlishi mumkin. Masalan, tekislik h’ududlarida quyidagi twrt davr kuzatiladi: bah’orgi twlinsuv davri (polovodüe), ёzgi kam suvli davr (ёzgi mejenü), kuzgi toshqin davri(pavodok), qishki kam suvli davr (kuzgi mejenü). Bazi tekislik darёlarida kuzgi toshqin davri kuzatilmasligi mumkin, ёzgi twlinsuv davri uzoq muddatga chwziladigan darёlarda esa ёzgi kam suvli davr kuzatilmaydi. Wrta Osiёning nisbatan yirik darёlarida esa asosan ikkita davr, bah’orgi-ёzgi twlinsuv davri va kuzgi-qishki kam suvli davr kuzatiladi. Twlinsuv davri deb, darёda suvning kwpayishi h’ar yili deyarli bir xil mavsumda takrorlanadigan va uzoq vaqt (2-6 oy) davom etadigan davrga aytiladi. Bu davrda darё qayirlari

18

suv ostida qoladi. Suv sath’ining keskin kwtarilishi esa ayrim h’ollarda kwngilsiz h’odisalarga sabab bwladi. Twlinsuv davrining asosiy elementlariga quyidagilar kiradi: twlinsuv davrining boshlanish vaqti, kwtarilish tezligi va bu kwtarilishning davom etish vaqti, twlinsuv davrining balandligi va chwqqisi, twlinsuv davrining pasayishi va bu pasayishining davom etish vaqti, twlinsuv davrining tugash vaqti, twlinsuv davrining umumiy davom etish vaqti, twlinsuv davridagi oqim h’ajmi. Toshqin davri deganda, darё h’avzasiga ёqqan jala ёmg’irlar natijasida darёdagi suv sath’i va sarfining juda tez ortishi va shunday keskin kamayishi tushuniladi. Toshqin davri wzining qisqa muddatliligi, oqim h’ajmining nisbatan kichikligi h’amda ayni bir darёda butun yil davomida turli davrlarda kuzatilishi bilan twlinsuv davridan farq qiladi. Tog’li h’ududlarda, jumladan Wrta Osiё darёlarida h’avo h’aroratining keskin kwtarilishi natijasida qor ёki muzliklarning jadal erishi h’isobiga h’am toshqinlar kuzatilishi mumkin. Kam suvli davr-darёlar suv rejimining twlinsuv va toshqin davrlariga nisbatan kam suvliligi bilan farq qiladigan davridir. Kam suvlilikning asosiy sababi suv twplash h’avzasidan darёga kelib tushadigan suv miqdorining keskin kamayishidir.

Suv rejimining turlariga kwra darёlarni oddiy va murakkab rejimli darёlarga ajratish mumkin. Wz suvini h’ar xil geografik zonalardan yig’adigan katta darёlar uchun (Nil, Amur, Enisey, Pechora, Dunay va boshqalar) murakkab rejim xosdir. Bir xil geografik zonada joylashgan wrta va kichik darёlar oddiy rejimga ega bwladi.

Darёlarni suv rejimi davrlariga kwra guruh’larga ajratish, yani tasniflash mumkin. B.D.Zaykov MDH h’ududidagi darёlarni quyidagi 3 ta guruh’ga bwldi (23-rasm): a) twlinsuv davri bah’orda kuzatiladigan darёlar; b) twlinsuv davri ёzda kuzatiladigan darёlar; v) toshqinli suv rejimiga ega bwlgan darёlar. Wrganilaёtgan h’ududda twlinsuv davri bah’orda kuzatiladigan darёlar kwpchilikni tashkil etadi. Twlinsuv davrining xususiyatlariga va suv sarfi h’amda suv sath’i rejimlarining boshqa davrlardagi wzgarishlariga bog’liq h’olda bu guruh’dagi darёlar beshta turga bwlinadi: Qozog’iston, Sharqiy Evropa, g’arbiy Sibir, Sharqiy Sibir va Oltoy turlari. Qozog’iston turidagi darёlar ёrqin namoёn bwlgan bah’orgi twlinsuv davri va yilning boshqa vaqtlarida kam suvliligi bilan ajralib turadi. Bu darёlarda twlinsuv davri qisqa muddatli (bir oydan kam) bwlib, kwpchiligi ёz oylarida qurib qoladi. Bu turdagi darёlar Orol-Kaspiy pastligining shimoliy chekkalarida va Janubiy Zavoljüeda tarqalgan. Sharqiy Evropa turidagi darёlar baland va shu bilan birga qiёsan uzoqroq davom etadigan twlinsuv davri va suv kamaygan ёzgi h’amda qishki kam suvli davrlari bilan xarakterlanadi. Twlinsuv davrining davom etishi, darё h’avzasi maydoni wlchamiga bog’liq h’olda, kichik va wrta darёlarda 1-2 oydan, katta darёlarda 3-4 oygacha davom etadi. Ularda ёz faslida ёmg’irlar h’isobiga h’osil bwladigan toshqin davri kuzatiladi. Bu turdagi darёlar Rus tekisligi h’ududining katta qismida tarqalgan.

g’arbiy Sibir turi darёlari nisbatan baland bwlmagan va chwzilgan bah’orgi twlinsuv davri, suv birmuncha kwp bwladigan ёzgi-kuzgi davr va qishki kam suvli davri bilan ajralib turadi. Ularda bah’orgi twlinsuv davri twrt oy va undan ortiq davom etadi. Bu turdagi darёlarga Obü darёsi (quyi oqimida) va uning irmoqlari-Ketü, Vasyugan, Shimoliy Soseva va boshqalar kiradi. Sharqiy Sibir turidagi darёlar ancha baland bwlgan bah’orgi twlinsuv davri, ёzgi va kuzgi toshqin davri h’amda qishki kam suvli davrga ega bwlgan rejimi bilan ajralib turadi. Bu turdagi darёlarga Enisey darёsi suvayirg’ichidan sharqqa h’amda Sayan tog’laridan shimolga oquvchi darёlar kiradi. Lekin, Saxalin oroli, Kamchatka yarim oroli va ßn-İndigirka h’ududlarining tog’li qismlaridagi darёlar bundan mustasno.

Oltoy turiga kiruvchi darёlar baland bwlmagan davomli twlinsuv davri, gidrografi chwqqi kwrinishli, nisbatan kwtarilgan ёzgi oqimi va qiёsan past bwlgan qishki oqimi bilan xarakterlanadi. Twlinsuv davrining chwzilganligi turli balandlik mintaqalarida qor erishining turli muddatlarda kuzatilishi bilan bog’liqdir. Suv twplash maydoni doimiy qorliklardan pastda

19

joylashgan tog’li h’ududlardagi, jumladan, Oltoy, Wrta Osiё, Kavkaz tog’laridan oqib tushadigan va shu shartni bajaradigan darёlar mazkur turga mansubdir. Twlinsuv davri yilning iliq vaqtlarida kuzatiladigan darёlar guruh’iga ikki turdagi darёlar kiradi: Uzoq Sharq va Tyanshan turlari. Uzoq Sharq turidagi darёlarda yilning issiq mavsumlarida tez-tez kuzatiluvchi ёmg’irli toshqin davrlari bir-biriga qwshilib baland bwlmagan va juda chwzilgan twlinsuv davrini h’osil qiladi. Uning davomliligi 4 oydan 6 oygacha bwladi va taroqsimon kwrinishdagi gidrografga ega bwladi. Tyanshan turidagi darёlarda twlinsuv davri ёz oylarida wtadi, chunki u baland tog’lardagi qor va muzliklarning erishidan h’osil bwladi. Twlinsuv davri chwzilgan va h’ar xil balandlik mintaqalarida erish vaqtining turlichaligi sababli uncha baland bwlmaydi. Bu turdagi darёlar Wrta Osiё tog’larida, Kamchatka va Kavkazda tarqalgan. Uchinchi guruh’ darёlarini toshqinli rejimga ega bwlgan darёlar tashkil etadi. Ular twlinsuv davrining umuman bwlmasligi h’amda katta ёki kichik vaqt oraliqlariga bwlingan, ketma-ket kuzatiladigan ёmg’irli toshqin davrlari bilan ajralib turadi. Bu guruh’dagi darёlar nisbatan kam tarqalgan. Toshqin davrining yil davomida taqsimlanishiga kwra B.D.Zaykov ushbu guruh’ darёlarini uchta turga bwladi: Qora dengiz bwyi, Qrim va Shimoliy Kavkaz turlari. Qora dengiz bwyi turida toshqin davri butun yil bwyi davom etadi. Qrim turida esa u qishda va bah’or oylarida kuzatiladi. Shimoliy Kavkaz turi darёlarida qish oylarida kam suvli (mejenü) bwlib, toshqin davri yilning iliq mavsumlariga twg’ri keladi. Bu turga Bosh Kavkaz tizmasining shimoliy ёnbag’irlaridagi tog’oldi darёlari, masalan, Terek h’avzasi kiradi. Keltirilgan tasnif suv twplash h’avzasi bir xil sharoitlarda joylashgan darёlarga tegishlidir. Suv twplash h’avzasi kattalasha borgan sari, uning tabiiy sharoiti h’am wzgarib, oqibatda darёlarning suv rejimi davrlari h’am murakkablasha boradi. Bu tasnifni h’ozirgi kun talablariga twla javob beradi, deb bwlmaydi. Turli balandlik zonalaridan suv twplaydigan va shu tufayli turlicha twyinish manbalariga ega bwlgan Wrta Osiё darёlarining yagona-Tyanshan turiga kiritilishi buning ёrqin misolidir.

6-maruza. Darёlarning twyinish manbalari Reja: 1. Darёlarning twyinish manbalari bwyicha tasnifi; 2. Wrta Osiё darёlarining twyinish manbalariga kwra tasniflari

Darёlar twyinishining asosiy manbai atmosfera ёg’inlaridir. ¨mg’ir kwrinishida tushgan

ёg’inlar er yuzasida oqim h’osil qiladi va darёlar twyinishining bevosita manbai bwladi. Agar ёg’in qor kwrinishida ёg’sa, u er sirtida yig’ilib, h’avo h’arorati kwtarilgach eriydi.

