Jacek Poniedziałek Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie, Wydział Nauk Społecznych, Katedra Socjologii, ul. Ks. F. Szrajbera 11, 10-007 Olsztyn, e-mail: [email protected]Przyczyny i etaPy kształtowania się regionalizmu Streszczenie: Celem artykułu jest zdefiniowanie regionalizmu w perspektywie socjologicznej. Samo zjawisko pojawiło się w Europie w połowie XIX w., stając się od tamtego czasu obiektem badań naukowych. W tekście zaproponowano integralną definicję zjawiska, charakteryzując cztery jego wymiary: tożsamość, instytucje, ideologię oraz działania. Dodatkowo opisane zostały kultu- rowe, gospodarcze i polityczne typy regionalizmu. Scharakteryzowano także proces formowania się zjawiska w perspektywie długiego trwania. Zarysowano wpływ państwa narodowego na kształ- towanie się regionalizmu i ukazano jego związki z procesami decentralizacji. Ponadto opisano wzajemne relacje regionalizmu oraz polityk Unii Europejskiej, a także transformacje, jakim ulega wzmiankowane zjawisko pod wpływem globalizacji. Słowa kluczowe: regionalizm, typy regionalizmu, państwo narodowe, decentralizacja, Unia Euro- pejska, globalizacja causes and stages of regionalism formation Abstract: The purpose of this article is to define the phenomenon of regionalism from the sociological perspective. Regionalism as such appeared in Europe around the mid-nineteenth century, and since then has become an object of scientific research. The article proposes an integral definition of regionalism and describes its four dimensions: identity, institutions, ideology and practice. It also identifies the cultural, economic and political types of regionalism and outlines the process of shaping regionalism in the long-term perspective. The article describes the influence of the nation state on the evolution of regionalism and analyses the relationship between regionalism and processes of state decentralisation. It also describes mutual relations of the European Union and its policies with regionalism, which is being transformed due to globalisation. Keywords: regionalism, types of regionalism, nation state, decentralisation, European Union, globalisation W wielu regionach świata grupy mieszkańców, mając poczucie odrębności od większości państwowej i narodowej, działają na rzecz ochrony swojej regional- nej odmienności. Aktywność ta rodzi się często z poczucia zagrożenia, zmajo- ryzowania przez państwowe centrum, a niekiedy z przeświadczenia, że państwo niesprawiedliwie redystrybuując zasoby, działa na gospodarczą niekorzyść regio- nu. Bywa i tak, że mieszkańcy chcą swoją odmienność wykorzystać jako czynnik służący rozwojowi gospodarki regionu albo czując, że asymilują się w homoge- nizowanej przez globalizację kulturze, zwracają się ku temu, co im najbliższe, Studia Regionalne i Lokalne Nr 4(74)/2018 ISSN 1509–4995 doi: 10.7366/1509499547403
This document is posted to help you gain knowledge. Please leave a comment to let me know what you think about it! Share it to your friends and learn new things together.
Transcript
Jacek PoniedziałekUniwersytetWarmińsko-MazurskiwOlsztynie,WydziałNaukSpołecznych,KatedraSocjologii, ul.Ks.F.Szrajbera11,10-007Olsztyn,e-mail:[email protected]
Przyczyny i etaPy kształtowania się regionalizmu
Streszczenie: Celem artykułu jest zdefiniowanie regionalizmu w perspektywie socjologicznej.SamozjawiskopojawiłosięwEuropiewpołowieXIXw.,stającsięodtamtegoczasuobiektembadańnaukowych.Wtekściezaproponowanointegralnądefinicjęzjawiska,charakteryzującczteryjegowymiary:tożsamość,instytucje,ideologięorazdziałania.Dodatkowoopisanezostałykultu-rowe,gospodarczeipolitycznetypyregionalizmu.Scharakteryzowanotakżeprocesformowaniasięzjawiskawperspektywiedługiegotrwania.Zarysowanowpływpaństwanarodowegonakształ-towanie się regionalizmu i ukazano jego związki z procesami decentralizacji. Ponadto opisanowzajemnerelacjeregionalizmuorazpolitykUniiEuropejskiej,atakżetransformacje,jakimulegawzmiankowanezjawiskopodwpływemglobalizacji.
Słowa kluczowe: regionalizm,typyregionalizmu,państwonarodowe,decentralizacja,UniaEuro-pejska,globalizacja
causes and stages of regionalism formation
Abstract: The purpose of this article is to define the phenomenon of regionalism from thesociological perspective. Regionalism as such appeared in Europe around the mid-nineteenthcentury,andsincethenhasbecomeanobjectofscientificresearch.Thearticleproposesanintegraldefinition of regionalism and describes its four dimensions: identity, institutions, ideology andpractice.Italsoidentifiesthecultural,economicandpoliticaltypesofregionalismandoutlinestheprocessofshapingregionalisminthelong-termperspective.Thearticledescribestheinfluenceofthenationstateontheevolutionofregionalismandanalysestherelationshipbetweenregionalismandprocessesofstatedecentralisation.ItalsodescribesmutualrelationsoftheEuropeanUnionanditspolicieswithregionalism,whichisbeingtransformedduetoglobalisation.
Keywords: regionalism, types of regionalism, nation state, decentralisation, European Union,globalisation
to jest regionalnej tożsamości ikulturze.Wszystkie te aktywnościwpisują sięwzjawiskookreślanemianemregionalizmu.Wniniejszymartykulescharaktery-zowanezostałygłówneczynniki,któregenerująpowstawanieitrwanieregionali-zmu,wrazzopisemetapów,najakichpojawiałysięposzczególnejegoodmiany.Celem tego tekstu jest usystematyzowanie socjologicznej refleksji nad przed-miotowymzjawiskiem,wyłożeniewsyntetycznejformiespecyfikiregionalizmuoraz zarysowanie procesu jego formowania się.Opracowanie stanowi pewienszkiciniewyczerpujetematu,możesięjednakprzyczynićdolepszegozrozu-mieniazjawiska.Wpierwszejkolejnościzaprezentowanazostaniejegodefinicja,anastępnierelacjepomiędzyregionalizmemainstytucjąpaństwanarodowego.Wdalszejczęścitekstuopisanybędziewpływprocesówregionalizacjiiglobali-zacjinakształtowaniesięcharakteryzowanegotuzjawiska.
Regionalizm i jego odmiany
Pojęcie regionalizmu używane jest szerokow naukach społecznych,w po-szczególnychdziedzinachjestjednakróżnierozumiane.Politologowiedlaprzy-kładuwiążąjezrozumieniemregionuujmowanegojakoczęśćświata,kontynentlub jego fragment, opisując regionalizm jako „procesy integracji, obejmującekrajenależącedojednegoregionuświata”(Szul2013,s.107).Przykłademtegorodzajuprocesujestintegracjaeuropejska.Wstudiachregionalnychilokalnychregionalizmtraktowanyjestjakoproceszachodzącynaobszarzeregionucharak-teryzowanegojakoczęść jakiegośpaństwaczy terytoriumzajmowanegoprzeznaródiwtakimrozumieniuopisywanyjestwtymartykule.Jednakżeinagruncienauk,którepodzielająwskazanewyżejrozumienietegopojęcia,funkcjonująróż-nesposobyjegoujmowania.Wjęzykoznawstwienaprzykładregionalizmwią-żesięzwystępowaniem„formybądźwłaściwościjęzykowej,spotykanejtylkonaograniczonymterytoriumwjęzykuogólnym,wktórymoneniewystępują”(Chudziński 2013, s. 7). Nieco inaczej charakteryzuje go socjologia regionu,oczymbędziemowaniżej.Zjawisko regionalizmu odnosi się do terminu „region”.W związku z tym
należysprecyzować,wjakisposóbwniniejszymartykuleówterminjestrozu-miany.Ponieważtekstpoświęconyjestregionalizmowi,niezaśregionowi,niebędęprzedstawiałkrytycznejanalizydyskusjinadtympojęciem,któratoczyłasięitoczywsocjologiiregionu.Ograniczęsiędowskazania,jakjestonujmowa-nywprezentowanymtuopracowaniu.ZaAndrzejemSadowskim(2006,s.131)stwierdzam, że region „obejmujewytworzony lub konstruowanyw dłuższymokresie iulokowanywokreślonejprzestrzeni,wyodrębnionyukładspołeczno--kulturowyopartynatrwałychpodstawach,najczęściejtradycjikulturowej,aletakże administracyjno-politycznych, ekonomicznych obejmujących w różnymstopniupowiązaniawzajemnejednostkiizbiorowościlokalne,ichkulturęorazróżne formywspólnych działań społecznych odniesionych do poszczególnychzbiorowości,jakidoogółumieszkańcówwydzielonegoukładu,którepozwalajątraktowaćgojakowyodrębnionącałość”.
JACEKPONIEDZIAŁEK50
Regionjakozjawiskospołeczno-kulturoweosadzoneprzestrzenniemusimiećcechyodróżniającegoodinnychtegotypuzjawisk.Charakterystykitemogąsięodnosićdozasobówkulturyregionu,jegoprzeszłościczyspecyfikipolitycznejlubgospodarczej.Regiontotakżezamieszkującagozbiorowość,którama„świa-domośćodrębnościodinnychgrupterytorialnychorazcechujesięposiadaniemtożsamości regionalnej” (Poniedziałek2011, s. 31). Jeston społecznym,„kul-turowo osadzonym procesem konstruowania i ustawicznego rekonstruowaniazbiorowościspołecznej,regionalnejsymbolikiiinstytucjiodnoszonychdokon-kretnego,ograniczonego terytorium”(Poniedziałek2016, s.27–28). Instytucjeodgrywająw tym procesie rolę „kulturowego instrumentarium. Z jednej stro-nyprzyjmująpostaćformalnychprzepisówipraw,nieformalnychreguł,kodówobyczajowych,systemówklasyfikacji,zbiorowychwyobrażeń,ideiorazoczeki-wań,zdrugiej–rutyn,nawyków,przyzwyczajeń,skryptówzachowań,schema-tówpoznawczych ioczekiwań jednostkowych, ściślepowiązanychz regułamiżyciazbiorowego”(Bukowski2011,s.9).Regionalizmtozjawiskowynikającezpostawjednostekludzkichłączonych
więziamigrupowymi,powstającymiifunkcjonującymiwświadomościludzkiejwyobrażeniami regionu jakorealnie istniejącegobytufizycznego,społecznegoikulturowego,odróżniającegosięodinnychtegorodzajufenomenów.Prowadzito z reguły do ukształtowania się tożsamości regionalnej, czyli identyfikacjimieszkańcówzwyobrażonąwspólnotą,któratakiregionzamieszkuje,mającpo-czucieodrębności od innych, coułatwiają treści symbolicznego,materialnegoczyprzyrodniczegozasoburegionuuznawanezaunikatoweidlaniegoswoiste.Tegorodzajupostawyitożsamościwpływająnakształtowaniesięzespołówidei,czyliideologiiregionalnej,wramachktórejartykułujesięodrębnośćiswoistośćjakiegoś regionu (Fitjar 2010, s. 5).W jej obrębie formułowane są postulaty,zgodniezktórymispecyfikaiodrębnośćregionuwymagajądziałańnakierowa-nychnaichzachowanie,ochronęlubodbudowę(Passi1990,s.239–256).Realizacja tych postulatów konkretyzowana jest z reguływmniej lub bar-
