Przewodnik archeologiczny dla inwestorów, inŜynierów …wektor.il.pw.edu.pl/~mkrz/Dydaktyka/TiORB/TRBu_w_Archeo.pdf · 2009. 11. 21. · kultury na ziemiach polskich trwał do

1

Arkadiusz Marciniak Arkadiusz Klimowicz

Przewodnik archeologiczny dla

inwestorów, inŜynierów budowlanych

i wykonawców

2

SPIS TREŚCI

1. Zarys pradziejów Polski 2. Rodzaje stanowisk archeologicznych

3. Proces archeologiczny i jego elementy składowe

4. Sytuacja prawna oraz struktura organizacyjna archeologii i

zarządzania dziedzictwem archeologicznym

5. Case study: badania archeologiczne na wielkich inwestycjach

3

1. Zarys pradziejów Polski Pradzieje to zdecydowanie najdłuŜszy okres w dziejach człowieka, liczy sobie

bowiem ponad trzy miliony lat. Na ziemiach polskich jest on jednak znacznie krótszy,

gdyŜ pierwsi przodkowie człowieka pojawili się na tych terenach około 500 tysięcy lat

temu. Od tego momentu na obszarze dzisiejszej Polski mieszkały róŜnorodne

społeczności ludzkie, a jedynym świadectwem ich działalności są ślady materialne,

np. pozostałości osad, cmentarzyska, narzędzia, broń, ozdoby stroju, czyli wszystko

to, co zaliczamy do kategorii źródeł archeologicznych. Ich natura sprawia jednak, iŜ

obraz przeszłości tworzony na ich podstawie przez archeologów jest niepełny,

stanowią one bowiem tylko niewielki fragment „Ŝywej” kultury człowieka

prehistorycznego, ponadto anonimowy, pozbawiony imion, nazw ludów, a takŜe

moŜliwości odtworzenia języków, jakimi one mówiły. Koniecznością stało się więc

stworzenie jednostki analitycznej, która pomoŜe archeologom klasyfikować zebrany

materiał źródłowy. Tak powstało pojęcie kultury archeologicznej. Kategoria ta odnosi

się do zespołu stale współwystępujących ze sobą zabytków archeologicznych,

pochodzących z tego samego czasu i zlokalizowanych na jednym terenie. Obok kultur

archeologicznych, zajmujących miejsce centralne, wyróŜnia się takŜe jednostki

nadrzędne, takie jak kręgi kulturowe czy technokompleksy (mają one węŜszy zestaw

wspólnych cech) oraz jednostki niŜszego rzędu określane mianem grup kulturowych.

Pojęcie kultury archeologicznej stanowi podstawę do obserwacji zmian, które

juŜ od samego początku wraz z ewolucją biologiczną człowieka następowały w jego

kulturze, gospodarce, wierzeniach i zachowaniach społecznych. Niektóre z tych

przeobraŜeń miały przełomowe znaczenie dla egzystencji ludzi, dlatego teŜ uznano je

za wyznacznik nowej epoki w dziejach. I tak, ze względu na umiejętność wytwarzania

przez ludzi narzędzi z określonych surowców wyróŜniono trzy epoki: kamienia, brązu

oraz Ŝelaza.

4

1.1. Epoka kamienia

Epokę kamienia dzielimy na trzy okresy: starszy, czyli paleolit, środkowy, inaczej

mezolit, oraz młodszy zwany neolitem.

1.1.1. Paleolit

Okres paleolitu obejmuje czasy od pojawienia się pierwszych przodków człowieka aŜ

do końca epoki lodowej. Jego początek na ziemiach polskich przypada na około 500

– 400 tysięcy lat temu, koniec natomiast miał miejsce około 10 tysięcy lat temu wraz

z nadejściem ocieplenia kończącego plejstocen. Podział tego etapu na dolny,

środkowy i górny opiera się głównie na etapach biologicznej ewolucji człowieka, z

którymi idzie w parze ewolucja kulturowa. Paleolit dolny odpowiada więc stadiom

najwcześniejszym od australopiteków i Homo habilis do Homo erectus. Paleolit

środkowy związany jest na obszarze Europy z pojawieniem się neandertalczyka, zaś

na paleolit górny przypada rozwój Homo sapiens sapiens, czyli człowieka

współczesnego. Dodatkowo dla północnej części Europy, która od około 20 tysięcy lat

temu aŜ do schyłku plejstocenu była pokryta lądolodem, wyróŜnia się okres zwany

paleolitem schyłkowym. Związany jest on z ponownym, stopniowym zasiedleniem

przez grupy ludzkie strefy NiŜu Europejskiego po ustąpieniu lądolodu. Etap ten datuje

się na około 12 – 10 tysięcy lat temu.

Śladów zasiedlenia ziem polskich w dolnym paleolicie jest niewiele. Najstarsze,

pochodzące z tego okresu narzędzia kamienne, wiązane z Homo erectus, zostały

odkryte w Trzebnicy koło Wrocławia oraz w Rusku koło Strzegomia. Wykonano je

około 500/400 tysięcy lat temu techniką odłupkową, polegającą na odbijaniu od bryły

surowca kamiennego odłupków, z których następnie wytwarzano narzędzia.

Kultura materialna paleolitu środkowego jest bardziej zróŜnicowana, gdyŜ

neandertalczycy znacznie ulepszyli narzędzia, którymi się posługiwali. Podstawę ich

przetrwania stanowiły polowania na duŜe ssaki takie, jak: niedźwiedzie jaskiniowe,

konie, mamuty, bizony, nosoroŜce i renifery. Archeolodzy wyróŜniają na ziemiach

polskich dwa kompleksy kulturowe, odmienne pod względem form narzędzi, ale takŜe

sposobu ich produkcji. Pierwszy z nich, nazywany mustierskim (nazwa pochodzi od

stanowiska Le Moustier we Francji), znamy zarówno ze stanowisk otwartych,

5

odkrytych, znajdujących się na lessach południowej Polski, interpretowanych

najczęściej jako pracownie, w których wytwarzano narzędzia, jak równieŜ ze

stanowisk jaskiniowych, będących najprawdopodobniej niewielkimi schroniskami

łowieckimi. Narzędzia pochodzące z tego kompleksu wykonywano techniką

odłupkową w taki sposób, iŜ z bryły surowca otrzymywano odłupki o wcześniej

zaplanowanym kształcie. Drugi środkowopaleolityczny kompleks kulturowy określany

jest jako mikocki (od francuskiego stanowiska La Micoque). Społeczności z nim

związane zasiedlały tzw. obozowiska podstawowe, w których przebywały przez

dłuŜszy czas, a takŜe krótkotrwałe schroniska łowieckie. Niekiedy odkrywa się

zabezpieczenia wejść do jaskiń, słuŜące jako obrona przed drapieŜnikami. Przykładem

jest jaskinia Raj, w której znaleziono, zbudowane z prawie trzystu poroŜy reniferów,

swoiste zasieki chroniące wejście. W kompleksie mikockim uŜywano głównie narzędzi

rdzeniowych, w tym charakterystycznych, obustronnie obrabianych noŜy,

otrzymywanych z jednej bryły surowca poprzez odbijanie odłupków.

Kres zasiedlenia ziem polskich przez społeczności neandertalskie nastąpił wraz

z nadejściem kolejnego maksimum ostatniego zlodowacenia, kiedy to lądolód znów

przekroczył Bałtyk i dotarł do basenu dolnej Wisły.

Na początku paleolitu górnego, kiedy współwystępowały ze sobą grupy

naleŜące do gatunku Homo sapiens neandertalensis i Homo sapiens sapiens, tereny

ziem polskich, ze względu na panujące trudne warunki klimatyczne, stanowiły

obszary peryferyjne, zasiedlane jedynie sporadycznie. Pomiędzy 40 a 35 tysięcy lat

temu sezonowo przybywały zza Karpat grupy kultury szeleckiej (nazwa od groty

Szeleta na Węgrzech), zaś z NiŜu Zachodnioeuropejskiego grupy kultury

jerzmanowickiej, lepiej przystosowane do trudnych warunków klimatycznych.

Wykonywały one narzędzia tzw. techniką wiórową (wióry to regularne, prostokątne

odłupki, które odbijano od większej konkrecji krzemiennej). Obie te kultury zalicza się

do tzw. kompleksów przejściowych, które mogły być zarówno dziełem

neandertalczyków, stykających się zapewne z grupami Homo sapiens sapiens i

przejmujących od nich pewne innowacje technologiczne, jak i pierwszych

przedstawicieli człowieka współczesnego.

W tym czasie (około 35 – 30 tysięcy lat temu) na ziemiach polskich

występowały równieŜ grupy kultury oryniackiej (od stanowiska Aurignac, Francja),

6

wiązane najczęściej z Homo sapiens sapiens. Wytwarzały one narzędzia w

górnopaleolitycznej technologii wiórowej, jednak wyróŜniała je intensywna obróbka

kości i rogu, z których produkowano ostrza oszczepów. Osadnictwo oryniackie było

niewątpliwie powiązane z terenem zakarpackim, o czym świadczy obecność na

Morawach i Słowacji surowców o proweniencji południowopolskiej.

Kompleksem kulturowym, dominującym w całej Europie w okresie pomiędzy

30 a 20 tysięcy lat temu, a przypisywanym juŜ bez wątpienia człowiekowi

współczesnemu, jest kompleks grawecki (od stanowiska La Gravette, Francja),

którego centrum znajdowało się na Morawach i w Dolnej Austrii. Charakteryzował się

on udoskonaleniem techniki wiórowej i systemów osadzania w oprawach kościanych

lub drewnianych kamiennych zbrojników (czyli małych wiórów o ostrych brzegach,

wykonanych w tzw. technice retuszowania). Zmienił się takŜe sposób polowania,

oprócz oszczepów bowiem uŜywano do tego celu takŜe łuku. Znamienne dla tego

kompleksu są równieŜ gliniane figurki przedstawiające kobietę o wyraźnie

zaznaczonych cechach płciowych, nazywanych „paleolitycznymi Wenus”. Obecność

przedstawicieli kompleksu graweckiego na naszych ziemiach zaznacza się głównie w

południowej Polsce, zwłaszcza na Górnym Śląsku. Z czasem część grup kompleksu

graweckiego znacznie lepiej przystosowała się do klimatu stepotundrowego niŜ miało

to miejsce wcześniej. Zakładano obozowiska całoroczne, w których drewno, zarówno

jako materiał budowlany, jak i opał, zostało zastąpione przez kość. Przyjęto równieŜ

inne strategie myśliwskie, których istotą stało się dostosowanie trybu Ŝycia i

sposobów zdobywania poŜywienia do zmieniających się pór roku. Jednak wraz z

pogarszającymi się warunkami klimatycznymi społeczności graweckie wycofały się z

ziem polskich, które pomiędzy 20 a 18 tysięcy lat temu pozostawały niezamieszkałe.

W tym czasie w Europie nastąpił rozkład kompleksu graweckiego i zaczął się

kształtować wyraźny podział kontynentu na część zachodnią, będącą domeną kultury

magdaleńskiej (nazwa pochodzi od stanowiska La Madeleine we Francji), i wschodnią

– epigrawecką (tj. kontynuującą tradycje graweckie).

W schyłkowym paleolicie, gdy lądolód wycofał się na teren obecnego Morza

Bałtyckiego, moŜliwe było ponowne zasiedlenie ziem polskich. Z południowego

zachodu na nowe obszary napływała ludność kultury magdaleńskiej,

wyspecjalizowana w polowaniach na renifery. Bardzo charakterystyczne dla tych grup

7

są zdobione rytymi motywami geometrycznymi wyroby z kości i poroŜa, takie jak

ostrza oszczepów, harpuny czy płytki kościane. W tym samym czasie na tereny

południowej Polski docierały takŜe grupy epigraweckie, których podstawą egzystencji

nadal były polowania na mamuty.