Qorning erishidan h’osil bwlgan suvlar h’am darёlar twyinishida qatnashadi. Er yuzasining baland tog’li qismiga ёqqan qorlar bir ёz mavsumida erib ulgurmaydi, natijada u erdagi qor zah’irasini boyitib, doimiy qorliklar va muzliklarni twyintiradi. Ana shu baland tog’lardagi asriy qorliklar va muzliklar suvi darёlar twyinishining yana bir manbai h’isoblanadi. Ёmg’ir suvlari h’amda qor va muzliklarning erishidan h’osil bwlgan suvlarning bir qismi er ostiga sizilib, grunt va er osti suvlariga qwshiladi. Er osti va grunt suvlari h’am darё wzaniga sekin astalik bilan qwshiladi, natijada darёlarda doimiy suv bwlishi taminlanadi.

Shunday qilib, darёlar twyinishining twrt manbai mavjuddir: - ёmg’ir suvlari; - mavsumiy qor qoplamining erishidan h’osil bwlgan suvlar; - muzliklarning erishidan h’osil bwlgan suvlar; - er osti suvlari.

Yuqorida aytilgan manbalardan h’osil bwlib, darёlarga qwshiladigan suv miqdori turli h’ududlarda turlicha qiymatlarga ega bwladi. Bu miqdor darё h’avzasining iqlim sharoitiga bog’liq h’olda yil fasllari bwyicha wzgarib turadi.

Darёlarning twyinish manbalari bwyicha tasnifi Darёlarning twyinishida ishtirok etuvchi manbalardan h’ar birining yillik oqimga

20

qwshgan h’issasini miqdoriy bah’olash muh’im ah’amiyatga ega. Bu soh’adagi dastlabki ishlar wtgan asrning 40-yillarida M.İ.Lüvovich tomonidan amalga oshirilgan. Natijada u darёlarning twyinish manbalari bwyicha tasnifini ishlab chiqdi. Ushbu tasnif bwyicha Er yuzasidagi darёlar 38 turga bwlinadi. Shundan 20 tasi Mustaqil davlatlar h’amdwstligi h’ududida uchraydi. Har bir twyinish manbai-qor qoplami, ёmg’ir suvlari va grunt suvlarini miqdoriy bah’olashda M.İ.Lüvovich quyidagi oraliqlarni qabul qildi: 80 foizdan kwp, 50-80 va 50 foizdan kam. Twyinishida muzliklarning erishidan h’osil bwladigan suvlar ishtirok etadigan darёlarda juda kam h’ollardagina muzliklarning salmog’i 50 foizdan kwp bwladi. Shu sababli, mazkur twyinish manbaining wziga xos xususiyatlarini etiborga olib, ular uchun aloh’ida chegara berilgan: 50 foizdan kwp, 50-25 va 25 foizdan kam.

Agar yillik oqimning 80 foizidan kwprog’i uchta twyinish manbaidan biri, masalan, qor h’isobiga twg’ri kelsa, bu darё Lüvovich tasnifi bwyicha toza h’olda qor suvlari h’isobiga twyinuvchi darёlar turiga kiradi.

Agar twyinish manbalaridan biri, masalan, qor suvlarining yillik oqimdagi salmog’i 50-80 foiz atrofida bwlsa, unda darё asosan qor suvlaridan twyinuvchi darёlar turiga kiritilgan. Nih’oyat, darё oqimida uchta twyinish manbalaridan h’ar birining salmog’i 50 foizdan kam bwlsa, bu darё aralash manbalar h’isobiga twyinuvchi turga kiritilgan.

Wrta Osiё darёlarining twyinish manbalariga kwra tasniflari. Darёlarning twyinish manbalarini wrganish va aniqlash ular suvidan samarali foydalanishda muh’im ah’amiyatga ega. Shu sababli Wrta Osiёda gidrologiya fanining rivojlanishiga katta h’issa qwshgan olim V.L.Shulüts 1944 yilda h’udud darёlarining twyinish manbalariga kwra tasnifini ishlab chiqqan.

Unda qayd etilishicha, Wrta Osiё darёlarining umumiy twyinishida qor suvlari boshqa manbalar-muzlik, ёmg’ir suvlari va er osti suvlariga nisbatan ustun turadi. Biroq qor suvlari va shuningdek boshqa xil manbalarning yillik oqimdagi salmog’i turli darёlarda turlicha bwladi. Boshqacha qilib aytganda, turli darёlarning twyinish sharoitlari h’am turlichadir. Shu sababli V.L.Shulüts, asosan er osti suvlaridan twyinuvchi kichik darёlarni h’isobga olmagan h’olda, Wrta Osiё darёlarini quyidagi twrt turga bwladi: 1. Muzlik-qor suvlaridan twyinadigan darёlar; 2. Qor-muzlik suvlaridan twyinadigan darёlar; 3. Qor suvlaridan twyinadigan darёlar; 4. Qor-ёmg’ir suvlaridan twyinadigan darёlar. Ushbu tasnifda darёlarning qaysi turga mansubligini belgilovchi mezonlar jadvalda keltirilgan.

Darёlarning twyinish sharoitiga bog’liq h’olda qaysi turga mansubligini belgilovchi mezonlar Darёlar qaysi turga kirishini kwrsatuvchi mezonlar

Twyinish sharoitiga bog’liq h’olda darёlarning turlari

VIIII

IXVII

WW

−

−=δ ,IXVIIW − yillik

oqimga nisbatan % h’isobida

Suv eng kwp bwladigan oylar

Muzlik-qor suvlaridan twyinadigan darёlar

1,00 >38 VII, VIII

Qor-muzlik suvlaridan twyinadigan darёlar

0,99÷0,26 37÷17 V, VI

Qor suvlaridan twyinadigan darёlar 0,25÷0,18 16÷12 IV, V Qor-ёmg’ir suvlaridan twyinadigan darёlar

0,17÷0,001 11÷0 III, IV, V

Odatda darёning twyinish manbalari miqdorini aniqlashda oqimning yillik gidrografidan foydalaniladi. Malumki, oqim gidrografi deb, wrtacha kunlik suv sarflarining yil ichida

21

wzgarishini ifodalaydigan davriy chizmaga aytiladi (24-rasm). Oqim gidrografini ayrim twyinish manbalari bwyicha vertikal tashkil etuvchilarga ajratib,

tah’lil qilish asosida darё suvining twyinish manbalari miqdori bah’olanadi. Twyinish manbalari miqdorini bah’olashning bunday usuli birinchi marta taniqli gidrolog olim V.G.Glushkov tomonidan ishlab chiqilgan.

7- mavzu: Darё oqimini ifodalash usullari Reja: 1. Oqim h’ajmi va uni aniqlash usullari; 2. Oqim moduli va Oqim qatlamini aniqlash usullari; 3. Oqim koeffitsienti va Oqimning modul koeffitsientiga tarif.

Darёlar oqimini miqdoriy bah’olashda oqim h’ajmi, oqim moduli, oqim qatlami

(qalinligi), oqim koeffitsienti va oqimning modul koeffitsienti kabi kwrsatkichlardan foydalaniladi.

Oqim h’ajmi (W) deb, darё wzanining kwndalang qirqimidan malum vaqt (kun, h’afta, dekada, oy, yil) davomida oqib wtgan suv miqdoriga aytiladi. Agar kuzatish joyida T kun uchun wrtacha suv sarflari malum bwlsa, u h’olda shu vaqt davomidagi oqim h’ajmi quyidagi ifoda bilan aniqlanadi:

W = 86400 • Q • T , bu erda: Q -h’isob vaqti-T kundagi wrtacha suv sarfi, m3/s larda; 86400-bir kundagi sekundlar soni. Oqim h’ajmi m3 ёki yirik darёlarda km3 da ifodalanadi. Yuqoridagi ifodadan kwrinib turibdiki, oqim h’ajmini ixtiёriy vaqt oralig’i-bir kun, bir oy, bir yil, twlinsuv davri va h’okazolar uchun h’isoblash mumkin. Yillik oqim h’ajmini aniqlashda wrtacha yillik suv sarfi bir yildagi sekundlar soniga kwpaytiriladi. Masalan, agar уртQ =25,0 m3g’c bwlsa, bir yilning 31,54• 106 cekundga tengligini h’isobga olib, darёdagi yillik suv h’ajmini

Wy = •йуртQ . T = 25,0 m3/c • 31,54 • 106c q 788*106m3 q 0,788 km3 miqdorga teng ekanligini aniqlaymiz. Oqim moduli (M) deb, darё h’avzasining birlik, yani 1 km2 yuzasidan birlik vaqt (sekund) ichida litrlar h’isobida h’osil bwladigan suv miqdoriga aytiladi. Oqim moduli quyidagi ifoda bilan aniqlanadi:

M = FQурт•310

,

bu erda уртQ -wrtacha yillik suv sarfi, m3g’s larda, F -h’avza maydoni, km2 larda, 103-metr kub lardan litrga wtish koeffitsienti. Oqim moduli lg’s • km2 larda ifodalanadi.

Oqim qatlami (U) deb, h’avzada malum vaqt oralig’ida h’osil bwladigan oqim h’ajmining shu h’avza maydoniga bwlgan nisbatiga aytiladi. Agar h’avza maydoni F (km2) bwlsa, T kundagi vaqt oralig’i uchun oqim qatlami quyidagicha aniqlanadi:

U = F

QF

QTFW •

=•

••=

4,8610

864006 , mm.

Bir yil uchun aniqlaydigan bwlsak, T q 365 kun bwlib, yuqoridagi ifoda quyidagi kwrinishni oladi:

U = F

Q••3654,86 , mm.

Oqim moduli M = 2

310кмсл

FQ

•• ekanligini h’isobga olib, yillik oqim qatlamini oqim

moduli orqali quyidagicha ifodalasa bwladi: U= 31,54 • M, mm.

Oqim qatlamini aniqlashdan asosiy maqsad, wrganilaёtgan darё h’avzasiga ёqqan

22

atmosfera ёg’inlari va uning bug’langan qismi miqdorlarini taqqoslashdir. Shu sababli h’am oqim qatlami millimetrlarda ifodalanadi. Oqim koeffitsienti deb, darё h’avzasida h’osil bwlgan oqim qatlamini shu h’avzaga ёqqan ёg’in miqdoriga bwlgan nisbatiga aytiladi. Bu kattalik "η " h’arfi bilan ifodalanib, wlcham birligiga ega bwlmagan kattalik h’isoblanadi:

ХУ

=η ,

bu erda: У -oqim qatlami, mm; Х -ёg’in miqdori, mm da. Oqim koeffitsienti (η ) 0 dan 1 gacha oraliqda wzgaradi, yani 0 < η < 1 shartni bajaradi.