wzmocnienie lub demonstrowanie odrębności danego regionu” (Szul 2007,s.115).Odrębnościmogąwynikaćzespecyficznychdlaregionucechspołeczno-kultu-
rowych,politycznychiekonomicznych.Tarzeczywiścieistniejącabądźwyima-ginowana,mniejlubbardziejuświadamianaodrębnośćregionumożedotyczyćjednegolubwszystkichwzmiankowanychtypówcech.Regionalizmodnosisiędocharakteryzującychregionodrębnościkulturowych,któremogąbyćwyraźnieprzezmieszkańców percypowane i artykułowane lub dopierow ramach dzia-łańregionalistycznychupowszechnioneizinternalizowane(Tomasiewicz1997,s.314–316).Sątowprzeważającejmierze„odrębnościjęzykowe,religijne,et-niczne,obyczajoweitd.danejzbiorowościregionalnej,odróżniającejsięwjakiśsposóbodwiększościdominującejwdanymkraju”(Obracht-Prondzyński2006,s.182).Regionalizmmoże takżebazowaćna specyficznejprzeszłość regionu,którazdaniem regionalistówwykształciła jegoodrębnośćkulturową, ale takżeadministracyjną,politycznąlubgospodarczą.Podłożemregionalizmujestnietylesamoistnienieodmiennościkulturowych
i tożsamościowych zbiorowości regionalnej, ile „poczucie niedowartościowa-nia,deprywacjiczywreszciedyskryminacji,zagrażającejjejtożsamości.Wceluusunięciatejniekorzystnejsytuacjipodejmujesiędziałanianarzeczwaloryzacjiwłasnej kultury i obrony swojej tożsamości przed zagrożeniemunifikacyjnymi asymilacyjnym ze strony większości” (Jałowiecki 1993, s. 12).W ten spo-sóbformujesięregionalizmzwanykulturowym.Wpisujesięonwcontinuum, gdziepojednejstronielokujesiętajegoodmiana,wprzypadkuktórejzakładasię, że region jest specyficzną, jakkolwiek integralną częścią jakiegoś narodu.Przykłademmoże tu służyć regionalizmkulturowypropagowany przez regio-nalistówZrzeszeniaKaszubsko-Pomorskiego (Obracht-Prondzyński 2006). Podrugiejzaśstronieskupiająsiętetypy,wodniesieniudoktórychuważasię,żere-giontonatyleodmiennaodresztyspołeczeństwanarodowegowspólnota„krwiiziemi”,żeniemożestanowićjegowariacji,nawetjeżeliwwieluaspektachjąprzypomina(Hryniewicz1993).Taodmianaczęstonosinazwęetnoregionalizmu(Strecker1994).JejilustracjąsąniektóreorganizacjeregionalistycznenaGórnymŚląsku,zeZwiązkiemLudnościNarodowościŚląskiejnaczele(Gorzelik2004,s.31).Jakoprzykładmożnaturównieżpodaćregionalizmkulturowywystępują-cynaobszarzehiszpańskiejGalicji(Iwanek2014,s.10).Regionalizm często generowany jest „różnicami poziomu gospodarczo-cy-
wilizacyjnego i szans rozwoju gospodarczego [danego regionu – przyp. J.P.]”(Chojnicki iCzyż1993,s.31).Mogąonewywoływaćpoczucie,wprzypadkuregionówuprzywilejowanychgospodarczo, że istniejekoniecznośćobrony in-teresów regionalnychwobecdziałań centralistycznegopaństwa,któreniespra-wiedliwieiwsposóbnieuprawnionyzawłaszczaregionalnebogactwo.Wiążesiętozpoczuciem,żekoszty funkcjonowania„całegokraju lub innych regionówprzerzucanesąwnieproporcjonalniewysokimstopniunabarkizbiorowościda-negoregionu”(Kwaśniewski1993,s.81).Tegorodzajuregionalizmto„przejawegoizmubogatychregionów,pragnącychoddzielićsięodbiedniejszychczęściswoichkrajów” (Szul 2013, s. 110).Ten typpostulatówwysuwany jest przez
JACEKPONIEDZIAŁEK52
wielkopolskichregionalistówdziałającychwRuchuRegionalnymWielkopolan(wmniejszymstopniuprzezUnięWielkopolan),gdzie twierdzi się, żebogac-twoWielkopolski niesprawiedliwiewyprowadzane jest przez rząd do innych,biedniejszychregionówPolski(Sikorski2014,s.139–152).PodobnepostulatystanowiłyrdzeńideologiiwłoskiejLegaNord(LigiiPółnocnej),którejdziałaczeisympatycyniechcielidzielićsiębogactwemregionówpółnocnychzpołudniemWłoch(Golemo2014,s.441).WartotuwspomniećobawarskichregionalistachdziałającychwramachBayernpartei(PartiiBawarii),którychpostulatywpisująsięw zarysowanywyżej regionalizm generowany czynnikami gospodarczymi(Sala2008,s.55).Jednymzczynnikówpowstawaniaitrwaniaregionalizmugospodarczegoczy
ekonomicznego jest równieżpoczuciegospodarczegoupośledzenia,dyskrymi-nacjiwpodzialeogólnonarodowychdóbr.Możnatumówićoregionalizmiere-windykacyjnym.Wregionachuprzywilejowanych,rzekomolubfaktycznieprzezcentrumzubażanychlubregionachbiednychrzeczywiściebądźrzekomoprzezcentrum niewspomaganych, często rodzą się tendencje regionalistyczne.Tegorodzajuprzekonania„mogąbyćzarównofałszywymisamousprawiedliwieniami,jakireakcjąnacałkiemrzeczywisteprzejawyzmajoryzowaniaipasożytnictwa”(Kwaśniewski1993,s.81).Tentypregionalizmuwystępujerzadziej,niemniejjednakodnotowywanyjestprzezbadaczykwestiiregionalnej.Zaprzykładsłu-żyćmogąpostulatyspiskichregionalistówkierowanedocentrumwBratysławie(Wojnicki2014,s.147).Regionalizmgenerowanyjestrównieżwówczas,gdydziałaniacentrumdecy-
zyjnegopaństwapowodująpoczucieupośledzeniapolitycznegoobjawiającegosiępostulatami idziałaniamizmierzającymidopolitycznegoupodmiotowieniazbiorowościregionalnej(Konarski2004,s.29).Centralistyczniezorganizowanepaństwosprzeciwiasięróżnymformomregionalizmu,nawet jeżelisą to tylkoaktywnościnakierowanenazachowaniepewnychregionalnychodrębnościitra-dycji,przyzupełnymbrakudziałańautonomizacyjnych.Nawetnajmniejszeira-cjonalnedążeniedozwiększeniapodmiotowościisamorządnościregionumożebyć potraktowane jako zagrażające państwu niebezpieczeństwo separatyzmu.Dziejesięniekiedy tak,„że imostrzejcentrum[…]sprzeciwiasię regionaliz-mom,tymbardziejskłaniająsięone[regiony–przyp.J.P.]właśniekurzeczywi-stejautonomii,anawetzmianieafiliacji”(Kwaśniewski1993,s.82).NatakiejwłaśniepodstawiekształtujesięregionalizmgagauskiwMołdawii(Cwicinskaja2014,s.170–180).TegorodzajuregionalizmwystępujetakżeweWłoszech,cho-ciażbynaobszarzePiemontu(Misiuda-Rewera2014,s.107).Wlatach80.XXw.wwieluetniczniefrancuskichregionachFrancjizaczęłysiękształtowaćanalo-giczneregionalizmywyrastającezrozczarowania„wobeccentralnegoplanowa-nia i ingerencjipaństwawspołeczeństwo,wiązałysię takżezposzukiwaniembardziejdecentralistycznychibliższychproblemommetodrządzenia”(Kaelble2010,s.233).Taka sytuacja często powoduje, że „elity regionalne czują się odsunięte od
Topoczucieczęstostanowiimpulsdoformowaniasięregionalizmuwpolitycz-nejodmianie.Sprzyjatemuistniejącewświadomościregionalnychelitpoczuciepolitycznej marginalizacji, rozpowszechnione w odczuciu mieszkańców prze-świadczenieobrakuwpływunafunkcjonowanieswojegoregionu.Regionalizmpolitycznyróżnisięwewnętrzniewzależnościodpostulatówkierowanychwo-bec centrum, od żądań zwiększenia uprawnień samorządowych (regionalizmsamorządowy) po postulaty objęcia regionu specjalnym statusem cechującymsięznacznąpolitycznąniezależnością(regionalizmautonomizacyjny).Pierwszyz typówzobrazowaćmożnaprzykłademwzmiankowanychwcześniej regiona-lizmówwe Francji, drugi reprezentowany jest przez działaczy i sympatykówRuchuAutonomiiŚląska(Sekuła2009,s.57–150).Zarazemjednakpoluzowa-niecentralistyczniezorientowanejpolitykipaństwa,wrazzprzyznawaniemre-gionomkompetencjizarządczychwodniesieniudosferypolitykigospodarczeji kulturowej regionu, tworzy sprzyjające warunki rozwoju regionalizmu, jakwlatach90.XXw.wWalii(Galent2014,s.38–55).Regionalizmymogąbazowaćnajednymtypieczynników,przykładowonie-
malżewyłączniegospodarczych,jakwprzypadkuregionalistówbawarskichczywielkopolskich.Mogą też skupiać się tylko wokół spraw kultury, tożsamościijęzyka,jakwprzypadkuregionalistówbretońskichzainteresowanychgłównierewitalizacjąwłasnejunikatowejkultury(Dołowy-Rybińska2011,s.104–211).Regionalizmytemożnazasadnieokreślaćmianem„jednowymiarowych”.Istniejąrównież i takie, które kształtowane są przez czynniki kulturowe, gospodarczei polityczne równocześniew prawie takim samym stopniu. Przykładem niechbędzieturegionalizmkataloński,wktórymdziałasięwkierunkupostulowanegozwiększeniapodmiotowości politycznej regionu i ochronyodmienności kultu-rowejorazprzeciwdziałaprzechwytywaniuregionalnegobogactwaidystrybu-owaniugodoregionówbiedniejszych.Tentypnosinazwęregionalizmu„wielo-wymiarowego” (Szul 2013, s. 109).Regionalizmymogąmieć z jednej stronycharaktertrwały,sięgająckorzeniamidowiekuXIX,jakserbołużyckiruchetno-regionalnywNiemczech(Mieczkowska2014,s.245–262).Zdrugiejzaśstronyistnieją„regionalizmy-efemerydy,jaknaprzykładregionalizmmorawskiwdaw-nejCzechosłowacji(aobecniewRepubliceCzeskiej),który«eksplodował»napoczątkulat90.,awdziesięćlatpóźniejprawienicponimniezostało”(Szul2013,s.109).Regionalizmmożebyć indukowanyz zewnątrz,przykładowoprzezwładze
państwowe,które chcąpodporządkować sobie jakieś zbiorowości, kanalizującichdziałaniawkierunkuaktywnościkulturalnejpoto,byodciągnąćuwagęodfaktycznejpolitykipaństwazmierzającejdoasymilacjijakichśzbiorowościregio-nalnychwnarodowejwiększości.Zaprzykładsłużyćmożezorientowanypolo-centrycznieregionalizmkarpackipropagowanyprzezwładzeIIRzeczypospolitej,wceluprzeciwdziałaniaprzebudzeniuetnicznemuKarpatorusinów(Grott2015,s.59–72).Regionalizmkształtujesięrównieżwówczas,gdypaństwowwyni-ku swojejpolityki, naprzykładdecentralizacji zarządzania, tworzyodpowied-niewarunkidowykształceniasiętegotypuaktywnościwregionach.DziałosiętakwprzypadkuPolski,kiedytoporeformiesamorządowejz1999r.wwielu
JACEKPONIEDZIAŁEK54
regionach,naprzykładnaDolnymŚląskuczynaZiemiLubuskiej,zaczęłypo-wstawaćinicjatywyzczasemwyczerpująceznamionaregionalizmu(Śliwa2005,s. 149–164). Regionalizm bazuje także na spontanicznych i endogennych re-gionalnie inicjatywach, jakwprzypadku regionalizmupodhalańskiego (WnukiKudasik1993).