Około 12 tysięcy lat temu grupy kultury hamburskiej jako pierwsze zasiedliły

strefę NiŜu Środkowoeuropejskiego, wkraczając na tereny Polski Zachodniej (Dolny

Śląsk, Wielkopolska). Ich ekspansja na ten obszar była niewątpliwie związana z

polowaniami na renifery, które społeczności tej kultury prowadziły w sposób

selektywny, zabijając głównie osobniki męskie, co łączyło się zapewne z kontrolą

stad tych zwierząt.

Wraz z ociepleniem klimatu nastąpiły istotne zmiany w systemie zasiedlenia

NiŜu Polskiego. Rozwinęły się bowiem zbiorowiska leśne, początkowo brzozowe,

później mieszane. Strefa leśna została zdominowana przez ludność tzw. kompleksu

Federmesser oraz przez grupy o tradycji epigraweckiej. Z rejonu dzisiejszej

Warszawy i Gór Świętokrzyskich znane są równieŜ ślady kultury Bromme-Lyngby, z

charakterystycznymi grotami strzał nazwanymi ostrzami trzoneczkowatymi.

Gdy klimat ponownie się ochłodził, tereny Polski znów zdominowali łowcy

reniferów, których identyfikuje się głównie z kulturą świderską (od stanowiska Świdry

Wielkie), a takŜe z napływającymi z zachodu grupami kultury ahrensburskiej (od

stanowiska Ahrensburg, Niemcy), a od strony wschodniej, kultury desneńskiej.

Jednak wraz z kolejnym ociepleniem klimatu, a co za tym idzie, coraz gęstszym

zalesieniem, społeczności te emigrowały na północny wschód.

1.1.2. Mezolit

Okres mezolitu ma charakter lokalny. Wydzielany jest na tych obszarach, gdzie

las zastąpił tundrę po wycofaniu się lodowca. Na ziemiach polskich etap ten

datowany jest pomiędzy 10 tysięcy a 5 tysięcy lat temu, czyli od początku holocenu,

aŜ do okresu atlantyckiego.

Wraz ze zmianą klimatu nastąpiła równieŜ zmiana w osadnictwie. Społeczności

schyłkowopaleolityczne zostały zastąpione przez, przesuwające się z zachodniej

części NiŜu Europejskiego, grupy myśliwych i rybaków, które cechowała inna

strategia przetrwania. Skupieni w niewielkich grupach, prawdopodobnie rodzinnych,

8

eksploatowali stosunkowo niewielkie terytoria, ograniczone często do jednej doliny

rzecznej. Korzystano głównie z surowców lokalnych, dostosowując do nich

technologię produkcji, co w konsekwencji stało się przyczyną mikrolityzacji (czyli

zmniejszenia rozmiarów) narzędzi kamiennych.

Pierwszą na ziemiach polskich mezolityczną kulturą archeologiczną jest kultura

komornicka (od stanowiska Komornica na Mazowszu). Charakterystyczne dla niej są

niewielkie obozowiska usytuowane na terasach rzek oraz narzędzia wykonane w

technologii wiórowo-odłupkowej. Inne kultury mezolityczne to charakterystyczna dla

terenów północno-zachodniej Polski kultura chojnicko-pieńkowska (od stanowisk

Chojnice i Pieńki), zajmująca obszary północno-wschodnie, kultura kundajska oraz

kultura janisławicka, obecna na obszarze środkowo-wschodniej Polski.

1.1.3. Neolit

Okres neolitu uznaje się powszechnie za moment przełomowy, który

zrewolucjonizował dotychczasowy sposób Ŝycia. Wtedy bowiem na obszarze tzw.

śyznego PółksięŜyca, który obejmuje tereny od pustyni Negev i doliny Jordanu w

Izraelu, wzdłuŜ wybrzeŜa Morza Śródziemnego, przez góry Taurus, a na południu

dzisiejszy Iran i Irak aŜ do Zatoki Perskiej udomowiono pierwsze rośliny (pszenica i

jęczmień) oraz zwierzęta (pierwsze znane formy udomowionych owiec znane są z gór

Zagros i datowane na około 9000 r. p.n.e., kozy hodowano na obszarze Lewantu. Z

kolei świnie i bydło zostały udomowione na terenie Turcji: świnia – około 7000 r.

p.n.e., bydło – 6000 r. p.n.e. Stanowiło to przejście z gospodarki przyswajającej do

wytwórczej. Wiązała się z tym takŜe zmiana trybu Ŝycia z wędrownego na osiadły.

WaŜną zdobyczą neolitu jest równieŜ umiejętność wytwarzania glinianych naczyń,

słuŜących zarówno do gotowania, jak i przechowywania poŜywienia.

Pomiędzy 6500 a 5500 r. p.n.e. rozpowszechniły się wzorce neolityczne,

najpierw na obszar Anatolii, stamtąd do Europy – na tereny Grecji i Półwyspu

Bałkańskiego, a następnie na pozostałe obszary. Wprowadzenie rolnictwa na gęsto

zalesione obszary Europy wymagało jednak sporego nakładu pracy związanego z

wycinaniem lasu. Do tego celu uŜywano kamiennych toporów o gładzonej

powierzchni.

9

Najstarsza faza ekspansji ludności neolitycznej na ziemie polskie związana jest

z tzw. kulturą ceramiki wstęgowej rytej, wywodzącej się z kręgu kultur

naddunajskich, i przypada na około 5400 – 5300 r. p.n.e. Grupy pierwszych rolników

zasiedliły najpierw obszary Ŝyznych gleb lessowych i czarnoziemnych w Małopolsce,

na Śląsku, Kujawach oraz na ziemi chełmińskiej i pyrzyckiej. Charakterystyczne dla

nich są stałe osady z długimi domami (ich długość osiągała nawet 35 – 50 m) o

konstrukcji słupowej, wznoszonymi na planie prostokąta. Wewnątrz takiej budowli

poza strefą mieszkalną znajdowały się równieŜ pomieszczenia dla zwierząt i

magazyny na ziarno. Ludność tej kultury eksploatowała lokalne złoŜa gliny, z których

wytwarzała proste naczynia o kulistych formach zdobione rytymi liniami. Rozwój tej

kultury na ziemiach polskich trwał do 5000 – 4700 r. p.n.e., kiedy to na terenie

Dolnego Śląska obserwuje się proces lokalnej transformacji kultury wstęgowej rytej

w dominującą w środkowym neolicie kulturę wstęgową kłutą.

Ludność tej kultury kontynuuje wcześniejsze wzorce. Poza zmianą stylu

zdobienia naczyń (linie utworzone z drobnych nakłuć wykonanych grzebieniem lub

radełkiem) w niewielki sposób przekształcono organizację osad. Dominowały

pojedyncze domy wznoszone na planie trapezu z kilkoma jamami gospodarczymi

wokół. Społeczności tej kultury zajmowały Dolny Śląsk, Wielkopolskę i Kujawy.

Natomiast Małopolska znalazła się pod wpływem tzw. kompleksu lendzielsko-

polgarskiego, co interpretuje się jako napływ nowych grup ludności z Kotliny

Karpackiej. W tym czasie na tym terenie występuje takŜe inna jednostka

archeologiczna, która będzie się rozwijać aŜ do około 3800 r. p.n.e., a określana jest

jako kultura malicka. Społeczności obu tych kultur współwystępowały ze sobą,

tworząc swoistą mozaikę kulturową. Jednak w czasie od połowy V do początku IV

tysiąclecia p.n.e. nastąpiły zmiany w osadnictwie tych grup. Pojedyncze zagrody

zostały zastąpione przez kompleksy domów otoczone rowem. Upowszechniły się

równieŜ wycinka i wypalanie lasów, dzięki czemu zwiększono powierzchnię pod

uprawę zbóŜ.

1.1.4. Eneolit

Okres eneolitu stanowi swoisty łącznik pomiędzy neolitem a wczesną epoką

brązu, w tym czasie bowiem na terenach wschodnich Bałkanów i nad dolnym

10

Dunajem rozpoczęto obróbkę miedzi. Nastąpił teŜ wówczas szereg zmian, głównie w

sferze ekonomicznej, które znacznie zdynamizowały dalszy rozwój społeczności.

Zaczęto wszechstronnie eksploatować zwierzęta domowe, nie tylko jako źródło

mięsa, ale takŜe dla pozyskania mleka, wełny i jako siłę pociągową. Dodatkowo,

wynalezienie koła i skonstruowanie pierwszych wozów znacznie ułatwiło transport na

dalekie odległości. Upowszechniło się równieŜ uŜywanie radła. Wszystko to sprawiło,

Ŝe okres eneolitu określany jest często jako tzw. druga rewolucja neolityczna.

Na terenach Polski początek eneolitu datuje się na 4100 r. p.n.e. Najbardziej

rozpowszechnioną wówczas jednostką kulturową była kultura pucharów lejkowatych,

która zdominowała cały NiŜ Środkowoeuropejski. Typowe dla niej jest

zhierarchizowane osadnictwo. Obok duŜych osad obronnych zakładano mniejsze o

charakterze rezydencjalnym, a takŜe małe osady związane z eksploatowaniem

surowców. Takie zróŜnicowanie osadnictwa wskazuje na istnienie w omawianych

społecznościach grup uprzywilejowanych. Dyferencjacja ta widoczna jest równieŜ w

obrządku pogrzebowym, dość zróŜnicowanym lokalnie, gdzie występują pochówki

wyposaŜone w dary grobowe, a takŜe grobowce megalityczne (na Kujawach).

Na podłoŜu tej kultury w młodszym eneolicie wykształciła się kolejna jednostka

archeologiczna określana jako kultura amfor kulistych. Jej powstanie wiąŜe się ze

zwiększeniem roli pasterstwa w gospodarce i przejściem do nomadycznego trybu

Ŝycia. Znaczenie hodowli bydła potwierdzają pochówki krów oraz wspólne groby ludzi

i zwierząt. Charakterystyczne dla tej kultury są niewielkie cmentarzyska z grobami o

konstrukcjach kamiennych (groby korytarzowe, skrzynkowe, z obstawą kamienną lub

przykryte brukiem) lub, głównie w dorzeczu Odry, z grobami jamowymi, niekiedy z

pochówkiem umieszczonym w drewnianej kłodzie. Interesującym elementem

wyposaŜenia grobów są ozdoby wykonane z bursztynu.

Kolejną kulturą, której społecznościom przypisuje się nomadyczny tryb Ŝycia,

jest kultura ceramiki sznurowej, takŜe znana głównie ze stanowisk sepulkralnych. W

obrządku pogrzebowym dominowały pochówki szkieletowe, składane w

prostokątnych jamach, niekiedy otoczonych palisadą i przykrywanych niewielkimi

nasypami ziemnymi (tzw. groby kurhanowe). Kultura ta z czasem ulegała znacznemu

zróŜnicowaniu, co przyczyniło się do wykształcenia mniejszych jednostek o lokalnym

11

zasięgu, takich jak kultura złocka czy rzucewska, znana głównie z wielofazowych

osad.

Całkiem odrębny rozwój wykazują tereny północno-wschodniej Polski, gdzie w

okresie neolitu i eneolitu dominowały grupy o tradycjach sięgających mezolitu,

charakteryzujące się zbieracko-łowiecko-rybackim trybem Ŝycia, przypisywane

kulturze niemeńskiej oraz kulturze Narva. Ludność tych ugrupowań przejęła

umiejętność wytwarzania glinianych naczyń oraz gładzonych narzędzi kamiennych,

zachowując jednak dawny model gospodarki.

1.2. Epoka brązu

Przejście od młodszej epoki kamienia do epoki brązu nie było związane z

radykalnym przełomem w dziejach, tak jak stało się to u progu neolitu. Nadal

bowiem rolnictwo i hodowla odgrywały zasadniczą rolę w zdobywaniu poŜywienia.

Istotne przemiany dokonały się natomiast w kulturze materialnej, a takŜe w sferze

wierzeń i stosunków społecznych. Na ziemiach polskich rytm i kształt owych zmian

wyznaczały, podobnie zresztą jak i w poprzednich okresach, oddziaływania z

południa – z ośrodków zakarpackich będących z kolei pod wpływem wielkich centrów

cywilizacyjnych na Bałkanach i w Anatolii.

