-
_____________________________________________________________________________________
Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl: 5, Sayı: 42, Mart
2017, s. 367-382
Yayın Geliş Tarihi / Article Arrival Date Yayınlanma Tarihi /
The Publication Date
16.02.2017 20.03.2017
Arş. Gör. Sedef AYYILDIZ
Bitlis Eren Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi, Tarih
Bölümü.
[email protected]
HİTİT DÜNYASINDA FAL ANLAYIŞI
Öz
İnsanın bilinmeyene karşı duyduğu merak, gizemli olana ilgisi,
geleceği öğrenme merakı
ve etrafında olup bitenlerin sebebini kavrama isteği falı
doğurmuştur. Günümüz insanında
olduğu gibi eski çağ insanı için de geleceği tahmin etme
yöntemini ve araçlarını içeren
fallar, insanların en çaresiz ve en sıkıntılı olduğu anlarda
kendilerini rahatlatmak için
başvurdukları bir yöntem olmuştur. Anadolu’da büyük bir devlet
kuran ve yüzlerce yıl bu
coğrafyaya hâkim olan Hititlere ait olan çivi yazılı
tabletlerden, onların da falları kullan-
dığını öğreniyoruz. Ele geçen arşivler devlet arşivi olduğu
için, bu metinlerde çoğunluğu
krallığı ilgilendiren meseleler ele alınmıştır. Anadolu ve
Mezopotamya’daki fal ve keha-
net anlayışı birbirinden farklılık göstermektedir.
Mezopotamya’da daha sistematik olan
ve kurumsallaşmış bir fal anlayışı hâkimken, Anadolu’da ise her
durum için farklı bir
yöntem uygulanmıştır. Hititler’de falların Mezopotamya’daki
kadar geniş bir yayılım
alanı göstermemiş olmasını, Hititlerin daha rasyonalist
oldukları şeklinde de değerlen-
dirmek mümkündür.
Anahtar kelimeler: Hitit, Fal, Kehanet, Anadolu
-
Hitit Dünyasında Fal Anlayışı
The Journal of Academic Social Science Yıl: 5, Sayı: 42, Mart
2017, s. 367-382
368
THE CONCEPT OF ORACLE IN HITTITE WORLD
Abstract
The curiosity of people related to unknown, the interest related
to mysterious, people’s
will to hear from future and to understand what’s going on
around became the reasons of
concept of oracle. Not only for modern individuals but also for
the ancient people fortu-
netelling becomes a relieving method for the people who feel
troubled and desperate. We
learn from the cuneiform tablets of Hittites who established an
important empire in Ana-
tolia and ruled hundreds of years that; they also used the
oracle concepts and techniques.
Due to the fact that the unearthed documents belong to the state
archives the contents of
them are related to matters associated to the kingship. The
oracle concept of Anatolia and
Mesopotamia differs from each other. While in Mesopotamia a more
systematic and insti-
tutionalized oracle concept was dominant, in Anatolia various
procedures and methods
practiced for every different occasion. Oracles spread through
in a more expanded area in
Mesopotamia rather than Hittites. It is also possible to
evaluate this fact related to the
rationalist perspective of Hittites.
Keywords: Hittite, Oracle, Fortune-telling, Anatolia
M.Ö. 2. Bin yılda, bin tanrılı halk olarak bilinen Hititler,
Anadolu’da büyük bir devlet kurmuş-
lar, çevre kültürleri etkilemişler ve onların kültürlerinden de
etkilenmişlerdir. Hititlerin yaşa-
mında din son derece etkin bir rol oynamıştır. Çoğunlukla dini
konularda yapılan hatalar ve
ihmaller nedeniyle tanrının lanetine ve gazabına uğrayacaklarına
inanmışlardır. Bu olumsuzluk-
ları kendilerinden uzaklaştırmak üzere büyüye
başvurmuşlardır.
Hititlerde büyü sadece gizli güçleri etkilemek için
kullanılmamış aynı zamanda dini ilgilendiren
doğaüstü güçlerle de mücadele etmek için kullanılmıştır.
Büyülerin (beyaz büyü, kara büyü)
uzman kişiler tarafından uygulandığı, insanlara yardım etmek
veya zarar vermek amacıyla pro-
fesyonelce icra edildiği anlaşılmaktadır. Büyü ritüellerine
bakıldığında bu ritüellerin daha çok
bir olumsuzluğun giderilmesine yönelik olarak kullanıldığı
görülmektedir1. Ancak belirli bir
olaya ya da olaylara nelerin sebebiyet verdiğini araştırmak için
ise çeşitli fal teknikleri kullan-
mışlardır. Hititler başlarına gelen her türlü olumsuzluğun
herhangi bir sebepten dolayı insanlara
kızmış olan tanrılardan geldiğini düşünmüşlerdir. İçinde
bulundukları kötü durumdan kurtulmak
için çareler aramışlardır. Kızgın olan tanrıları yatıştırmak ve
tanrıların öfkesinin nedenini öğ-
renmek için çeşitli yollara başvurmuşlardır. Bu yollardan biri
kehanet (omen) ve bir diğeri ise
fal (orakel)dır. Kehanetler (Omenler) hiçbir insan müdahalesi
olmadan, tanrıların insanlara ver-
dikleri işaretlerin yorumlanmasına dayanmaktadır. Fal ise
insanların tanrılardan açıklamalarını
istedikleri sorulara cevaplar alabilmek için bir takım yöntemler
aracılığına başvurmak suretiyle-
kullanılmıştır.
İnsanlar, Güneş ve Ay tutulmalarını, kuşların uçuşunu, anormal
doğumları, kurban hayvanları-
nın davranışlarını kehanetlerle yorumlamışlardır. Bu
kehanetlerin doğru yorumlanması ile ilahi
1 Büyü ile ilgili olarak bkz.; V. Haas, “Magie und Zauberei”,
RlA 7, 1987-1990, s.234-255.; G. Frantz-Szabo, “Hittite
Witchcraft, Magic and Divination”, Civilizations of the Ancient
Near East III-IV, (CANE III-IV), 1995. Jack M. Sason
Editor in Chief, NewYork, s.2013-2017.; E. Reyhan, “Hitit Büyü
Ritüellerinin Uygulama Şekilleri Üzerine Bir
İnceleme” Archivum Anatolicum 6/2, Ankara 2003, s.111-142.
-
Hitit Dünyasında Fal Anlayışı
The Journal of Academic Social Science Yıl: 5, Sayı: 42, Mart
2017, s. 367-382
369
öfkenin sebeplerinin tespit edilmesi amaçlanmıştır. Uygun telafi
yöntemleri kullanılarak tanrılar
teskin edilmeye çalışılmıştır. Ancak anlaşıldığı kadarıyla bir
süre sonra bu kehanetler de yeterli
olmamış ve Hititler kendileri ile ilgili bazı sorunlara cevap
alabilmek ve var olan koşullarda ne
yapılması gerektiğini araştırmak için herhangi bir konuda olacak
ya da olmuş olayları bazı yön-
temlerle sorgulamak için fala başvurmuşlardır2.
Hititler falı hayatlarının hemen her alanında uygulamışlardır.
Planlanmış bir askeri sefere çıkıp
çıkmamak, Hitit ordusunun izleyeceği yol, saldırıya geçeceği yer
ve zaman, kralın savaşı ka-
zanma olasılığı, ordunun kış karargâhlarının belirlenmesi,
ayrıca kral ve kraliçenin kışı
geçireceği şehir, kralın hastalığının sebebi, tahta geçiş
sırasında oluşabilecek olumsuzlukların
sorgulanması gibi konularda fala başvurulmuştur.
Hititler siyasi hususlarda da fala danışmaktadırlar. Örneğin,
II. Murşili ile Mira-Kuvalya kralı
Kupanta-Kurunta (CTH 68) ve II. Muvatalli ile Wiluşa kralı
Alakşandu (CTH 76) arasında im-
zalanan her iki antlaşma metninde de ortak nokta, antlaşma
yapılan krallara verilen talimatlarda
kuş falına başvurulmadan kralların derhal yardıma gelmeleri
hususudur. Fal sorularına gelen
cevaplar tanrılardan geldiği için önemli bağlayıcılıkları
vardır. Bu noktada, hükümleri konusun-
da fal sonucunun herhangi bir bağlayıcılığının olmamasını
sağlamak için kralın, fala bakılma-
dan yardımın ulaştırılmasını istemiş olması mümkündür.
Geniş bir uygulama alanı olan Hitit falcılığının ilginç ve onu
Mezopotamya’da ki örneklerden
ayıran kendine özgü yanı, geleceği önceden saptamak, geleceğe
ilişkin kehanette bulunmaktan
çok bir takım sorunlara yanıt alabilme amacına yönelik
olmasıdır3.
Yapılan kazılar sonucunda çok sayıda dini içerikli tabletin ele
geçmesi, tanrılara karşı duyulan
saygının ve korkunun neticesi olmalıdır. Hititler, tanrıları
memnun etmek için onlara karşı
görevlerini yerine getirmeye çalışmışlardır. Bunun için
tanrılara kurbanlar sunmuşlar, bayram
törenleri düzenleyerek ve onlara adaklar vererek tanrıları hoş
tutmaya gayret etmişlerdir. Tanrı-
larla doğrudan iletişim kurmak için dua ve rüyaları da
kullanmışlardır. Tarihsel metinler ve ri-
tüel metinlerde de rüyalara işaret edilmektedir. Dua
metinlerinde tanrının niyetini öğrenmek için
fallardan ve fal bakıcılarından söz edildiği görülmektedir.
Hitit Prensi olan Kantuzili’nin duası4
Hitit dünyasında falcılığın önemini ortaya koyması açısından
önemlidir. “Ama (şimdi) tanrım
2 A. Dinçol, “Hititler”, Anadolu Uygarlıkları Ansiklopedisi, 1.
Cilt, İstanbul, 1982, s. 89. Ayrıca fal için bkz.; B.