Państwo narodowe w procesach generowania regionalizmu
RegionalizmzdaniemMichaelaKeatinga(2013,s.11)niejestzjawiskiempo-wstałymwspółcześnie,ma owiele dłuższą historię. Jego zaistnienie i rozwójwpisująsięwszerszeprocesyzwiązanezpojawieniemsięnowoczesnegonaroduiinstytucjipaństwanarodowego.Dokładniejrzeczujmując,możnagookreślićjako reakcjęna teprocesy (Żelazny2006, s. 63–75).Regionalizmpojawił sięirozwinąłwokresiekrystalizowaniasię„państwnarodowychwXIXiwpierw-szejpołowieXXwieku.[…]Wtakichwarunkachkażdewyodrębnieniesięre-gionu pod względem gospodarczym, prawnym, kulturowym czy językowymbyłozamachemnaideęjednościnarodowejijakotakiemusiałobyćzwalczanewmiaręmożliwościpaństwa-narodu”(Szul2007,s.116).Wtakimrozumieniuregionalizmuijegogenezyniedasięzrozumiećbezodniesieniasiędoprocesówpowstawaniapaństwnarodowychinowoczesnychnarodów.Powstanienowoczesnychnarodówiinstytucjipaństwanarodowegotokonsek-
wencjapoprzedzającychichpojawieniesięprocesówlongue durée,którychare-nąbyłaEuropaodkońcaXVdokońcaXIXstulecia(Braudel2006,s.333–394).Doichwykształceniaprzyczyniłysię„trzytypyrewolucji,któreporazpierwszypojawiłysięnaZachodzie,aczkolwiekwdługimokresieiniekonieczniewjed-nymmiejscu.Były to rewolucjew sferzepodziałupracy, kontroli administra-cyjnej oraz rewolucjaw sferzekoordynacji kulturowej” (Smith2009, s. 195).Naobszarzekontynentueuropejskiegowewskazanymokresiewobrębiepaństwzauważalne są procesy wewnętrznej konsolidacji polegające na zrazu powol-nym,zczasemzaścorazbardziejdynamicznymintegrowaniusięwewnętrznympaństwiichzbiorowości.Będącewistociekonglomeratamiróżnorodnychregio-nalnychilokalnychukładów,zróżnicowanychpodwzględemgospodarczym,et-nicznymikulturowym,atakżepolitycznym,państwaprzechodziłyprocesywe-wnętrznejkonsolidacjiwewszystkichwskazanychzakresach–choćwróżnymtempiewodniesieniudoposzczególnychzjawiskczyichlokalizacji(Elias2011,s. 393). Procesy te prowadziły dowewnętrznej unifikacji polityczno-prawnej,gospodarczejikulturowejpaństweuropejskich,gdziewystępującewprzeszłościnieproblematyczneodmienności regionalne zaczęłybyć traktowane jakoprze-szkodylubzagrożenietejunifikacji,uważanejzawartośćnadrzędną(Szul2007,s.116).Pierwszy ze wskazanych procesów dotyczy integracji poziomej, czyli in-
korporacji jurydyczno-biurokratycznej regionów poprzez stopniowe tworze-nie jednolitego dla całego państwa systemu prawnego i administracyjnegoprzy sukcesywnym rugowaniu regionalnych czy prowincjonalnych odrębno-ści, czemu towarzyszyło rozbudowywanie i lokowaniew nich sieci instytucji
PRZYCZYNYIETAPYKSZTAŁTOWANIASIĘREGIONALIZMU 55
administracyjnychpaństwa. JakwskazujeCharlesTilly (1975, s. 35), to stop-niowyprocestrwającyodkońcaXVdoXVIIIw.weFrancji,Anglii,Hiszpanii,apóźniejPrusach,Szwecji iRosji.Wewskazanymokresiepodjętowysiłki le-gislacyjne i organizacyjne na rzecz ujednolicenia i usprawnienia zarządu ad-ministracyjnegoFrancji. Szczególnie intensywnie proces ten zaczął zachodzićpo1661r.,kiedy to reformyujednoliceniasystemuprawno-administracyjnegorozpocząłJean-BaptisteColbert,ministerkrólaLudwikaXIV.Mimowielusuk-cesów proces inkorporacji jurydyczno-biurokratycznej regionów państwa niewytworzył zintegrowanego systemu prawno-administracyjnego. „Odrębnośćstatusuprawnegoróżnychprowincjiniewygasła. Intendencisprawni igorliwizderzalisięniejednokrotniezzasiedziałąwprowincjachstrukturąurzędówielitregionalnychizestarciategoniezawszewychodzilizwycięsko”(Baszkiewicz2008,s.254).WGaskonii,Prowansji,AlzacjiczyBretaniiprocesyinkorporacjiwywoływały regionalnyopór,dlatego teżw„sumieażdo rewolucji [WielkiejRewolucjiFrancuskiej–przyp.J.P.]absolutyzmniezdołałujednolicićsystemurządzenia”(tamże).Podobne procesy następowały w innych krajach Europy, zwłaszcza jej za-
chodniej części. W Hiszpanii rozpoczęły się w czasach panowania KrólówKatolickichnaprzełomieXViXVIw.KonsolidacjapolegałanasukcesywnymwłączaniudoKrólestwaKastyliiinnychmonarchiiPółwyspuIberyjskiego,takichjakKrólestwoNawarry,KrólestwoAragoniiikatalońskiehrabstwoBarcelony.ProcesyteprzyspieszyłynapoczątkuXVIIIw.,kiedytorządymonarszeobjęliwHiszpaniiBurbonowie.Próbykonsolidacjipaństwaskończyłysięwojną to-czonąw latach 1700–1714międzyKastylią aAragonią,Walencją iKatalonią(Davies2010,s.237).PojejzakończeniuwprowadzonowżycieNueva Planta (NowyPlan)ujednolicającyadministracyjniepaństwo,znoszącybowiemwięk-szość przywilejów i odrębności prawno-administracyjnych poszczególnychregionów(DeLara,Baruque,Ortiz2012, s.332).Wewskazanymokresiedo-chodziłorównieżdokonsolidacjiregionówAnglii iWalii.Aw1706r.angiel-scyparlamentarzyściwWestminsterzeprzyjęliaktzatytułowanyBill of Union (Ustawaozjednoczeniu),wmyślktóregotworzonojednopaństwopodnazwąWielkiejBrytanii oraz znoszonoodrębność państwową i prawnąSzkocji,wy-wołująctymsamymniezadowolenieSzkotów,któreniekiedyprzekształcałosięwotwartybunt(Davies2007,s.554).Podobneprocesyzachodziłyiwinnychkrajach,zróżnąsiłą,przynoszącroz-
maiterezultaty.Współtowarzyszyłoimformowaniesięinstytucjipaństwanaro-dowego.Jegopoczątekdatujesię„narok1648,kiedytozawartotraktatwestfal-ski,dziękiktóremuzakończyłasięniemieckafazawojnytrzydziestoletniej.Towłaśnieod tejugodypokojowejzostaławprowadzonapo razpierwszyzasadasuwerenności terytorialnejw stosunkachmiędzynarodowych” (Wnuk-Lipiński2004,s.146).Trzebabyłojednakczekać„ażdoXIXwieku,bypaństwateza-częły przekształcać sięw państwa narodowe i dopierowtedy powstał systemtego typupaństw” (Smith2009, s. 14).Wskazanewyżej procesy inkorporacjijurydyczno-biurokratycznejregionówprowadzącedointegracji tworzącychsiępaństw narodowych skutkowały ujednoliceniemwewnętrznym państww tym
JACEKPONIEDZIAŁEK56
zakresie.Likwidującznacznączęśćodrębnościprawnych iadministracyjnych,naruszanointeresyregionalnychelit,coniejednokrotniewzbudzałoniezadowo-lenieiopór,osadzająctymsamymwpamięcispołecznejikulturowejprzyszłychpokoleńwspomnieniedawnejniezależności.Rodziłosięrównieżtransmitowanemiędzygeneracyjniepoczuciekrzywdyipolitycznejmarginalizacji,dającasumptdowykształceniasięwprzyszłościregionalizmówpolitycznych.Wskazanym procesom towarzyszyła inkorporacja regionów w wymiarze
gospodarczym. Kształtowanie się systemu państw narodowych przyniosło odpoczątków XVII w. wzmożoną rywalizację handlową między europejskimipaństwami, w szczególności Francją, Anglią i Hiszpanią. W efekcie zaczętokonsolidowaćgospodarczoobszarypaństw,zmuszającposzczególneregionalnecentra gospodarcze dowytworzeniawewnątrzpaństwowych związków gospo-darczychnapoziomieogólnokrajowym.Naregionynakładanoujednoliconecła,podatkiiinneopłaty,stopniowolikwidującodrębnościgospodarcze,przywilejeizyski,jakieczerpałyonezeswejodmienności.Zczasemprocesyteprowadzi-łydozacieraniasię istniejącychpodziałówregionalnych(Smith2009,s.196).Opisywanytuprocesnaruszałstabilnośćregionalnychukładówgospodarczych,uderzałwinteresyregionalnychprzedsiębiorców,stawałsiędolegliwydlaludno-ścichłopskiejzmuszonejpłacićkolejne,nakładaneprzezwładzecentralne,podat-ki.Prowadziłotodoniepokojów,anawetotwartychbuntówwXVIII-wiecznymKrajuBasków,gdzie inkorporacjagospodarcza regionuwywołałaprotestyba-skijskichrybaków,właścicieliziemskich,anawetchłopówipasterzy(Lecours2010, s.212).AnalogicznezjawiskaodnotowywanowSzkocji,gdzieszkoccyhandlowcy,właścicieleziemscyczypasterzeczulisięgospodarczozmajoryzo-waniiwykorzystywaniprzezAnglików.PodobniedziałosięteżwWalii(Hechter1995,s.82–90).WXVIII-wiecznejFrancjiinkorporacjagospodarczaregionówwywoływałaprotestywbogatejPikardii,atakżewbiedniejszejProwansjiczyzupełnieubogiejwówczasBretanii(Baszkiewicz2008,s.289).Wskazanepro-cesyprzygotowałygruntdlarodzącychsiępóźniejregionalizmówocharakterzegospodarczym.Inkorporacja jurydyczno-biurokratyczna i gospodarcza szła ramię w ramię
„z rosnącą konsolidacją kulturową. Język administracji odegrał kluczową rolęwwytwarzaniu standardowych sposobówkomunikacji, nie tylkona praktycz-nym poziomie regulacji państwowych, lecz także bardziej subtelnie, czyniącmożliwymwyobrażeniesobiejednościihomogenicznościprzezwyedukowaneklasy”(Smith2009,s.29).Językcentrumstałsięjęzykiemkomunikacjielitre-gionalnychzwładzami,azczasem–wyznacznikiemawansuspołecznegoelitregionalnychnimsięposługujących.Wygenerowanezostałowówczastakcha-rakterystycznewregionachpodporządkowanychzjawiskodyglosjiregionalnychelit.Wtensposóbregionalnejęzykiidialektyzaczęłybyćspychanenamargines,deprecjonowane,stającsięzbiegiemlatjęzykiemniższychwarstwspołecznychlubtych,którzysprzeciwialisięintegracjiregionówzpaństwem.Dotyczy to przykładowo języków celtyckich naWyspach Brytyjskich, po-
cząwszyodXVIIIw.(poprzyjęciuBill of Union)wIrlandii,WaliiiSzkocji,przyczymwtejostatniejodnosiłosiętozarównodoszkockiegojęzykagaelickiego,
PRZYCZYNYIETAPYKSZTAŁTOWANIASIĘREGIONALIZMU 57
jak i dialektu języka angielskiego lallans używanego na znacznych obszarachjejpołudniowejczęści (Hechter1995, s.74–79).Podobnie rzeczsięmiaławeFrancji,gdziejużw1539r.,wwynikuwprowadzeniawżyciewydanegoprzezFranciszkaIdekretuzwanegoVillers-Cotterêts(odmiejscowościjegoogłosze-nia),namocyktórego„językfrancuskizostałnarzuconyjakojedynyjęzykofi-cjalny,w którymmiały być redagowanewszystkie pisma, takie jak kontraktyczytestamenty.Rozporządzenietoczęstojesttraktowanejakopierwszapoważnamanifestacjafrancuskiegoimperializmujęzykowego”(Dołowy-Rybińska2011,s. 82). Chodziło tu nie tyle o zmianę języków poszczególnych ludówmiesz-kających w poszczególnych regionach, ile o ujednolicenie aktów prawnychi zwiększenie funkcjonalności administracji. Jednakże języki regionalne, takiejak bretoński czy oksytański używanyw Prowansji, Langwedocji i Gaskonii,stałysięjęzykamimasludowychlubczęścielitsprzeciwiającychsiędominacjifrancuskiego,znakomitazaświększośćregionalnychelitstałasięfrankofonami.Podobnąpolitykę językowejgermanizacjiwprowadziłwKrólestwiePruskrólFryderykWilhelmI,nakazującw1717r.używaniewurzędachiszkołachstan-dardowegojęzykaniemieckiegoideprecjonującjęzykiregionalnychmniejszo-ści, takich jakŁużyczanie,Ślązacy czyPruscyLitwini.Zepchnął on takżenamarginesregionalneodmianyniemieckiego,takiejakchociażbyHochpreußisch(wysokopruski),będącywówczaswużyciuwPrusachWschodnich(Clark2009,s.121–123).Inkorporacjakulturowawwymiarze językowymdokonywanabyła również
za pomocą innychmechanizmów.Wspomagał ją stale rosnący od początkóweuropejskiejreformacjinakładksiążekdrukowanych,któreabybyćzrozumiałedlawszystkich,musiałybyćpublikowanewstandaryzowanychjęzykachnaro-dowych.Reformacjaprocesówwymusiła, azintensyfikowałagowspominanawcześniejrewolucjajurydyczno-biurokratycznazachodzącawramachposzcze-gólnychpaństw.Dotyczy to takżegazet,którezaczęłysięupowszechniać,po-cząwszyodpierwszychdziesięcioleciXVIIw.Przykłademmogąsłużyćniemiec-kiWöchentliche Zeitung wydawanyod1618 r.wGdańsku,Nieuwe Tijdinghe wychodząca od 1605 r.wAntwerpii czy francuskaLa Gazette, którą zaczętopublikowaćw1631r.Czytelnictwogazet–zrazuelitarne,zczasemzaśdostęp-necorazszerszymkręgomspołecznym–wymuszałoznajomośćstandardowegojęzyka.Prowadziłotorównieżdokonstruowaniawświadomościwizjijednościwspólnoty,któraprzekraczalokalneiregionalneograniczenia(Anderson1992,s.36).Podobnerolezaczęłyodgrywaćakademie,muzea,uniwersytetyzakładanewXVIIIw.wPrusach,Anglii,Francji,Hiszpaniiiinnychkrajach.Standardowyjęzykspychałnamarginesjęzykiczydialektyregionalne,wrazznimwregio-nachpojawiałysiętreścikształtującejsięjużwówczaskulturyogólnonarodowejdeprecjonującej z czasem kultury i tradycje regionalne.Wówczas to państwoprzejmowało„rolęedukatorawstosunkudoklasśrednich,starającsięzapomo-cązestandaryzowanejipatriotycznejkulturyuformowaćoddanychipolitycznieświadomychobywateli”(Smith2009,s.1999).Poczuciezmajoryzowaniajęzy-kowegoikulturowego,jakierodziłosięwtedywświadomościelitregionalnych,stanowićbędziepodstawyformowaniasiępóźniejregionalizmukulturowego.