W kulturze materialnej zasadniczy przełom wiązał się z wprowadzeniem

metalurgii brązu – stopu miedzi i cyny. Na teren Polski wyroby z tego metalu

przedostawały się w drodze wymiany i początkowo nie odgrywały istotniejszej roli.

Nadal więc, zwłaszcza w pierwszych okresach epoki brązu, wytwarzano narzędzia

kamienne. Dopiero opanowanie umiejętności wytopu brązu (z importowanych

surowców) doprowadziło do szerszego wykorzystania nowego metalu przy produkcji

narzędzi, broni i ozdób.

Ogólny rozkwit gospodarki i kultury w omawianej epoce sprzyjał powstawaniu

nowych form organizacji społecznej (związki rodów, plemion), a takŜe prowadził do

róŜnicowania się społeczeństwa, czego wyrazem są groby szczególnie bogato

wyposaŜone w przedmioty importowane, wykonane m.in. ze złota.

W dziejach epoki brązu i wczesnej epoki Ŝelaza na ziemiach polskich wyróŜnić

moŜna kilka zasadniczych etapów rozwojowych, których odpowiednikami są

12

poszczególne kultury archeologiczne. We wczesnej epoce brązu w zachodniej części

naszego kraju dominują zespoły ukształtowane pod wpływem kultury unietyckiej

(nazwa pochodzi od stanowiska Unetice koło Pragi) charakteryzującej się

oryginalnym przemysłem brązowniczym. Natomiast we wschodniej części ziem

polskich rozwijała się kultura mierzanowicka, powstała na bazie tradycji

późnoneolitycznych.

W ciągu XVI stulecia p.n.e. następują powaŜne zmiany kulturowe, związane

zapewne z przesunięciami ludnościowymi. Powstaje wówczas wielki krąg kultur

mogiłowych (groby z nasypami kurhanowymi) obejmujący swym wpływem takŜe

zachodnią połać naszego kraju (kultura przedłuŜycka). W tym czasie w dorzeczu

Wisły rozwija się kultura trzciniecka wyrosła na dawnym, miejscowym podłoŜu.

Kolejne, wielkie przemiany przynosi wiek XIII p.n.e., kiedy to na znacznym

obszarze Europy formuje się zespół kultur pól popielnicowych, stosujących

powszechnie zwyczaj palenia zmarłych i grzebania szczątków na płaskich, rozległych

cmentarzach. Na ziemiach polskich tworzy się wówczas kultura łuŜycka, dzieląca się

na dwa zasadnicze odłamy: zachodni – wyrosły z tradycji zespołów tzw.

przedłuŜyckich i wschodni – ukształtowany na bazie kultury trzcinieckiej. W obrębie

kaŜdego z tych odłamów wyróŜnić moŜna dodatkowo szereg lokalnych grup i

podgrup, które łączy przede wszystkim dominująca rola ciałopalnego obrządku

pogrzebowego i powszechny zwyczaj składania szczątków zmarłych w płaskich

grobach popielnicowych i jamowych (kości złoŜone bezpośrednio w ziemi, być moŜe

pierwotnie w jakimś organicznym pojemniku), wyposaŜonych często w naczynia

przystawne i przedmioty metalowe (przewaŜnie ozdoby i części stroju). Groby

szkieletowe, reprezentujące starsze tradycje epoki brązu, występują tylko na

niektórych terenach zajmowanych przez ludność kultury łuŜyckiej (Górny Śląsk,

zachodnia Małopolska) i zawsze na cmentarzyskach o mieszanym obrządku

grzebalnym, a więc w towarzystwie pochówków ciałopalnych.

1.3. Epoka Ŝelaza

Epoką Ŝelaza nazwano etap pradziejów rozpoczynający się od połowy VIII w.

p.n.e. (około roku 750 p.n.e.). Od tego momentu ogólnie rozumiana kultura

13

materialna, społeczeństw zasiedlających obszar współczesnej Polski, zostaje

stopniowo wzbogacona o metal twardszy od znanego dotychczas brązu. Wbrew

temu, co mogłoby się wydawać, proces wprowadzania przedmiotów Ŝelaznych nie

miał znamion rewolucji i nie przyniósł od razu daleko idących zmian w aspekcie

rozwoju cywilizacyjnego. Na szczególną uwagę zasługują oddziaływania i impulsy z

róŜnych ośrodków zlokalizowanych w Europie, które odgrywają wówczas znaczącą

rolę w upowszechnianiu się nowinek. Wzajemne kontakty tych centrów ze

społecznościami mieszkającymi na obszarze pomiędzy Odrą i Bugiem zmuszają do

rozpatrzenia epoki Ŝelaza w nieco szerszym kontekście wykraczającym poza

arbitralne granice naszego kraju. Jednym z powodów jest przyjęty system

periodyzacji, który uwzględnia zachodzące zmiany rejestrowane nie tylko przez

archeologów, ale równieŜ odwołuje się do zjawisk i wydarzeń z dziejów całej Europy

odnotowanych w źródłach pisanych.

Najstarszy okres epoki Ŝelaza na ziemiach polskich (połowa VIII w. p.n.e. – V

w. p. n.e.) nazywany jest okresem halsztackim (od stanowiska Hallstatt w Austrii).

Większość odkrytych stanowisk i zabytków z tego okresu wiąŜe się z dominującą

nadal jednostką analityczną, jaką była kultura łuŜycka. Rejestrowane metodami

archeologicznymi pozostałości ludzkiej egzystencji nie wykazują istotnych

transformacji w wymiarze społeczno-kulturowym. Pojawienie się pierwszych narzędzi

i ozdób z Ŝelaza w tym czasie jest wynikiem kontaktów z ośrodkami zlokalizowanymi

głównie w strefie naddunajskiej. Na ich podstawie wyróŜniono dwa podokresy:

Hallstatt C i Hallstatt D.

W pierwszym z nich (Hallstatt C) nowy metal był trudno dostępny, dlatego

podstawowym surowcem rodzimej produkcji narzędzi, broni i ozdób pozostawał brąz.

Istotne znaczenie w rozpowszechnianiu Ŝelaza i w związanym z nim rozwoju

społeczności zajmujących Górny i Środkowy Śląsk oraz Wielkopolskę miała wymiana

handlowa. W ramach dalekosięŜnych kontaktów rozwinął się szlak bursztynowy

łączący wybrzeŜe Bałtyku z terenami wschodnioalpejskimi oraz ziemiami połoŜonymi

nad środkowym Dunajem. Poprzez Bramę Morawską w dorzecze Odry w wyniku

wymiany szerokim strumieniem napływały wyroby brązowe i Ŝelazne (miecze,

siekierki, brązowe naczynia, klamry do pasa, a w miejsce szpil zapinki, tzw. fibule).

Wraz z nimi pojawiły się silne oddziaływania z kręgu wschodniohalsztackiego.

14

Społeczności (kultury łuŜyckiej na Śląsku i w Wielkopolsce) przejęły te wpływy do

tego stopnia, iŜ wyodrębniła się tam lokalna odmiana stylu halsztackiego. Jego cechą

charakterystyczną była malowana ceramika naczyniowa z wątkami geometrycznymi

oraz ceramika z czarną błyszczącą powierzchnią zdobioną guzami lub rysunkami

figuralnymi. Następnie w Halsztacie D na obszarze wschodniej Wielkopolski

wytwarzano naczynia zdobione za pomocą białej inkrustacji. Innym wyróŜnikiem

przejmowania wzorców z południa są bogato wyposaŜone groby,

najprawdopodobniej starszyzny plemiennej lub rodowej. W przypadku Śląska

(stanowiska w Kietrzu, Wrocławiu-KsięŜu-Małym, Domasławiu) i Wielkopolski

(Gorszewice) rozwarstwienie społeczne miało zapewne związek z pośredniczeniem w

wymianie handlowej, która sprzyjała bogaceniu się np. przywódców i tworzeniu

swego rodzaju arystokracji. Osoby zajmujące znaczącą pozycję społeczną i

majątkową po śmierci chowano do specjalnie wykonanych w ziemi komór

grobowych. Spośród innych obiektów sepulkralnych na cmentarzyskach datowanych

na Hallstatt C i D pochówki elity wyróŜnia obrządek szkieletowy oraz dary grobowe

składające się z luksusowych przedmiotów brązowych i Ŝelaznych.

Omawiany okres charakteryzuje się równieŜ wznoszeniem grodów otaczanych

wałami ze skrzyń drewnianych wypełnianych ziemią. Te osiedla obronne, budowane

ogromnym nakładem sił i środków w miejscach z natury obronnych (wyspy, cyple,

bagna, wzgórza), świadczą o rosnącym zagroŜeniu i presji militarnej ludów

zasiedlających stepy wschodnioeuropejskie. Gęsta sieć grodów i zwarta zabudowa

wewnętrzna wskazują, iŜ pełnić mogły one równieŜ funkcję ośrodków plemiennych

lub terytorialnych, zapewniając jednocześnie schronienie w razie niebezpieczeństwa.

Z czasem grody stają się mniejsze, stanowiąc najprawdopodobniej formę osadnictwa

wspólnot, które eksploatowały konkretne obszary lub wyznaczały trasy

komunikacyjne. Najbardziej znanym przykładem tego typu stanowiska jest Biskupin z

doskonale zachowanymi konstrukcjami drewnianymi.

Społeczności kultury łuŜyckiej zajmowały się uprawą ziemi (zbóŜ: prosa,

pszenicy, jęczmienia, oraz roślin strączkowych: grochu, bobu, soczewicy), chowem

zwierząt (bydła rogatego, świń, owiec i kóz oraz koni). W ich Ŝyciu duŜe znaczenie

miało równieŜ zbieranie dziko rosnących roślin oraz łowiectwo, które uzupełniały

dietę w zaleŜności od pór roku.

15

Gwałtowne załamanie rozwoju ośrodków w dorzeczu Odry, w połowie VI w.

p.n.e., wiąŜe się bezpośrednio z najazdem Scytów na tereny podkarpackie. Ekspansja

koczowniczych plemion znad stepów czarnomorskich spowodowała

najprawdopodobniej przerwanie kontaktów handlowych z ośrodkami znajdującymi się

na południu. W wyniku tych wydarzeń w Halsztacie D dochodzi do istotnych zmian w

rozwoju społeczności zasiedlających ziemie Polski. Od II poł. VI w. p.n.e. na terenie

dzisiejszego Pomorza Nadwiślańskiego na gruncie odizolowanych grup związanych

wcześniej z kulturą łuŜycką przy wpływie z zewnątrz wykształciła się kultura

pomorska zwana równieŜ kulturą grobów skrzynkowych lub urn twarzowych. Dwie

ostatnie nazwy oddają najlepiej specyfikę ciałopalnego obrządku pogrzebowego.

Skremowane bowiem szczątki zmarłych członków społeczności umieszczano w

popielnicach kształtem zbliŜonych do gruszek, zdobionych w górnej części

stylizowaną ludzką twarzą. We wcześniejszych fazach na urnach bardzo realistycznie

odzwierciedlano rysy z portretowym wręcz modelowaniem ust, oczu, nosa, uszu,

niekiedy równieŜ zmarszczek lub zarostu. Dodatkowo popielnice ornamentowano

inkrustacją z białej masy, przedstawiając w ten sposób miecze, oszczepy, tarcze,

pasy, zapinki. PrzewaŜnie odnotowywano pochówki zbiorowe liczące nawet do

kilkudziesięciu popielnic, które umieszczano w kamiennych skrzyniach. Groby były

bogato wyposaŜone w brązowe i Ŝelazne ozdoby, narzędzia oraz przybory toaletowe.

Ludność mieszkała w otwartych osadach, w których domy wznoszono w

konstrukcji słupowej. Na szerszą niŜ kiedykolwiek skalę uprawiano Ŝyto, oprócz niego

jęczmień i pszenicę. Utrzymywano się teŜ z chowu zwierząt (bydła rogatego, owiec i

kóz) oraz łowiectwa.