Dinçol, “Hititler’de Fal ve Kehanet”, Arkeoloji ve Sanat 4-5,
1979, s.6-10.; G. Frantz-Szabo, “Hittite Witchcraft,
Magic and Divination”, Civilizations of the Ancient Near East
III-IV, (CANE III-IV), 1995. Jack M. Sason Editor in
Chief, NewYork, s.2013-2017.; A. Kammenhuber, Orakelpraxis,
Träume und Vorzeichenschau bei den Hethitern,
(TH 7), 1976, Heidelberg, s.7 vd.; A. Archi, “Hethitische Mantik
und ihre Beziehungen zur mesopotamischen Man-
tik”, Mesopotamien und seine Nachbarn. Politische und kulterelle
Wechselbeziehungen im Alten Vorderasien vom 4.
bis 1. Jahrtausend v.Chr. XXV. Rencontre Assyriologique
internationale, Berlin 3. bis 7. Juli 1978, (CRRAI 25), H. J.
Nissen − J. Renger (ed.), (BBVO 1), Berlin, 1982, s.279 vd.; A.
Archi, “Die hethitischen Orakeltexte”, Ägypten,
Vorderasien, Turfan. Probleme der Edition und Bearbeitung
altorientalischer Handschriften. Tagung in Berlin, Mai
1987, H. Klengel − W. Sundermann (ed.), (SGKAO 23), Berlin,
1991, s.85 vd.; A. Ünal, Hititler Devrinde Anadolu
Kitap 2, İstanbul:Arkeoloji ve Sanat Yayınları, 2003,
s.126-133.; D. Schwemer, “Karaciğer Falı, Talih Falı, Kuş
Uçuşu Falı ve Düş Yorumları. Alamet Yorumunun Türleri ve
İşlevleri”, Hititler ve Hitit İmparatorluğu, 1000 Tanrılı
Halk. Die Hethiter und ihr Reich, das Volk der 1000 Götter, W.
Jakob (ed.), Bonn, 2002, s.453-455.; R. H. Beal,
“Hittite Oracles”, Magic and Divination in the Ancient World,
Ciraolo L. − Seidel J. (ed.), Leiden-Boston – Köln,
2002, s.57-81.; Th. P. J. van den Hout, “Omina (omens). B. Bei
den Hethitern”, RlA 10, 2003-2005a, s.88 vd.; Th. P.
J. van den, Hout, “Oralel (Oracle). B. Bei den Hethitern”, RlA
10, 2003-2005b, s.118 vd.; V. Haas “Hethitische Ora-
kel”, Vorzeichen und Abwehrstrategien, Berlin – New York, 2008:
s.1 vd. 3 A. Dinçol “Hititler”, Anadolu Uygarlıkları Ansiklopedisi,
1. Cilt, İstanbul, 1982: 90. 4 KUB XXX 11 öy. 24-28 R. Lebrun,
Hymnes et prieres hittites, Homo Religious 4, Louvain-la-Neuve
1980, 111-
120.; I. Sınger, “Kantuzzili The Priest and The Birth of Hittite
Personal Prayer” P. Taracha (ed.) Silva Anatolica,
Anatolian Studies Presented to Maciej Popko on the Occasion of
His 65th Birthday, Warsaw, 2002, s.301-312,
-
Hitit Dünyasında Fal Anlayışı
The Journal of Academic Social Science Yıl: 5, Sayı: 42, Mart
2017, s. 367-382
370
kalbinin derinliklerinden gelerek isteğini ve rızasını açsın. O
bana hatamı (açıklama) lütfunda
bulunsun ve ben de hatamı kabul edebileyim. Tanrım ya düşümde
benimle konuşsun, tanrım
bana isteğini açsın, (bana) (hata)mı tanıtsın da, ben de bileyim
ya da falcı kadın benimle konuş-
sun, (ya da) kurban falcısı karaciğeri (okuyarak) bana
seslensin! Metinde de görüldüğü üzere
rüyalar tanrıların isteklerini açığa vurmak için kullanılan
araçlar olarak görülmektedir.
Hitit insanının hayatını önemli ölçüde olumsuz yönde etkileyen
ve en çok korktuğu durumlar-
dan birisi de nedenini bilmediği ve bu nedenle bir türlü baş
edemediği felaket, hastalıktır. Hasta-
lıklara sebep olduğu düşünülen en önemli neden tanrıların ihmal
edilmesidir. Hitit metinlerinde
geçen henkan-: veba, ölüm, salgın anlamlarını taşımaktadır.
Hitit çivi yazılı belgelerden bu sal-
gının I. Şuppiluliuma devrinde başladığı ve II. Murşili devrinde
de etkisini şiddetle devam ettir-
diği görülmektedir. II. Murşili'nin veba duaları (CTH 378)
olarak bilinen metinlerden vebanın
ortadan kaldırılabilmesi için hemen her yolun denendiği
anlaşılmaktadır. Vebanın sebebi olarak
ise, babası I. Şuppiluliuma'nın yaptığı haksızlıklara kızarak
tanrıların, tüm ülkeye böyle büyük
bir ceza verdiği ifade edilmektedir. Veba dualarında fal
sorularının geçmişe yönelik olan sorun-
ların tespit edilmesi için kullanıldığı görülmektedir. II.
Murşili, ülkedeki veba salgının nedenini
öğrenmek için fallara başvurmuş ve yine ayrıca kendi konuşma
bozukluğunun nedenini fal yo-
luyla tespit etmeye çalışarak tedavi yollarını araştırmıştır.
1.Veba Duasında5 (KUB XIV 14 +
KUB XIX 1 ve KUB XIX 2) vebanın sebebinin tespiti ile ilgili
olarak şöyle ifadeler geçmekte-
dir: "Siz Tanrılar, bey[leri]m! Hatti ülkesinde veba (salgını)
baş gösterdi. Ve Hatti ülkesi veba
yüzünden zarar gördü. Ve çok acıya maruz kaldı. Bu yirmi yıldan
fazla (oldu.) (Ve) [Hatti] ül-
kesi öldüğü için, bana Tuthalya’nın oğlu genç Tuthalya
meselesini hatırlattı. (bu yüzden) Tanrı-
ya bir fal sorusu sordum.Genç Tuthalya meselesi tanrı tarafından
da saptandı.Babam, Tuthal-
ya'nın katli yüzünden [öldü]; [babamın tarafı]na geçmiş (olan)
prensler, beyler, binbaşılar (ve)
daha yüksek (rütbeli) subaylar (da),[bu] sebep (mesele) yüzünden
öldüler. Hatti ülkesine de adı
geçen bu mesele (sorun olarak) ulaştı. Ve Hatti ülkesi de [bu]
mesele yüzünden ölmeye başladı
ve Hatti ülkesi şimdiye kada[r çok acı çekti. Ve şimdi veba
(salgını) daha da kötüleşti. Hatti
ülkesi veba (salgını) yüzünden [çok] acıya maruz kaldı. ve
(nüfusu) azaldı. Ama ben, Murşili,
sizin h[izmetkarınız], [kalbimdeki heyecanı [yenemiyorum]
vücudumda da korkuyu yenemiyo-
rum.”
Hastalıkla ilgili bir başka metinde kralın hastalığının sebebini
araştırmak için fal sorularının
sorulduğu görülmektedir. (KBo II 2 II) Arinna kentinin güneş
tanrıçası, kralın hastalığı nedeni-
yle falda tespit edildiğinden, kral gider (ve) Arinna’nın güneş
tanrıçasına sığınır. Hastalıkla
ilgili olarak fala başvurulan tanrılar vardır. Bunlar:
Arinna’nın Güneş Tanrıçası, Ankuwa’nın
Zawalli Tanrısı, Taht tanrısı, Ay tanrısı, Şamuha kenti Šaušgası
gibi.
Tapınak görevlileriyle ilgili olan bir talimatname metninden de
Hitit dünyasında falın ne kadar
önemli olduğu anlaşılmaktadır6. Bu metinde Tanrılarla ilgili
olarak yapılan hizmetlerin aksatıl-
madan yerine getirilmesi aksi takdirde cezaların verildiği
görülmektedir. Suçun tespiti için fal
yoluna gidildiği anlaşılmaktadır. (KUB XIII 4 ay. IV 1-11)
“[Ayrıca bütün tanrıların çiftçileri
olan sizler] Eğer herhangi bir [ ] olursa ya kurban ekmeğini [ ]
ya da [ ] turfanda-
ları siz çiftçiler tanrıların [ruhuna] sunarsınız. Onları tam
zamanında derhal sununuz. Onları
henüz (hiçbir) [insan] yemeden tanrıların ruhuna derhal
ulaştırınız. Tanrılar onlara karşıdan
5 A. Götze, Die Pestgebete des Muršiliš, Kleinasiatische
Forschungen 1/2, Weimar 1929, 164 vd.; Y. Arıkan, II.
Murşili’nin Veba Duaları, Ankara 1994, s.80-83. 6 A. Süel, Hitit
Kaynaklarında Tapınak Görevlileri ile İlgili Bir Direktif Metni,
A.Ü. Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi
Basımevi, s. 77, Ankara 1985.
-
Hitit Dünyasında Fal Anlayışı
The Journal of Academic Social Science Yıl: 5, Sayı: 42, Mart
2017, s. 367-382
371
bakmasınlar. Eğer onları geciktirirseniz o sizin için suç(tur).
Sizin için fala bakacaklar. Beyle-
riniz tanrılar sizin hakkınızda ne takdir ederlerse size aynı
şekilde hareket edecekler. Sizi (1)
sığır ve de 10 koyun ile cezalandırırlar.(o zaman) tanrıların
ruhunu teskin ederler.”