JACEKPONIEDZIAŁEK58
Poprzezściślejszewchłanianieregionalnychperyferiiirozbudowędziałającejhomogenizującowwymiarzekulturynarodowejaparaturybiurokratycznejpań-stwo„niwelowałoróżniceregionalnewjęzyku(zasadacuius regio eius lingua),obyczajach iprawie,ponieważ łatwiejbyłoadministrować terytoriumkulturo-wo i językowo homogenicznym, niż borykać się z odrębnościami kulturowy-mi,obyczajowymi iprawnymiposzczególnychregionów”(Budyta-Budzyńska2010,s.61).Wówczastoinstytucjapaństwazwiększałafunkcjonalnośćiefek-tywnośćswoichdziałań,powodującniekiedyreakcjęelitregionówpodporząd-kowywanych,którezaczęłyformułowaćpostulatyobronyodrębnościiinteresówregionów.Wewskazywanymokresieregionalizmjakozjawiskozdefiniowanenapoczątkuniniejszegotekstujeszczesięwpełniniewykształcił,aswegorodzajutendencje protoregionalistyczne dotykały raczej elit niżmas.Niemniej jednakcharakteryzowanetuprocesystworzyływarunkidouformowaniasięwdrugiejpołowieXIXw.regionalizmówpolitycznych,gospodarczychikulturowych,za-równojedno-,jakiwielowymiarowych.WwiekuXIXwskazanetrzytypyinkorporacjiregionówuległyzintensyfiko-
waniu.WtrakcietrwaniaWielkiejRewolucjiFrancuskiejw1790r.rewolucyjnaKonstytuanta przyjęła reformęustroju terenowegopaństwa. „W imię jednościnarodowejzniesionowszystkiepartykularyzmyiprzywilejeregionalne.Krajpo-dzielononawielkiejednostki(departamenty,wliczbie83)zzupełnymzarzuce-niemtradycjidawnychprowincji;ochrzczonojeodnazwgeograficznych(rzek,gór).Oznaczałotoradykalnezerwaniezprzeszłościąwimięrównościiracjonal-ności”(Baszkiewicz2008,s.344).Działaniomkonsolidacyjnymwwymiarzeju-rydyczno-biurokratycznymtowarzyszyłyinicjatywycentralizacjigospodarczej,znoszonoprzywilejeiodrębneregulacje,cłaimyta,dzieląceregiony.Założono,że jednośćnarodowawymagazastąpieniastandardowymfrancuskimdawnychdialektówigwar,jakimimówionowregionach.Polityka zapoczątkowana przez jakobińskich centralistów kontynuowana
byłaprzezwładzenapoleońskie, IIRepublikę,CesarstwoFrancuskie iwładzeIIIRepubliki.„Niepodzielnośćpaństwapociągałazasobąuniformizacjękultu-rowąihomogenizacjęobywateli”(Smith2009,s.1999).Wostatnichdziesięcio-leciachXIXw.objętowiększośćobywateliobowiązkowąmasowąedukacjąnapoziomiepodstawowym,upowszechnił się równieżmasowypobórdowojska.Obieteregulacjepełniłyfunkcjesocjalizacyjneobywatelizróżnychprowincjidojednolitejnarodowejkulturyfrancuskiej.Wtymteżczasiemieszkańcy,oby-wateleFrancji, zaczęliodczuwać swoją „francuskość” i stawiać lojalnośćwo-becpaństwanarodowegoponadróżnelokalneiregionalnepowiązania.Zarazemjednak wskazane procesy doprowadziły do narodzin regionalizmów i etno-regionalizmównaKorsyce,wGaskonii,Prowansji iBretanii (Schrijver 2006,s.175).Francuscyregionaliściw1900r.powołalidożyciaFrancuskąFederacjęRegionalistyczną, zaczęto również wydawać regionalistyczne pisma L’Action régionaliste czy Tribune régionaliste(Chudziński2013,s.9).Podobneprocesyzachodziłytakżewinnychkrajacheuropejskich.Hiszpańskie
elitypolityczneprzez całyXIXw. starały siękopiować francuskimodelpań-stwa scentralizowanego, likwidując stopniowo odrębności regionalne przez
PRZYCZYNYIETAPYKSZTAŁTOWANIASIĘREGIONALIZMU 59
wprowadzaniejednolitegoprawaibiurokracjidlawszystkichprowincji.Dziękirozszerzającejsięedukacji i służbiewojskowejdokońcawiekuudałosięwy-pracować i ustabilizować konstrukt zwany narodową kulturą hiszpańską. PodkoniecXIXw.mamydoczynieniaznarodzinamisilnychruchówregionalistycz-nychwGalicjiietnoregionalistycznychwKrajuBaskóworazKatalonii(Keating2003,s.27).WeWłoszechpodobneprocesyrozpoczęłysiępo1861r.,kiedytodokonałosięzjednoczeniepaństwa.Mimopodejmowanychstarań,atakżewre-akcjinanie,weWłoszechażdopierwszychdziesięcioleciXXw.utrzymywałysięznaczneróżniceregionalne(Misiuda-Rewera2014,s.99).CamilloCavour,tworzącustrójpaństwa,starałsię lawirowaćmiędzydecentralizacjąacentrali-zmemwzorowanymnanapoleońskiejFrancji.Mimoto,wszczególnościwbied-niejszych regionach południa, dominacja gospodarcza i polityczna Włochówzpółnocywywoływałagwałtownyopór.WKalabriigrupymieszkańcówzwanebrigantaggiowystępowałynawetzbrojniewobronieswoichregionalnychinte-resów.Procesycentralizacjiihomogenizacjikulturowejzmniejszymnatężeniemza-
chodziływXIXipierwszychdziesięcioleciachXXw.takżenaobszarzeWielkiejBrytanii(Schrijver2006,s.263).WówczastonaterenieWaliizaczęłysięodra-dzaćetnoregionalistyczne inicjatywy, formalne iniesformalizowane,organizo-waneprzezwalijskieelity lubpowstającespontanicznie,zwaneeisteddfod.Sątofestiwalepieśniiopowieściceltyckichpopularyzującychunikatowąwalijskąhistorięikulturę(Morgan2008,s.65).RównieżwSzkocjizaczęłydziałaćorga-nizacjeregionalistyczne,takiejakEdynburskieTowarzystwoCeltyckiezałożonew1820r.,mającebadaćipropagowaćkulturęmaterialnąiniematerialną,atak-żejęzykszkockichgórali(Trevor-Roper2008,s.38).Po1871r.wCesarstwieNiemieckim także rozpoczęły się wskazywane procesy, choć ze względu naustrojowąkonstrukcjępaństwazostałyonezintensyfikowanedopieropodkoniecXIXstuleciaibyłykontynuowaneażdozakończeniaIIwojnyświatowej.Nate-renieNiemiecrozwijałysięwówczastowarzystwaludoznawcze,zczasemprze-kształcającesięwwyspecjalizowanetowarzystwaregionalistyczne.ZaprzykładniechposłużyzałożonewPrusachWschodnich,dokładniewPasłęku,w1898r.GórnopruskieTowarzystwoHistoryczne(OberländischerGeschichtsverein),pro-pagująceniemieckość regionu, ale i jegowyjątkowośćhistoryczną, kulturowąijęzykowąnatleinnychregionówkraju(Kossert2009,s.144).Omawiane procesy różnie przebiegały w poszczególnych państwach, ze
względu na odmienności w regionalnej dywersyfikacji kultur czy gospodarekczyodrębnątradycjępaństwowości.„Oznaczatowpraktyce,żeinnycharakterprzybierałruchregionalnywpaństwachscentralizowanych,takichjakFrancja,ainnywzdecentralizowanych,jaknp.Niemcy,WłochyczyHiszpania”(BałdysiGeisler2008,s.99).Zawszejednak,wwiększymczymniejszymstopniu,for-mowaniesięnowoczesnegonaroduipaństwanarodowegowiązałosięzkoniecz-nościązwalczanialubwchłanianiaregionalnychodrębnościkulturowych,tozaśrodziło w świadomości ludzi poczucie inności, a często konieczności obronyswoistości regionalnychwyróżnikówkulturowych (np. zwyczajów,ubioru, ję-zyka)czyteżekonomicznych,aniekiedytakżepolitycznychinteresówregionu.
JACEKPONIEDZIAŁEK60
W wielonarodowych imperiach Europy Środkowo-Wschodniej zaintereso-wanie ludowością oraz działania zmierzające do rewitalizacji kultur regional-nych stanowiły substytut traktowanych jako antypaństwowe aktywności na-cjonalistycznych (Damrosz 1987, s. 82). W przypadkuAustro-Węgier, RosjiczyCesarstwaNiemieckiego regionalizm był niekiedy substytutem działalno-ści narodowej i ideologii nacjonalistycznejmniejszości narodowych. Tytułemprzykładu służyćmoże założonyw1874 r. ruchmłodoczeski (Národní stranasvobodomyslná),któryzacelpostawiłsobierewitalizacjęczeszczyzny,kulturyczeskiejiuzyskanieregionalnejautonomiiwramachAustro-Węgier.Podobnierzecz się miała z ruchem kaszubsko-pomorskim, który wyrósł jako sprzeciwwobec integracji politycznej i homogenizacji kultury państwa niemiecko-pru-skiego.Wtymcelupowołanodożyciaw1912r.TowarzystwoMłodokaszubów(Obracht-Prondzyński2008,s.236).RomanWapiński(1993,s.43–44)zauważa,żewodniesieniudotegorodzajuprzypadkówprzejawomzainteresowaniaregio-nalną„kulturąludowątowarzyszyło,podobniejakwwypadkuinnychnarodówpozbawionych swobody kształtowania swych losów, doszukanie się w ludzieszczególnychwartościnarodowych,instynktunarodowego”.WXIX iwpierwszychdziesięcioleciachXXw. splotły sięprocesykształ-
towania sięnarodu,nacjonalizmu ipaństwanarodowegoorazzintensyfikowa-ły się procesy tworzenia się wewnątrzpaństwowej homogeniczności etnicznejikulturowej,która towspartaprocesamidemokratyzacji rozpoczęłaosłabianieregionalnychodrębności stojącychnadrodzedo tworzenia jednolitegonarodu(Habermas1993,s.7–8).Wówczastowwynikuaktywnościnacjonalistycznychelit,atakżedziałalnościagendpaństwanarodowegozaczęłykształtowaćsięna-rody,jakohomogenicznewspólnotykulturowe.Splotłosiętoztworzeniemsięgospodarekrynkowychorazindustrialnegokapitalizmu,cowymusiłowchłonię-cierynkówregionalnychiusprawnienieprocesówzarządczychprzezstosowanietychsamychkodówjęzykowychikulturowych–„industrializacjimusi[bowiem]towarzyszyćkulturowahomogeniczność,zktórątrzebasiępoprostupogodzić”(Gellner1991,s.53).Państwanarodoweiindustrialnykapitalizmstałysięna-rzędziemhegemoniipolitycznej,kulturowej igospodarczejokreślonejnarodo-wości,dążącejdoujednoliceniatożsamościikulturynarodowej(Giddens1996,s.13).Wskazaneprocesyprowadziłydonegatywnychwaloryzacjiregionalnegozróżnicowaniakulturowego,takprzecieżcharakterystycznegodlawielukrajóweuropejskich.Ichkonsekwencjąbyłoformowaniesięideologiiregionalizmuorazorganizacjiiruchówregionalnych,odwołującychsiędopostulatówochronyre-gionalnychodmienności.