Na podstawie źródeł archeologicznych datowanych na okres między VI a V w.

p.n.e. zauwaŜalne jest powiększenie zasięgu występowania zabytków kultury

pomorskiej wraz z charakterystycznym dla niej obrządkiem pogrzebowym (urny

twarzowe, groby skrzynkowe). Nie wyjaśniono do tej pory, czy nastąpiła wówczas

rzeczywista ekspansja ludności, czy raczej był to efekt szerzenia się nowych

zwyczajów pogrzebowych oraz idei religijnych, niosących ze sobą zmiany w

gospodarce i stylistyce. Faktem jest natomiast, Ŝe zasięg występowania materiału

źródłowego, wiązanego z kulturą pomorską, rozszerzył się na obszar zajęty

dotychczas przez kulturę łuŜycką.

16

1.3.1. Okres przedrzymski, tzw. lateński (V w. p.n.e. – I w. n.e.)

Podstawą wyróŜnienia okresu przedrzymskiego, nazywanego równieŜ

lateńskim (od stanowiska La Téne w Szwajcarii), były istotne zmiany, które miały

miejsce w Europie Zachodniej i Środkowej, w czterech ostatnich stuleciach przed

Chrystusem. W tym czasie na obszarze rozciągającym się od Francji po wschodnie

Czechy dochodzi do znaczących transformacji w stosunkach gospodarczo-

politycznych. Upowszechnia się wówczas szereg innowacji technicznych. Wśród nich

wyróŜnić moŜna wykorzystanie radła zaopatrzonego w Ŝelazne radlice, koła

garncarskiego do produkcji naczyń glinianych. Poza tym odnotowuje się znacznie

bardziej rozwiniętą niŜ do tej pory obróbkę brązu, złota i Ŝelaza. Wykształca się

równieŜ nowy styl zdobniczy zwany wczesnolateńskim. Cechują go motywy roślinne,

zoomorficzne i antropomorficzne. Inicjatorów i twórców wszystkich wymienionych

nowinek identyfikuje się z ludami celtyckimi, które poprzez swoją ekspansję

doprowadziły do rozwoju rzemiosła i gospodarki (przede wszystkim rolnej) zajętych

ziem.

W periodyzacji okresu przedrzymskiego dla obszaru Polski wyróŜnia się trzy

podokresy: wczesnolateński obejmujący przedział czasowy ok. 400 – 250 r. p.n.e.;

środkowolateński między 250 r. p.n.e. a 150/100 r. p.n.e. oraz późnolateński od

150/100 r. p.n.e. do początków n.e. W międzyrzeczu Odry i Bugu odnotowano

pojedyncze stanowiska, które wiąŜe się z enklawami celtyckim. Na Dolnym Śląsku są

to przewaŜnie cmentarzyska (około 20 pochówków) składające się z płaskich grobów

szkieletowych, które zawierały zestawy broni: miecze, groty włóczni, tarcze, części

pasów, zapinki, bransolety, oraz naczynia gliniane. Do rzadkości naleŜą osady

celtyckie, których pozostałości odkryto na Górnym Śląsku oraz w Małopolsce. Luźne

znaleziska pochodzące niewątpliwie z kręgu lateńskiego rejestrowane są natomiast

na Kujawach. Ich obecność oraz jednostkowe pochówki szkieletowe świadczyć mogą

o dalekosięŜnych szlakach wymiany handlowej oraz wpływach (celtyckich) na

okoliczną ludność.

Do istotnych zmian kulturowych na ziemiach polskich, spowodowanych między

innymi rozwojem kręgu lateńskiego na zachodzie i południu, dochodzi dopiero na

przełomie III i II w. p.n.e. Na podstawie halsztackich tradycji kulturowych (kultury

pomorskiej) przy udziale oddziaływań świata celtyckiego i najprawdopodobniej

17

ośrodków ze wschodnich Niemiec ukształtowała się wówczas kultura przeworska

(stanowisko Gać w okolicach miasta Przeworsk). Reprezentujące ją społeczności

zachowywały pewną ciągłość zwłaszcza w aspekcie uŜytkowania tych samych

cmentarzysk (co kultura pomorska) oraz nawiązań w wytwarzaniu ceramiki.

PrzewaŜały groby ciałopalne jamowe charakteryzujące się tym, iŜ przepalone kości i

wyposaŜenie wraz z resztkami stosu wsypywano do jamy grobowej. Zabytki

stanowiące wyposaŜenie miały ślady przepalenia, a większe przedmioty metalowe

(zwłaszcza broń) noszą ślady celowego niszczenia (łamania i gięcia), co naleŜy

wiązać bezpośrednio z wpływem kręgu lateńskiego. Nieco później nastąpiła

zauwaŜalna zmiana w obrządku pogrzebowym społeczności kultury przeworskiej.

Skremowane szczątki zmarłych umieszczano wówczas w popielnicach, przy

jednoczesnym wzbogaceniu asortymentu wyposaŜenia grobowego, w skład którego

wchodziły między innymi ceramika naczyniowa oraz liczne przedmioty metalowe,

zwłaszcza broń. W krótkim czasie kultura przeworska zajęła większą część ziem

polskich z wyjątkiem terytoriów północnych.

Na Pomorzu Nadwiślańskim równocześnie do omówionej wyŜej (kultury

przeworskiej) wykształciła się kultura oksywska. Z czasem objęła ona równieŜ

Pomorze Środkowe i Zachodnie. Obie te kultury, ze względu na występujące między

nimi podobieństwa i genezę, definiowane są jako krąg kultur jamowych. Określenie

to akcentuje wspólne cechy obrządku pogrzebowego dwóch wyróŜnionych jednostek.

Cmentarzyska wiązane z kulturą oksywską składały się głównie z grobów jamowych

oraz w większym stopniu niŜ w kulturze przeworskiej pochówków popielnicowych.

Niektóre obiekty sepulkralne charakteryzują się obecnością stel wykonanych z

głazów, noszących ślady obróbki, lub bruków kamiennych, którymi obsypywano

miejsce pochówku. WyposaŜenie grobów w postaci części stroju, ozdób, broni i

narzędzi najprawdopodobniej wraz ze zmarłym poddawano rytualnemu spaleniu.

Rzadziej, niŜ to miało miejsce na cmentarzyskach kultury przeworskiej, do grobów

składano naczynia gliniane. Rozwój grup ludności zasiedlających Pomorze

Nadwiślańskie niewątpliwie związany był z oddziaływaniami z południa i biegnącym

przez te tereny szlakiem bursztynowym. Najprawdopodobniej wzbogacony inwentarz

zabytków z cmentarzysk zlokalizowanych wzdłuŜ Wisły wskazuje na zróŜnicowanie

społeczne pochowanych tam członków społeczności. Ponadto ludność kultury

18

oksywskiej rozwinęła rodzimą produkcję metalurgiczną opartą na miejscowych

rudach Ŝelaza. Wytwarzany we własnym zakresie i odrębny stylistycznie, bogaty

asortyment przedmiotów metalowych składał się przede wszystkim z mieczy

jednosiecznych oraz (często ornamentowanych) grotów oszczepów z zadziorami lub

falistymi krawędziami.

Na sąsiadującym Pomorzu Zachodnim uwidacznia się nieco inny asortyment

kultury materialnej, dający podstawy do wyróŜnienia na tym obszarze kultury

jastorfskiej. Podobnie jak w przypadku większości ziem polskich, obowiązywał tam

ciałopalny obrządek pogrzebowy. Jednak cechą charakterystyczną jest brak broni i

narzędzi w wyposaŜeniu grobów. DuŜo jest natomiast ozdób z Ŝelaza i brązu

(naszyjników, szpil, zapinek, łańcuszków, klamer do pasów).

1.3.2. Okres rzymski (początek I w. n. e. – druga połowa IV w. n.e.)

Początek I w. n.e. wyznacza w periodyzacji ziem polskich okres rzymski,

którego schyłek przypada na drugą połowę IV w. W trakcie prawie czterech stuleci

obszar międzyrzecza Odry i Bugu stanowi strefę oddziaływań Cesarstwa Rzymskiego,

rozpościerającego się na zachód od Renu i na południe od Dunaju. Pod jego

wpływem tradycja związana z kręgiem kultur jamowych (cyklem przeworsko-

oksywskim) ulega znaczącym przeobraŜeniom. We wczesnych fazach okresu

rzymskiego (tj. na początku I w.) na obszarze zajmowanym przez kulturę przeworską

nie dochodzi do istotnych zmian w zakresie zwyczajów pogrzebowych czy form

zabytków. Od drugiej połowy II w. następuje jednak wyraźne zagęszczenie sieci

osadniczej i dochodzi do ekspansji w kierunku południowo-wschodnim (obszar

dzisiejszej wschodniej Słowacji i Węgier).

Przesunięcie zasięgu występowania ludności kultury przeworskiej niewątpliwie

związane było z rozwojem nowej jednostki, to znaczy kultury wielbarskiej

(stanowisko Malbork-Wielbark). Genezę jej powstania, w połowie I w., naleŜy wiązać

po części ze społecznościami tradycji oksywskiej oraz oddziaływaniami Cesarstwa

Rzymskiego przy udziale grup ludności pochodzących ze Skandynawii

(identyfikowanych jako Goci). Kultura wielbarska w początkowych fazach zajmowała

obszar zbliŜony w duŜym stopniu do terytorium kultury oksywskiej (całe środkowe

Pomorze, Pojezierze Kaszubskie i Krajeńskie, z czasem północna Wielkopolska).

19

Granice jej występowania wytyczają przede wszystkim cmentarzyska reprezentujące

unikatowe cechy odrębnej jednostki kulturowej. Istotne róŜnice przejawiają się w

stosowaniu birytualnego obrządku pogrzebowego, dopuszczającego ciałopalenie oraz

inhumację. W efekcie na stanowiskach sepulkralnych obok grobów popielnicowych

odnotowuje się równieŜ pochówki szkieletowe. Na cmentarzyskach wczesnej fazy rozwoju

kultury wielbarskiej znajdują się pochówki pod kurhanami, jak równieŜ stele oraz inne

konstrukcje kamienne w postaci bruków bądź kręgów (Odry, Węsiory). WyposaŜenie

grobowe w znaczący sposób róŜni się od kultury przeworskiej. Dotyczy to przede

wszystkim braku przedmiotów Ŝelaznych w obiektach sepulkralnych, a zwłaszcza

broni i narzędzi. Dominuje w nich za to urozmaicony inwentarz zabytków

wykonanych z metali kolorowych (brązu, srebra i złota). Wpływ na to miała

rozwinięta specjalizacja wytwórczości ozdób o unikatowej stylistyce, w skład której

wchodziły między innymi: bransolety zakończone stylizowanymi głowami węŜy,

róŜnego rodzaju wisiorki, zawieszki i paciorki. W drugiej połowie II w. następuje

ekspansja ludności kultury wielbarskiej w kierunku południowo-wschodnim.

Ostatecznie społeczności związane z tą jednostką docierają do północnego wybrzeŜa

Morza Czarnego.

W okresie rzymskim na ziemiach polskich zauwaŜalny jest ogólny rozkwit

rolnictwa. Następuje wówczas najprawdopodobniej zmiana systemu upraw na

przemienno-odłogowy przy wykorzystaniu ulepszonych narzędzi takich, jak: radła,

rozwinięte formy sierpów i półkosków oraz Ŝaren rotacyjnych. Dietę złoŜoną z

poŜywienia pochodzącego przewaŜnie z płodów rolnych (Ŝyta, prosa, jęczmienia,

owsa, pszenicy), uzupełniało mięso zwierząt hodowlanych (bydła rogatego, świń, w

małym stopniu owiec i kóz). Wraz ze wzrostem gęstości zaludnienia następował

rozwój wyspecjalizowanych gałęzi produkcji. Na uwagę zasługuje ośrodek produkcji

Ŝelaza, mieszczący się w północno-wschodniej części Gór Świętokrzyskich, który

zapewniał wysokiej jakości surowiec do produkcji narzędzi. Na prosperitę

społeczności kultury przeworskiej niebagatelny wpływ miała równieŜ umiejętność

produkowania ceramiki na kole garncarskim rozwinięta w III w.