Oqimning modul koeffitsienti ( iК ) darёning oqim meёriga nisbatan suvlilik darajasining kwrsatkichi bwlib xizmat qiladi va quyidagi ifoda bilan aniqlanadi:

0QQК i

i = ,

ifodada: iQ -wrganilaёtgan yildagi wrtacha suv sarfi, m3g’c da; 0Q -wrtacha kwp yillik suv sarfi, yani oqim meёri, m3g’s da.

Kwrinib turibdiki, oqimning modul koeffitsienti wlcham birligiga ega emas. Uni ulushlarda ёki foizlarda ifodalash mumkin. Wrganilaёtgan yil uchun oqimning modul koeffitsientini aniqlab, darёning ayni yildagi suvlilik darajasi h’aqida xulosa chiqarish mumkin. Agar iК > 1 bwlsa, darёdagi suv meёrga nisbatan kwp, iК = 1 bwlsa-meёrga teng, iК < 1 bwlsa, meёrga nisbatan kam. Darё oqimining yuqorida qayd etilgan kwrsatkichlarining h’ar biridan malum maqsadlarda foydalaniladi. Masalan, oqim h’ajmi h’aqidagi malumotlar darёda suv omborlarini loyih’alash, suvdan irrigatsiya va boshqa maqsadlarda foydalanishda zarur bwlsa, oqim moduli, oqim qatlami, oqim koeffitsienti kabi kattaliklar darё oqimini xaritalashtirishda qwl keladi.

8- mavzu. Suv sarfi va uni aniqlash usullari

Reja: 1. Suv sarfi h’aqida tushuncha; 2. Suv sarfini aniqlashda qilinadigan ishlar tartibi; 3. Suv sarfi egri chizig’i chizmasi Darёning kwndalang qirqimi yuzasidan vaqt birligi ichida oqib wtadigan suv miqdoriga suv sarfi deyiladi. Suv sarfi m3g’s ёki lg’s larda ifodalanadi. Berilgan kwndalang qirqimdagi suv sarfini quyidagi ifoda bilan aniqlash mumkin:

wQ •=ϑ , bu erda: ϑ -kwndalang qirqimdagi wrtacha tezlik, w -shu kwndalang qirqim yuzasi. Bu yuza kwndalang qirqimda chuqurlik wlchash ishlari natijasida aniqlanadi. Suvning oqish tezligi Shezi ifodasi bilan h’isoblangan h’ollardagina suv sarfi yuqoridagi ifoda ёrdamida aniqlanadi. Suvning oqish tezligi aloh’ida tiklik (vertikal)lar bwyicha gidrometrik parraklar ёki qalqimalar ёrdamida aniqlanganda suv sarfi boshqacha ywl bilan h’isoblanadi. Masalan, tezlikni gidrometrik parrak ёrdamida wlchab, swng suv sarfini h’isoblashda ishlarni quyidagi tartibda amalga oshirgan maqul: 1. Tanlangan kwndalang qirqimdagi barcha chuqurlik va tezlik vertikallarida chuqurliklar wlchanadi; 2. Tezlik vertikallarida tanlangan usulga kwra tegishli sondagi nuqtalarda tezliklar wlchanadi; 3. Har bir tezlik vertikali uchun wrtacha tezlik ( уртϑ ) empirik ifodalar ёrdamida h’isoblanadi; 4. ×uqurlik vertikallari orasidagi va swngra esa tezlik vertikallari orasidagi oraliq maydonchalar ( iω ) aniqlanadi;

23

5. Kwndalang qirqimdagi suv sarfi - Q quyidagi ifoda bilan h’isoblanadi:

nnnnn kkQ ωϑωϑϑωϑϑωϑϑωϑ ••+•

+++•

++•

++••= −

−1

12

321

2101 2

...22

,

bu erda: ,...2,1ϑϑ nϑ -mos ravishda 1-,2- va n -tezlik vetikallarida suvning wrtacha oqish tezligi, mg’s larda; 0ω -qirg’oq bilan birinchi tezlik vertikali orasidagi yuza, m2 larda; 1,...2,1 −nωωω - tezlik

vertikallari orasidagi oraliq yuzalar, m2 larda; nω -oxirgi tezlik vertikali bilan qirg’oq chizig’i orasidagi yuza, m2 larda; k -qirg’oq bilan 1-tezlik vertikali va oxirgi n -tezlik vertikali bilan qirg’oq orasidagi tezlikning wzgarishini h’isobga oluvchi koeffitsient bwlib, qirg’oq va wzan h’olatiga kwra maxsus jadvaldan topiladi. Kwndalang qirqim uchun suvning wrtacha oqish tezligi quyidagi ifoda ёrdamida aniqlanadi:

,ωQVурт = mg’s ,

bu erda Q -kwndalang qirqimdagi suv sarfi, m3g’s larda; ω -kwndalang qirqim yuzasi, m2 larda.

Suv sarfi egri chizig’i chizmasi Darёlarda chuqurlik va suvning oqish tezliklarini wlchash ishlari ancha murakkab va serxarajat bwlgani sababli, suv sarfini aniqlash h’ar kuni bajarilmaydi. Biroq, darёlar oqimi miqdorini aniqlash uchun h’ar kungi suv sarfini bilish lozim bwladi. Shuning uchun maxsus wlchashlarsiz, kunlik wrtacha suv sarfini topish maqsadida, suv sarfi bilan uning sath’i orasidagi bog’lanish )(HfQ = ni ifodalovchi chizma-suv sarfi egri chizig’i chizmasi chiziladi. Shu chizmaning wzida bog’lanish chizig’ini aniq wtkazilishini taminlash maqsadida suv sath’ining maydon va wrtacha tezliklar bilan bog’lanishini ifodalovchi )(Hf=ω , )(Hfурт =ϑ egri chiziqlari h’am chiziladi (21-rasm). Suv sarfi egri chizig’idan foydalanib, wrtacha kundalik suv sath’ini bilgan h’olda, wsha kun uchun wrtacha suv sarfi topiladi. Bu ishni bajarishni osonlashtirish maqsadida chizmadagi egri chiziq ёrdamida h’isoblash jadvali tuzilib, swngra kundalik suv sath’ining yillik jadvaliga kwra, xuddi shunga wxshash kwrinishga ega bwlgan "Kundalik suv sarfining yillik jadvali" tiklanadi. Ushbu jadvalda h’ar bir kundagi wrtacha suv sarfidan tashqari wrtacha 10 kunlik, oylik va yillik suv sarflari, shuningdek, oylik eng katta va eng kichik suv sarflari miqdorlari h’am beriladi. Malum h’isob davri-oy, yil, kwp yil uchun aniqlangan wrtacha, eng katta, eng kichik suv sarflari xarakterli suv sarflari deyiladi. Kundalik suv sarfining malum darёning tegishli kuzatish posti uchun tuzilgan yillik jadvalidan foydalanib, amaliy maqsadlarda zarur bwladigan gidrologik malumotlar-darё oqimi va uning asosiy kwrsatkichlari h’isoblanadi. Bu masalalar twg’risida keyingi mavzularda kengroq twxtalamiz.

9-mavzu: Kwllar, geografiyasi, genezisi, morfometrik kwrsatkichlari

Reja: 1. Kwllar h’aqida umumiy malumotlar 2. Kwllar geografiyasi 3. Kwllarni genezisi bwyicha tasniflash 4. Kwllar morfologiyasi va morfometriyasi

Kwllar h’aqida umumiy malumotlar Kwl tushunchasi h’aqida. Kwllar bir-biridan paydo bwlishi, joylashish wrni, shakli, wlchamlari, gidrologik rejimi va boshqa bir qancha xususiyatlari bilan farqlanadi. Er yuzida aynan wxshash bwlgan kwllar uchramaydi. Kwl deb qabul qilinadigan suv h’avzasi quyidagi shartlarga javob berishi kerak:

24

1) yagona ёki wzaro tutashib ketgan bir nechta botiqlar suv bilan twla (bazan qisman twla) bwlishi; 2) okean, dengizlardan malum uzoqlikda joylashishi; 3) suv h’avzasi va uni tashkil qilgan barcha qismlarida deyarli bir xil suv sath’iga ega bwlishi; 4) kwlga qwshiladigan suv miqdori undagi suv h’ajmiga nisbatan kichik, yani suv almashinishi sekin bwlishi; 5) h’avzadagi oqim tezligi muallaq oqiziqlar chwkadigan darajada kichik bwlishi; 6) wrtacha suv sath’ida uning suv yuzasi maydoni 0,01 km.kv dan ёki uzunligi 200 m dan katta bwlishi; 7) h’avzaning chuqurligi twlqin h’osil qila olish darajasidagi qiymatda va u qirg’oqlarni yuva oladigan kuchga ega bwlishi lozim. Kwl botig’i va uning qismlari. Kwl botig’i erning ichki (endogen) ёki tashqi (ekzogen) kuchlari tasirida paydo bwladi. Kwl botig’ining suvga twlish jaraёni esa tabiiy-geografik sharoitga bog’liq bwlib, ёg’inlar, darёlar va er osti suvlari twplanishi h’isobiga kechadi. Demak, er sirtida turli jaraёnlar natijasida h’osil bwlgan va suv twplanadigan chuqurlikni kwl botig’i deb ataymiz (2-rasm).

Kwl botig’ida kwlning qirg’oq ёnbag’ri, kwl kosasi qismlari farqlanadi. Kwlning qirg’oq ёnbag’ri yuqoridan kwl botig’i qoshi bilan, quyidan esa kwl kosasining soh’il chizig’i bilan chegaralanadi. Kwl botig’ining eng katta suv sath’i kwtariladigan va twlqinlar tasirida bwladigan chegaradan quyida joylashgan qismi kwl kosasi bwladi. Kwl kosasida qirg’oq oldi va chuqur (kwl tubi) oblastlari farqlanadi. Kwl kosasining qirg’oqoldi oblasti kwl tubiga twlqinlar tasiri sezilib turadigan chuqurliklargacha tarqaladi va wz navbatida qirg’oq bwyi-litoral va qirg’oqqa yaqin saёzlik-sublitoral lardan iborat bwladi. Kwl kosasining qirg’oqoldi oblastidan quyida joylashgan qismi kwl tubi-profundal deyiladi.