Falların yorumlanması Hititler için önemlidir; çünkü buradaki
amaç, işaretleri kullanarak, tanrı-
ların insanlarla iletişime geçmesini sağlayıp soru ve
sorunlarına cevap alabilmektir. Fal sorula-
rının büyük bir çoğunluğu o sırada mevcut olan bir problemi
çözmek için kullanılmıştır. Dolayı-
sıyla fal soruları doğruyu yanlıştan ayırmak gibi bir maksadı
yoktur.
Fal metinleri ile ilgili belgeler Boğazköy, Ortaköy, Maşat ve
Kuşaklı’da gibi merkezlerden ele
geçmiştir. Ele geçirilen arşivler kraliyet arşivi olduğu için
halkın falı ne derece kullandığı konu-
sunda yeterli bilgiye sahip değiliz. Bu merkezlerde ele geçen
mektuplarda falla ilgili konulara
rastlanmaktadır. Boğazköy’de bulunan kuş falları ile ilgili olan
bir mektup (KBo 15.28) üç kuş
gözcüsü tarafından kraliçeye gönderilmiştir. Yine bir başka
mektupta (KUB XXXI 101)
mektubu alan ve gönderen kişinin ismi kırıktır. Ancak kral
tarafından gönderilmiş olabileceği
düşünülen bu mektupta kral, kuş uçuşu gözlemlerini doğru biçimde
yerine getirmedikleri için
görevlileri azarlamaktadır.
Ortaköy-Şapinuva’da ele geçen mektuplarda kraliçeden büyük krala
yazılmış olan mektuplar da
bulunmaktadır. Kral yada kraliyet çifti siyasi, idari ve askeri
konularda yapacaklarını öğrenmek
için fal çeşitlerinden birine baş vurur. Mektuptan (Or.90/1775)
bir bölüm: “Efendim Güneşime
söyle! Hizmetkarın kraliçe şöyle der: Efendim Güneşim’in
huzurunda her şey iyi olsun ve
Efendim Güneşim’i bin tanrı hayatta tutsun ve onlar ellerini
etrafında iyice sarsınlar ve
korusunlar. Güneşime yaşam, sağlık, sıhhat, uzun yıllar, kudret,
kuvvet versinler. Benim
yanımda da her şey iyidir. “Güneşim’e beyime bildirdim ve
zithara şehrine hareket ettim. Sonra
…..ve beyler bana söylediler: [ ….] geceledim. Şimdi zithara
şehri[ …. ] bu günde kuşları 2
defa gördüler.” Yine Ortaköy-Şapinuva’da ele geçen bir diğer
mektupta, kraliçe, fal için gittiği
bazı şehirlerden Büyük krala bilgi vermektedir7.
Maşat’ta ele geçen bir tablette, (HKM 47) Şarla-Kurunta
tarafından krala gönderilmiştir.
Metinde kralın yapacağı seferle ilgili kuş falı sonucunu
beklediğinden bahsedilmektedir. Maşat-
ta bulunan bir başka mektup ise Mariya ve Habiru isimli
görevliler tarafından Hitit kralına
Tapikka’dan (HKM 48) gönderilen kuş gözlemi ile ilgilidir.
Kuşaklı’da ele geçen “belediye başkanı” (LÚHAZANNU)’nın “Saray
Memurlarının başına”
(GAL DUMUMEŠ É.GAL) yazdığı mektupta (KuT 49), bir rahibenin
oğlunun tedavisi ile ilişkili
olarak yapılan bir fal gözleminden bahsedilmektedir. Diğer bir
mektup ise (KuT 50) Hattuşili
isimli bir saray memuru ile birlikte kuş gözlemini icra eden
Halpa-ziti tarafından kaleme
alınmıştır. Bu mektupta kraliyet ailesine mensup bir kız
çocuğunun gördüğü kötü bir rüya ile
ilgili kuş falı konu edilmiştir8.
Hititlerin kehanet anlayışında, arada sırada meydana gelen bazı
doğa dışı olaylar, yalnızca tanrı-
lar tarafından verilen işaretler olarak yorumlanmış ve
sistematik bir hale gelmemişken Babillile-
7 A. Süel, “Šapinuva’nın Kraliçesi Taduhepa”, A. Muhibbe Darga,
Anadolu’da Kadın On Bin Yıldır Eş, Anne,
Tüccar, Kraliçe, Yayına Hazırlayan: Emine Çaykara, Yapı Kredi
Yayınları, 1. Baskı: İstanbul, s. 140, 2013. 8 G., Wilhelm, (1998),
“Zwei mittelhethitische Briefe aus dem Gebäude C in Kuşaklı”, MDOG
130, 175-187.
http://www.hethport.uni-wuerzburg.de/hetbib/abkabfr.php?ori=www.hethport.uni-wuerzburg.de&tbl=hetbib&s=MDOG
-
Hitit Dünyasında Fal Anlayışı
The Journal of Academic Social Science Yıl: 5, Sayı: 42, Mart
2017, s. 367-382
372
rin omen inancı, bir kere tespit edilen belirti ya da görüntüden
sonra meydana gelen olayların,
aynı belirtiler tekrar görüldüğünde aynı şekilde yineleneceği
varsayımına dayanmaktadır. Yani
kulağı eksik, kusurlu bir çocuk doğduğunda ülkenin başına bir
felaket geleceği ve memleketin
ıssız kalacağı şeklindeki bir kehanet, tek kulağı eksik her
çocuğun doğuşunda yinelenecektir9.
Hititler gözlem sırasındaki dikkat çekici işaretlere –astral
olaylar (ay tutulması, güneş tutulması,
gezegenlerin konumları) veya dünyevi işaretlere (arazide
gözlemlenen şekiller, canlılarda karşı-
laşılan anormallikler)- dayanan bu tümdengelimli kehanet
aktivitelerini fazla önemsememişler
ve bu nedenle söz konusu işaretlerin yorumlanması konusunda
kendilerine yol gösterecek bir
teknik geliştirmemişlerdir. Teorik içerikli bu metinler Akad
literatüründe son derece kapsamlı
bir külliyatı temsil etmektedir. Hitit arşivlerinde bu türde
açığa çıkarılmış çok az metin söz ko-
nusu olmasına karşın, mevcut örneklerin ya Akad dilinde kaleme
alındıkları ya da Akad dilin-
den tercüme edildikleri tespit edilmiştir. Hititlerin anlayış ve
düşünce yapısına uymadığı için bir
kısmı uygulama alanına konulmayan, Boğazköy’de bulunan Babil
kökenli kehanetlerden
(omenlerden), Hititlerce en fazla kullanılanı astrolojik
omenlerdir. Bunlar ay, güneş ve yıldızla-
rın işaretleri, ay ve güneş tutulmaları, kuyruklu yıldızların
işaretleri gibi türlerdir. Ay tutulması
kehaneti (omeni) KBo VIII 47 9: 3 Ay, 14 Gün (ay tutulursa) kral
ölür, oğlu babasının tahtına
geçer10. Ay ve güneş kehanetleri (omenleri) kötüye yorumlanan
kehanet türleri olarak bilinmek-
tedir.
Hititlerde fal uygulamalarının dışında, tanrılar tarafından
verilen işaretler Hititçe: šagai11-, Su-
merce: GIŠKIM “işaret, belirti,” terimi ile ifade edilmektedir.
Kummannili Rahip Papanikri
ritüelinde doğum sırasında, doğum iskemlesinin kırılması, bir
işaret olarak görülmüştür. Papa-
nikri Ritüeli (KBo V I: Bo 2011)’nde kadının dinsel açıdan
kirlilik içinde olduğu ve bu nedenle
tanrılara kuş kurban edilerek temizlenmeye çalışıldığı
anlatılmaktadır. Hititçe: papratar- sözcü-
ğü dinsel olarak kirliliği ifade eder. Metinde de görüldüğü gibi
bir kadının sağlıklı bir şekilde
doğum yapabilmesi için tanrı veya tanrıçalara karşı görevlerini
eksiksiz olarak yerine getirmesi
gerekir. Bu konunun tespiti için fal yoluyla tanrılara sorular
sorulur ve eğer bu soruların cevabı
olumsuz olursa durumu düzeltmek için tanrılara kurbanlar
sunulur. KBo V I öy. I (CTH
476)12"Kumanni ülkesinden Hattili rahip (din adamı) Papanikri
şunları söyler: Doğum sandal-
yesinde bir kadın bulunduğu sırada doğum yapılacak yerin (doğum
sandalyesinin) küveti zede-
lendiğinde veya bacağı kırıldığında ve kadın henüz doğurmamışsa,
bu kadın o yerin içinde öy-
lece kalır, yeniden bir tahta sandalye kurulur. Bu kadın şimdi
artık (dini açıdan) temiz değildir.
Hattili rahip doğum sandalyesini ve içinde bulunan alet-edevatı
yükseğe kaldırır. O, bunları
kapıya (şehrin dış kapısı) doğru taşırken, kapının önünde tanrı
Alitapara'ya, yakarak bir kuş
kurban eder. Ve (sonra) o; doğum sandalyesini ve aletleri
şinapşi'ye getirir (taşır), o bunları
(kadının) yakınında (başka) bir yere koyar, sonra kadın orada
doğum yapar ve Hattili rahip,
kadına şunları söyler: Tapınaktaki bozukluğun sebebini fal yolu
ile öğren! Bu kadın fal sorula-
rına başvurur ve eğer herhangi bir tanrıyı kızdırdıysa, ona sıvı
kurban eder. Sonra rahip, do-
ğum sandalyesinin 2 küvetini yapar ve onlar için muhafaza olarak
2 tane küvet ve 4 bacak daha
yapar.”