20

1.3.3. Okres wędrówek ludów

U schyłku IV w. na ziemie polskie dociera echo wydarzeń z południowego

wschodu, które w krótkim czasie przyniosły znaczące zmiany w układzie kulturowo-

społecznym całej Europy. Około 375 r. zaczęły się najazdy koczowniczego ludu

Hunów. Spowodowały one przesunięcia się licznych plemion w kierunku Cesarstwa

Rzymskiego, co ostatecznie przyczyniło się do jego upadku. Niepokoje i niespotykane

dotychczas ruchy ludności doprowadziły do bardzo silnego wyludnienia obszaru

dzisiejszej Polski. W okresie wędrówek ludów dochodzi do upadku kultury

przeworskiej i wielbarskiej w połowie V w. Znaczące rozrzedzenie osadnictwa

widoczne jest w materiale archeologicznym, a na większości obszaru między Odrą i

Bugiem brak śladów przemawiających za jakimkolwiek zasiedleniem. Głęboki kryzys

kulturowy, osadniczy i gospodarczy podkreślają zespoły pojedynczych znalezisk,

skarbów oraz jednostkowe pochówki.

1.4. Okres wczesnosłowiański i wczesne średniowiecze

Wielkie przemieszczenia mas ludzkich w okresie wędrówek ludów

spowodowały znaczne wyludnienie obszarów duŜej części środkowej i północnej

Europy. Niezamieszkałe tereny na północ od łuku Karpat zostają jednak w niedługim

czasie zaludnione przez pręŜnie rozwijające się plemiona słowiańskie. Południowa

część ziem polskich objęta zostaje ekspansją słowiańską w połowie V w. Ich kulturę

materialną w początkowej fazie cechuje silny prymitywizm. Jest on widoczny zarówno

w formach i technologii produkcji naczyń ceramicznych (ręcznie lepione, proste

formy), jak równieŜ w budownictwie i gospodarce. WiąŜe się to z brakiem stabilizacji

plemiennej i osadniczej. Silnie zróŜnicowany lokalnie ciałopalny obrządek pogrzebowy

obowiązuje na wskazanym obszarze do wieku X. Rozprzestrzenianie się

chrześcijaństwa wymusiło na ludności przejście do obrządku szkieletowego i wiązało

się bezpośrednio z początkami państwowości polskiej. Najwcześniejsze stanowiska

wiązane z kulturą słowiańską zlokalizowane były w pobliŜu cieków wodnych. Małe

osady składały się z nielicznych obiektów mieszkalnych i gospodarczych. Te pierwsze

reprezentowane są głównie przez czworokątne ziemianki lub półziemianki czasami ze

21

śladami drewnianego szalowania ścian. W jednym z naroŜników ulokowane było

palenisko lub piec z konstrukcją kamienną.

Ludność utrzymywała się głównie z rolnictwa (proso, pszenica) oraz chowu

zwierząt (bydło rogate, świnie), jednocześnie stosunkowo duŜą rolę odgrywały w

diecie ryby, zwierzyna łowna oraz dziko rosnące rośliny. Osadnictwo plemion

wczesnosłowiańskich rozprzestrzeniało się stopniowo, obejmując tereny Pomorza

Zachodniego do schyłku VI w. Od połowy VII w. widoczny jest wzrost gęstości

zaludnienia a w VIII w. następuje rozwój osadnictwa grodowego.

22

2. Rodzaje stanowisk archeologicznych

2.1. Wprowadzenie

Materiał źródłowy, którym dysponuje archeolog, dzieli się na dwa podstawowe

rodzaje: (a) źródła ruchome i (b) nieruchome. Pierwszą kategorię reprezentują

wszelkiego rodzaju wytwory, przedmioty ludzkiej pracy, odgrywające waŜną rolę w

procedurze badawczej (por. fot. 1). Na podstawie pozyskanych zabytków

prowadzone są wieloaspektowe analizy. Ich celem jest między innymi określenie

surowca, z którego zostały zrobione, sposobu i formy wykonania, a następnie funkcji,

jakie mogły pełnić w przeszłości. Materiały ruchome mogą występować w zwartych

zespołach, mających konkretny kontekst archeologiczny (np. osada), lub oddzielnie,

w formie znalezisk luźnych.

Fot. 1. Przykład źródła ruchomego; naczynie z grobu ciałopalnego z epoki brązu (fot. J. Nowacka)

Z punktu widzenia procesu poznawczego najbardziej poŜądane są źródła

występujące w określonym obiekcie (np. palenisku, ziemiance, grobie). Takie

okoliczności dają moŜliwość zinterpretowania relacji pomiędzy samym przedmiotem a

jego kontekstem. Materiały pozyskane w trakcie badań wykopaliskowych stanowią

fundament tworzonych jednostek analitycznych dla poszczególnych epok i okresów

23

(tzw. kultur, por. rozdz. 1). Jednak o wiele bardziej istotne dla nauki są (b) źródła

nieruchome, to znaczy róŜnego rodzaju konstrukcje naziemne lub wziemne

prezentujące swoistą całość, których naruszenie prowadzi do bezpowrotnej utraty

informacji (zob. fot. 2).

Na podstawie (współ-)występowania zarówno ruchomych, jak i nieruchomych

śladów działalności ludzkiej w przeszłości archeolog wyznacza zasięg stanowiska,

które powszechnie definiuje się jako zwarty przestrzennie obszar ze znajdującymi się

na nim źródłami archeologicznymi. Poszczególne okresy pradziejów charakteryzują

się oryginalnymi z punktu widzenia formy i funkcji pozostałościami egzystencji

człowieka. Kategoria stanowiska archeologicznego stanowi zatem w pewnym sensie

jednostkę taksonomiczną dla periodyzacji dziejów. Jako taka podlega ona podziałom

na typy i rodzaje. Ich klasyfikacja odnosi się do wielu aspektów w zaleŜności od

potrzeb i celów. Biorąc pod uwagę długotrwały rozwój archeologii jako nauki,

zastosowanie róŜnych kryteriów zaowocowało stworzeniem swoistej typologii

stanowisk.

2.2. Rodzaje stanowisk archeologicznych

a) W ramach systematyki ze względu na połoŜenie zespołów zawierających zabytki

wyróŜnia się:

• stanowiska o własnej formie terenu, do których naleŜą zauwaŜalne, górujące

nad otaczającą powierzchnią zaburzone układy i nawarstwienia ziemi lub

formy architektoniczne,

• stanowiska płaskie bez Ŝadnych widocznych na powierzchni cech

topograficznych bądź konstrukcyjnych wskazujących na ich istnienie pod

ziemią.

b) Pod względem złoŜoności stanowiska dzieli się na:

• Proste, zawierające pozostałości pojedynczego punktu osadniczego,

wskazującego na krótkotrwałe, jednostkowe osadnictwo w konkretnym

miejscu (wszelkiego rodzaju obozowiska sezonowe).

• ZłoŜone, w zasięgu których odkrywane są pozostałości większej liczby

struktur zabytkowych. Wśród nich wyróŜnia się:

24

– Stanowiska jednostkowe charakteryzujące się poziomym

(horyzontalnym) rozmieszczeniem obiektów nieruchomych,

świadczącym o działaniach ludzi w ramach jednej, poszerzającej się

najczęściej w miarę czasu przestrzeni. Doświadczenie wskazuje, iŜ

odkrywane na tego typu stanowiskach zabytki (ruchome i nieruchome)

niekoniecznie pochodzą z jednego okresu.

– Stanowiska wielowarstwowe cechuje złoŜona sekwencja

nakładających się kolejno na siebie i przecinających się wzajemnie

układów warstw z zalegającymi w nich pozostałościami dawnej ludzkiej

aktywności.

c) Kryterium zasięgu występowania identyfikuje zgoła odmienne rodzaje stanowisk

archeologicznych, do których naleŜą:

• Stanowiska otwarte niemające jasno określonych granic ani pierwotnie w

przeszłości, ani w momencie badań.

• Stanowiska zamknięte to takie, co do których nie ma wątpliwości, iŜ zasięg

działań ludzi w konkretnym czasie był ograniczony jakąś formą bariery

naturalnej (np. przez ukształtowanie terenu, wyspę, jaskinię) lub

intencjonalnie przez ludzi (za pomocą fortyfikacji, płotów, rowów, fos).

W praktyce badawczej wykorzystuje się wszystkie z omówionych wyŜej

kategorii stanowisk w zaleŜności od potrzeb i zaistniałych okoliczności. Jak moŜna się

domyślać, poszczególne typy nie wykluczają się bezpośrednio. Czasami połączenie

dwóch lub trzech kategorii uzupełnia w istotny sposób charakterystykę opisową

zwartych śladów działań człowieka (np. stanowisko zamknięte, wielowarstwowe o

własnej formie terenu).

d) Najpowszechniej stosowana systematyka źródeł nieruchomych określa funkcje

odkrywanych przez archeologa zabytków. Jej zaletą jest odwołanie się do dwóch

podstawowych rodzajów obiektów: (i.) osadowych i (ii.) grobowych (w ramach

których następują kolejne podziały). WyróŜnienie tych kategorii podkreśla zasadność

identyfikacji pierwotnych celów, jakimi kierowali się ludzie. W przeciwieństwie do

kryteriów określających (a) obszar występowania stanowiska, (b) precyzujących jego

cechy pod względem złoŜoności stratygraficznej bądź (c) granice, aspekt

funkcjonalny w istotny sposób zwraca uwagę na oryginalne znaczenia

25

eksplorowanych struktur. MoŜna zaryzykować twierdzenie, iŜ zdefiniowanie funkcji

obiektu lub na jego podstawie całego stanowiska wymowniej informuje o aspektach

ludzkiego Ŝycia w przeszłości. Dotyczy to zarówno przejawów związanych z Ŝyciem

(np. domy, ziemianki), jak i ze śmiercią, a raczej z materialnymi pozostałościami

obrządku pogrzebowego (np. cmentarzyska).

2.2.1. Osady

Stanowiska osadnicze, to miejsca, gdzie mieszkali ludzie w przeszłości. NaleŜą

do nich małe powierzchniowo obszary z pojedynczym obiektem o cechach

mieszkalnych oraz obejmujące wiele hektarów tereny, na których zarejestrowano

setki podobnego typu pozostałości. Stanowiskami osadniczymi są między innymi:

jaskinie, nawisy skalne uŜytkowane niegdyś przez człowieka, a takŜe ślady

obozowisk, osad stałych i sezonowych. Źródła nieruchome stanowiące pozostałości

po obiektach typu osadniczego pozwalają na odtworzenie form budownictwa, ale

równieŜ dostarczają informacji na temat wielu aspektów Ŝycia w konkretnym czasie i

miejscu.

a) Dla najstarszych okresów dziejów człowieka, zawierających się w przedziale

czasowym od paleolitu do mezolitu włącznie, powszechnie odnotowywaną kategorią

obiektów są pracownie obróbki kamienia nazywane krzemienicami. Zazwyczaj są to

miejsca odnalezienia duŜej ilości drobnego materiału krzemiennego pochodzącego z

produkcji narzędzi (tj. łupania bryły surowca). Zajmują one powierzchnię sięgającą

nawet 100 – 150 m2 i reprezentują najczęściej jedyne ślady zasiedlania danego

terenu przez grupy łowców-zbieraczy.

W Polsce pozostałościami dawnych siedzib są jednak najczęściej wszelkiego

rodzaju jamy, doły i dołki widoczne po usunięciu wierzchnich warstw gleby.