Kwl tubida yuza twlqinlar tasiri sezilmaydi, ёrug’lik ungacha etib kelmaydi.Kwl paydo bwlgan paytdan boshlab undagi suv massalari bilan kwl kosasi va kwlni wrab turgan muh’it wrtasida wzaro bog’liqlik vujudga keladi. Shu bog’liqlik tufayli kwl wziga xos bwlgan rivojlanish sharoitiga ega bwladi. Bu rivojlanishning ayrim qirralari twlqinlar tasirida qirg’oqlarning emirilishida- abraziyada, emirilish mah’sulotlarining kwlning qirg’oqqa yaqin qismida ёtqiziqlar sifatida twplanib, suv osti qirg’oq terrasasini h’osil qilishida, kwlga kelib quyiladigan darёlarning loyqa oqiziqlarni olib kelishi va ularning chwkishida h’amda boshqa jaraёnlarda wz aksini topadi.

Kwllar geografiyasi

Er kurrasida kwllar notekis joylashgan. Kwllarning kwpchiligi materiklarning shimoliy qismlarida ёki tog’li h’ududlarda uchraydi. Materiklarning shimoliy qismlarida joylashgan davlatlar (Kanada, AQShning shimoliy qismi, Skandinaviya yarim oroli mamlakatlari, Rossiya) h’ududi kwllar sonining beh’isob kwpligi bilan ajralib turadi. YuNESKO malumotlari bwyicha Er yuzida suv yuzasi maydoni 3000 km.kv dan katta bwlgan 53 ta kwl rwyxatga olingan. Shu malumotlarga kwra suv yuzasi maydoni (374000 km2) bwyicha h’am, suv sig’imi (78200 km3) bwyicha h’am dunёdagi eng yirik kwl Kaspiy kwlidir. Suv yuzasi maydoni bwyicha keyingi wrinlarda Yuqori kwl (82 680 km2), Viktoriya kwli (69000 km2) va boshqalar turadi. Suv sig’imi bwyicha esa Baykal (23000 km3), Tanganüika (18900 km3) kwllari yirik h’isoblanadi.

Dunё kwllarini chuqurligi bwyicha h’am tartibga solish mumkin. Masalan, eng katta chuqurligi bwyicha Baykal kwli birinchi wrinda tursa (1741 m), keyingi wrinlarda Tanganüika (1435 m), Kaspiy dengizi (1025 m) va İssiqkwl (702 m) turadi.

25

Dunёdagi yirik kwllarning qitalar bwyicha taqsimlanishini wrganish h’am juda muh’imdir. Suv yuzasi maydoni 100 km2 dan katta bwlgan kwllar Evropa qitasida 33 ta, Osiёda-44 ta, Afrikada-28 ta, Shimoliy Amerikada-25 ta, Janubiy Amerikada-6 ta, Avstraliya va Okeaniyada 11 tani tashkil etadi. Maxsus adabiёtlarda keltirilishicha, suv yuzasi maydoni 100 km2 dan katta bwlgan kwllarning 77 tasi Evrosiё materigida joylashgan. Dunёdagi eng yirik kwl-Kaspiy dengizi h’am shu materikdadir. Erning quruqlik qismidagi barcha chuchuk suv zah’iralarining qariyb 20 foizini wzida jamlagan Baykal kwli h’am shu materikda joylashgan. Shu bilan birga dunёdagi eng yirik shwr kwllar (Kaspiy, Orol, İssiqkwl, Balxash va boshqalar) h’am Evrosiё materigi h’ududidan wrin olgan. Wrta Osiё kwllarini joylashish wrniga bog’liq h’olda quyidagi uch guruh’ga ajratish mumkin: tog’ kwllari; tog’oldi kwllari; tekislik kwllari. Okean sath’idan 500 metrgacha balandlikda joylashgan kwllar tekislik kwllari, 500-1000 metr balandlikdagi kwllar tog’oldi kwllari va nih’oyat 1000 metrdan balandda joylashgan kwllar tog’ kwllari sifatida qabul qilindi. Tog’ kwllari deganda, yuqorida qayd etilganidek, wlkamiz tog’larida 1000 metrdan balandda joylashgan kwllarni tushunamiz. A.M.Nikitin malumotlari bwyicha Wrta Osiёning tog’li qismida shu shartni qanoatlantiradigan kwllar soni 2981tani tashkil etadi. Tog’oldi kwllari. Yuqorida qayd etilganidek, Wrta Osiёning tog’oldi kwllari 500-1000 metrgacha bwlgan balandlik zonalarida joylashgan. A.M.Nikitin malumotlariga kwra, shu shartni bajaradigan kwllar soni h’ammasi bwlib 40 tani tashkil etadi. Tog’oldi kwllari sonining bu darajada kamligi Turkiston tabiiy geografik wlkasi tog’oldi h’ududining er sirti relüefi, iqlim sharoiti va boshqa omillar bilan tushuntirilishi mumkin. Tekislik kwllari. Hududdagi tekislik kwllari asosan yirik darёlar (Amudarё, Sirdarё, ×uv, Talas) qayirlarida va delütalarida joylashgan. Manbalarda tekislikdagi kwllarning umumiy soni 2473 ta deb qayd etilgan bwlsa, uning 422 tasi (17 foizi) Amudarё delütasida, 826 tasi (33 foizi) Sirdarё delütasida va 832 tasi (34 foizi) ×uv, Talas darёlari delütalari h’amda qayirlarida joylashgan. Kwllarni genezisi bwyicha tasniflash

Kwllarning paydo bwlishi, yani genezisi Erning ichki (endogen) va tashqi (ekzogen) kuchlari h’amda joyning geografik wrni, iqlim sharoiti, geologik tuzilishi, relüefi va boshqa omillar bilan bog’liqdir. Kwllarning genezisi bwyicha tasnifi dastlab 1937 yilda M.A.Pervuxin tomonidan taklif etilgan. Keyincharoq (1960 yil) ushbu tasnifni B.B.Bogoslovskiy ancha takomillashtirgan va shu tufayli uni aloh’ida tasnif sifatida qayd etish mumkin. Kwllarning genezisi bwyicha AQShlik gidrolog olim J.E.Xatchinson tomonidan 1957 yilda taklif etilgan tasnifi yuqoridagilardan mukamalligi bilan ajralib turadi. M.A.Pervuxin tasnifi. Bu tasnifda, kwllarning kosalari erning ichki va tashqi kuchlari tasirida vujudga keladi, deyiladi. İchki kuchlar tasirida paydo bwlgan kwllar kosalari tektonik va vulkan kwllari guruh’lariga bwlinadi. Tashqi kuchlar tasirida vujudga kelgan kwllar kosalari gidrogen, glyatsiogen (muzlik), eol (shamol), orgonogen va antropogen kelib chiqishli bwladi va mos ravishda shunday guruh’larga bwlinadi. Gidrogen kwllar kosalari darё, er osti suvlari va dengiz suvlari tasirida vujudga keladi va ular qayir, karst, termokarst, suffozion kwllar deb ataluvchi turlarga bwlinadi.

Glyatsiogen kwllar kosalari muzliklar faoliyati tasirida paydo bwladi. Bu turda wz navbatida morena va karst kwllari bir-biridan farq qiladi va shu nomlardagi turlarga bwlinadi. Eol kwllar botiqlari shamol tasirida paydo bwladi. Orgonogen kwllar ikkilamchi h’isoblanib, botqoqli va torfli h’ududlarda h’osil bwladi. Antropogen kwllar, yani suv omborlari, selxonalar, irrigatsiya kwllari, tog’ - kon karüeri kwllari kosalarining paydo bwlishi inson xwjalik faoliyati bilan bog’liq. B.B.Bogoslovskiy tasnifi. Yuqorida baёn etilgan M.A.Pervuxin tasnifi 1960 yilda B.B.Bogoslovskiy tomonidan takomillashtirilgan va kwllar kosalari paydo bwlishi bwyicha quyida tavsifi keltirilgan 8 ta guruh’ga ajratilgan.

26

Tektonik kwllar. Ushbu guruh’ga kiruvchi kwllar kosalari Er qobig’idagi tektonik h’arakatlar natijasida vujudga keladi. Ular chuqurligining kattaligi, qirg’oqlarining tikligi bilan ajralib turadi. Bu guruh’ga Baykal, Tanganüika, Shimoliy Amerikadagi Buyuk kwllar (Eri, On-tario, Guron, Michigan), Kaspiy, Onega, İssiqkwl, Sevan va boshqalarni misol qilib keltirish mumkin.

Muzlik kwllari. Bu guruh’ga kiruvchi kwllar kosalarining h’osil bwlishi muzliklarning faoliyati bilan bog’liq. Suv eroziyasi va akkumlyatsiyasi kwllarining kelib chiqishi darё va dengizlar suvlari faoliyati bilan bog’liq. Wpirilma kwllar. Bunday kwllarning kosalari qanday jaraёnlar natijasida h’osil bwlishiga qarab quyidagi kichik guruh’larga ajratiladi: a) karst kwllari - oh’aktosh, dolomit, gips kabi oson eriydigan jinslar tarqalgan h’ududlarda uchraydi;

b) chwkma (suffozion) kwllar kosalari er osti suvlari tasirida h’osil bwladi; v) termokarst kwllar - doimiy muzloq erlarda uchraydi.

Vulkan kwllari - wchgan vulkanlarning kraterlarida h’osil bwladi, qadimgi va h’ozirgi vulkan jaraёnlari kuzatiladigan joylar (Kamchatka, ßponiya, İtaliya)da kwplab uchraydi. Qulama kwllar - tog’ kwchkilari natijasida h’osil bwladi (Sarez kwli, İskandarkwl, Qurbonkwl va boshqalar). Eol kwllar - shamolning er sirtidagi mayda zarrachalarni uchirishi natijasida ularning wrnida h’osil bwlgan botiqlarda paydo bwladi. Qozog’iston, Wrta Osiёda va umuman chwlli h’ududlarda uchraydi. İkkilamchi kwllar - botqoqliklarda ёki torf qatlami ёngandan swng uning wrnidagi botiqlarda h’osil bwladi. J.E. Xatchinson tasnifi. Kwllarning genezisi bwyicha eng twla tasnifi 1957 yilda AQShlik gidrolog olim J.E.Xatchinson tomonidan yaratilgan. Bu tasnifda barcha kwllar kosalari genezisi bwyicha 11 ta guruh’ga, ular esa wz navbatida 76 ta kichik guruh’lar, turlar va kichik turlarga bwlinadi.