9 B. Dinçol, “Hititler’de Fal ve Kehanet”, Arkeoloji ve Sanat
4-5 1979: s.8. ; A. Dinçol, Anadolu Uygarlıkları, 1982,
s.89. 10 B. Dinçol, “Hititler’de Fal ve Kehanet”, Arkeoloji ve
Sanat 4-5, 1979, 8.; A. Archi, “Die hethitischen Orakeltexte”
Berlin 1991, s.85-90. 11 J. Friedrich, Hethitisches Wörterbuch,
1952, s. 176. 12 F. Sommer- H. Ehelolf, Das hethitische Ritual de
Papanikri von Komana (KBo V I ) Leipzig 1924.
-
Hitit Dünyasında Fal Anlayışı
The Journal of Academic Social Science Yıl: 5, Sayı: 42, Mart
2017, s. 367-382
373
Hititlere göre daha sistematik olan Hurriler aracılığıyla
Babil’den Hititlere geçen hatalı doğum-
larla ilgili kehanetlerden (omenlerden) bir örnek (KUB VIII
8313): “[anormal bir doğumda] sağ
kulak mevcut olmadığı zaman; kralın ülkesini düşman
[alacak].anormal bir doğumda sol kulak
[mevcut] olmadığı zaman; kral düşmanın ülkesini fethedecek. Kötü
bir doğum sonucunda
ku[lak]lar boyunda bulu[nursa] adamın evi mahvolacak”.
Fal metinlerinde kullanılan kısaltmalar, ideogramlar, Hurrice
ifadeler ve kullanılan teknik terim-
lerin anlamının bilinmemesi gibi nedenler fal uygulamaları
sırasında gerçekleşen olayların tam
olarak anlaşılmasını zorlaştırmaktadır.
Hititçe fal metinleri Hititoloji’nin ilk yıllarında içerik ve
filolojik açıdan yorumlanmasında kar-
şılaşılan zorluklar dolayısıyla pek fazla önemsenmemiş ve ilgi
çekmemiştir. F. Sommer’in bu
metin türüyle ilgili ilk fikirleri o dönem için bu metin türüne
olan bakış açısını göstermesi açı-
sından dikkat çekicidir: “Hitit yazınının biz insanoğluna
böylesine yabancı olduğu bu metin
türünde karşılaştığımız güçlükler şimdilik oldukça fazladır ve
her ihtimal düşünülerek, mevcut
bilgi eksiklikleri yüzünden itidalli bir biçimde tasdik ve teyit
edilmesi gereken anlaşılmayan
birçok bölüm yorumlanmadan olduğu gibi bırakılmıştır. Ritüel ve
özel fal türlerine ilişkin teknik
terimler nadir olarak doğru biçimde yorumlanabilmiştir. Fal
neticesinin kavram yazı (İdeogram)
ile ifade edildiği metin yerleri bu durumda çoğunlukla
anlaşılması en güç bölümler olarak kar-
şımıza çıkar. Metnin bu özel dilden bağımsız veya en azından
nispeten bağımsız olduğu kısım-
ları ise araştırmacı çoğunlukla sıkışık-özlü stili dolayısıyla
olduğu gibi bırakmıştır.”14
Hititler, Et Falı (KUŠ/SU), Kuş falı (MUŠEN), Talih Falı (KIN),
Hurri Kuş Falı (MUŠEN
HURRI), Yılan Falı (MUŠ)’nı kullanmışlardır.
KIN FALI (Talih Falı)
Kuş falıyla birlikte en yaygın olarak kullanılan fal türüdür.
Anadolu kökenli olduğu anlaşılan bu
falın nasıl uygulandığına dair bilgilerimiz kısıtlıdır. KIN
Sumerogramı Hititçe aniiat15-, aniur-16
ifadesine karşılık gelen “iş, amel, eser” manasına gelmektedir.
MUNUSŠU.GI “yaşlı kadın” olarak
tanımlanan uzmanlar tarafından gerçekleştirilmektedir. KIN falı;
sorgulama, talep edilen cevap,
uygulama ve amaçlanan sonuç olmak üzere birkaç bölümden
oluşmaktadır. Talep edilen cevap
“olumlu olsun” veya “olumsuz olsun” şeklinde belirtilmektedir.
Fal işlemi ile ilgili raporu kap-
sayan bir başka bölümden sonra son olarak “olumlu” veya
“olumsuz” olduğuna dair fal sonucu-
nu içeren bir bölüm gelmektedir.
Falın gerçekleştiği alan iki bölüme ayrılmış bir çeşit oyun
tahtasını andırmaktadır. Söz konusu
bölümlerden biri soruları soran kimse, yani kral için rezerve
edilirken diğer kısmın karşı taraf
için tayin edildiği anlaşılmaktadır. İşaretlerin fal tahtası
üzerinde belirli bir şablona uygun ola-
rak yerleştirildiği düşünülmektedir. Fal işlemi her biri farklı
kavramları temsil eden bu işaretle-
rin yorumlanmasına dayanmaktadır. KIN Fallarında bir grup işaret
söz konusudur: ilk sırada
“Gökyüzünün Güneş Tanrısı, Taht Tanrıçası ve Kader
Tanrıçaları”’na ait tanrı sembolleri kulla-
nılmaktadır. Ön kısım, uzun yaşam vb. pozitif sembolleri;
hastalık, kötülük, yaramazlık, düşman
13 K.,Riemschneider, Babylonische Geburtsomina in hethitischer
Übersetzung, StBoT 9, Wiesbaden, 1970, 22-23.;
G., Şahinbaş-Erginöz, Hititlerde Anatomi ve Tıp, İstanbul, 1999
14 F., Sommer, Die Ahhiyawa Urkunden, München, 1932: s.275. 15 J.,
Friedrich, Hethitisches Wörterbuch, 1952, s.22. 16 J., Friedrich,
Hethitisches Wörterbuch, 1952, s.22.
-
Hitit Dünyasında Fal Anlayışı
The Journal of Academic Social Science Yıl: 5, Sayı: 42, Mart
2017, s. 367-382
374
saldırısı, tanrının öfkesi gibi ifadeler negatif sembolleri
temsil etmektedir. Tanrılar olarak tanım-
lanan işaret grubunun ise tarafsız olduğu anlaşılmaktadır17.
MUNUS ŠU.GI (Yaşlı Kadın/Bilge Kadın) çeşitli simgesel
nesnelerin arasındaki ilişkileri yorum-
lamaktadır. Bu faldaki simgesel nesnelerin en az bir kısmı
hareketlidir. Yaşlı kadının bu nesne-
leri nasıl harekete geçirdiğini ve bu simgesel nesnelerin neye
benzedikleri bilinmemektedir. Bu
nesnelerin zaman zaman yöneltilen sorunun içeriklerine göre
adlandırıldıkları görülmektedir ve
genellikle her fal için sürekli hazır bulundurulan simgeler
mevcuttur18.
Sonucun kesinliğinden emin olabilmek için falın birkaç kez
tekrarlanabildiği görülmektedir. Bu
zaman dilimi “ikinci gün” “üçüncü gün” şeklinde
belirtilmektedir. KIN Falı uygulandıktan son-
ra sonucun teyit edilebilmesi için kuş falı veya bağırsak falı
ile yapılan bir kombinasyona baş-
vurulduğu da görülmektedir. Falların sağlaması yapılırken iki,
üç ve hatta dört farklı tekniğe
başvurulduğu tespit edilmiştir. KIN falı örneği (KUB XXII 25):
“Ey tanrı KIN falı aynı şekilde
olumlu olsun. Topluluk doğruluğu ve dinçliği aldı. Ve onu krala
verdi. 2. Gün tanrıça Hanna-
hanna uyandı ve tanrı Zababa’yı iyi (bir şekilde) aldı ve Hatti
halkına verdi. 3. Gün tanrılar
uyandılar. Savaşı ve yolu alırlar. Sonradan taht olumlu”
KUŠ/SU19 (Et Falı)
Et falı LÚHAL, LÚAZU tarafından tarafından uygulanmaktadır.
Kurbanlık bir koyunun iç organ-
larına özellikle karaciğerine bakılarak yürütülen bu fal türü
karaciğer üzerindeki her türlü kıv-
rım, şişlik, leke ve renk bozukluklarının yorumuna
dayanmaktadır.
M.Ö. 3. Binyıldan itibaren Babil’de, kurbanlık koyunun iç
organlarındaki olağan dışı olaylar
gözlemlenmiş ve bu uygulama sırasında karaciğerin yanı sıra
akciğerin, yüreğin, kalın bağırsak-
ların, göğüs kemiğinin ve omurganın durumu otopsi yoluyla
incelenmiştir. Genelde onbir kıs-
mın yada organın durum ve biçimleri gözlemlenmiş; aralarında
safra kesesinin de bulunduğu bu
organlara karaciğerin bölümleri gözüyle bakılmıştır. Karaciğer
kurtçuklarının açtıkları delikler
de ek özellikler olarak fal açısından önem taşımıştır. Soru
genelde Güneş Tanrısı Şamaş’a ve
Hava Tanrısı Adad’a yöneltilirdi. Bu tanrıların Babil inancında,
kehanet tanrıları olarak geleceği
iç organlara işlediğine inanırlardı20.
Kralın ölümünün sorgulanması, düşmanlar, ordu, bir sefer
sırasında ordunun davranışı ile ilgili
konular ele alınmıştır.