II fala regionalizmu – regionalizm po regionalizacji
Stworzyłotodogodniejszewarunkidowyrażaniakulturowejijęzykowejspecy-fikiregionów”(Szul2013,s.124).Niemniejjednakwyraźnązmianęstosunkupaństwnarodowychdoregionalnegozróżnicowaniaprzyniosłakulturowai in-telektualnarewolucjalat60.XXw.Takiezjawiskajaktrybalizm,poszukiwanietożsamości,ludowości,wielokulturowośćiregionalizmprzestałybyćtraktowanejako zagrażające jedności narodowej.Wmiejsce tej ostatniej jakomechanizmintegracyjnyzaczętopodstawiaćdopełniającesięiwzmacniająceróżnorodnośćiwielość. „Odrodzenieeuropejskich ruchówregionalnychbyłopodkoniec latsześćdziesiątych w Europie Zachodniej szczególnie żywe we francuskich re-gionachAlzacji,Bretanii,OksytaniiiKorsyki,wbrytyjskichregionachSzkocjiiWalii,weflamandzkiejiwalońskiejczęściBelgii,apoupadkudyktaturyFrancowhiszpańskich regionachKatalonii,KrajuBasków iGalicjiorazwewłoskimpołudniowymTyrolu”(Kaelble2010,s.233).Nieoznaczato,żeregionalizmjakoreakcjanapresjęhomogenizacyjnąpań-
stwanarodowegobyłcharakterystycznytylkodlaXIXw.,nawetjeżeliuwzględ-nisięfaktzmniejszeniapresjiwywieranejnaregionyprzezinstytucjepaństwanarodowego.Mimolicznychprzemiannieusuwalnącechąpaństwawspółczesne-go jest terytorialne (w tym regionalne) zróżnicowanie, które cały czas podsy-casprzecznościistniejącemiędzyregionamiiichwładzamiacentramipaństw(Castells2008,s.303).Wwieluprzypadkachróżnicowanietomacharakterkul-turowyietniczny.Częstocelenietylkoekonomiczne,lecztakżekulturowetychdwóchpodmiotówsąrozbieżne,tozaśniejednokrotnieskutkuje„ichagregacjąwformiez(re)konstruowanychtożsamości”(tamże,s.304).Przykłademtakichintensywnierekonstruowanychprzezregionalistówtożsamościmogąbyćiden-tyfikacje współczesnych Korsykańczyków z Fronte di Liberazione NaziunalediaCorsica(FrontemNarodowegoWyzwoleniaKorsyki),którzymimowypo-sażenia ichwyspywpewneuprawnieniapodmiotoweaktywnie (niewyłącza-jącdziałalności terrorystycznej)walcząo conajmniej autonomiędlaKorsyki.Innymprzykłademetnicyzującegosię regionalizmu jestPàrtaidhNàiseantanah-Alba (Szkocka Partia Narodowa) lub Esquerra Republicana de Catalunya(RepublikańskaLewicaKatalonii),którewkonfrontacjizbrytyjskimihiszpań-skimpaństwemnarodowymprzekształciłysięzetnoregionalnychwnacjonali-styczne(choćobalewicowe)ugrupowaniapolityczne.Niemniej jednakznacznaczęść ruchów regionalistycznychprzestała trakto-
waćpaństwonarodowejakowrogawówczas,kiedy–jaknadmieniłem–uznałoonoważnośćiwartośćregionalnegozróżnicowania.Tatendencjaregionalistycz-na w Europie Zachodniej wzmocniona została przez szereg procesów decen-tralizacyjnychzapoczątkowanychw latach70.XXw. „Wnowychwarunkachpolitycznych,społecznychiekonomicznychmodelscentralizowanegopaństwa,zwszechpotężnymrządemcentralnym,stawałsięanachronicznyicorazmniejsprawny. Rosła potrzeba decentralizacji, co stwarzało dogodniejsze warun-ki oraz argumenty na rzecz regionalizacji ekonomicznej” (Szul 2013, s. 124).Paradoksalnienie tylkocentralizmpaństwowyprowadzidopojawieniasię re-gionalizmów,wywoływaćjemożerównieżdecentralizacjapaństwprzybierającapostaćregionalizacji.Wskazanyprocestowyodrębnianiesięzcałościterytorium
JACEKPONIEDZIAŁEK62
kraju jednostek terytorialnych, którymprzyznaje się podmiotoweuprawnieniazarządczeodnoszącesiędowskazanychjednostek.Uprawnieniatedająsięwpi-saćwkontinuum, poczynając od zwykłego administrowania, a na regionalnejautonomiikończąc.Istotnyjestfakt,żedelegacjauprawnieńpolitycznychiadmi-nistracyjnychprzezcentrumdoregionumusiwyposażaćelitysprawującewnimwładzęwnarzędziaiinstrumentyfaktycznegowspółrządzenia(Bukowski2011,s.11).Sątoinstrumentyprawnezarządzaniaregionemoraznarzędziaiśrodkifinansowe,którejeumożliwią(Elsner2011,s.194).Regionalizacjamożebyć„odpowiedziąnapojawiającesięoddolniezapotrze-
bowanie (np. wyrażane przez wiele ruchów regionalnych żądanie autonomii)bądźteżstanowićfragmentrealizowanejodgórniewizjiprzebudowypaństwa”(Śliwa2005,s.151).Zjednejstrony„silny–tzn.mającyszerokiepoparciezestrony pewnych grup terytorialnych – regionalizm może wpływać na sposóbprzeprowadzaniaregionalizacji.Zdrugiejstronyzwykłyfaktistnieniaregionów,którezostaływyposażonewpewneuprawnienia,możeprowadzićdopowstawa-nia regionalnegopoczucia tożsamości,w tensposóbwzmacniającregionalizmjakotaki”(Gorzelak1993,s.46).Wytyczenieterytoriumioddaniegowewładz-two jakichś ciał politycznych w regionie mogą skutkować wygenerowaniemprocesówwytwarzania regionalnychodrębnościw ramachprocesu instytucjo-nalizacjiregionu(Paasi1999).Władzeregionalnezaczynająoperowaćnapolachpolityki,gospodarkiikultury,wytwarzającnietylkopewnepoczucieodrębnościczykoniecznośćzabieganiaoregionalneinteresy,lecz–corównieważne–legi-tymizującpoprzezteodrębnościkoniecznośćswojegoistnieniaiprawomocnośćswoichdziałań(Poniedziałek2010,s.37).Stymulująonepowstawanieinstytucjiregionalnych,awdyskursiepublicznympotwierdzająsłusznośćregionalistycz-nychpostulatówzawartychwregionalistycznejideologii.Wkońculat70.iwlatach80.XXw.„dośćnagleiprawiewcałejEuropie
(Zachodniej) nastąpiło przesunięcie kompetencji ze szczebla centralnego naniższe szczeble, po czym podobne zmiany nastąpiły po roku 1990w krajachdawnegoblokuwschodniego.Zmianomtymtowarzyszyłaaktywizacjaruchówregionalnych – regionalizmówwwielu krajach Europy” (Szul 2013, s. 108).Przykłademregionalizacji stymulującej regionalizmsłużyHiszpania,któraza-pisami konstytucji z 1978 r. (wraz z późniejszymi aktami prawnymi)w zasa-dzieprzyjęła,żejestpaństwemzregionalizowanym.Wieluregionomprzyznanoznacznekompetencjepodmiotowe,niektórewyposażonowróżnestopnieregio-nalnychautonomii.MamtunamyśliAndaluzję,KrajBasków iNawarręorazKatalonię.„Zczasemsystemtenpobudziłbezwątpieniapolityczneinteresyspo-łeczeństwregionalnychilokalnych,sprzyjałisprzyjakreowaniuregionalnych,atakżelokalnychpartiipolitycznych,regionalnychilokalnychsystemówpartyj-nych”(Iwanek2014,s.14).Zprzynoszącąożywienieregionalnereformądecentralizacyjnąmiaładoczy-
cji przyniósł wprowadzenie w ramach państwa niesymetrycznej unii: dziękiScotland Act(UstawieoSzkocji)Szkocjazostaławyposażonawszerokąauto-nomięregionalną,adziękiThe Government of Wales Act(UstawieozarządzaniuWalią)Waliauzyskałalicznekompetencjepodmiotowe,nieotrzymującjednakautonomii.Reformataprzyczyniłasiędorozwojuetnoregionalizmu,anastęp-nienacjonalizmuszkockiegoietnoregionalizmuwalijskiego(Rajca2014,s.58–59).WprzypadkuPolskitakiepozytywnewzmocnienieregionalizmów,jaknaWarmiiiMazurach,nastąpiłowwynikuprocesuregionalizacjiskutkującejpo-wołaniemdożyciaw1999r.samorządowychwojewództw(Poniedziałek2011,s.343–356).Niekiedyprocesyregionalizacjinaruszająustaloneregionalneporządki,prze-
cinającgranicamiadministracyjnymiukształtowanejużregionalnecałościipod-porządkowującjebądźichczęściinnymcentromregionalnym,abywtenspo-sóbpogodzićszerokorozumianyregionalnyinteres.Rodzitofrustrację„nowymukłademregionalnymwpłaszczyźnieegzystencjalnejibehawioralnej,nieprzy-stającymdotradycyjnegoukładuregionalnego,zachowanego,anawetdominują-cego,wpłaszczyźniesentymentalnej.Wynikaonaznienadążaniaregionalizacjisubiektywnej za zmianami obiektywnego układu regionalnego” (Rykiel 1993,s. 88).To zaś prowadzi do przeświadczenia, że żyje sięw niesprawiedliwyminieadekwatnymukładzieregionalnymwpiętymwdziwaczneadministracyjneramy,którenijakniepasujądopojmowanejjakowłaściwa,tradycyjnaiprzezto„naturalna”formyregionalnejcałości(Rykiel1985,s.285–293).Niechybnieułatwiatorodzeniesiętendencjiregionalistycznych,któremogą
przeistoczyćsięwdojrzalszeformyregionalizmu.Zaprzykładsłużyćmożerefor-maadministracjiterenowejkrajuwPolscez1999r.,kiedytoGórnyŚląskzostałpodzielonyiumieszczonynaobszarzedwóchwojewództw,aznacznyfragmentWielkopolski ulokowano na obszarze województwa kujawsko-pomorskiego.Wnastępstwiewzmiankowanejreformyniektórezregionówhistorycznychzo-stały podzielone i umieszczone w różnychwojewództwach, co spowodowałofrustrację i nasilenie aktywności rewindykacyjnego regionalizmu. PrzykłademmogątusłużyćrównieżRepublikaFederalnaNiemieciAustria,którepoIIwoj-nieświatowejzostaływwynikuustaleńzwycięzcówpodzielonenalandy(regio-ny)odużymstopniusamodzielności,wwieluwypadkachwyznaczonearbitralnieiwbrewwolimieszkańców.Przezlatautrzymywałsięnegatywnystosunekdonowejkonstrukcjipolitycznejiregionalnejwwymienionychkrajach.WskazanareformaspotkałasięzaprobatątylkowBawarii,gdzieoddawnasilnejestpoczu-cieregionalnejodrębności,onazaśzasadniczonienaruszyłahistorycznychgra-nicregionu.Ustrójfederacyjnyzsilnymiregionamimiałstanowićprzeciwwagędlaniemieckiegonacjonalizmuiimperializmu(Szul2013,s.125).