Tektonik kelib chiqishli kwllar kosasi tektonik kuchlar tasirida h’osil bwlgan botiqlarda joylashadi va 9 turga bwlinadi. Vulkan kelib chiqishli kwllar vulkanlar krateri, kalüderasi va lava oqimi twsig’idan h’osil bwlgan kwllar kwrinishidagi 9 tur va 6 kichik turlarga bwlinadi. Qulama kwllar tog’ jinslarining turli jaraёnlar (zilzila, surilish, kwchki) tasirida qulab tushib, darё vodiysini twsib qwyishi natijasida h’osil bwladi. Ushbu guruh’ kwllari kosalari 3 tur va 3 kichik tur kwrinishida uchraydi. Muzliklar faoliyati natijasida h’osil bwlgan kwllar 4 kichik guruh’ga bwlinadi.

Karst kwllari tog’ jinslari tarkibidagi moddalarning erib, chwkishidan h’osil bwlgan botiqlarda paydo bwladi. Shu jaraёnlar bilan bog’liq h’olda ular 5 tur va 2 kichik turga bwlinadi. Qayir kwllari twg’onli kwllar, qayirdagi kwtarma (damba) tufayli h’osil bwlgan kwllar va qoldiq kwllar deb ataluvchi 3 kichik guruh’ga, ular esa wz navbatida 11 turga bwlinadi. Eol kwllar - qum uyumlari bilan twsilgan kwllar, shamol eroziyasi natijasida h’osil bwlgan kwllar kabi 4 turga bwlinadi. Qirg’oq bwyi kwllari - dengizlar va yirik kwllar qirg’oqlari bwyida twlqinlar yuvib tushirgan tog’ jinslari uyumi twsig’idan h’osil bwladi va 5 turga bwlinadi.

Organik kelib chiqishli kwllar wsimliklar twsig’i tufayli h’osil bwlgan kwllar, marjon kwllar, ikkilamchi kwllar kwrinishidagi 3 turga ajratiladi.

Antropogen kwllar - insonning xwjalik faoliyati natijasida paydo bwladi va 3 turga bwlinadi.

Meteorit kwllar - er sirtiga meteoritlarning tushishi natijasida h’osil bwlgan botiqlarda paydo bwladi va ular 2 turga ajratiladi.

27

Wrta Osiё kwllari genezisi h’aqida. Wrta Osiё kwllari genezisi masalalari kwplab tadqiqotchilar etiborini tortgan. Mazkur muammoni wrganish dastlab N.L.Korjenevskiy, N.G.Malitskiy, L.A.Molchanov va boshqalarning tadqiqotlarida ёritila boshlagan bwlsa, keyinchalik V.N.Reyzvix, A.M.Nikitin tomonidan davom ettirilgan. Natijada 20 asrning 80 yillarida A.M.Nikitin tomonidan Wrta Osiё kwllarini genezisi bwyicha tasnifi h’am yaratildi. Ushbu tasnif M.A.Pervuxin (1937 yil), D.Xatchinson (1957 yil) tasniflaridan farq qiladi. Wrta Osiё kwllari ikki katta guruh’ga-tabiiy va antropogen kwllarga bwlinadi (3-rasm).

Tabiiy kwllar kosalarining kelib chiqishi bwyicha erning ichki va tashqi kuchlari bilan bog’liq bwlsa, antropogen kwllarning h’osil bwlishi insonning xwjalik faoliyati tasiri natijasidir.

Kwllar morfologiyasi va morfometriyasi

Kwllarning suv yuzasi maydoni, uni chegaralab turgan qirg’oq chizig’i va kosasining shakli, kwrinishi kwllar morfologiyasini ifodalaydi. Er kurrasida barcha morfologik belgilari bwyicha aynan wxshash bwlgan kwllarni uchratish qiyin. Kwllar shakli wlchamlarining sonli qiymatlarda ifodalanishi kwllar morfometriyasi deb yuritiladi.

Kwllarning morfometrik kwrsatkichlarini aniqlash uchun ularning izobatlarda, yani bir xil chuqurlikka ega bwlgan nuqtalarni tutashtiradigan chiziqlarda ifodalangan plani bwlishi kerak. Bu plan kwl yuzasini sёmka qilish va unda bajarilgan chuqurlik wlchash ishlari malumotlari asosida chiziladi.

Kwllarning morfometrik kwrsatkichlarini ikki, yani suv yuzasi va kwl kosasi guruh’lariga bwlib wrganamiz. I. Kwllar suv yuzalarining shakl va wlchamlari kwlning suv yuzasi, uning maydoni, uzunligi, kengligi, qirg’oq chizig’i va izobatlar uzunliklari, ularning egri-bugriligi kabi kwrsatkichlar orqali ifodalanadi. Kwl yuzasi maydoni "0" izobat, yani qirg’oq chizig’i bilan chegaralanadi. Bu kwrsatkich orollar maydonini qwshib ёki ularni h’isobga olmay aniqlanishi mumkin.

Kwlning uzunligi (Lk), suv yuzasining asosiy wlcham kwrsatkichlaridan biri h’isoblanadi. Kwlning kengligi (Vk) turli h’isoblashlarda ёki malum kwllar guruh’ini wzaro solishtirish

maqsadida aniqlanadi. Kwllarning eng katta kengligi va wrtacha kengligi sonli qiymatlari bwyicha bir-biridan farq qiladi. Kwlning qirg’oq chizig’i uzunligi ( 0l ) qirg’oqlarni chegaralab turgan "0" izobat uzunligi bwyicha aniqlanadi. Kwlning qirg’oq chizig’i egri-bugriligi tegishli koeffitsient ЭК bilan ifodalanadi. Bu koeffitsient qirg’oq chizig’i qiёfasining sonli kwrsatkichi bwlib, quyidagicha aniqlanadi:

0

0

2 FKЭ ••

=πl .

II. Kwllar kosalarining shakl va wlchamlari kwl h’ajmi, yani kwl kosasining suv sig’imi, kwlning chuqurligi, kwl tubi nishabligi kabi kwrsatkichlar bilan ifodalanadi. Bu kwrsatkichlarni aniqlash katta ilmiy va amaliy ah’amiyatga ega. Kwl h’ajmi (Vk) kwlda mavjud bwlgan suv h’ajmidir. Uning qiymati quyidagi ifoda bilan aniqlanadi:

( )

320

1n

n

iii

Кhh

ffhV •′∆

++•∆

=∑=

+

,

bu erda: ∆ h -izobatlar farqi; ∆h′ -eng quyi izobat bilan eng katta chuqurlik orasidagi farq; ni ,...,1,0= bwlib, izobatlar sonini ifodalaydi; nii fff ,...,, 1+ -izobatlar bilan chegaralangan

maydonlar. Kwlning chuqurligi (hk). Kwllar gidrologiyasi bilan bog’liq bwlgan turli muammolarni h’al etishda, jumladan kwllar kosalari shaklini solishtirishda, kwllardagi dinamik va termik

28

jaraёnlarni wrganishda ularning eng katta (hmax) va wrtacha (hwrt) chuqurliklarini aniqlashga zarurat seziladi. Kwlning eng katta chuqurligi (hmax) kwllarda bajarilgan chuqurlik wlchash ishlari natijasida twplangan malumotlarni solishtirish asosida aniqlanadi, yani ularning eng katta qiymati tanlab olinadi.

Kwlning wrtacha chuqurligi (hwrt) kwldagi suv h’ajmi (Vk)ni kwlning suv yuzasi maydoni (Fk)ga nisbati sifatida aniqlanadi:

К

Курт F

Vh = .

Kwllarning yuqorida wrganib chiqilgan shakl va wlchamlarini ifodalaydigan kwrsatkichlarning barchasi kwlshunoslik fanida juda muh’im h’isoblanadi. Shuni aloh’ida takidlash lozimki, bu kwrsatkichlarning deyarli h’ammasi kwldagi suv sath’i tebranishiga mos ravishda wzgaradi. Bundan tashqari, kwlga darёlar keltirib quyadigan loyqa oqiziqlar bilan kwl kosasining twlib borishi natijasida h’am ularning qiymatlari wzgarib boradi.

Kwllarning maydon va h’ajm egri chiziqlari. Maydon egri chizig’i (bazan batigrafik, ayrim h’ollarda gipsografik egri chiziq deb h’am ataladi) kwl chuqurligi bilan unga mos keladigan maydonlarni wzaro bog’laydi (4-rasm). Kwllarning maydon egri chizig’i chizmalaridan kwllarni wrganish bilan bog’liq bwlgan ilmiy va amaliy masalalarni h’al etishda keng foydalaniladi.

Hajm egri chizig’i kwlning chuqurliklari bilan ularga mos keladigan h’ajmlar orasidagi bog’lanishlarni ifodalaydi (4-rasm).

Kwrib chiqilgan egri chiziqlarning barchasi, yuqorida takidlab wtilganidek, limnologik va gidrologik tadqiqotlarda muh’im ah’amiyat kasb etadi.

Wrta Osiё kwllari morfologiyasi va morfometriyasi. Wrta Osiё kwllari h’am bir-biridan suv yuzasi maydonining wlchamlari, ularning kwrinishlari, kwl kosalarining shakllari, chuqurliklari va boshqa kwrsatkichlari bilan farqlanadi. Suv yuzasi maydoni bwyicha Orol, Balxash va İssiqkwllardan keyin Aydarkwl, Sariqamish kwllari turadi. Har ikki kwl h’am wlkamizning tekislik qismida, inson xwjalik faoliyati, yani antropogen omil tasiri natijasida h’osil bwlgan. Tog’ kwllari ichida (İssiqkwlni h’isobga olmaganda) suv yuzasi maydoni bwyicha Qorakwl (Fk=380 km2), Sonkwl (Fk=274,6 km2), Chatirkwl (Fk=160 km2) va Sarez (Fk=79,6 km2) kwllari eng yirik h’isoblanadi. Kwllar kosasining wlcham kwrsatkichlari. Yirik kwllar (Orol, İssiqkwl)ni h’isobga olmaganda Sariqamish kwli suv h’ajmining (V = 28,5 km3) kattaligi bilan ajralib turadi. Undan keyingi wrinni suv h’ajmi V=26,53 km3 bwlgan Qorakwl egallaydi. Umuman Wrta Osiёda suv h’ajmi 1 km3 dan katta bwlgan kwllar soni bor- ywg’i 8 ta ni tashkil etadi. Tog’li h’ududlardagi kwllar chuqurliklarining kattaligi bilan tekislik kwllaridan keskin ajralib turadi. Masalan, Sarez kwlining eng katta chuqurligi 499,6 m bwlsa, Qorakwlda 238 m, Sarichelakda esa 234 m va h’okazo. Tekislik kwllarida esa, yuqoridagining aksi kuzatiladi. Masalan, suv sig’imi nisbatan katta bwlgan Sariqamish kwlining eng katta chuqurligi bor-ywg’i 39,5 m tashkil etadi. Bu qiymat h’am mavsumlar va yillar davomida wzgarib turadi.