Babil’de olduğu şekliyle iç organları ve özellikle karaciğer
bakıcılığı omenleri, Hititlerde yer-
leşmemiş, Hititler hayvan iç organları ve karaciğer bakıcılığı
omenlerinden KUŠ/SU et fallarını
geliştirmişlerdir. Bu fal türünde genel anlamda, organlarda
gözlenen belirtilere göre, kendi sor-
dukları sorulara olumlu ya da olumsuz yanıtlar almak şeklinde
uygulanmıştır. Babil ciğer
bakıcılığı omenlerini kullanan Hurriler Akad terminolojisi
yerine çoğunlukla Hurrice terimleri
kullanmışlardır. Hititlerin kendilerine özgü olan KUŠ (et)
fallarında da Hurrice terimler ve özel-
17 A., Dinçol, “Hititler”, Anadolu Uygarlıkları Ansiklopedisi,
1. Cilt, İstanbul, 1982, s.90-91.; B., Dinçol, “Hititler’de
Fal ve Kehanet”, Arkeoloji ve Sanat 4-5, 1979, s.9-10. 18A.
Archi, Il sistema KIN Della divinazione ittita, Oriens Antiques 13,
Rom 1974, 113-144.; D. Schwemer,
Karaciğer Falı, Talih Falı, Kuş Uçuşu Falı ve Düş Yorumları,
1000 tanrılı Halk Hititler, 2002, s.454. 19 M. Schoul, Die
Terminologie des hethitischen SU-Orakels, AoF 21, 1994, s. 73-124.;
Teil II, AoF 21, s. 247-304. 20 W. G. Lambert, Questions Addressed
to the Babylonian Oracle. The Tamitu Textes: Jean Georges Heinz
(Derl.),
Oracles et propheties dans l’antiquite, Paris 1997, s.85-98;
Ivan Starr, Queries to the Sungod. Divination and Poitics
in Sargonid Assyria, Helsinki 1990.(State Archives of Assyria 4)
; Daniel Schwemer, Karaciğer Falı, Talih Falı, Kuş
Uçuşu Falı ve Düş Yorumları, 1000 tanrılı Halk Hititler, 2002,
s.453.
-
Hitit Dünyasında Fal Anlayışı
The Journal of Academic Social Science Yıl: 5, Sayı: 42, Mart
2017, s. 367-382
375
likle bu terimlerin ilk heceleri şeklinde kısaltılan tabirler
kullanılmıştır. Bunu yanı sıra az sayıda
Akadca ve Sumerce teknik terimler de yer verilmiştir21.
Karaciğerin belli bir bölümüne Babilliler šulmu yani “sağlık”
adını vermişlerdir. Hititçe metin-
lerde bu bölüm için Hititçe sözcük kullanılmış, diğer yandan
Hurrice “sağlık/esenlik/yaşam”
anlamına gelen “keldi” sözcüğünün kullanıldığı da görülmektedir.
Babilce ve Hurrice olan ke-
hanet metinleri Hititçeye çevrilmiştir22.
Et fallarıyla ilgili terminoloji de Hurri dilinden alınmış
sözcükler kullanılmıştır ve bu durum
Hurrilerin Anadolu’da oldukça değer gören ve en az yerel KIN
Falları kadar başvurulan söz
konusu bu falların aktarılmasında ne derece etkili olduklarını
açıkça ortaya koymaktadır. Et falı
örneği:(KUB XXII 70) Kral Arušna kenti tanrısına gidecek (ve) bu
günlerde (ondan) af di-
leyecektir. (Ama daha) önce aletleri dışarı çıkaracaklardır. Ey
tanrı, bunu uygun buluyorsan,
et işaretleri olumlu olsun. ni; o solda ayrıl(mış)tır. ši; silah
solda ezilmiştir. šuti, solda 12
bağırsak kıvrımı-olumlu
šašt Falı (Yatak Falı, Koyun Falı)
Yatak falı (hit. šašt-) bu fal türü ile oldukça nadir olarak
karşılaşılmaktadır. “yatak falı” çerçe-
vesinde “et falı” için kesilecek olan bir koyunun davranışları
belirli bir yer ve zamanda gözlem-
lenerek kayıt altına alınırdı. Falı icra eden kişi koyunun
“olumlu” veya “olumsuz” olduğunu
sorgulardı. Et falı gibi bu falın da LÚHAL, LÚAZU tarafından
gerçekleştirildiği görülmektedir.
Bu fal türü ile ilgili bilgiler oldukça kısıtlıdır.
Genellikle šašt(a)- falları KIN falları ya da Hurri-Kuş falları
gibi diğer kehanet teknikleri ile
birlikte uygulanırdı. Bu metinlerin kamzuriti ve pakmariti
kelimelerinden dolayi Hurrice olduğu
düşünülmektedir23. Bu fal türünde ele geçen metinlerin sayısı
Et, KIN ve Kuş fallarına nazaran
çok daha azdır. Yatak falı ile ilgili metin (KUB XVIII
11):“Falcı tarafından (sorulan) soru
öncekiyle aynıdır. İlk koyun olumlu ve ikincisi (koyun) olumsuz
olsun. İlk koyun ilk ağıldadır ve
ilk “yatak” sol taraftadır. (Koyun) arkada sağ taraftakine
itilir. kamzuruti ve pakkuriti’de hiç-
bir şey yapmadı”. (Bunu bir et falı takip eder.) İlk et:
nipašuri, šintahi ve tanani. Sağdaki
‘gürz’. ‘Göğüs’teki ‘yol’ arkasına yukarıdan bakar; on bağırsak
kıvrımı – olumlu. İkinci koyun
ilk ağıldadır. İlk ‘yatak’ sol taraftadır. (Koyun) arkada sağ
taraftakine getirilir; kamzuriti’de
dilini sağ tarafa çıkarır ve onu ısırır. Fakat sonradan onu geri
çekmez. (Bunu et falı izler) İkinci
et: Bir temni-olumsuz.
MUŠEN Falı24 (Kuş Falı)
Bu fal türü LÚMUŠEN.DÙ veya LÚIGI.MUŠEN tarafından icra
edilmektedir. Kuş fallarının
Anadolu menşeli olduğunu söylemek mümkündür. Metinlerden
kuşların uçuşları, konmaları,
kalkışları ve kuşlara dair hemen her hareketin izlenerek kayıt
altına alındığı anlaşılmaktadır.
Kuşun ilk kez nerede görüldüğü kaydedilmiştir. Kuşun gözlem
alanı içindeki uçuşu “gelmek”
(uwa-) fiili ile ifade edilirken, kuşun gözlem sahasının dışına
çıktığı durumlarda ise “gitmek”
(pai-) fiili kullanılmıştır. Kuşların hareketleri izlenirken bir
akarsudan ve yoldan bahsedildiği
görülmektedir. Kuş falları, fal bakıcısının isminin sonuçta
verildiği tek fal türüdür.
21 B. Dinçol, “Hititler’de Fal ve Kehanet”, 1979, s. 8,10. 22 D.
Schwemer, Karaciğer Falı, Talih Falı, Kuş Uçuşu Falı ve Düş
Yorumları, 1000 tanrılı Halk Hititler, 2002, s.453. 23 S., De
Martino, “Hittite Oracles on the Behavior of the Sacrificial Ram at
the Time of Its Slaughter”, Investigatio-
nes Anatolicae – Gedenkschrift für Erich Neu, Klinger J. −
Rieken E. − Rüster Ch. (ed.), StBoT 52, Wiesbaden, 2010,
s. 61-64. 24 Kuş falları ile ilgili ayrıntılı bilgi için bkz. A.
Archi, “L’ornitomanzia Ittita”, SMEA XVI, 1975, 119-180.
-
Hitit Dünyasında Fal Anlayışı
The Journal of Academic Social Science Yıl: 5, Sayı: 42, Mart
2017, s. 367-382
376
Kuş falı örneği ( KUB XVIII 5): “Kavak üzerinde olan alliya
ayrıldı ve işaret(?) geldi: o nehrin
arkasında, arkadan yukarı (geldi). Güzel (bir uçuştan) geldi ve
nehrin ötesine geldi. Sonra öte
taraftan TAR-uan gitti.”
MUŠEN HURRI Falı (Hurri Kuşu Falı)
İsminde kuş geçmesine rağmen burada kuş fallarından farklı bir
uygulama söz konusudur. Bu
fal türü kuş fallarını icra eden uzmanlar tarafından değil
LÚHAL, LÚAZU tarafından yürütülürdü.
MUŠEN HURRI ile ilgili metinler incelendiğinde HURRI-kuşlarının
uçuş rotalarına ilişkin her-
hangi bir betimlemeye yer verilmemiş olduğu görülmektedir.
Falların konu edildiği metinlerde
sadece sonucun olumlu veya olumsuz olduğu belirtilmiştir.
HURRI-kuşunun, soruları “olumlu”
veya “olumsuz” şeklinde cevaplaması talep edilmiştir.
Fal etkinliğinin, bağırsak falındaki aynı görevli tarafından
icra edilmiş olması HURRI-kuşu’nun
bağırsaklarının bir koyunun bağırsaklarıyla benzer şekilde
incelenmiş olabileceğini düşündür-
mektedir. Ancak koyunun bağırsakları üzerinde yapılan fal
gözlemlerinde ayrıntılı betimlemele-
re yer verilmesi söz konusu iken, HURRI-kuş fallarında nadir
olarak bu tür bilgilerin verilmiş
olduğu görülmektedir. (KUB XXII 70 ay. 38-43) “Zarniya-ziti’nin,
aletleri koruyucu tanrının
kaya tapınağına taşımış olduğuna gelince: [Ey tanrı, eğer (bunun
için)] Zarniya-ziti’nin kefare-
tini hiçbir şekilde istemedinse, HURRI kuşu olumlu
olsun-olumsuz. Ey tanrı, Zarniya-ziti’nin
kefaretini istemiş olduğuna gelince: Ey tanrı, kurbanla birlikte
her[hangi] bir şey [istiyor] mu-
sun? (Eğer öyleyse), HURRI kuşu olumsuz olsun - olumsuz. Ey
tanrı, eğer kefareti adı geçen
kurbanla birlikte istiyorsan, söylendiği gibi, HURRI kuşu olumlu
olsun - [olumlu]. Ey tanrı,
altınla birlikte (başka) bir şey (de) istedin mi? (Eğer
öyleyse), HURRI kuşu olumsuz olsun –
olumsuz. Ey tanrı, eğer kefareti adı geçen kurban ve altınla
birlikte istedinse, söylendiği gibi,
HURRI kuşu olumlu olsun – olumlu. Kurban olarak 2 koyun
saptandı. Ve altınla birlikte 2 şekel
(ağırlığında) yıldız biçiminde bir alet sa[ptandı].