JACEKPONIEDZIAŁEK64
Omówione procesy wynikają ze zmiany filozofii funkcjonowania państweuropejskich, jakasiędokonaławlatach60.XXw.Torównieżkonsekwencjaosłabieniaomnipotencjipaństwanarodowegowywołanegocedowaniemczęściuprawnieńna rzeczstrukturUniiEuropejskiej,którazkoleidelegujeniektórezuprawnieńzarządczychnapoziomregionów,pośrednioumożliwiającpowsta-nie bądź rewitalizację kulturową i polityczną licznych ruchów regionalnych(Millon-Delsol1995,s.95).Jednymzeźródeł,zktórychUniaEuropejskawyra-sta,jestpaneuropejskifederalizm,forsującyideę„Europystuflag”,gdzieregio-nymiałystanowićgłównyelementnowejbipolarnejstrukturypaneuropejskiegopaństwa, zastępując państwanarodowe (Loughlin, 1997).Wielu regionalistówbyłoeuropejskimifederalistami, takjakliderbretońskiegoruchuetnoregional-negoYannFouéré(Tomasiewicz1997,s.304).Ruchyspołeczneodwołującesiędowskazanychideijednoczyłaniechęćdowładzysprawowanejprzeztradycyjnepaństwanarodoweiniekorzystnedlaregionów,zdaniemprzedstawicieliwspo-minanychśrodowisk,konsekwencjehomogenizacyjnejicentralistycznejpolitykitychpaństw(Loughlin1996,s.142).Idee europejskich federalistów nie przybrały instytucjonalnej formy euro-
pejskiego„superpaństwa” tworzonegoprzez regiony, jednakwieleznichzna-lazłozastosowaniewdziałaniuinstytucjipowstającejUniiEuropejskiej,dziękiktórej nastąpiła rewitalizacja regionalności (Paasi 2009, s. 123). Znalazła onaodzwierciedleniew idei„Europyregionów”,zgodniezktórą„regiony,będące«bliżejobywatela»niżpaństwa,potrafiąlepiejzarządzaćwieludziedzinamiży-ciaspołeczno-ekonomicznego.Regiony,teżwmyśltegopoglądu,sąwolneodhistorycznychobciążeńutrudniającychwspółpracępaństwnarodowych,a tymsamym– lepiej odpowiadają idei integracji europejskiej” (Szul 2013, s. 110).Wpływ idei europejskich federalistów i regionalistów na funkcjonowanie UEsprawił,żekwestiaregionalnaprzestałabyćtraktowanajakowyłącznadomenarelacjipaństwaijegoregionów.Wtensposób,dziękioddziaływaniomfederali-stówipowiązanychznimiśrodowiskregionalistycznych,koncepcjaupodmio-towienia regionów stała się integralną częścią nowego europejskiego systemuaksjologicznego(Schrijver2006,s.28).Procesyregionalizacyjnetoprzedewszystkimtworzeniewramachorganiz-
mów państwowych „nowych jednostek terytorialnych mających niejedno-krotnie rzeczywiste kompetencje administracyjne.W ten sposób pozycja tychjednostekstajesięcorazsilniejsza”(Tomaszewski2007,s.19).Procesówbezwątpieniawspierany jest przez politykęUnii Europejskiej, którawymusza nakrajach członkowskich regionalizację zarządzania pomocą strukturalną. Jużwpreambuledotraktaturzymskiegoz1957r.wpisanokoniecznośćupodmio-towieniaregionów,wszczególnościwsparciatych,którewrozwojuspołeczno--gospodarczymuznanozanajmniejuprzywilejowane.Służyćtemumiałpowsta-ływ1975 r.Europejski FunduszRozwojuRegionalnego, zarządzanie którymstarano się stopniowoprzenosićnapoziomsamorządów regionalnych.TraktatzMaastricht,którywszedłwżycie1listopada1993r.,nietylkowzmocniłpoli-tykęregionalnąpoprzezzwiększenieśrodkówfinansowychprzeznaczanychnajejrealizację;zmianydotyczyłyrównieżuproszczeniaprocedurprogramowania,
PRZYCZYNYIETAPYKSZTAŁTOWANIASIĘREGIONALIZMU 65
negocjowaniaorazwdrażaniaposzczególnychkomponentówskładającychsięnaniąprogramów.Celemtychzabiegówbyło„wytworzeniepresjiinstytucjonalnejnapaństwaczłonkowskie,abydoarenypolitykiregionalnejbezpośredniowłą-czyćaktorówregionalnych”(Gąsior-Niemiec2009,s.34).Wprzypadkuwielukrajówczłonkowskichmożnamówićoznacznymwpływienaupodmiotowienieregionówwskazanejpolityki.Wregionachzaczętoupatrywać„instytucjinadzo-rującychrealizacjępolitykUE,strażnikówróżnorodnościkulturowejorazinstru-mentówregionalizacji”(Downs2002,s.175).Zarysowaneprocesywzmocniłytendencje regionalistyczne występujące w niektórych regionach, na przykładwwojewództwiewarmińsko-mazurskim przyjmującym i negocjującym regio-nalneprogramyoperacyjne„WarmiaiMazury”(Poniedziałek2010,s.31–36).Bezpośrednie lub pośrednie wsparcie UE dla inicjatyw wpisujących się
wdefinicję regionalizmuwzmocniło ruchyspołeczne,którestałysięmotoremigłównymtwórcą„zgromadzeńzrzeszającychregionyiludziopodobnymspo-sobiemyśleniaipodobnychdążeniach.Zmierzalionidoskutecznegozarządza-niaswoimterytoriumiszerokiejwspółpracyzwładzamiszczeblacentralnego.Z takichwłaśnie dążeń narodziło sięm.in. ZgromadzenieRegionówEuropy”(Tomaszewski2007,s.19).Powstaław1985r.inicjatywaskupiadziś270regio-nówwspółpracującychzesobąnapolugospodarczymikulturalnym;odwołująsięonewprostdoidei„Europyregionów”,takbliskiejwielueuropejskimruchomregionalistycznym. Niektóre regiony utworzyły w latach 90. XX w. KongresWładzLokalnychiRegionalnychEuropy,któryskupia„regionykonstytucyjne”UE,czylimająceznaczneuprawnieniawzakresie tworzeniawłasnegoprawo-dawstwa(REGLEG).Toinicjatywasłużącapromowaniuideiwiększejreprezen-tacjiregionówwciałachunijnychorazumożliwieniaregionomskładaniawnio-skówiskargdoEuropejskiegoTrybunałuSprawiedliwości(Lynch2004).Wskazany Kongres działa na rzecz większego upodmiotowienia regionów
mugospodarczego czy politycznego, lecz takżewywierająwpływnawzmac-nianiejegokulturowejodmiany.ZaprzykładsłużyćmożeprzyjętaprzezRadęEuropyw1992r.„Europejskakartajęzykówregionalnychimniejszościowych”(weszławżyciew1998r.).Ochronąprawnąobjętesąwtymprzypadkujęzyki(niewspólnoty)narodowe,etniczneczyregionalne.„Kartaniedotyczydialek-tówjęzykaoficjalnegoanijęzykówświeżychimigrantów.Odnosisiędojęzykówmniejszościowych,etnicznychiregionalnych,wtymijęzykównieterytorialnych,np.romskiego”(Budyta-Budzyńska2010,s.62).Dotyczytom.in.językówbre-tońskiego, katalońskiego,walijskiego i kaszubskiego. Regionaliści europejscy
JACEKPONIEDZIAŁEK66
wdążeniudorealizacjiwłasnychpostulatówwłaśniewUniiEuropejskieji jejagendachznaleźli sojusznika,wpływającna formowaniepolitykieuropejskiej,którajednymzeswoichpriorytetówuczyniładziałanienarzeczochronyipropa-gowaniaregionalnegozróżnicowaniaWspólnoty.JakoprzykładwskazaćmożnawykorzystywanieprzezśląskichregionalistówinstytucjiUEwwalcezpolskimiwładzamiouznaniedialektuśląskiegojęzykiemetnoregionalnym(etnolektem).Wspomniane procesy regionalizacyjne nasiliła polityka Unii Europejskiej,
w ramach której zgodnie z zasadami subsydiarności wzmocniono zarządczeuprawnieniawładzregionalnych.Wpewnejmierzenaskutekdziałańregiona-listówikształtującychsięinstytucjiWspólnotEuropejskichpoluzowanonacjo-nalistycznąpolitykęwładz,umożliwiającrozwójwewnątrzpaństwowychkulturregionalnych.Zaczętorównieżprzeznaczaćznaczneśrodkifinansowenadziałal-nośćkulturalną,wtymodtwarzanieregionalnegodziedzictwakulturowego,orazdofinansowano instytucje oświatowe nauczającew regionalnych językach lubdialektach.Wzwiązkuztym„aspiracjepolityczne,awięcdążeniedoautonomii,zostaływwieluprzypadkachwygaszone.Aktywnośćniektórychruchówregio-nalnych,pozrealizowaniuczęścipostulatów,uległaosłabieniu,inneuaktywniająsięwsprzyjającychokolicznościach,pozostałenadal–zmniejszymlubwięk-szymnasileniem–walcząorealizacjęswoichcelów”(Jałowiecki1993,s.21).RegionalizmdlainstytucjiiludzikreującychpolitykęUEjestzjawiskiemjed-
noznaczniepozytywnym,miałima–stanowiącprzeciwwagędlanacjonalizmuipaństwowegocentralizmu–wspieraćoddolnieideęiprocesyeuropejskiejinte-gracji.Wwynikupresjiinstytucjiunijnychtworzonolubwzmacnianoistniejącesamorządowe regiony, finansowano inicjatywy zmierzające do ich rewitaliza-cji kulturowej.Nie sposób zaprzeczyć, żewpływpolitykUEnawzmacnianieregionalizmów istnieje.Nie jest on jednak tak silny, jak życzyliby sobie tegosami regionaliści, którym bliska jest federalistyczna idea „Europy regionów”.Zwiększenie liczbyczłonkówUEdo28wymusiłowpewnymsensieodsunię-cieregionówodpodejmowaniadecyzjinapoziomieunijnym,zbytwielkaliczbapodmiotówuczyniłabybowiemtenprocesdysfunkcjonalnym.Równocześniewunijnychinstytucjachkoordynującychwspółpracęmiędzy-
regionalną,jakchociażbywKomitecieRegionów,stalesilniereprezentowanesąprzez swoichprzedstawicieliwładze centralnepaństw członkowskich, tonująci rozmywającniejednokrotnie inicjatywywspierającetendencjeregionalistycz-ne. Podobnie rzecz sięma z inicjatywami dotyczącymi rewitalizacji językówikulturregionalnych.MimożeUniaEuropejskaudzielainstytucjonalnegoifi-nansowegowsparciaregionalistom,podkreślasię,żejestonozbytsłabe.Pomocinstytucjonalnaifinansowaprzeznaczananawzmocnienieregionalnejsamorząd-nościosłabianajestprzezkonstrukcjęfunkcjonowaniasamejUE,którawciążpo-zostajeuniąpaństw,niezaśregionów,awięctopaństwaczłonkowskie,anieichregiony,mająwpływnajejfunkcjonowanie.MożnazatemmówićojanusowymobliczuUEwzględemeuropejskichregionalizmów,zjednejstronywspieranych,natomiastzdrugiejosłabianychprzezpolitykieuropejskie,tozaśwynikazsamejkonstrukcjiWspólnoty(Szul2013,s.130).
PRZYCZYNYIETAPYKSZTAŁTOWANIASIĘREGIONALIZMU 67
Trzecia fala – globalizacja a nowy regionalizm
Regionalizmy,wszczególnościkulturowe,choćnietylkoone,totakżereakcjana„procesyglobalizacjiikulturowejuniformizacjiświata–obronaieksponowa-nieregionalnychkultur,tradycji,językówiogólnie–regionalnychtożsamości,[które]postrzeganesąjakoprzeciwwagadlaprocesówkulturowejglobalizacji.Uniformizacjaświatastwarzapopytna«unikalne»i«oryginalne»produkty,oby-czaje,kuchnie,językiitd.jakoatrakcjeturystyczne”(Szul2013,s.110).Możnawtymprzypadkumówićotrzeciejfaliregionalizmu,zzastrzeżeniemjednak,żewsensiechronologicznymjejpoczątkipokrywająsięzprocesamiregionalizacyj-nymiwlatach80.i90.XXw.generującymitendencjeregionalistyczne.Procesyregionalizacyjneulegająwyhamowaniu,natomiastintensyfikujesięwpływglo-balizacjinazjawiskaregionalizmu.Z jednejstronymoże toprowadzićdoho-mogenizacji kultur, grożąc atrofią regionalnychodmienności.Zdrugiej stronyjednakglobalizacjato„współwystępowaniesyntezyirozkładu,integracjiiroz-proszenia”(Bauman2000,s.71).Każdyprocesspołecznyjestkombinacjątychdwóchzpozoruznoszącychsięsprzeczności,procesintegracji(wtymprzypadkuintegrowaniasiękulturnarodowychiregionalnychwpewnąformękulturyzglo-balizowanej) „zawsze idziewparze zwielomaprocesamidezintegracyjnymi”(Elias 2008, s. 195).Tworzeniu się fenomenówglobalnych towarzyszy zatemosłabianienarodowychswoistości,alei,paradoksalnie,powrótdozagrożonychrzeczywiścieczypotencjalnieregionalnychodmienności.Jednymzeskutkówglobalizacjijest„wyraźneosłabienieidentyfikacjiiwięzi
narodowychprzyjednoczesnymnasilaniusiępotrzebywytwarzaniasięinnychtypów identyfikacji (nade wszystko, jak się wydaje, regionalnych)” (BursztaiKuligowski2005,s.259).Regionalnetożsamościwodniesieniudotegoproce-supowstająifunkcjonują„jakoodpowiedźijakoobronaprzeciwwzrastającymwpływomszerszego,globalnegoświatananaszeżycie”(Giddens1993,s.342).Paradoksalniejednakglobalizacja,dokonującswoistejinwazjiwlokalnośćire-gionalność,nieprowadziprzytym„dozniszczenialokalnychkontekstów;wprostprzeciwnie,noweformylokalnejtożsamościkulturowejiautoekspresjisąprzy-czynowo związane z procesami globalizacji” (Giddens 1996, s. 366). Procesyglobalizacyjneniejednokrotniepowodująpowstawanielokalnychiregionalnychnowoplemion,byprzywołaćtuterminużytyprzezMichelaMaffesolego(2008).Niewątpliwieglobalizacja „jakoproces ogólnoświatowyprzyczynia się do re-nesansustrukturlokalnychiregionalnychjakoformorganizacjiżyciaspołecz-nego”(Starosta1999,s.43).Wzmacniaonatendencjeregionalistycznerównieżwwyniku oddziaływań gospodarczych, które przejawiając się w zwiększeniuwspółzależności poszczególnych aktorówna poziomie ponadnarodowym,wy-wołujązjawisko„penetrowanejsuwerenności”.Tozaśwywoływaćmoże„albousamodzielnianiesięjednostekwewnątrzpaństwowych[regionów–przyp.J.P.],cowkonsekwencjioznaczautrzymywanieprzezniebezpośrednichrelacjinapo-ziomieponadnarodowymzpominięcieminstytucjipaństwowych,albowiększądecentralizacjędziałańpaństwa”(Tomaszewski2007,s.131).