10-mavzu: Suv resurslari, ulardan samarali foydalanish va muh’ofaza qilish

Reja: 1. Suv resurslari h’aqida 2. Suv resurslarining darёlar h’avzalari bwyicha taqsimlanishi

3. Kwllar va suv omborlarining suv resurslari

Suv resurslari h’aqida Wrta Osiё, aniqrog’i Orol dengizi h’avzasi suv resurslari geografik joylashishi va gidrologik xususiyatlari nuqtai-nazaridan yagona tizimni tashkil etadi. Shu tufayli ularni nafaqat

29

mamuriy, yani ayrim davlatlar sarxadlari bwyicha wrganish, h’atto bu resurslardan shu h’ududda joylashgan aloh’ida davlatning malum maqsadga ywnaltirilgan manfaatlari ywlida ustivor h’olda foydalanish h’am qator muammolarni keltirib chiqarishi aniq. Quyida dastlab "suv resurslari" tushunchasiga tarif berilib, swng Wrta Osiёning yuza suvlari resurslari, bu suvlarning ayrim darёlar h’avzalari bwyicha taqsimlanishi, ulardan samarali foydalanish istiqbollari va muh’ofaza qilish masalalari h’aqida swz yuritiladi. Suv-Er yuzasida h’aёt mavjudligining asosiy shartlaridan biridir. Lekin, h’ozirgi kunda, tabiatdagi barcha suvlardan bevosita foydalanib bwlmaydi. Shu bilan birga "suv resurslari" tushunchasini barcha suvlarning sinonimi deb tushunmaslik kerak. Haqiqatan h’am bu kategoriya faqatgina tabiatga xos bwlmay, balki ijtimoiy-tarixiy va iqtisodiy bosqichlarda wzgarib turadi. Hozirgi taraqqiёt bosqichida suv resurslari tabiatdagi barcha chuchuk va wrtacha minerallashgan, tabiiy h’olda ёki suniy ravishda chuchuklashtirilgan, tozalangan suvlardan iborat bwlib, ayni paytda xalq xwjaligining barcha tarmoqlarida ishlatilaёtgan va ishlatilishi mumkin bwlgan suv manbalari yig’indisidir. Hajmi, miqdori, h’osil bwlish va joylashish wrniga bog’liq h’olda suv manbalari mah’alliy, regional va global suv resurslariga bwlinadi. Xalqaro bitimlarga asosan esa milliy, davlatlararo va umumiy (umuminsoniy) suv resurslari bir-biridan farqlanadi. Suv qayta tiklanadigan tabiiy resurslar qatoriga kiradi. Lekin buning uchun, birinchidan, darёlar, muzliklar, er osti suvlari zah’irasi asrlar davomida wzgarmas bwlishi va, ikkinchidan, insonning xwjalik faoliyati tasirida tabiiy suvlarning ifloslanishi darajasi ularning sifat jih’atdan wz-wzini qayta tiklash imkoniyatidan katta bwlmasligi kerak. Wlkamizdagi suv resurslarining asosiy manbalari darёlar, soylar, buloqlar, suv omborlari, kwllardagi tabiiy toza suvlardan h’amda er ostida joylashgan chuchuk va wrtacha minerallashgan suvlardan iborat. Bularga qwshimcha ravishda muz osti va muz kwllari suvlarini, termal (issiq) er osti suvlarini, tozalangan (ikkilamchi) suvlarni, oqava suvlarining bir qismini, atmosfera ёg’inlarini va tuproqdagi namlikni kiritish mumkin.

Demak, joylashish wrniga kwra yuza suv resurslari bilan er osti suv resurslari bir-biridan farq qiladi. Lekin, ular wzaro uzviy bog’langan. Quyida wlkamizning yuza suv resurslari sifatida oqim h’osil bwlish joyidan kelaёtgan suv miqdori tushuniladi va ular darёlarning tog’lardan chiqish joyidagi suv wlchash postlari malumotlari asosida bah’olangan. Shu bilan birga wlkamizda mavjud bwlgan kwllar va suv omborlarining suv resurslari, ularning tabiiy va antropogen omillar tasirida sarflanishi, suv resurslarini muh’ofaza qilish masalalari h’am ёritiladi.

Suv resurslarining darёlar h’avzalari bwyicha taqsimlanishi

Wrta Osiёning yuza suvlari resurslari wlkaning iqlim va orografik xususiyatlariga bog’liq h’olda g’oyat notekis taqsimlangan. Uning deyarli uchdan ikki qismini egallab ёtgan bepoёn tekisliklarida oqar suvlar juda kam uchraydi. Tog’lardan bu erlarga oqib tushadigan kwpchilik darёlarga, to ularning quyilish joylariga qadar, bironta h’am irmoq kelib qwshilmaydi. Wlkamiz tog’larida sertarmoq darёlar, katta-kichik soy va jilg’alar juda kwp. Tog’larni wrab olgan tog’oldi tekisliklarida ancha zich bwlgan suniy gidrografik tarmoqlar mavjud. Ular darёlar, soylar va buloqlardan suv olib, tevarak-atrofdagi erlarga tarqalib ketuvchi irrigatsiya ka-nallaridan, ariqlardan va shuningdek, zovur h’amda kollektorlardan iborat. Tekisliklarda va ayniqsa, tog’oldi tekisliklarida bug’lanish jaraёni juda kuchli bwladi. ×unki tog’larda h’osil bwlgan suvlar bu erda sertarmoq irrigatsiya kanallari va ariqlari orqali keng dala maydonlariga ёyilib, ularning katta qismi bevosita suv yuzasidan, tuproq yuzasidan va wsimliklar orqali atmosferaga bug’lanadi. Wrta Osiё h’ududidan oqib wtuvchi darёlar suvlarining yillik zah’irasi 129,7 km3 ga teng bwlib, ularning darёlar h’avzalari bwyicha taqsimlanishi 27-jadvalda keltirilgan. Orol h’avzasi va umuman Wrta Osiёning eng yirik darёlari Amudarё va Sirdarёdir. Mazkur darёlar va ularning Norin, Qoradarё, Swx, ×irchiq, Zarafshon, Surxondarё, Sheroboddarё kabi yirik irmoqlari Respublikamiz h’ududida wzlarining wrta va quyi oqimlari

30

chegarasida oqadilar. Quyida wlkamizda mavjud bwlgan yuza suv resurslarining ana shu darёlar h’avzalari bwyicha qisqacha swz yuritiladi. Wzbekistondagi yirik darёlarning suv zah’iralari twg’risidagi malumotlar h’am 27-jadvalda keltirilgan. Bu jadval malumotlaridan foydalanib va ularni tah’lil qilib, Orol h’avzasining eng yirik darёlari-Amudarё, Sirdarё h’amda ularga quyuluvchi ayrim irmoqlar oqimining darёlar uzunligi bwyicha wzgarishini h’am aniqlash mumkin.

A m u d a r ё Panj va Vaxsh darёlarining qwshilishidan h’osil bwlib, quyiroqda unga Afg’oniston h’ududidan boshlanuvchi Qunduzdarё, swng wng irmoqlari-Kofirnih’on va Surxondarё quyiladi. Sheroboddarё esa Amudarёga quyiladigan oxirgi wng irmog’idir. Shundan swng Amudarёga bironta h’am irmoq kelib quyilmaydi, aksincha, uning suvi sug’orishga olinishi, bug’lanishga sarf bwlishi va qisman er ostiga shimilishi oqibatida darё uzunligi bwyicha kamayib boradi.

Wrta Osiё darёlari suv resurslari Yillik oqim h’ajmi, km3g’yil

Darёlar h’avzalari Wrtacha yillik suv sarfi, m3/s wrtacha eng kwp eng kam

A M U D A R Ё Panj 1140,0 35,0 49,10 27,66 Vaxsh 661,0 20,8 28,6 16,2 Kofirnih’on 187,0 5,89 9,81 4,09 Surxondarё,Sheroboddarё 127,0 4,0 5,71 2,44 Qashqadarё 49,6 1,56 2,72 0,897 Zarafshon 169,0 5,32 6,86 3,81 Hammasi 2332,6 73,57 100,8 55,1

S İ R D A R Ё Norin 448,0 13,8 23,4 8,17 Farg’ona vodiysi 405,8 12,8 24,6 6,35 Turkiston tizmasim 4,63 0,303 0,446 0,225 Oh’angaron 38,5 1,22 3,04 0,577 Chirchiq 248,0 7,82 14,5 4,53 Kalas 6,67 0,21 0,507 0,088 Aris 64,2 2,02 4,91 0,35 Qoratog’ tizmasi 21,1 0,663 1,61 0,11 Hammasi 1242,9 38,84 72,67 20,4

ChUV, TALAS, İSSİQKWL, OQSUV HAVZASİ Chuv 137,0 4,33 10,48 0,74 Talas 68,0 2,14 5,2 0,37 İssiqkwl h’avzasi 118,0 3,72 9,03 0,64 Oqsuv 225,0 7,07 12,2 2,22 Hammasi 548,0 17,26 36,91 3,97

TURKMANİSTON BERK HAVZASİ Atrek 9,85 0,50 0,74, 0,034 Tajan 27,0 0,85 2,03 0,093 Murg’ob 53,3 1,68 2,6 0,373 Kopetdog’ tizmasi 10,4 0,33 0,70 0,030 Hammasi 100,55 3,16 6,07 0,53

Wrta Osiё bwyicha jami 4224,1 132,83 216,45 890,0

Amudarё suvidan ilgari Respublikamizning faqat Xorazmviloyati va Qoraqalpog’iston

Respublikasidagi ekin maydonlarini sug’orishda foydalanilar edi. Keyinchalik, aniqrog’i 60-yillardan

31

boshlab, darёning wrta oqimida Amu-Buxoro va Qarshi magistral kanallariga suv olinib, Buxoro va Qashqadarё voh’alarining bir qism erlari h’am sug’oriladigan bwldi.