MUŠ (Yılan Falı)
MUŠ (Yılan Falı) falına ilişkin çok az vesika ele geçmiştir.
MUNUS ŠU.GI tarafından yapılan bir
fal uygulamasıdır. Bu fal türünde su içindeki yılanların
hareketleri gözlemlenmiştir. Falın uygu-
landığı alan bölümlere ayrılır ve her bir bölüme somut ve soyut
bazı isimler verilir. Yılanın bu
bölümler arasındaki hareketinden yorumlar çıkarılır. “Olumlu”
(SIG5) veya “olumsuz”
(NU.SIG5) bir cevabın talep edildiği bir sorunun ardından
havuzun içine koyulan bir su yılanına
sembolik bir isim verilerek fal etkinliğine giriş yapıldığı
anlaşılmaktadır. Havuzdaki noktalar
çeşitli yapı, yer, ve kavramları sembolize eder. Dini yerler,
(tapınak, tapınak bayramları, tapınak
ve evin ocağı), somut kavramlar (ev, kral sarayı, büyük kapı,
hapishane,), soyut kavramlar (yıl,
uzun yıllar, hayat, gelecek günler, ölüm tehlikesi, günah,
hastalık, isyan, kargaşalık), olarak
sınıflandırmak mümkündür25. Zaman zaman yılanın havuzun
etrafında yüzdüğü, bazı metinlerde
balık yakaladığı ve hatta balığı nerede yediğinin not düşülmüş
olması dikkat çekicidir. Bir
metinde “[ ….] onun boynunu ısırdı”26 şeklinde bir ifade
geçmektedir. Yılan falı sorusu (IBoT I
33 ay.95-100): “Bu kötü işaretler, niçin ortaya çıktı? Hatti
ülkesi yok olacak mı? (Şayet öy-
leyse), bu olumsuz olsun. Biz Hatti ülkesinin başının Yılanını
Tanrıların Festivaline çağırdık. O
kalktı. O havuzun içinde döndü ve aynısı ….İki(nci aşamada): O
Kapının önünden geri geldi ve
25 E. Laroche, “Lecanomancie Hittite“ RA 52/3, 1958, s.150-162.;
B. Dinçol, “Hititler’de Fal ve Kehanet”, 1979,
s.10.; D., Lefevre-Novaro, – A., Mouton, “Aux origines de
l’ichthyomancie en Anatolie ancienne. Sources textuelles
et données archéologiques”, Anatolica 34, 2008, s. 7-52. 26 KUB
XLIX 1 IV 24
http://www.hethport.uni-wuerzburg.de/hetbib/abkabfr.php?ori=www.hethport.uni-wuerzburg.de&tbl=hetbib&s=Anatolica
-
Hitit Dünyasında Fal Anlayışı
The Journal of Academic Social Science Yıl: 5, Sayı: 42, Mart
2017, s. 367-382
377
o tepede [durdu.] Aynısı Saray’da (oldu). Üç(üncü aşamada): O
Kapının önünden geri geldi ve
o kalktı. O havuzda döndü ve aynısı Uzun Ömür’de
(gerçekleşti).”
Bu falları uygulayan uzman kişiler vardır ve bunların pek çoğu
Babil kökenlidir ve terminolo-
jiyle birlikte bu meslek isimleri de Hititçeye girmiştir. Bu
falları uygulayanlar, LÚ HAL “kahin,”, LÚAZU “doktor, ciğer
falcısı”, LÚMUŠEN.DÙ, LÚIGI.MUŠEN “kuş yakalayıcısı, kuş falcısı”,
MUNUS ŠU.GI “ yaşlı kadın, falcı, talih falcısı, yılan falcısı,
büyücü”, görevlilerdi. Bunlar farklı
fal türlerinde görev almışlardır. Bu uzmanlar, ritüellerde de
görev almışlardır. LÚHAL ve LÚ
AZU hayvan iç organ bakıcılığında LÚ MUŠEN.DÙ, LÚ IGI.MUŠEN kuş
bakıcılığında MUNUS
ŠU.GI MUŠ (yılan) ve KIN (talih) fallarını
uygulamışlardır27.
Fal metinlerini içeren tabletlerin çoğunluğu, fal işleminin
icrası sırasında yazıldığından okun-
ması güç belgelerdir. Falların kendilerine özgü teknik terimleri
ve çoğu zaman kısaltılmış bazı
deyimlerin kullanılmış olması, metinlerin okuma ve anlama
zorluğunu artırmaktadır. Bu metin-
ler incelendiğinde, falların uygulamasının genellikle aynı
olduğu ortaya çıkmaktadır. Önce fala
konu olan soru sorulmakta, sonra da ne tür fal yapılıyorsa, onun
uygulamasına geçilmekte ve
saptanan olumlu ve olumsuz sonuç kaydedilmektedir. Eğer falın
sonucu istenilen biçimde değil-
se diğer sorularla fala devam edilmektedir. Ancak bazı hallerde
de bir fal türünde elde edilen
yanıt diğer fal türleriyle kontrol edilmekte ve böylelikle fal
sonucunun mümkün olduğu kadar
doğru olarak tespit edilmesi için, çaba gösterildiği
anlaşılmaktadır28.
Fal metinlerinde kullanılan bazı terimler:
Fal metinlerini tam olarak anlayabilmek için bu metinlerde geçen
terimlerin tam olarak incele-
nerek anlaşılması oldukça önemlidir.
Akadca (g)iškimmum, ittu(m) ve biru(m) sözcükleri kehanet ve
alamet sözcüklerine karşılık
gelmektedir.
GISKIM “alamet” sözcüğü Sumerce’den geliştirilmiş bir formdur ve
Hititçe metinlerde de
(G)ISKIM Sumerogramı (Akadcalaştırılmış formda IŠ-GIM) şeklinde
kullanılmıştır. Hititçede
ise bu ifade šagai- olarak bütün fal ve kehanet türleri, mevcut
bağırsak ve kuş falları ile rüya
yorumlarını içeren metinlerde karşımıza çıkmaktadır. šagai-
anlam bakımından bir “nitelik”i
ifade etmek için kullanılmaktadır. örneğin; ciğer gözleminde,
ciğer veya “sembol” bir şahsın
özelliği olarak “işaret” manasına da gelmektedir.
šak(k)-29 “bilmek, öğrenmek, bilgi edinmek” ifadesi- idum, edum
“bilmek, öğrenmek” ifadesin-
den geliştirilmiş bir form olan Akadca ittum gibi verbal bir
isme dayanan bir sözcük formudur.
Bu verbal sözcüğün türevleri olan šakiia- ve šakiiahh-
sözcükleri ise sırasıyla “açığa çıkarmak,
ifşa etmek ve kehanette bulunmak” (ayrıca metinlerde GIŠKIM-ahh-
şeklinde de görülmekte-
dir.) manasına gelmektedir.
išiiatar “bildiri, kehanet” ve išiiahhuuar “kehanette bulunma”,
sözcükleri išiyahh-30 - “bildir-
mek” filinden türetilmiş formlardır. İterativ formda kullanılan
išiiahhišk- ise “araştırmak” ma-
nasına gelmektedir.
27 A. Kammenhuber, Orakelpraxis Traume und Vorzeichenschau bei
den Hethitern, (TH7) , Heidelberg, 1976, 116-
149.;Theo van den Hout, “Oralel (Oracle). B.. Bei den Hethitern”
RlA 10, 2003-2005, s.123. 28 A., Anadolu Uygarlıkları
Ansiklopedisi, 1. Cilt, İstanbul, 1982: s.90. 29 J. Friedrich,
Hethitisches Wörterbuch, 1952, s.176. 30 J. Friedrich, Hethitisches
Wörterbuch, 1952, s.87.
-
Hitit Dünyasında Fal Anlayışı
The Journal of Academic Social Science Yıl: 5, Sayı: 42, Mart
2017, s. 367-382
378
handai-31 fiili “düzenlemek, ayarlamak” anlamına gelmektedir ve
medyopassiv formda kulla-
nılmıştır ve çoğunlukla Sumerce SIxSA formu ile birlikte geçer
ve “fal sayesinde tespit edildi”
manasına gelmektedir.
Fal sorgulamasına karşılık gelen Hititçe wekuwar sözcüğü ise
wek-32 “rica etmek, talep etmek,
fal sayesinde karara bağlamak” kökünden türetilmiş bir formdur.
Hititçe metinlerde yine IR, IR TUM logogramı da benzer bir anlamda
kullanılmıştır33.
Fal ile ilgili olarak kullanılmış olan bir başka terim ise
ariia34- “fal sayesinde karara bağlamak”
fiil kökünden türetilmiş ariiašeššar sözcüğüdür. Söz konusu bu
fiili Latince orare, oraculum
sözcükleri ile ilişkilendirmek mümkündür.
Hititçe zila- terimi fal bulgularını tanımlamak için kullanılan
bir sözcüktür. zilaš NU.ŠE “Fal
bulgusu (işareti) olumsuzdur.” urki35- sözcüğü ise “fal bulgusu”
olarak yorumlanmaktadır. KIN
fallarında sembollerin hareketleri, karaciğer gözlemlerinde ise
parazit delikleri fal bulgusu ola-
rak kabul edilmiştir.