JACEKPONIEDZIAŁEK68
Globalizacja tworzykorzystnedlaregionalizmuuwarunkowaniaprzezosła-bianieinstytucjipaństwanarodowego,którewswojejobecnejformieosłabianejestwpewnymstopniuzdwóchstron.Popierwsze,niejakoodgóryprzezpene-trację globalnych rynkówfinansowych, przepływymiędzynarodowego kapita-łuoraztworzeniesięponadnarodowychciałpolitycznych.Podrugie,„poprzezcorazsilniejszeaspiracjedosamorządnościiautonomii,wyrażaneprzezgrupysubnarodowe”(Sandel1996,s.344).Corazbardziejograniczonarolapaństwaumożliwiła„odsłonięciestarychproblemównarodowychiregionalnychwystę-pującychw różnych społeczeństwach, skrywanych pod pokrywą subordynacjiwobecinstytucjipaństwanarodowego”(Starosta1999,s.43).Osłabienieinsty-tucji państwa narodowego, tak przecieżw przeszłości gorliwie zwalczającegoregionalizmy, umożliwia powstawanie i trwanie tych nurtów.Wymusiło takżeprzeformułowanie jego funkcji, jakkolwiek nawet osłabione państwo narodo-we pozostanie prawdopodobnie jednym z kluczowych aktoróww światowymporządkuspołeczno-politycznym.Wcorazwiększymstopniubędziesięjednakskupiało namediowaniumiędzy siłami globalnymi a oddolnymi, na przykładw postaci regionów wzmacnianych funkcjonującymi w nich regionalizmami(Wnuk-Lipiński2004,s.180).Państwacorazczęściejnegocjująprawne,instytu-cjonalneipraktyczneramywodniesieniudodziałańnapoziomieponadpaństwo-wym,zinstytucjami,zbiorowościamiiruchamispołecznymifunkcjonującyminapoziomeregionalnym.Wspomnianeprocesywywołanesąprocesami re-skalo-waniaprzestrzenipaństwa(Bukowski2011,s.19).Przemianygospodarczeikulturowezwiązanezprocesamiglobalizacyjnymi
pozwoliływykształcićsiętakże„miękkiemuregionalizmowi”(Strecker1994).Pojawieniesięnowegoregionalizmudatowaćmożnanapocząteklat80.XXw.Jestonwytworemsplotukonsumeryzmu,poszukiwanianowychstymulatorówwzrostugospodarczegowregionachoraznowejpolitykitożsamości.Przemianywspółczesnegoświatawymusiłyniejakonaregionachprzejęcieniektórychzadańpaństwaipodjęciedziałańnarzeczwłasnegorozwoju,włączająctymsamymre-gionywrywalizacjęzwłasnymcentrumpolitycznymiinnymiregionami,anie-jednokrotniewikłającjewdziałanianaareniemiędzynarodowej.Wliteraturzeprzedmiotu często ta odmiana regionalizmu nosi nazwę neoregionalizmu (lubnowego regionalizmu).Typ ten różni sięod regionalizmu„twardego” (inaczejstarego,kulturowegoczyetnoregionalizmu)tym,żeniejestprostąemanacjąre-gionalnychodrębnościkulturowych,którechcąchronićipropagowaćzespole-niinstytucjonalniemieszkańcyjakiegośregionu.Samoistnieniespecyficznychwartościregionalnychniewystarcza,wtymprzypadkuistotnyjestfakt,„żeowespecyficznewartościmogąbyćwykorzystanejakoramydlaokreśleniairealiza-cjicelówekonomicznychlubspołecznych”(Keating1998,s.90–91).Wnowymregionalizmieposzukujesiętychwartościkulturyregionalnejoraztożsamości,któremożnabyprzekonwertowaćnazasobyspołeczneiekonomiczne,przyczy-niającsiętymsamymdozintensyfikowaniaprocesówrozwojuregionalnego.Nowy regionalizm jest jednocześnie odmianą nowego ruchu społecznego,
nejorazwpływającnakształtświadomościmieszkańcówregionuprzezmanipu-lacje regionalnymdyskursempublicznym, aktywniewpływają na formowaniesięnowychtożsamościregionalnych.Współcześnietożsamościregionalneniesąprostymwytworemregionalnychodrębnościaniniesągłębokozanurzonewlu-dowychzasobachkulturowych.Powoduje toutrzymywaniesię silnejniekiedyidentyfikacjizregionemprzysłabnącejwalencji(znajomościregionalnychko-dówkulturowych).Władzedziękiwspółkształtowaniutychtożsamościstarająsięuzyskiwaćlegitymizacjępodejmowanychprzezsiebiedziałań,tazaś„możliwajestjedyniewówczas,gdyjednostkiwswejmasiepodzielajątęsamąidentyfika-cję”(Bloom1990,s.51).Cowięcej,neoregionalistycznepraktykiprzekształcająregionalną tożsamośćkulturowąwregionalną tożsamośćprospektywną,którejgłównymrdzeniemstajesięwizjaprzyszłościregionuiuświadamianyregional-nyinteres,przeszłośćzaśiwartościkulturowestanowiądlaniejważny,alenienajistotniejszyelement.
Podsumowanie
Artykułjestpróbąusystematyzowaniasocjologicznejrefleksjioprzyczynachpowstawaniaitrwaniaregionalizmu.Wspomnianeporządkowanietowskazaniepoczątkówikolejnychfalpojawianiasiętegozjawiska,atakżeczynnikówwe-wnętrznychizewnętrznychjegenerujących,orazprzedstawieniewzarysiejegotypów.Zjawiskoregionalizmuwywoływanejestprzezwieleczynników,zarów-noprzezhomogenizującepraktykiscentralizowanegopaństwanarodowego,jakiprzezprocesyregionalizacyjneupodmiotowiająceregionypolitycznieiekono-micznie,nierzadko równieżkulturowopoprzezochronę regionalnychodmien-nościjęzykowychczyetnicznych.Dziękiglobalizacjiilicznymprocesomzniąpowiązanymregionalizmulegatransformacjiipojawiasięwnowychformach.Zjednejstronyjakoocierającysięonacjonalizmregionalizmzreetnicyzowany,zdrugiejzaśjakorezultatnowychregionalnychpolitykrozwojowychposzuku-jących pozaekonomicznych czynników wzrostu gospodarczego w regionach.Pewnejestto,żescharakteryzowanezjawiskotowarzyszynamjużodponadpół-torawiekuinicniewskazujenato,bymiałozniknąć–najwyżejpodwpływem
AndersonB.,1992,Wspólnoty wyobrażone. Rozważania o źródłach i rozprzestrzenianiu się nacjonalizmu (tłum.S.Amsterdamski),Kraków:Znak.
AndresonB.,1997,Wspólnoty wyobrażone: rozważania o źródłach i rozprzestrzenianiu się nacjonalizmu,przeł.S.Amsterdamski,Kraków,Warszawa:SIWZnak,Fundacjaim.StefanaBatorego.
BałdysP.,GeislerR.,2008,„Śląskineotrybalizm–odkonfliktudonowoczesnegoru-churegionalnego.EwolucjaRuchuAutonomiiŚląskaijegoideologii”,w:A.Sakson(red.),Ślązacy, Kaszubi, Mazurzy i Warmiacy – między polskością a niemieckością, Poznań:InstytutŚląski.
BaszkiewiczJ.,2008,Historia Francji,Wrocław,Warszawa,Kraków:Ossolineum.BaumanZ.,2000,Globalizacja. I co z tego dla ludzi wynika,przeł.E.Klekot,Warszawa:
PaństwowyInstytutWydawniczy.BaumanZ., 2008,Wspólnota. W poszukiwaniu bezpieczeństwa w niepewnym świecie,
przeł.J.Margański,Kraków:WydawnictwoLiterackie.BilingM.,2008,Banalny nacjonalizm,przeł.M.Sekerdej,Kraków:SIWZnak.BloomW.,1990,Personal Identity, National Identity, and International Game,Oxford:
PolityPress.Bondyra K., 2002, „Między globalnym a lokalnym: tożsamość – szansą czy barierą
rozwoju”,w:K.Bondyra,S.Lisiecki(red.),Odmiany polskich tożsamości,Poznań:WydawnictwoFundacjiHumaniora.
Budyta-Budzyńska M., 2010, Socjologia narodu i konfliktów etnicznych, Warszawa:WydawnictwoNaukowePWN.
Bukowski A., 2011, Region tradycyjny w unitarnym państwie w dobie globalizacji, Kraków:UniwersytetJagielloński.
BursztaJ.W.,KuligowskiW.,2005,Sequel. Dalsze przygody kultury w globalnym świe-cie,Warszawa:WarszawskieWydawnictwoLiterackieMuza.
Castells M., 2008, Siła tożsamości (tłum. S. Szymański), Warszawa: WydawnictwoNaukowePWN.
ChojnickiZ.,CzyżT.,1993,„Regioniregionalizacjawgeografii”,w:K.Handke(red.),Region, regionalizm – pojęcia i rzeczywistość, Warszawa: Slawistyczny OśrodekWydawniczy.
ChudzińskiE.,2013,Regionalizm. Idea – ludzie – instytucje,Warszawa:MazowieckaOficynaWydawnicza.
ClarkCh.,2009,Prusy. Powstanie i upadek 1600–1947,przeł.J.Szkudliński,Warszawa:Bellona.
CwicinskajaN.,2014,„Integralnośćpaństwaainstytucjaautonomiiterytorialnejnaprzy-kładzieRepublikiMołdowa”,w:J.Iwanek,R.Radek(red.),Autonomia terytorialna w perspektywie europejskiej,Toruń:AdamMarszałek.
DamroszJ.,1987,Region i regionalizm,Warszawa:InstytutKultury.DaviesN.,2007,Wyspy: historia,przeł.E.Tabakowska,Kraków:SIWZnak.
PRZYCZYNYIETAPYKSZTAŁTOWANIASIĘREGIONALIZMU 71
Davies N., 2010, Zaginione Królestwa, przeł. B. Pietrzyk, J. Rumińska-Pietrzyk,E.Tabakowska, Kraków:SIWZnak.
Elias N., 2011, O procesie cywilizacji: analizy socjo- i psychogenetyczne, przeł.T.Zabłudowski,K.Markiewicz,Warszawa:WydawnictwoW.A.B.
ElsnerW., 2011, „Regionalizacja i nowy regionalizm”,w:M.S.Szczepański,A.Śliz,R.Geisler,B.Cymbrowski(red.),Socjologia regionu i społeczności lokalnych,Opo- le:UniwersytetOpolski.
FitjarD.R.,2010,The Rise of Regionalism,London,NewYork:Routledge.GalentM.,2014,„AsymetrycznadewolucjawZjednoczonymKrólestwie.Walijczyków
drogadoautonomii”,w:J.Iwanek,R.Radek(red.),Autonomia terytorialna w per-spektywie europejskiej,Toruń:AdamMarszałek.