Przybierają one formę wypełnionych próchniczą ziemią wkopów o róŜnych kształtach

(owalnych, kwadratowych, prostokątnych i nieregularnych). W otoczeniu innych

nawarstwień na stanowisku identyfikacja takich obiektów przebiega na podstawie

róŜnicy w konsystencji i kolorze piasku lub poziomu ich zbielicowania. Ze względu na

ich funkcję, określoną dzięki zarejestrowanym w nich zabytkom, jak i najbliŜszemu

kontekstowi, wyróŜnić moŜna kilka rodzajów:

26

b) Ziemianki, to nazwa określająca dość ogólnie cechy obiektu, który wkopany

w ziemię na duŜą głębokość i nakryty spadzistym bądź płaskim dachem (np. z

drewna i darni) pełnił funkcję współczesnego domu. W praktyce przyjęło się równieŜ

stosowanie kategorii półziemianki, jej specyfikę stanowi płytszy od poprzednio

omówionego otwór, tylko nieznacznie obniŜony poniŜej poziomu gruntu. Ze względu

na duŜą powszechność wykonywania ziemianek i półziemianek oraz częste

rejestrowanie tego typu obiektów w osadach z róŜnych okresów (od mezolitu po

późne średniowiecze) nie moŜna im przypisać konkretnej chronologii i uznawać ich za

dystynktywne źródło datowania.

c) W najbliŜszym sąsiedztwie ziemianek występują często dołki posłupowe

będące pozostałością po wbitych w ziemię, ściętych pniach drzew stanowiących

niegdyś naziemne konstrukcje dachu, ogrodzenia, palisady bądź lekkiego szałasu

(ryc. 1). Skomplikowane układy rzędów lub nawet regularne kształty gęsto

rozmieszczonych dołków posłupowych wskazują na odrębny rodzaj konstrukcji

mieszkalnej bądź uŜytkowej w osadzie. Są to zapewne pozostałości po budynkach,

których wzniesienie polegało na pionowym umieszczeniu ustabilizowanych w ziemi

pni stanowiących szkielet. Następnie po wypełnieniu pustych przestrzeni pomiędzy

słupami za pomocą plecionki (np. z krzewów i traw uszczelnionych gliną) oraz

ułoŜeniu dachu pomieszczenie nadawało się do zamieszkania. Domy takiej

konstrukcji o wydłuŜonym trapezowatym kształcie wiązane są przez archeologów z

początkiem neolitu na ziemiach polskich (tzw. długie domy). NaleŜy zaznaczyć

jednak, iŜ pojedyncze dołki posłupowe, podobnie jak ziemianki, ze względu na

uniwersalny charakter i pospolite występowanie na stanowiskach nie stwarzają

wystarczających przesłanek do ich wydatowania.

Ryc. 1. Przedstawienie sposobu, w jaki

powstawały dołki posłupowe; (A) schemat

naziemnych konstrukcji słupowych, (B) profil dołka

posłupowego stanowiącego rezultat umieszczenia w

ziemi pnia drzewa (opracowanie A. Klimowicz)

27

d) Oprócz wspomnianych juŜ kategorii obiektów osadowych równie

powszechnie rejestrowane są: jamy zasobowe, słuŜące do przechowywania

poŜywienia w specjalnie do tego celu wykonanym otworze w ziemi.

e) W jamach odpadkowych zdeponowano zuŜyte, zepsute przedmioty

codziennego uŜytku bądź po prostu nieczystości pochodzące z poŜywienia (np.

popękane naczynia, narzędzia, kości zwierząt).

a. b. Fot. 2. Prezentacja nieruchomych źródeł osadniczych: (a) nagromadzenia obiektów róŜniących się konsystencją i kolorem w obrębie wypełnisk, (b) przykładowa jama (fot. W. Kaczor)

f) Obiekty/jamy produkcyjne odpowiadające miejscom konkretnych działań

wytwórczych człowieka w osadzie, tj. wypału ceramiki, wytopu metali, pozyskiwania

smoły lub węgla z drewna. Koncentracja obiektów produkcyjnych czasami wskazuje

na specjalizację danej części stanowiska (grupy rzemieślników).

g) Piece i paleniska stanowią odrębną grupę obiektów o określonej i dość

łatwo dającej się zidentyfikować formie. Charakteryzują się występowaniem ciemnej

spalenizny i przepalonych fragmentów róŜnego rodzaju materiałów, które słuŜyły

jako paliwo do podtrzymania ognia. Paleniska czasami występują wraz z dookolną

obstawą z kamieni. Nieodzownym elementem pieców są natomiast konstrukcje w

postaci glinianych ścianek ze śladami działania wysokiej temperatury.

h) Do niedawna dość rzadko spotykanym rodzajem obiektów na stanowiskach

osadowych były studnie. W ostatniej dekadzie odnotowano jednak liczne pozostałości

świadczące o stosunkowo powszechnym działaniu człowieka (w okresie wpływów

rzymskich i średniowieczu), zmierzającym do zapewnienia sobie dostępu do wody bez

konieczności lokowania osady w najbliŜszym otoczeniu cieku wodnego.

28

i) Rzadko kiedy udaje się uchwycić podczas wykopalisk pozostałości

drewnianych domów pradziejowych. Okoliczności ich zachowania są uzaleŜnione od

odpowiednich warunków zalegania. Najlepiej obiekty tego typu zachowują się w

wodnym środowisku beztlenowym (bagna, mokradła, jeziora). Niewątpliwie

najbardziej znanym przykładem tego rodzaju reliktów na ziemiach polskich są

zabudowania w Biskupinie.

j) Wały i konstrukcje obronne stanowią nieodzowny element charakterystyczny dla

osad obronnych i grodzisk. Te specyficzne obiekty mają cechy fortyfikacyjne

określające szczególne potrzeby dawnych inicjatorów ich wzniesienia. Wały

występują w zróŜnicowanej formie na całej powierzchni naszego kraju, wyznaczają

zasięg grodzisk lub osad obronnych. Jako pozostałość po fortyfikacji grodu wał

przyjmuje postać wzniesienia o zamkniętym kolistym układzie. Pod grubą warstwą

nasypu kryją się jednak skomplikowane konstrukcje drewniano-kamienno-ziemne,

stabilizujące całość budowli. Często po zewnętrznej stronie u podstawy znajduje się

obniŜenie (fosa). Rozpowszechnienie grodów, a wraz z nimi wałów, wiązać naleŜy z

okresem wczesnego średniowiecza (choć występowały takŜe wcześniej).

Ryc. 2. Ilustracja przedstawia (po lewej stronie) gród otoczony fortyfikacją oraz (po prawej) pozostałość rejestrowaną współcześnie, tzn. grodzisko (opracowanie i fot. A. Klimowicz) Fot. 3. Przekrój pionowy konstrukcji wału obronnego. Przedstawiony na zdjęciu fragment pozostałości fortyfikacji zawiera charakterystyczne elementy budowy dla obszaru środkowo-zachodniej Polski z wczesnego średniowiecza. Składają się na nie drewniane skrzynie (wykonane w technice „na zrąb”), stabilizowane tzw. hakami. W układach nad nimi widoczne są sporej miąŜszości warstwy ziemi i kamieni stanowiące wypełnienie konstrukcji drewnianych (tzw. wał drewniano-ziemny z płaszczem kamiennym; fot. A. Klimowicz)

29

2.2.2. Groby i cmentarzyska

Wykonanie pochówku podyktowane było koniecznością złoŜenia zmarłego

członka społeczności do grobu w godny sposób, zgodnie z obowiązującymi wśród

konkretnych społeczności zwyczajami. Groby i cmentarze znajdowały się najczęściej

poza obszarem osiedla. W praktyce archeologicznej rzadko zatem mamy do czynienia

ze współwystępowaniem dwóch rodzajów struktur analitycznych (obiektów

osadniczych i grobów). Zwarte zespoły i kompleksy obiektów sepulkralnych,

odkrywane w trakcie ich eksploracji, określane są mianem cmentarzysk. Odnotowany

na ich podstawie obrządek pogrzebowy pozwala na interpretację odnoszącą się do:

pozycji społecznej zmarłych, stanu ich zdrowia oraz sfery wierzeń. Ze względu na

zwyczaje pogrzebowe (funeralne) wydziela się pochówki/cmentarzyska (a)

szkieletowe oraz (b) ciałopalne. W odniesieniu do dwóch głównych rodzajów

obiektów stosuje się równorzędnie podział na:

a) Groby płaskie i kurhanowe, wyróŜniane w zaleŜności od braku lub istnienia nasypu ziemnego nad miejscem pochówku.

Fot. 4. Przykład nasypu ziemnego nad pochówkiem tzw. kurhan, mogiła (fot. A. Klimowicz)

b) Groby mające obstawy kamienne lub ich pozbawione, bądź wyposaŜone w inne

konstrukcje wyznaczające miejsce złoŜenia ciała. Wśród nich znajdują się

szczególnego rodzaju obiekty zwane megalitami. Charakteryzują się one

wykorzystaniem do konstrukcji grobowej duŜych głazów, skał i kamieni, którymi

otacza się i nakrywa pochówek. Obiekty tego typu stanowią rzadkość na naszych

ziemiach, powszechnie łączone są z końcem neolitu i eneolitem.

30

Fot. 5. Przykład wykorzystania surowca kamiennego do tworzenia konstrukcji, wyznaczającej miejsce pochówku (fot. I. Kołoszuk)

c) Dość szczególną formą obiektów są cenotafy, czyli groby symboliczne

niezawierające szkieletu ani prochów. Istnienie ich na cmentarzyskach potwierdzone

jest zazwyczaj zachowaniem wszystkich zasad konstrukcyjnych, adekwatnych do

innych grobów, ale z wyjątkiem braku materiałów kostnych. Zapewne mamy w ich

przypadku do czynienia z dąŜeniem do upamiętnienia śmieci członka społeczności,

który zaginął lub zmarł w znacznej odległości od miejsca pochodzenia, bądź transport

jego/jej zwłok był z jakichś względów niemoŜliwy.

d) Groby z wyposaŜeniem (w postaci ozdób stroju, narzędzi, naczyń glinianych,

poŜywienia lub innego rodzaju ofiar) składane wraz ze zmarłym lub jego prochami do

grobu lub groby bez wyposaŜenia.

2.2.2.1. Pochówki szkieletowe

Pochówki szkieletowe, rejestrowane podczas badań wykopaliskowych,

reprezentują szerokie spektrum moŜliwości i preferencji chowania zmarłych w

przeszłości. Powtarzalne cechy wyraŜone w: sposobie ułoŜenia kości (na boku, na

wznak), ich pozycji (skurczonej wyprostowanej), orientacji w stosunku do kierunków

geograficznych, jak równieŜ wyposaŜeniu (darach i ofiarach grobowych), stanowiły

przesłanki do wiązania tego typu obiektów z konkretnymi grupami ludzi

zasiedlających tereny współczesnej Polski w pradziejach (tzw. kulturami).

31

Podstawowe rodzaje inhumacji zawierać mogą szczątki kostne ułoŜone w

porządku (a) anatomicznym, czyli zgodnym z właściwym układem w ciele zdrowego

człowieka, bądź (b) nieanatomicznym, wskazującym na jakieś zaburzenia warstw lub

struktur grobu po złoŜeniu doń zmarłego (np. czynniki naturalne: zwierzęta,

powodzie, lub antropologiczne: rabunkowa eksploracja).

Oprócz nich uwzględnia się podział na (c) groby proste, zawierające pochówek

jednego osobnika lub (d) groby złoŜone, składające się z wielu szkieletów.

Fot. 6. Przykładowy pochówek szkieletowy prosty w pozycji wyprostowanej na wznak, w

układzie anatomicznym (fot. A. Klimowicz)

2.2.2.2. Groby i cmentarzyska ciałopalne

Groby ciałopalne mają odmienny od omówionych powyŜej charakter. Ich

specyfika polega na tym, iŜ zmarłych członków społeczności poddawano kremacji

(spaleniu zwłok). W wyniku takich obrzędów otrzymywano częściowo sproszkowany

materiał kostny, w znacznym stopniu pofragmentowany i zwęglony. Często

odnajdywane wraz z nim przedmioty stanowiące zapewne elementy ozdób wykazują

równieŜ ślady działania wysokiej temperatury, spalenia. NaleŜy w tym miejscu

nadmienić, iŜ ten rodzaj obrządku pogrzebowego jest charakterystyczny dla

przedziału czasowego od III okresu epoki brązu do wprowadzenia chrześcijaństwa w

Polsce w X w. n.e.