SONUÇ
İnsanoğlu fala, başına gelebilecek olayları önceden öğrenmek,
gelecek hakkında bir takım bilgi-
ler elde etmek maksadıyla başvurmuştur. Tanrılara belirli
sorular sormak suretiyle gerçekleştiri-
len, olmuş ya da olacak olayları bazı yöntemlerle sorgulamak,
fal (orakel) olarak tanımlanmış
ve suni olarak meydana getirilmişlerdir ancak kuyruklu yıldız,
güneş tutulması, deprem veya
çocuk düşükleri gibi sıra dışı doğa olayları en başından beri
kehanet (omen) olarak adlandırılan
tanrısal işaretler olarak yorumlanmıştır.
Tarihi belgelerde, bir sefere çıkmadan önce fala bakıldığı
kayıtlıdır yine dua metinlerinde de
tanrının niyetini öğrenmek için fallardan ve fal bakıcılarından
söz edilmektedir. Mektuplarda fal
bakılacak şehirlerin isimlerinin listesi verilerek rotalar
çizildiği görülmektedir. Fallar ritüellerin
de bir parçası olmuştur. Dolayısıyla fal soruşturmaları,
tanrının öfkesinin bir yansıması olarak
ya adakların ihmal edilmesi gibi geçmişteki bir olayı açığa
çıkarmak için kullanılmış kralın kışı
geçireceği yerin tespiti gibi gelecek bir olayda tanrının
niyetini öğrenmek amacıyla
kullanılmıştır.
Hitit çivi yazılı metinler ilk olarak ele alındığı tarihlerde
fal metinlerine gereken önem gösteril-
memiştir. Çünkü fal metinlerinin gerek okunmasındaki güçlükler
ve gerekse kullanılan kısalt-
malar diğer yandan fal uygulamalarının nasıl yapıldığı
hakkındaki belirsizlikler bunlara neden
olmuştur. Fakat fal metinleri, yıllık metinleri, kralların
kaleme aldıkları özür ve dua içerikli
metinler de, görülmeyen özellikte yansız metinlerdir.
Fal, Hititlerin din ve devlet yaşamında son derece geniş yer
tutan bir uygulamadır; fal sonucun-
da elde edilen cevaplar politik gelişmeler-askeri girişimler
gibi- kültsel törenlerin uygun bir
şekilde yerine getirilip getirilmediği noktasında izlenecek yol
ile ilişkili bir karar alınmasına da
yardımcı olurdu. Kraliyet çiftinin siyasi, idari ve askeri
konularda yapacaklarını öğrenmek için
fala başvurduğu görülmektedir. Şapinuva’da ele geçen kraliçeden
büyük krala gönderilen bu
mektuplardan birinde kraliçenin fal uygulamaları yapılacak olan
alanları tespit etmek için ön
31 J. Friedrich, Hethitisches Wörterbuch, 1952, s.51-52. 32 J.
Friedrich, Hethitisches Wörterbuch, 1952, s. 251. 33 V. Haas,
Hethitische Orakel, Vorzeichen und Abwehrstrategien, 2008: s.19. 34
J. Friedrich, Hethitisches Wörterbuch, 1952, s.29, 30. 35 J.
Friedrich, Hethitisches Wörterbuch, 1952, s.235.
-
Hitit Dünyasında Fal Anlayışı
The Journal of Academic Social Science Yıl: 5, Sayı: 42, Mart
2017, s. 367-382
379
hazırlık yaptığından bahsedilmektedir. IV. Tuthaliya’nın askeri
fermanı olarak bilinen bir me-
tinde, ordunun terhisi hususunda karar verilirken yine fala
başvurulduğu görülmektedir.
Bunun dışında kraliyet ailesine mensup kimselerin kişisel
sorunlarıyla ilgili, hastalık, kötü rüya,
entrika ve lanetleme vb. konularda da düzenlenmiş olan fal
uygulamaları vardır. Elimize ulaşan
belgelerde fal sorularının kral, kral ailesine mensup kimseler
veya yüksek dereceli memurlar ile
ilgili olsa da bu fal sorgulamalarını, sadece Hitit devletinin
yönetici tabakası ile sınırlandırma-
mak gerekmektedir. Fal uygulamalarına, bakıldığında fala çoğu
kez, Tanrının öfkesine neden
olabilecek günahların yani tanrısal öfkenin nedenlerini tespit
etmek maksadıyla başvurulduğu
görülmektedir.
Fal ile ilgili metinlerde, kullanılan terminoji incelendiğinde
Hititlerin fal ve kehanet ile ilgili
uygulamalarda Mezopotamya kültürünün ne denli etkisi altında
kaldıkları görülmektedir. Hitit-
ler, Babil kültüründen etkilenmişlerdir ancak söz konusu bu etki
fal ve kehanet ile ilgili metin-
lerde görüldüğü kadarıyla direkt olarak almamışlar ve kendi
kültürlerine uyarlayarak kullanmış-
lardır. Fal metinlerinden anlaşıldığı üzere sıradan halkın fal
uygulamalarını ne derece kullandı-
ğına dair net bir bilgiye sahip değiliz.
Fal metinlerinde çoğunlukla askeri rotalar ve devleti
ilgilendiren meseleler ile ilgili konular ele
alınmış olsa da, kraliyet ailesine mensup kimselerin tahttan
indirilmesi ile ilişkili gelişmeler ve
saray görevlilerini ilgilendiren konularda yer almaktadır. Aile
mensuplarının ölümünden sonra
onlara hediye sunarak ruhlarının yatıştırılmaya çalışıldığını
ancak fal metinlerinden öğrenebil-
mekteyiz. Bu vesikalar yardımıyla geçmişte yapılmış olan
haksızlıklar ortaya çıkarılmakta ve
bunların kral tarafından öğrenilmesi de sağlanmaktaydı. Fal
metinlerinde karşılaşılan diğer bir
konu ise ritüel kirlilik nedeniyle ortaya çıkan sorunlarla
ilişkilidir. Bu metinlerde söz konusu
döneme ait resmi dökümanlara yansımamış, hakkında çok az bilgi
sahibi olduğumuz politik
mücadeleler ile ilişkili bir takım ipuçlarını bulmakta
mümkündür.
KAYNAKLAR
Alp, S., (1991), Hethitische Briefe aus Maşat-Höyük, Ankara
Alp, S., (1991), Hethitische Keischrifttafeln aus Maşat-Höyük,
Ankara
Alparslan, M., (2006), II. Murşili ve Dönemi, İstanbul.
(Yayımlanmamış Doktora Tezi).
Archi, A., (1975), “L’ornitomanzia Ittita”, SMEA XVI, s.
119-180.
Archi, A., (1974), “Il sistema KIN della divinazione ittita”,
Oriens Antiquus 13, s.113- 144.
Archi, A., (1982), “Hethitische Mantik und ihre Beziehungen zur
mesopotamischen Man-
tik”, Mesopotamien und seine Nachbarn. Politische und kulterelle
Wechselbezi-
ehungen im Alten Vorderasien vom 4. bis 1. Jahrtausend v.Chr.
XXV. Rencontre
Assyriologique internationale, Berlin 3. bis 7. Juli 1978,
(CRRAI 25), Nissen H. J.
− Renger J. (ed.), (BBVO 1), Berlin, s.279-293.
Archi, A., (1991) “Die hethitischen Orakeltexte”, Ägypten,
Vorderasien, Turfan. Probleme der
Edition und Bearbeitung altorientalischer Handschriften. Tagung
in Berlin, Mai
1987, Klengel H. − Sundermann W. (ed.), (SGKAO 23), Berlin,
s.85-90.
Arıkan, Y., (1994), II. Murşili’nin Veba Duaları (CTH 378),
Ankara. (Yayımlanmamış Dok-
tora Tezi)
-
Hitit Dünyasında Fal Anlayışı
The Journal of Academic Social Science Yıl: 5, Sayı: 42, Mart
2017, s. 367-382
380
Beal, R. H., (2002) “Hittite Oracles”, Magic and Divination in
the Ancient World, Cirao-
lo L. − Seidel J. (ed.), Leiden-Boston – Köln, s.57-81.
Beckman, G., (1983), Hittite Birth Rituals, (StBoT 29),
Wiesbaden.
Beckman, G., (2002), “Hittite Oracles”, Magic and Divination,
s.57-81.
Boissier, A., (1935), Mantique Babylonienne et Mantique Hittite,
Paris.
Cohen, Y., (2007), “Akkadian Omens from Hattuša and Emar: The
šumma immeru and šum-
ma ālu Omens”, ZA 97, s.233-251.
Darga, M. (2013), Anadolu’da Kadın, On Bin Yıldır Eş, Anne,
Tüccar, Kraliçe, Yapı Kredi
Yayınları, 1. Baskı, Yayına Hazırlayan: Emine Çaykara,
İstanbul.
De Martino, S., (1992), Die mantischen Texte, (ChS 1/7),
Roma.
De Martino, S., (2010), “Hittite Oracles on the Behavior of the
Sacrificial Ram at the Time
of Its Slaughter”, Investigationes Anatolicae – Gedenkschrift
für Erich Neu, Klin-
ger J. − Rieken E. − Rüster Ch. (ed.), (StBoT 52), Wiesbaden,
s.61-64.
Dinçol, A., (1982), “Hititler”, Anadolu Uygarlıkları
Ansiklopedisi, 1. Cilt, İstanbul, s.18- 120.
Dinçol, B., (1979), “Hititler’de Fal ve Kehanet”, Arkeoloji ve
Sanat 4-5, s.6-10.
Frantz-Szabo, G., (1995), “Hittite Witchcraft, Magic and
Divination”, Civilizations of the
Ancient Near East III-IV, (CANE III-IV). Jack M. Sason Editor in
Chief, NewYork,
2007-2019.