S u r x o n d a r ё Twpalangdarё va Qoratog’darёning qwshilishidan h’osil bwladi. Twpalangdarё Qoratog’darёga nisbatan ikki martadan ziёdroq sersuv bwlib, uning tog’lardan chiqish joyidagi wrtacha kwp yillik suv sarfi 52,0 m3g’s teng. Qoratog’darёning wrtacha kwp yillik suv sarfi esa 23,0 m3g’c dan oshmaydi. Surxondarёga wng tomondan ikkita yirik irmoq- Sangardak va Xwjaipak darёlari kelib quyiladi. Darёga chap tomondan-Bobotog’ tizmasidan, asosan, sel vaqtida suv oqadigan bir qancha soy va jilg’alar oqib tushadi. Biroq ularning mazkur darё suvi miqdoriga tasiri deyarli sezilmaydi. Surxondarё suvi uning butun uzunligi bwyicha keng kwlamda sug’orishga olinadi, bir qismi esa qwshni Sheroboddarё h’avzasiga kanallar orqali olib wtilgan. Shu sababdan uning suvliligi darё uzunligi bwyicha kamayib boradi: wrtacha kwp yillik suv sarfi darёning yuqori oqimida 70,2 m3/s, quyiroqda esa 68,2 m3/s ga teng bwlib, bu mos ravishda yiliga 2,2 va 1,9 mlrd.m3 ni tashkil etadi. Sh e r o b o d d a r ё h’avzasi Surxondarё va Qashqadarё h’avzalari wrtasida, Boysuntog’ va uning davomi bwlgan Kwh’itang tog’larining sharqiy ёnbag’irlarida joylashgan. Darё nisbatan kam suvli bwlib, wrtacha kwp yillik oqim miqdori bor-ywg’i 236 mln.m3 ga teng. Shu sababli h’avzaning quyi qismi qwshni Surxondarёdan keltirilgan suvlar bilan sug’oriladi. Shu maqsadda voh’aga Janubiy Surxon suv omboridan uzunligi 100 km bwlgan Sherobod kanali qazilgan.

Q a sh q a d a r ё Zarafshon va Hisor tog’ tizmalari g’arbiy tarmog’ining janubiy ёnbag’irlaridan boshlanadi. Darёning asosiy irmoqlari unga chap tomondan qwshiladi. Tog’lardan chiqqandan swng darёga dastlab nisbatan kamsuvli Jinnidarё, swng muzliklardan boshlanadigan sersuv Oqsuv darёsi, undan keyin esa ßkkabog’ va Tangxoz darёlari kelib quyiladi. Qashqadarёning oxirgi chap irmog’i g’uzordarёdir. U Katta Wradarё va Kichik Wradarёning qwshilishidan h’osil bwlib, quyi oqimida Qorasuvdarё deb nomlanadi. Qashqadarёning wng qirg’oq tomonida yirik irmoqlar ywq, faqat baland bwlmagan Qoratepa tog’ining janubiy ёnbag’irlaridan 18 ta katta-kichik soylar oqib tushadi. Qashqadarё voh’asi tekisliklariga tog’li h’ududdan oqib keluvchi yuza suvlarining umumiy h’ajmi yiliga 1,56 mlrd.m3 ga teng. Havzada suv zah’iralarining cheklanganligini, biroq juda katta er fondining mavjudligini h’isobga olib, uning suv resurslari qadimdan Eski Angor kanali orqali Zarafshon suvi va wtgan asrning 70-yillaridan boshlab Qarshi magistral kanali orqali keltirilgan Amudarё suvlari bilan twldiriladi. Z a r a f sh o n darёsi Tojikiston h’ududidagi Zarafshon muzligidan boshlanadi. Yuqori oqimida u Mastchoh’darё deb atalib, chap tomondan unga Fandarё kelib qwshilgach, darё Zarafshon nomini oladi. Mastchoh’darё bilan Fandarёning qwshilish joyidan 56 km quyida Zarafshon darёsiga chap tomondan ancha yirik h’isoblangan Qishtutdarё, swng esa yana chap tomonidan Mag’iёndarё kelib quyiladi. Panjikent shah’ridan pastda Zarafshon darёsi Wzbekiston chegarasini kesib wtadi va tekislikka chiqadi. Zarafshon darёsi Zarafshon botig’iga chiqish joyidan g’arbda, aniqrog’i Nurota va Qoratepa tog’laridan unga bir qancha katta-kichik soylar oqib tushadi. Biroq, ular suvining sug’orishga olinishi ёki ёyilmalarga sizib ketishi tufayli kwpchiligi Zarafshonga etib kela olmaydi. Zarafshon darёsining suv zah’iralari 1962 yildan boshlab Amu-Buxoro kanali orqali keltirilaёtgan Amudarё suvi bilan twldirilmoqda. Zarafshon darёsining quyi oqimida, yani darё Zarafshon botig’idan Qizilqum chwllariga oqib chiqqanidan swng unga h’ech qanday irmoq, h’atto soylar h’am qwshilmaydi. Sug’orishga sarf bwlishi tufayli Zarafshonning suvi quyi oqim tomon kamayib boradi. Qadimdan Zarafshon suvi bilan Eski Tuyatortar kanali orqali Sangzor voh’asi erlari, Darg’om kanali orqali esa Qashqadarё voh’asidagi ekin maydonlari sug’orib kelinadi. Darёning Dupuli kwprigi yaqinida aniqlangan wrtacha yillik oqimi h’ajmi 5,32 km3 ga teng.

S i r d a r ё Norin va Qoradarёning qwshilishidan h’osil bwlib, suv miqdori jih’atidan u Amudarёdan keyingi wrinda turadi. N o r i n darёsi Markaziy Tyanshandan boshlanib, Wzbekiston h’ududida h’avzaning eng quyi qismigina joylashgan. Uning wrtacha yillik oqimi 13,8 km3 ga teng.

32

Q o r a d a r ё esa wz suvlarini Farg’ona va Oloy tizmalari ёnbag’irlaridan oladi. Uning wrtacha yillik suv sarfi 270 m3g’s bwlib, oqim h’ajmi 8,52 km3 ga teng. Norin va Qoradarё qwshilgan erdan boshlab Sirdarё deyarli 300 km masofada Farg’ona vodiysi bwylab oqib wtadi. Shu oraliqda uning ×otqol, Qurama, Oloy va Turkiston tizmalari ёnbag’irlarida h’osil bwladigan katta-kichik irmoqlari bor. Lekin, ular suvining sug’orishga olinishi oqibatida, kwpchiligi Sirdarё wzaniga etib kelmaydi. Farg’ona vodiysi chegarasida Sirdarёning yirik chap irmoqlari İsfayram, Shoh’imardon, Swx, İsfara, Xwjabaqirg’on, Oqsuv kabi darёlar bwlsa, wng irmoqlari Pochchaotasoy, Kosonsoy, g’ovasoy va ×odoqsoylardir. Vodiydan chiqqandan swng Sirdarё wng tomondan Oh’angaron, Chirchiq, Kalas va Aris darёlarini qabul qiladi. Ushbu irmoqlarning deyarli barchasi (Kalas va Arisdan tashqari Wzbekiston h’ududida wzining quyi oqimida oqib wtadi va asosan, Wzbekiston erlarini sug’oradi. Yuqorida keltirilgan jadval malumotlaridan kwrinib turibdiki, Sirdarё va uning irmoqlarining suvlilik darajasi Farg’ona vodiysi doirasida keng miqёsda wzgaradi. ×otqol va Qurama tizmalaridan eng kam suvli darёlar oqib tushadi: ulardan eng yirigi bwlgan Koson-soyning oqim miqdori yiliga 0,31 mlrd.m3 ga teng. Farg’ona va Oloy tizmalaridan oqib tushuvchi darёlar nisbatan sersuv bwlib, ularning wrtacha yillik suv sarfi 8,4 m3g’s dan (Moylisuv) 42,0 m3g’s gacha (Swx) wzgarib turadi. Turkiston tizmasidan oqib tushuvchi darёlarning suv sarfi sharqda 10,6-14,7 m3g’s dan (İsfara va Xwjabaqirg’on) g’arbda 2,0-2,2 m3g’s gacha (Zominsuv va Sangzor) kamayib boradi. Farg’ona vodiysidan chiqqandan swng Sirdarёga quyiluvchi ushbu darёlar uning oxirgi chap irmoqlaridir. Ch i r ch i q darёsi Sirdarёning nisbatan yirik irmoqlaridan h’isoblanadi. U Piskom va ×otqol darёlari qwshilishidan h’osil bwladi. Xwjakent qishlog’i yaqinida darёda chorbog’ suv ombori qurilib, ishga tushirilgandan swng (1970 yil) ×irchiq darёsi bevosita suv omboridan oqib chiqadi. Darёning wrtacha yillik oqim miqdori 7,82 mlrd. m3 ga tengdir. chotqol va Qurama tog’ tizmalariga ёqqan ёg’inlar h’isobiga twyinuvchi qwshni O h’ a n g a r o n darёsining suv resurslari juda kamdir (yiliga 1,22 mlrd.m3). Uning kwpdan-kwp chap va wng irmoqlari-soylari (Dukantsoy, Qorabag’irsoy, Niёzboshsoy va boshqalar) h’am kamsuvli bwlib, ularning umumiy wrtacha yillik suv sarfi bor-ywg’i 2 m3g’s ga teng. Kalas darёsi Qorjantov tizmasi shimoli-g’arbiy ёnbag’irlaridan oqib tushadigan Juzumduq va Jegirgen darёlarining qwshilishidan h’osil bwladi. Darёning wrtacha oqimi yiliga 206 mln.m3 ga teng. Darё suvi, uning tog’li qismidaёq sug’orishga sarflana boshlashi tufayli, tekislikka chiqqanda juda kamayib ketadi. Shu sababli Kalas darёsi h’avzasiga ×irchiq darёsidan Zaxariq kanali qazilgan. Shu kanal suvlari bilan Kalas vodiysining quyi, yani tekislik qismidagi erlar sug’oriladi. Shuning uchun h’am Kalas darёsi Sirdarёgacha etib boradi va unga tog’lardan chiqish joyidagi suv miqdoriga nisbatan kwproq suv eltib quyadi. Umuman Wrta Osiё darёlarining suv resurslari turli manbalarda turlicha bah’olangan (28-jadval). Ular orasida WOGMİTİ (Wrta Osiё Gidrometeorologiya ilmiy-tadqiqot instituti) malumotlari aniqligi bilan ajralib turadi. ×unki unda oxirgi yillardagi kuzatish malumotlari h’am h’isobga olingan.