W zaleŜności od sposobu umieszczenia przepalonych szczątków kostnych

wydzielamy:

32

a) Groby popielnicowe mamy z nimi do czynienia w przypadku, gdy prochy złoŜone

były w naczyniu (tzw. popielnicy, urnie).

b) Groby jamowe charakteryzują się tym, iŜ prochy zmarłego po kremacji składano

bezpośrednio do jamy grobowej. Istnieje podejrzenie, Ŝe w przypadku tego typu

obiektów ograniczony aparat eksploracyjny archeologa uniemoŜliwia rejestrację

pojemnika zastępującego urnę. Jego brak nie musi świadczyć jednoznacznie, Ŝe w

momencie składania do grobu spalone kości nie znajdowały się np. w skórzanym,

płóciennym worku lub sakiewce, bądź drewnianej skrzyneczce, które uległy

zniszczeniu.

c) Podziału na groby indywidualne i zbiorowe dokonuje się na podstawie liczby

osobników umieszczonych w danym miejscu oraz złoŜoności pochówku.

Fot. 7. Przykład grobu ciałopalnego zbiorowego, popielnicowego bez obstawy kamiennej z wyposaŜeniem (fot. A. Klimowicz). W skład zespołu grobowego wchodzą: (A) urna nr 1, (B) urna nr 2; (C) urna nr 3; (D) urna nr 4; (E) pozostałe naczynia oraz fragment Ŝarna (oznaczonego „X”) widoczne

na zdjęciu stanowią dary grobowe (tzw. przystawki)

2.2.3. Oddzielne typy stanowisk i związane z nimi zabytki

Oprócz ujętej pokrótce systematyki stanowisk archeologicznych w praktyce

wykopaliskowej napotkać moŜna innego typu kategorie obiektów lub ich zespołów,

33

które same w sobie stanowią jednostki analityczne. Zaliczyć moŜna do nich na

przykład miejsca kultu, gdzie dokonywano obrzędów związanych z dawnymi

wierzeniami. W ich skład wchodzą świątynie, kręgi megalityczne, miejsca

odosobnione, charakteryzujące się swoistą oryginalnością, odizolowane (np. bagna

czy wzniesienia). Kolejnym rodzajem odrębnych stanowisk są miejsca i ślady

pozyskiwania oraz przerobu surowców, zaliczamy do nich kopalnie (np. krzemienia,

rud metali, soli, kamieniołomy), wraz z pracowniami, miejscami wytopu metali,

produkcji ceramiki, smoły drzewnej czy uboju zwierząt. Trzecią natomiast kategorię

stanowią skarby. Znajdują się one w grupie zwartych znalezisk szczególnych nie

będących ani inwentarzami konkretnego grobu, ani obiektu osadniczego. W ich skład

wchodzą najczęściej ozdoby, monety bądź surowiec (np. cenny metal). Skarby zatem

to zbiory przedmiotów przedstawiające duŜe znaczenie i wartość dla właściciela.

Powstały one w wyniku: (a) ukrycia cennych przedmiotów nagromadzonych przez

właściciela w celu przechowania ich lub zabezpieczenia w trakcie niebezpieczeństwa

(np. grabieŜy, wojny); (b) ukrycia przedmiotów przewoŜonych przez kupców, wzdłuŜ

tras handlowych, komunikacyjnych (tzw. skarby kupieckie); (c) złoŜenia darów w

miejscach kultowych (tzw. ofiary wotywne).

34

3. Proces archeologiczny i jego elementy składowe

3.1. Rodzaje badań archeologicznych

Prace podejmowane przez archeologa, polegające – wydawać by się mogło –

jedynie na odkopywaniu zabytków, mają zróŜnicowany charakter w zaleŜności od

podjętych procedur i zaistniałych w danym momencie potrzeb. Zasadniczo wyróŜnić

moŜna dwa rodzaje działań: (a) badania nieinwazyjne oraz (b) badania

wykopaliskowe.

3.1.1. Badania nieinwazyjne

Do wymienionej grupy naleŜą wszystkie prace, które z załoŜenia nie naruszają

Ŝadnych struktur zabytkowych, dlatego określane są równieŜ mianem prospekcji

przedwykopaliskowej lub metod niedestrukcyjnych. NaleŜy do nich szerokie spektrum

działań związanych z rejestracją i rozpoznaniem zasobów archeologicznych, mające

na celu udokumentowanie oraz zabezpieczenie zabytków na wybranym obszarze. W

rezultacie zastosowania m.in. (a) badań powierzchniowych, (b) archeologii lotniczej

czy (c) metod geofizycznych, otrzymujemy mapy z zaznaczonymi miejscami, które

potencjalnie mogą stanowić lokalizacje tzw. stanowisk archeologicznych, tzn.

pozostałości egzystencji i działalności człowieka w przeszłości.

NaleŜy nadmienić, iŜ wszelkiego typu badania nieinwazyjne odpowiadają w

duŜym stopniu współczesnym dąŜeniom słuŜb odpowiedzialnych za ochronę

zabytków i dziedzictwa, za którymi stoją krajowe i europejskie uregulowania prawne.

Podkreślają one zgodnie duŜą rolę rozpoznania i ochrony stanowisk archeologicznych

in situ, o ile to moŜliwe, bez konieczności prowadzenia na nich wykopalisk.

Strategia podjęta podczas badań niedestrukcyjnych nie jest skomplikowana. W

zaleŜności od zastosowanej metody określa się na planie miejsca, w których (a)

znaleziono zabytki ruchome na konkretnym obszarze (badania powierzchniowe), (b)

zarejestrowano zaburzenia układów glebowych na skutek działania czynników

antropologicznych na podstawie zdjęć lotniczych (archeologia lotnicza), (c) bądź przy

35

wykorzystaniu specjalistycznej aparatury emitująco-odbiorczej na podstawie róŜnicy

natęŜenia pola elektromagnetycznego skierowanego do ziemi odnotowano anomalie

warstw, sugerujące występowanie obiektów pod powierzchnią gleby (badania

geofizyczne). Najbardziej efektywne jest oczywiście zastosowanie wszystkich metod

nieinwazyjnych jednocześnie. Zintegrowany bowiem charakter działań daje

moŜliwość weryfikacji uzyskanych informacji oraz lepszego rozpoznania pod

względem dokumentacyjno-naukowym, przy jednoczesnym zredukowaniu błędów.

JednakŜe w praktyce kompleksowe badania niedestrukcyjne uzaleŜnione są od

posiadanych środków finansowych.

Niewątpliwym sukcesem polskiej archeologii w sferze działań

niedestrukcyjnych jest prowadzony od końca lat 70. XX w. program znany jako

Archeologiczne Zdjęcie Polski (AZP). Jego podstawę stanowił postulat objęcia

badaniami powierzchniowymi całego kraju, aby udokumentować miejsca

występowania zabytków archeologicznych na powierzchni gruntu. W tego typu

pracach brały udział niezliczone rzesze archeologów reprezentujących ośrodki

akademickie, słuŜby konserwatorskie, jednostki muzealne a w ostatniej dekadzie

równieŜ firmy prywatne. Rezultatem wieloletnich badań jest ogromny zbiór informacji

źródłowych, odnotowany na mapach topograficznych. Obecnie z powodzeniem

wykorzystuje się tego rodzaju dane m.in. przy zatwierdzaniu lokalnych planów

zagospodarowania gmin, projektowaniu sieci inwestycji drogowych (np. autostrady,

drogi ekspresowe) czy zbiorników wodnych. Wiedza na temat potencjalnej lokalizacji

stanowiska, uzyskana dzięki prospekcji terenowej (AZP), umoŜliwia przeprowadzenie

prac wykopaliskowych przed rozpoczęciem robót budowlanych.

3.1.2. Badania wykopaliskowe

Zgoła odmienną kategorię, od wspomnianych wyŜej, stanowią badania

wykopaliskowe, określane równieŜ jako prace destrukcyjne. Ich celem jest

odnotowanie wszelkiego rodzaju pozostałości, stanowiących świadectwo dawnej

ludzkiej egzystencji. Poprzez usunięcie poszczególnych warstw ziemi archeolog

odkrywa relikty stanowiące potencjalne źródło wiedzy na temat sposobu Ŝycia

człowieka w przeszłości. W trakcie badań rejestrowane są najczęściej obiekty

nieruchome o róŜnym charakterze funkcjonalnym (np. jamy, paleniska, groby; por.

36

rozdz. 2), jak równieŜ zabytki ruchome (ceramika, krzemienie, metale itp.). Na tym

etapie prac zadaniem archeologa jest przede wszystkim sporządzenie dokumentacji

odkrywanych źródeł, a następnie analiza relacji wszelkiego rodzaju znalezisk i

struktur w celu określenia kontekstu, w jakim się znalazły.

3.2. Zasady prowadzenia badań wykopaliskowych

Podczas badań wykopaliskowych prowadzonych szczególnie na stanowiskach

wielowarstwowych, mających cechy miejsc długo zasiedlanych (np. miasta),

pryncypialną zasadą jest ustalenie wzajemnego następstwa w czasie, czyli tak zwanej

chronologii względnej. Jedną z metod datowania znalezisk w ramach takiego

stanowiska są analizy stratygraficzne. Opierają się one na załoŜeniu, Ŝe warstwy (i

występujące w nich zabytki) zalegające wyŜej są młodsze, a te z niŜszych układów

mają starszą metrykę. W myśl tej koncepcji archeolodzy zdejmują kolejne warstwy w

odwrotnym porządku niŜ oryginalnie one powstawały.

Wraz z rozwojem nauki udoskonalono metody datowania, dąŜąc do uzyskania

chronologii bezwzględnej odkrywanych pozostałości. Ich celem było wydatowanie

poszczególnych znalezisk według naszego systemu rachuby czasu, tj. w jednostkach,

które moŜna podzielić na lata kalendarzowe. Archeologia sama jednak nie dałaby

sobie z tym rady. Z pomocą przyszły jej osiągnięcia nauk przyrodniczych. Od połowy

XX w. wykorzystuje się z powodzeniem skomplikowaną aparaturę i specjalistyczne

metody fizyko-chemiczne mierzące ilości izotopu węgla 14C w archeologicznych

źródłach pochodzenia organicznego (np. kościach, węglu drzewnym, nasionach).

Uzyskane w ten sposób daty, nazywane radiowęglowymi, stosunkowo dokładnie

określają wiek badanych próbek na podstawie połowicznego rozpadu wspomnianego

izotopu węgla. Inną metodą datowania bezwzględnego stosowaną w przypadku

odkrycia konstrukcji drewnianych są analizy dendrochronologiczne. Pozwalają one

ustalić czas ścięcia pnia wykorzystanego następnie do budowy (np. osad, fortyfikacji,

mostów). Podstawą tego typu analiz jest niepowtarzalny roczny przyrost słojów

drzewa podczas jego wegetacji. Ten swoisty kod kreskowy, złoŜony z sekwencji

wąskich i szerszych słojów, zaleŜy oczywiście od zmieniających się pór roku i

warunków pogodowo-klimatycznych (wilgotności, temperatury), w jakich wzrastała

roślina. Punktem wyjścia w stosowaniu tej metody są absolutne skale

37

dendrochronologiczne, odzwierciedlające zaleŜności rytmów przyrostowych, które

obejmują niejednokrotnie ogromny zakres czasowy od współczesności do dawnych

dziejów (sięgających wstecz nawet 8000-10 000 tys. lat). Gotową dendroskalę

wykorzystuje się poprzez porównanie z nią konkretnego układu słojów z pnia

pozyskanego w trakcie wykopalisk. Znalezienie podobnych cech wyraŜonych w

sekwencji linii (słojów) o róŜnej grubości na wzorcu (dendroskali) oraz próbce

(starym pniu) wskazuje konkretny, określony w latach kalendarzowych odcinek

czasu, w którym zachodziły niepowtarzalne warunki pogodowe.