Gąsior-NiemiecA.,2009,Polskie regiony (1999–2009). Studium z perspektywy socjolo-gii pragmatycznej,Warszawa:MinisterstwoRozwojuRegionalnego.
Gellner E., 1991, Narody i nacjonalizm, przeł. T. Hołówka, Warszawa: PaństwowyInstytutWydawniczy.
and Change,t.27,nr2,s.365–377.GolemoK.,2014,„ZieloneludyPadanii.Plemiennefantazjeiekonomiczneintereswło-
skichseparatystów”,Politeja,nr5,s.433–458.Gorzelak G., 1993, „Regionalizm i regionalizacja w Polsce na tle europejskim”, w:
G.Gorzelak,B.Jałowiecki(red.),Czy Polska będzie państwem regionalnym,Warszawa:UniwersytetWarszawski,EuropejskiInstytutRozwojuLokalnegoiRegionalnego.
Gorzelik J., 2004, „Ruch śląski – między nacjonalizmem a regionalizmem”, w:J.Nijakowski(red.),Nadciągają Ślązacy. Czy istnieje narodowość śląska,Warszawa:WydawnictwoNaukoweScholar.
GrottO., 2015, „ZwiązekZiemGorskich – sanacyjna próba budowania regionalizmukarpackiego jako funkcja podniesienia bezpieczeństwa na Kresach Południowo- -Wschodnich”,w:J.Poniedziałek(red.),Wokół regionalizmu. Formy i odmiany kwe-stii regionalnej,Olsztyn:UniwersytetWarmińsko-Mazurski.
HabermasJ.,1993,Obywatelstwo a tożsamość narodowa. Rozważania nad przyszłością Europy,przeł.B.Markiewicz,Warszawa:InstytutFilozofiiiSocjologiiPAN.
Hechter M., 1995, Internal Colonialism: The Celtic Fringe in Bristish National Development,London:TransactionPublishers.
HobsbawmE.,2010,Narody i nacjonalizm po 1780 roku: program, mit, rzeczywistość, przeł.J.Maciejczyk,M.Starnawski, Warszawa:Difin.
HryniewiczJ.,1993,„RegionalizacjaPolskiwświetleuwarunkowańspołecznychipo-litycznych”,w:G.Gorzelak,B.Jałowiecki(red.),Czy Polska będzie państwem regio-nalnym,Warszawa:UniwersytetWarszawski,EuropejskiInstytutRozwojuLokalnegoiRegionalnego.
JACEKPONIEDZIAŁEK72
IwanekJ.,2014,„AutonomiaterytorialnawHiszpanii”,w:J.Iwanek,R.Radek(red.),Autonomia terytorialna w perspektywie europejskiej,Toruń:AdamMarszałek.
JałowieckiB., 1993, „Kwestia regionalna”,w:G.Gorzelak,B. Jałowiecki (red.),Czy Polska będzie państwem regionalnym,Warszawa:UniwersytetWarszawski,EuropejskiInstytutRozwojuLokalnegoiRegionalnego.
Kaelble H., 2010, Społeczna historia Europy: od 1945 do współczesności, przeł.J.Antkowiak,Warszawa:WydawnictwoNaukowePWN.
KeatingM.,1995,State and Regional Nationalism. Territorial Politics and the European State,NewYork,London,Toronto,Tokyo:HarvesterWheatsheaf.
KeatingM.,1996,Nations Against the State. The New Politics of Nationalism in Quebec, Catalonia and Scotland,Basingstoke:PalgraveMacmillan.
KeatingM.,1998,The New Regionalism in Western Europe,Cheltenham:EdwardElgar.Keating M., 2003, The New Regionalism in Western Europe, Cheltenham UK,
lizmuwewspółczesnejEuropieiichmożliwywpływnaideęzjednoczonejEuropy”,w:W. Łukowski (red.), Tożsamość regionów w Polsce w przestrzeni europejskiej, Katowice:FrakcjaWolnySojuszEuropejski/ZieloniwParlamencieEuropejskim.
KossertA., 2009, Prusy Wschodnie. Historia i mit, przeł. B. Ostrowska,Warszawa:WydawnictwoNaukoweScholar.
KwaśniewskiK.,1993,„Elementy teorii regionalizmu”,w:K.Handke (red.),Region, regionalizm – pojęcia i rzeczywistość,Warszawa:SlawistycznyOśrodekWydawniczy.
LecoursA.,2010,„Regionalism,culturaldiversityand theState inSpain”,Journal of Multilingual and Multicultural Development,t.3,nr22,s.210–226.
LoughlinJ.,1996,„EuropeofregionsandthefederalizationofEurope”,Publius. The Journal of Federalism,t.4,nr26,s.141–162.
LoughlinJ.,1997,RepresentingregionsinEurope;TheCommitteeoftheRegions,w:C. Jeffery (red.),The Regional Dimension of the European Union, London: FrankCass.
LynchP.,2004,„RegionsandtheEuropeanConventiononthefutureofEurope:Adia-loguewiththedeaf?”,European Urban and Regional Studies,t.2,nr11,s.199–207.
MaffesoliM.,2008,Czas plemion. Schyłek indywidualizmu w społeczeństwach ponowo-czesnych,przeł.M.Bucholc,Warszawa:WydawnictwoNaukowePWN.
MieczkowskaM.,2014,„Mniejszośćnarodowaaautonomiakulturalna.Ewolucjapozy-cjispołeczno-politycznejSerbołużyczanpo1990roku”,w:J.Iwanek,R.Radek(red.),Autonomia terytorialna w perspektywie europejskiej,Toruń:AdamMarszałek.
Misiuda-ReweraW.,2014,„Regionalnekulturymniejszościjęzykowychwprawieauto-nomiiterytorialnejweWłoszech”,w:J.Iwanek,R.Radek(red.),Autonomia teryto-rialna w perspektywie europejskiej,Toruń:AdamMarszałek.
Obracht-Prondzyński C., 2006, Zjednoczeni w idei. Pięćdziesiąt lat działalności Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego (1956–2006),Gdańsk:InstytutKaszubski.
PRZYCZYNYIETAPYKSZTAŁTOWANIASIĘREGIONALIZMU 73
Obracht-ProndzyńskiC.,2007,„Ruchkaszubsko-pomorskiuproguXXIwiek.Stanor-ganizacyjnyidylematyprogramowe”,w:A.Sakson(red.),Ślązacy, Kaszubi, Mazurzy i Warmiacy – między polskością a niemieckością,Poznań:InstytutZachodni.
Obracht-Prondzyński C., 2008, „Konserwowanie czy kreowanie?Ruch regionalny naPomorzu”,w:J.Kurczewska(red.),Oblicza lokalności. Ku nowym formom życia lo-kalnego,Warszawa:InstytutFilozofiiiSocjologiiPAN.
PaasiA.,1990,„Deconstructingregions:Notesonthescalesofspatiallife”,Environment and Planning A,t.23,s.239–256.
PaasiA.,1999,The Finnish-Russian Border in a World of Deterritorialisation,Nordregio:Sprinter.
PaasiA.,2009,„Theresurgenceof theRegionandRegionalIdentity:Theoreticalper-spectives and empirical observations on regional dynamics in Europe”,Review of International Studies,t.35,nrS1,s.121–146.
PajkaS.,1992,„Regionalizmkurpiowskiwlatachmiędzywojenych.Mazowsze”,Zeszyty Naukowe Ostrołęckiego Towarzystwa Naukowego,nr6,s.26–45.
Poniedziałek J., 2010, „Kształtowanie się regionu na Warmii i Mazurach”, Studia Regionalne i Lokalne,nr4,s.23–42.
Poniedziałek J., 2016, „Wielofazowy proces instytucjonalizacji regionu”, Kultura i Edukacja,nr1,s.11–33.
RajcaL.,2014,„KształtowaniesięautonomiiterytorialnejwWielkiejBrytaniiiwybra-nychpaństwacheuropejskich”,w:J.Iwanek,R.Radek(red.),Autonomia terytorialna w perspektywie europejskiej,Toruń:AdamMarszałek.
RykielZ.,1993,„TypologiaruchówregionalnychwPolsce”,w:K.Handke(red.),Region, regionalizm – pojęcia i rzeczywistość,Warszawa:SlawistycznyOśrodekWydawniczy.
RykielZ.,2000,„Globalizacja,unionizacjairegionalizacjapolskiejprzestrzeni”,Studia Regionalne i Lokalne,nr1,s.35–46.
SadowskiA.,2006,„Wielokulturowespołeczeństwo regionalne (jakopożądanykieru-nekprzeobrażeńspołecznościlokalnychiregionalnychwPolsce)”,w:B.Jałowiecki,W. Łukowski (red.), Społeczności lokalne. Teraźniejszość i przyszłość,Warszawa:WydawnictwoNaukoweScholar.
Sala S., 2008, „Wpływ procesów globalizacji na region”, Prace Komisji Geografii Przemysłu,t.10,s.55–66.
SandelJ.M.,1996,Democracy’s Disconent. America in Search of a Public Philosophy, Cambridge:HarvardUniversityPress.
SchrijverF.,2006,Regionalism after Regionalisation,Amsterdam:UniversityPress.SekułaA.E., 2009,Po co Ślązakom potrzebny jest naród?,Warszawa:Wydawnictwa
(1990–1999)”, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego ACTA POLITICA, z.27,s.139–152.
Smith A., 2009, Etniczne źródła narodów, przeł. M. Głowacka-Grajper, Kraków:WydawnictwoUniwersytetuJagiellońskiego.
JACEKPONIEDZIAŁEK74
StarostaP.,1999,„Tożsamośćregionalnawperspektywiesocjologicznej”,w:A.Matczak(red.), Badania nad tożsamością regionalną, Łódź, Ciechanów: Rada KrajowaRegionalnychTowarzystwKultury,nr34.
StreckerI.,1994,„Softandhardregionalism”,Sociology and Ethnology Bulletin, t.1,nr3,s.47–52.
Szul R., 2007, „Regionalizm w Polsce na tle europejskim”, w: G. Gorzelak (red.),Polska regionalna i lokalna w świetle badań EUROREG-u,Warszawa:WydawnictwoNaukoweScholar.
Szul R., 2013, „Regionalizm w Europie. Czynniki i ewolucja”, Mazowsze. Studia Regionalne,nr12,s.107–134.
SzulR.,2015,„RegionalizmwHiszpanii”,Mazowsze. Studia Regionalne,nr16,s.13–51.ŚliwaP., 2005, „Meandry polskiej regionalizacji”,w:K.Bondyra,M.S. Szczepański,
P. Śliwa (red.),Państwo, samorząd i społeczności lokalne, Poznań:WydawnictwoWyższejSzkołyBankowej.
ŚmiechowiczJ.,2008,„SamorządterytorialnyweFrancji–organizacja,zadaniaifinan-se”,w:B.Filipiak(red.),Ekonomiczne i organizacyjne instrumenty wspierania roz-woju lokalnego i regionalnego. Przedsiębiorczość, instytucje wsparcia i gospodarka finansowa,Szczecin:WydawnictwoNaukoweUniwersytetuSzczecińskiego.
TillyCh.(red.),1975,The Formation of National States in Western Europe,Princeton:PrincetonUniversityPress.
Tomasiewicz J., 1997, „Współczesne ruchy regionalistyczne w Europie Zachodniej”,Sprawy Narodowościowe. Seria Nowa,t.6,nr2,s.295–317.
TomaszewskiK.,2007,Regiony w procesie integracji europejskiej,Kraków,Warszawa:WoltersKluwerPolska.
Trevor-Roper H., 2008, „Góralska tradycja Szkocji”, w: E. Hobsbawm, T. Renger(red.),Tradycja wynaleziona, przeł.M. Godyń, F. Godyń, Kraków:WydawnictwoUniwersytetuJagiellońskiego.
WapińskiR.,1993,„Regionalizm–doświadczeniazprzeszłości(odschyłkuXIXwiekudoroku1939”,w:M.Latoszek(red.),Regionalizm jako folkloryzm, ruch społeczny i formuła ideologiczno-polityczna,Gdańsk:GdańskieTowarzystwoNaukowe.
WnukW.,KudasikA.,1993,Podhalański ruch regionalny,Kraków:OficynaPodhalańska.Wnuk-LipińskiE.,2004,Świat międzyepoki, Kraków:SIWZnak.WojnickiJ.,2014,„KwestiaregionówwEuropieŚrodkowo-Wschodniej”,w:J.Iwanek,
R. Radek, Autonomia terytorialna w perspektywie europejskiej, Toruń: AdamMarszałek.
ŻelaznyW.,2006,Etniczność. Ład – konflikt – sprawiedliwość,Poznań:WydawnictwoPoznańskie.