Wrta Osiё darёlari suv resurslari, km3g’yil M u a l l i f l a r Darё

h’avzasi V.L.Shults M.N.Bolshakov SMİ DGİ WzMU Amudarё 79,0 - 72,8 69,5 73,6 Sirdarё 37,8 38,3 36,7 37,0 38,8 Chuv,Talas 6,0 6,5 - - 6,47 İzoh’: SMİ–WzR FA Suv muammolari instituti, DGİ– Davlat gidrologiya instituti (Rossiya), WzMU-Wzbekiston Milliy universiteti. WOGMİTİ - Wrta Osiё gidrometeorologiya ilmiy-tadqiqot instituti. Yuqoridagi kabi Wrta Osiё darёlari suv resurslarining ayrim mustaqil davlatlar h’ududlari bwyicha taqsimlanishi h’am turli manbalarda turlicha miqdorda bah’olanadi (29-jadval).

33

Ushbu jadvaldagi Wzbekistonga tegishli malumotlarni 60-yillarda V.L.Shulüts tomonidan aniqlangan miqdor bilan solishtirsak, farqning uncha katta emasligiga ishonch h’osil qilamiz. V.L.Shulütsning bah’olashi bwyicha Respublikaning yillik yuza suv resurslari 99,5 km3 teng bwlib, uning faqat 12,2 km3 qismi Wzbekiston h’ududida h’osil bwladi.

Wrta Osiё davlatlari suv resurslari Yillik oqim

miqdori, km3 Chetdan keladigan

oqim Davlatlar Maydoni, km2 / % 1 2 3 1 3

Wzbekiston 447,4g’35,04 11,1 10,6 9,5 - - Turkmaniston 488,0g’38,44 1,0 - 1,1 - 2,9 Tojikiston 143,0g’11,20 51,2 53,4 47,4 20,0 20,7 Qirg’iziston 198,5g’15,54 52,8 49,2 48,7 - - Jami 1276,9g’100 126,1 - 106,7 - 23,6 İzoh’: 1-«Suv resruslari twplami», 1967 yil; 2–M.İ.Lvovich va boshqalar,1969 yil; 3–«Suv resurslari twplami», 1987 yil. Hozirgi kunda yuqorida keltirilgan barcha malumotlar, albatta, malum aniqliklar kiritishni talab qiladi. Buning uchun darёlardagi suv miqdorini wlchash va kuzatish ishlarini amalga oshiradigan gidrologik stantsiyalar ishini yanada takomillashtirish, aniqrog’i davr talabi darajasida tashkil etish lozim.

Kwllar va suv omborlarining suv resurslari Kwlshunos olimlar-V.N.Reyzvix, A.M.Nikitin va boshqalarning fikricha Wrta Osiё kwllari suv resurslarini wta aniqlikda bah’olash imkoniyatiga ega emasmiz. Buning sababi, birinchidan, kwllarning gidrologik nuqtai-nazardan wrganilish darajasi bilan bog’liq bwlsa, ikkinchidan, Wrta Osiё kwllari, ayniqsa, tekislik kwllarining suv miqdori vaqt bwyicha wzgarib turadi. Lekin, shunga qaramasdan, suniy ywldoshlar ёrdamida olingan fotosuratlar bu muam-moni h’al etishda bir muncha engillik tug’diradi. Quyida Wrta Osiё kwllarining suv resurslarini yuqoridagi h’olatlarni h’isobga olgan h’olda bah’olashga h’arakat qilamiz. Tadqiqotlarning kwrsatishicha, İssiqkwlni h’isobga olmaganda, Wrta Osiё tog’ kwllarining umumiy suv resurslari 51,1 km3 ni tashkil etadi (30-jadval). Uning 93 foizi Qorakwl (26,6km3), Sarez kwli (16,1 km3), Sonkwl (2,8 km3), Chatirkwl (0,61 km3), Yashilkwl (0,52 km3), Sarichelak (0,49 km3), Qorasuv (0,22 km3), İskandarkwl (0,12 km3) kabi wrtacha kat-talikdagi va kichik kwllarda twplangan. Bu kwllar suv sifatining tozaligi h’amda minerallashuv darajasining juda kichikligi bilan ajralib turadi.

Wrta Osiё kwllarining suv zah’iralari, km3 (A.M.Nikitin malumotlari bûyicha)

H a v z a l a r Kûllar Amudarё Sirdarё Chu, Talas,

İssiqkwl İli, Balxash

kwli Turkmaniston

Hammasi

Tog’lardagi Tekislik- lardagi Hammasi

46

33

79

5,1

15,5

19,7

1738,9

1,3

1740,2

-

100,3

100,3

-

1,0

1,0

1789,1

151,1

1940,2 İzoh’: Orol dengizi h’isobga olinmagan.

Orol va Balxash kwllarini h’isobga olmaganda, tekisliklardagi kwllarning suv resurslari 50,8 kub.km ni tashkil etadi. Uning asosiy qismi tabiiy botiqlardagi yirik suv h’avzalari-Sariqamish (28,5 kub.km) va Arnasoy (20 kub.km dan ortiq) kwllarida jamlangan. Afsuski, ularning suvi yuqori darajada minerallashgan.

34

Hozirgi kunda Wrta Osiё kwllari suv resurslaridan xalq xwjaligining turli soh’alari (qishloq xwjaligi, energetika, baliqchilik, suv transporti va boshqalar) da yanada samarali foydalanish maqsadida kwplab loyih’alar ilgari surilmoqda. Masalan, suv h’ajmi eng katta h’i-soblangan tog’ kwllaridan biri-Sarez kwli resurslaridan quyidagi ikki ywnalishda foydalanish kwzda tutilmoqda. Ularning birinchisida kwlning suv resurslaridan qishloq xwjaligida erlarni sug’orish maqsadlarida foydalanish nazarda tutilsa, ikkinchi loyih’ada esa elektr energiyasi olish maqsad qilib quyilgan. Shunday loyih’alardan biri 1932 yilda injener M.A.Karaulov tomonidan taklif etilgan. Bu loyih’aning afzalligi shundan iboratki, uning amalga oshirilishi natijasida bir ywla ikki muammoni h’al etish mumkin. Aniqroq qilib aytadigan bwlsak, kwlning chuqurligi 100-150 metrgacha kamaytirilib, twg’on buzilishining oldi olinadi va shu bilan birga quvvati 500 000 kvt bwlgan gidroelektr stantsiyasi barpo etiladi. Afsuski, murakkab relüef va tabiiy sharoitlar mazkur loyih’ani h’ozirgi kunga qadar ruёbga chiqishiga imkon bermayapti. Wrta Osiё suv omborlarining umumiy suv resurslari meёrdagi loyih’a suv sath’ida 61,6 km3 ga teng deb bah’olanadi. Shundan 23,3 km3 Amudarё h’avzasiga, 34,5 km3 Sirdarё h’avzasiga twg’ri keladi. ×uy va Talas darёlari h’avzalaridagi suv omborlarining suv sig’imi nisbatan kichik bwlib, ulardagi umumiy suv h’ajmi 1,7 km3 ga teng. Turkmaniston h’ududidagi Tajan va Murg’ob darёlaridagi h’amda Qoraqum kanali uzunligi bwyicha qurilgan suv omborla-rining sig’imi esa 2,1 km3 ga teng (jadval). Wrta Osiё darёlari h’avzalarida qurilgan suv omborlari soni, maydoni va suv sig’imi dinamikasi

Havzalar Yillar Soni Maydoni, km2 Suv sig’imi, km3

Amudarё

1940 1960 1980 1987

- 4

13 17

- 97

1292 1463

- 0,8

21,9 23,3

Sirdarё

1940 1960 1980 1987

- 2 8

22

- 525

1828 1854

- 4,3

33,7 34,5

Chuv, Talas

1940 1960 1980 1987

- 1 6 6

- 25

138 138

- 0,7 1,7 1,7

Turkmaniston

1940 1960 1980 1987

5 7

14 15

70 364 484 494

0,07 0,90 2,10 2,10

Wrta Osiё

1940 1960 1980 1987

5 14 42 60

70 1016 2742 3949

0,07 6,50 59,40 61,60

Suv omborlarining suv resurslari Wrta Osiё mamlakatlari bwyicha quyidagicha taqsimlangan: Qirg’iziston Respublikasida-35 % (21,4 km3), Wzbekistonda-28 % (17,4 km3), Tojikistonda-23 % (14,1 km3), Qozog’iston janubida-10 % (6,3 km3) va Turkmanistonda-3 % (2,1 km3). Tog’ kwllari va suv omborlarining kwpchiligida, tekisliklardagi deyarli barcha kwllar va suv omborlarida maxsus chora tadbirlarni amalga oshirib, baliqchilik, mwynachilik va boshqa turdagi soh’alarni rivojlantirishni ywlga qwyish mumkin. Bular orasida baliqchilik kelajagi bor ywnalishlardan biri h’isoblanadi. Agar shu ishlar ijobiy h’al etilsa, xalq dasturxoni qwshimcha oziq-ovqat mah’sulotlari bilan boyigan bwlur edi. Wrta Osiё kwllari va suv omborlari atrofida wziga xos iqlim sharoiti, wsimlik dunёsi va umuman olganda insonning faol h’ordiq chiqarishi uchun twla sharoit mavjud, yani ularning rekreatsiya imkoniyatlari h’am katta. Bu soh’ada İssiqkwl atrofida, ×orbog’ va Twyabwg’iz suv omborlari soh’illarida amalga oshirilgan ishlar diqqatga sazovordir. Lekin, ayrim h’ollarda bu jaraёn,

35

bazi bir dam oluvchilarning masuliyatsizligi natijasida, kwplab salbiy oqibatlarni keltirib chiqarmoqda. Masalan, statistik malumotlarning kwrsatishicha, Farg’ona viloyatining Shoh’imardon qishlog’i yaqinidagi Qurbonkwlga h’ar yili ёzgi dam olish mavsumida 450-500 ming kishi tashrif buyursa, shundan ularning atigi 1-2 foizigina tashkiliy ravishda amalga oshiriladi. Buning oqibatida kwl atrofi va unga tutash bwlgan h’ududlarda sanitariya-gigiena sharoiti wta ёmonlashadi. Shunga wxshash h’olatni Arashon kwli, İskandarkwl va boshqa kwllar atrofida h’am kuzatish mumkin. Ana shunday salbiy oqibatlarni oldini olish uchun, avvalo dam oluvchilarning tabiatga bwlgan munosabatida wzgarish qilishga erishish, qolaversa tegishli muassasalar bu soh’ada tez va keskin choralar kwrishlari lozim.