Friedrich, J., (1952), Hethitisches Wörterbuch, Kurzgefasste
kritische Sammlung der Deu-
tungen hethitischer Wörter, Heidelberg.
Friedrich, J., (1957, 1961, 1966), Hethitisches Wörterbuch,
Erganzungsheft 1,2,3., Heidelberg.
Göetze, A., (1929), Die Pestgebete des Muršiliš, Kleinasiatische
Forschungen 1/2, Weimar.
Göetze, A., (1933), Die Annalen des Muršiliš (MVAeG 38).
Göetze, A., (1957), Kleinasien, Munich.
Güterbock, H. G., (1956), “The Deeds of Suppiluliuma as Told by
His Son, Mursili II (Con-
tinued)”, JCS 10/3, s.75-98.
Haas, V., (1987-1990), “Magie und Zauberei”, RlA 7,
s.234-255.
Haas, V., (2006-2008), “Ritual. B. Bei den Hethitern”, RlA 11,
s.430-438.
Haas, V., , (2008), Hethitische Orakel, Vorzeichen und
Abwehrstrategien, Berlin-New York.
Haas, V.; Wegner, I, (1988), Die Rituale der Beschwörerinnen
SALŠU.GI, Teil I: DieTexte,
(ChS I/5), Roma.
Hoffner, H. A., (1993), “Akkadian šumma immeru Texts and Their
Hurro- Hittite Coun-
terparts”, The Tablet and the Scroll. Near Eastern Studies in
Honor of William W.
Hallo, Cohen M. E. − Snell D. C. − Weisberg D. B. (ed.),
Bethesda, s.116-119.
Hout, Th. P. J. van den, (2003-2005a ), “Omina (omens). B. Bei
den Hethitern”, RlA 10, s.88-
90.
-
Hitit Dünyasında Fal Anlayışı
The Journal of Academic Social Science Yıl: 5, Sayı: 42, Mart
2017, s. 367-382
381
Hout, Th. P. J. van den, (2003-2005b), “Oralel (Oracle). B. Bei
den Hethitern”, RlA 10, s.118-
124.
Imparati, F., (1985), “Auguri e scribi nella società ittita”, Fs
Bresciani, s.255-269.
Kammenhuber, A., Orakelpraxis, Träume und Vorzeichenschau bei
den Hethitern, (TH 7),
1976, Heidelberg.
Kimball, S.E., (2000), “Hittite ariya-: ‘Consult an Oracle’?”,
Gs Carter, s.133-149.
Kimball, S.E., (2000), “Hittite ariya-: ‘Consult an Oracle’?”,
196 ASOR Meeting Abstracts,
s.51-52.
Klinger, J., (1998), “Zur Historizität einiger hethitischer
Omina”, AoF 25, s.104-111
Košak S.; Müller, G. G. W., (2010-12-29), hethiter.net/:
Catalog.
Lambert, W. G., (1997), Questions Addressed to the Babylonian
Oracle. The Tamitu
Textes: Jean Georges Heinz (Derl.), Oracles et propheties dans
l’antiquite, Paris, s. 85-
98
Laroche, E., (1971), Catalogue des Textes Hittites, Paris.
Laroche, E., (1952), “Elements d’haruspicine Hittite” RHA 54,
s.19-48.
Laroche, E., (1958), “Lecanomancie Hittite“ RA 52/3, s.
150-162.
Laroche, E., (1970), “Sur le vocabularie de l’haruspicine
Hittite” RA 64/2, s.127-139.
Laroche, E., (1971), Catalogue des textes Hittites. Études et
Commentaires. Par-
is:Klincksieck
Lebrun, R., (1980), Hymnes et prieres hittites, Homo Religious
4, Louvain-la-Neuve.
Lefevre-Novaro, D.,– Mouton, A., (2008), “Aux origines de
l’ichthyomancie en Ana-
tolie ancienne. Sources textuelles et données archéologiques”,
Anatolica 34, s.7-52.
Hoffner, H. A., (1993), “Akkadian šumma immeru Texts and Their
Hurro-Hittite Counterparts”,
Fs. Hallo, 116-119.
Reyhan, E., (2003), “Hitit Büyü Ritüellerinin Uygulama Şekilleri
Üzerine Bir İnceleme” Arc-
hivum Anatolicum 6/2, Ankara, s.111-142.
Riemschneider, K., (1970), Babylonische Geburtsomina in
hethitischer Übersetzung, StBoT
9, Wiesbaden.
Salvini, M.; Wegner, I., (1986), Die hethitisch-hurritischen
Rituale des AZU-Priesters, Teil 1,
Die Texte, (ChS I/2), Roma.
Schoul, M., (1994), “Der Terminologie des hethitischen Textex
KBo XVI 97 unter verg-
leichender Berücksichtigung akkadischer Orakeltexte und
Lebermodelle I”, AoF 21,
s.73-124.
Schoul, M., (1994), “Die Terminologie des hethitischen
SU-Orakels. Eine Untersuchung auf
der Grundlage des mittelhethitischen Textes KBo XVI 97 unter
vergleichender
Berücksichtigung akkadischer Orakeltexte und Lebermodelle II”,
AoF 21, s.247-304.
http://www.hethport.uni-wuerzburg.de/hetbib/abkabfr.php?ori=www.hethport.uni-wuerzburg.de&tbl=hetbib&s=Gs%20Carterhttp://www.hethport.uni-wuerzburg.de/hetbib/abkabfr.php?ori=www.hethport.uni-wuerzburg.de&tbl=hetbib&s=196%20ASOR%20Meeting%20Abstractshttp://www.hethport.uni-wuerzburg.de/hetbib/abkabfr.php?ori=www.hethport.uni-wuerzburg.de&tbl=hetbib&s=AoFhttp://www.hethport.uni-wuerzburg.de/hetbib/abkabfr.php?ori=www.hethport.uni-wuerzburg.de&tbl=hetbib&s=Anatolica
-
Hitit Dünyasında Fal Anlayışı
The Journal of Academic Social Science Yıl: 5, Sayı: 42, Mart
2017, s. 367-382
382
Schuler, E. von, (1965), Die Kaškaer. Ein Beitrag zur
Ethnographie des alten Kleinasien,
Berlin.
Schuler, E. von, (1987-1990), “Literatur bei den Hethitern”, RlA
7, s. 66-75.
Schwemer, D., (2002), “Karaciğer Falı, Talih Falı, Kuş Uçuşu
Falı ve Düş Yorumları. Ala-
met Yorumunun Türleri ve İşlevleri”, Hititler ve Hitit
İmparatorluğu, 1000 Tanrılı
Halk. Die Hethiter und ihr Reich, das Volk der 1000 Götter, W.
Jakob (ed.), Bonn, s.
453-455.
Singer, I. (2002), Hitttite Prayers, Atlanta, Georgia.
Singer, I.,(2002), “Kantuzzili The Priest and The Birth of
Hittite Personal Prayer” Tara-
cha P. (ed.) Silva Anatolica, Anatolian Studies Presented to
Maciej Popko on the Occa-
sion of His 65th Birthday, Warsaw, s.301-312,
Sommer, F., (1932), Die Ahhiyawa-Urkunden, München.
Sommer, F. - Ehelolf, H., Das hethitische Ritual de Papanikri
von Komana (KBo V I ), Leip-
zig 1924.
Starr, I., (1990), Queries to the Sungod. Divination and Poitics
in Sargonid Assyria, Hel-
sinki.(State Archives of Assyria 4)
Süel, A. (2013), “Šapinuva’nın Kraliçesi Taduhepa”, A. Muhibbe
Darga, Anadolu’da
Kadın, On Bin Yıldır Eş, Anne, Tüccar, Kraliçe, , Yapı Kredi
Yayınları, 1. Baskı:,
s.137-145,Yayına Hazırlayan: Emine Çaykara, İstanbul.
Süel, A., (1985), Hitit Kaynaklarında Tapınak Görevlileri İle
İlgili Bir Direktif Metni, A.Ü.
Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Basımevi No: 350, Ankara.
Şahinbaş-Erginöz, G., (1999), Hititlerde Anatomi ve Tıp,
İstanbul Üniversitesi Edebiyat
Fakültesi Yayınları No: 4218, İstanbul.
Wilhelm, G.,(1998), “Zwei mittelhethitische Briefe aus dem
Gebäude C in Kuşaklı”,
MDOG 130, 175-187.
Ünal, A., (1973), “Zum Status der" Augures" bei den Hethitern”,
RHA 31, s. 27-56.
Ünal, A., – Kammenhuber, A., (1974), “Das althethitische
Losorakel KBo XVIII 151”, ZVS 88,
s. 157-180.
Ünal, A., (1983), Hitit Sarayındaki Entrikalar Hakkında Bir Fal
Metni (KUB XXII 70 = Bo
2011), Ankara.
Ünal, A., (1988), “The Role of Magic in the Ancient Anatolian
Religions According to the Cu-
neiform Text From Boğazköy” Essays on Anatolian Studies in the
secons Millenium
B.C., Wiesbaden, s. 52-85.
Ünal, A., (2003), Hititler Devrinde Anadolu Kitap 2,
İstanbul:Arkeoloji ve Sanat Yayınları.
http://www.hethport.uni-wuerzburg.de/hetbib/abkabfr.php?ori=www.hethport.uni-wuerzburg.de&tbl=hetbib&s=MDOGhttp://www.hethport.uni-wuerzburg.de/hetbib/abkabfr.php?ori=www.hethport.uni-wuerzburg.de&tbl=hetbib&s=RHAhttp://www.hethport.uni-wuerzburg.de/hetbib/abkabfr.php?ori=www.hethport.uni-wuerzburg.de&tbl=hetbib&s=ZVS