3.2.1. Zagadnienia problemowe procesu badawczego

Istotne znaczenie z punktu widzenia kształtowania się przedmiotu badań

archeologii oraz procedur wykopaliskowych miały wszelkiego rodzaju inspiracje

metodologiczne i teoretyczne, które w zasadniczy sposób wpłynęły na sposoby

rozumienia zjawisk w przeszłości, rozbudowując jednocześnie pojęciowo-metodyczny

aparat archeologii. Jej przedstawiciele wykorzystywali koncepcje zapoŜyczone z

innych nauk (biologii, geografii, historii, socjologii itp.), aby móc lepiej wyjaśnić

odkrywane przez siebie źródła. Obecnie powszechnie uznaje się, iŜ zalegające w

ziemi pozostałości działań człowieka po odsłonięciu nie odzwierciedlają przeszłej

rzeczywistości w sposób bezpośredni. Obraz tworzony na ich podstawie nigdy nie

będzie miał formy trójwymiarowej. Jedną z przyczyn takiego stanu jest bezpowrotna

utrata pierwotnych relacji, kontekstów społeczno-kulturowych i znaczeń, w jakich

funkcjonowały konkretne przedmioty i miejsca w przeszłości. Nawet, jeśli układy

warstw, w których znajdują się zabytki bądź obiekty, nie zostały zaburzone róŜnymi

czynnikami, np. naturalnymi lub antropogenicznymi, to w momencie odkrycia

reprezentują one znacznie uproszczony obraz. Rzadko ma on takŜe związek z

rzeczywistością pradziejową. Utrata informacji źródłowych następuje na wielu

etapach. Począwszy od chwili zdeponowania zabytku lub opuszczenia osady, poprzez

okres zalegania ich pozostałości w ziemi (tzw. procesy podepozycyjne), do momentu

odkrycia przez archeologa zestaw dostępnych danych jest w znacznym stopniu

zredukowany. Dodatkowym utrudnieniem jest fakt, iŜ archeolog nie dysponuje

pełnym inwentarzem źródeł. Sam proces depozycji tego, co współcześnie określa się

mianem kultury materialnej, następował bowiem wybiórczo (np. poprzez celowe

38

złoŜenie, zgubienie, porzucenie). Wiele przedmiotów odkrywanych jest poza

oryginalnymi kontekstami funkcjonowania. Odtworzenie zatem relacji łączących

zabytki z pozostałymi elementami układu, w którym występowały, powoduje

ogromne problemy.

Omawiając kwestię badań wykopaliskowych, naleŜy podkreślić, iŜ podjęcie

jakichkolwiek prac eksploracyjnych prowadzi do nieodwracalnego zniszczenia

struktur, nawarstwień i śladów dawnej ludzkiej aktywności. Z tego względu istotne

jest skrupulatne dokumentowanie odkrywanych pozostałości poprzez sporządzanie

odpowiednich rysunków/planów, prowadzenie inwentarzy oraz wykorzystanie innych

rodzajów rejestracji (takich jak fotografia cyfrowa, fotogrametria skanowanie „3D”,

filmy wideo). Świadomość potencjalnej utraty informacji podczas wykopalisk oraz

brak moŜliwości powrotu do stanu sprzed „wbicia łopaty” zazwyczaj potęguje wysiłki

osób kierujących badaniami, zmierzające do dokładnego ewidencjonowania źródeł

archeologicznych. Odpowiednio sporządzona dokumentacja stanowi ostatecznie

jedyne źródło wiedzy o danym stanowisku. Zawarte w niej szczegóły eksplorowanych

struktur lub obiektów zawierać powinny istotne, uzupełniające się wzajemnie dane,

na podstawie których będzie moŜna zrozumieć i prawidłowo zinterpretować odkryte

relikty przeszłości mówiące nam o sposobie Ŝycia dawnych społeczności.

DuŜą rolę w podejmowaniu decyzji juŜ w trakcie badań terenowych odgrywa

inwencja archeologa, który bierze na siebie odpowiedzialność wyboru odpowiedniej

metody eksploracji i sposobu prowadzenia dokumentacji. KaŜde stanowisko cechuje

swoista niepowtarzalność, a poprzez konkretny wybór technik wykopaliskowych

badacz uwzględnia niepowtarzalność odkrywanych pozostałości. Dlatego sposób

przygotowywania planów, wykonania zdjęć, strategia pobierania próbek i

inwentaryzowania zabytków moŜe się róŜnić na stanowiskach w zaleŜności od ich

specyfiki. Jednak podstawowe techniki prowadzenia badań wykopaliskowych i ich

ewidencjonowania są bardzo podobne. Zbiór praktycznych zasad i procedur

dotyczących wszelkiego rodzaju prac wykopaliskowych określa się mianem metodyki

badań terenowych. Pod tym pojęciem kryje się wypracowany na podstawie

wieloletnich doświadczeń licznych ośrodków archeologicznych ujednolicony zestaw

zasad i metod postępowania. Stosowanie tego znormalizowanego instrumentarium

przez osoby biorące udział w wykopaliskach zapewnia wypełnienie podstawowych

39

standardów badań, zgodnych z zaleceniami słuŜb ochrony zabytków i

uregulowaniami prawnymi.

3.2.2. Rodzaje archeologicznych badań wykopaliskowych

Zasadniczo moŜna wyróŜnić trzy rodzaje archeologicznych badań

wykopaliskowych. Zaliczyć moŜna do nich:

– Systematyczne badania stacjonarne, to badania o pełnym zakresie

dokumentacyjno-analitycznym. Prowadzone są one w sytuacji, gdy stanowisko

nie jest bezpośrednio zagroŜone zniszczeniem. W tym przypadku tempo prac

wykopaliskowych dyktowane jest wyłącznie wolą kierownika badań i zaleŜy od

pozyskanych na ten cel środków finansowych. Celem działań podjętych w

ramach tego typu prac jest często wyjaśnienie konkretnych, interesujących

zagadnień z Ŝycia dawnych społeczności/kultur.

– Wyprzedzające badania ratownicze podejmowane są na

stanowiskach zagroŜonych zniszczeniem w niedalekiej przyszłości. Charakter i

tempo pracy w ramach tego typu wykopalisk dyktuje konieczność ich

przeprowadzenia przed nieuchronną destrukcją z przyczyn naturalnych (np.

erozja) lub antropologicznych (np. planowana inwestycja, rabunkowa

eksploracja).

– Badania interwencyjne to prace podejmowane w sposób doraźny, bez

wcześniejszego zaplanowania w przypadku niespodziewanego

(przypadkowego) odkrycia archeologicznych dóbr kultury, np. podczas

realizacji inwestycji w sytuacji braku moŜliwości wstrzymania jej na dłuŜszy

czas.

W przypadku badań ratowniczych lub inwestorskich zadaniem zleconym przez

inwestora jest „uwolnienie” konkretnego terenu od jakichkolwiek pozostałości

archeologicznych zgodnie z obowiązującymi przepisami, umoŜliwiające tym samym

rozpoczęcie bądź kontynuowanie budowy. Na potrzeby takich projektów podpisywana

jest stosowna umowa między wykonawcą prac wykopaliskowych a właścicielem lub

inwestorem planowanych robót, która precyzuje kwestie z jednej strony finansowania

działań archeologów, a z drugiej ich zobowiązań wobec zleceniodawcy.

40

Rzeczywistość stawia często przed praktykującym archeologiem konieczność

prowadzenia dodatkowych działań, które wiąŜą się z podjęciem jeszcze

nieprezentowanych w tym tekście procedur. Jedną z nich są sondaŜe polegające na

eksploracji niewielkiej części stanowiska w obrębie wykopów o małej powierzchni lub

przecięciu wyznaczonego obszaru stanowiska wąskimi rowami. Ich celem jest

wyjaśnienie nurtujących z punktu widzenia podejmowanej problematyki zagadnień

poprzez analizę układów warstw (stratygrafia) widocznych w profilach tzw. sondaŜy.

Kolejny rodzaj pracy archeologa stanowi tzw. nadzór archeologiczny. Jest to

wymóg stawiany przez konserwatora zabytków w odniesieniu do obszarów

inwestycji, co do których istnieje uzasadnione podejrzenie, Ŝe mogą być na nich

zlokalizowane stanowiska. Supozycja o znajdujących się w danym miejscu zabytkach

pochodzi z przeprowadzenia tam wcześniej prospekcji terenowej (badań

powierzchniowych, zdjęć lotniczych lub geofizyki).

Obowiązkiem nadzorów archeologicznych objęci są najczęściej prywatni

inwestorzy, zamierzający wznieść na własnym terenie budynek (np. dom, fabrykę)

lub przeprowadzić jakiekolwiek roboty związane z naruszeniem układu warstw ziemi,

w których zalegają pozostałości minionego osadnictwa. Dzięki skoordynowanym

działaniom wojewódzkiego konserwatora zabytków współpracującego z

odpowiadającym mu konkretnym gminnym organem administracyjnym prowadzone

są stosowne rejestry zabytków. Ich celem jest skatalogowanie wszystkich znanych

stanowisk archeologicznych, dóbr kultury, jak równieŜ obiektów związanych z

dziedzictwem narodowym. Zinwentaryzowane w ten sposób dane uwzględnia się

następnie w planach zagospodarowania przestrzeni. Inwestor prac budowlanych lub

osoba nabywająca ziemię powinna być poinformowana przez organ administracyjny

lub sprzedającego o konieczności zapewnienia nadzorów archeologicznych w celu

ewentualnego przeprowadzenia badań wykopaliskowych. Obowiązujący do niedawna

artykuł 31 ust. 1, zawarty w Ustawie o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami z

dnia 23 lipca 2003 r. (Dz. U. Nr 162, poz. 1568) jasno określał, iŜ cięŜar finansowania

wszelkich prac archeologicznych niezbędnych do ochrony dziedzictwa narodowego

ponosi właściciel nieruchomości1.

1 Zapis zawarty we wspomnianym art. 31 Ustawy ochrony … dotyczył pokrywania kosztów zarówno w odniesieniu do badań ratowniczych, inwestycyjnych, jak i nadzorów archeologicznych. Jednak Trybunał Konstytucyjny w dniu 8 października 2007 r. wydał wyrok kwestionujący konstytucyjność cytowanego przepisu.

41

3.2.3. Realizacja badań wykopaliskowych

Jedną z pierwszych czynności w ramach prac terenowych jest sporządzenie

planu warstwicowego terenu badań z uwzględnieniem punktów odniesienia tzw.

reperów. Są to zazwyczaj betonowe bloczki, umieszczane na stałej, znanej wysokości

n.p.m., słuŜące do przeprowadzania pomiarów niwelacyjnych. Następnie wyznacza

się dwie główne osie zorientowane według kierunków geograficznych (oś X – W-E, oś

Y – N-S). Najczęściej punkt przecięcia się dwóch osi pod kątem 90° stanowi

jednocześnie początek układu współrzędnych. Uzyskany węzeł jest podstawą siatki

pomiarowej złoŜonej z kwadratów (10 m × 10 m; tzw. siatki arowej) dzielących

obszar stanowiska na równe powierzchnie odpowiednio wyznaczone w terenie

kołkami. Poszczególne kwadraty oznaczane są za pomocą konkretnej,

niepowtarzającej się cechy (np. oznaczeń cyfrowych, literowych lub kombinacji tych

dwóch). W ramach wyznaczonych pól przeprowadzane są następnie czynności

eksploracyjne kolejnych warstw, w ramach których rejestruje się zabytki ruchome i

nieruchome, nadając im kolejne numery odpowiednio do prowadzonych inwentarzy

(zabytków masowych, wydzielonych lub rejestru obiektów).

W zaleŜności od specyfiki stanowiska podejmowane są zróŜnicowane metody

dokumentacji odkrywanych struktur. Zazwyczaj po odkryciu obiektu, np. jamy

zasobowej, naleŜy sporządzić dokumentację fotograficzną i rysunkową składającą się

z rzutów poziomych w odpowiedniej skali 1:20 lub 1:10. Następnie po częściowej

eksploracji polegającej na uzyskaniu profili wykonuje się po raz kolejny rysunek i

zdjęcie, aby zarejestrować układ warstw stanowiących wypełnisko obiektu. Na

specjalnie przygotowanych kartach obiektu w formie formularzy oprócz opisu metod

eksploracji oraz danych osoby za to odpowiedzialnej sporządzane są równieŜ rysunki.

Podobnie rzecz się ma do kart wykopów, których prowadzenie usprawnia rejestrację

skomplikowanych struktur lub grupy obiektów w szerszym kontekście (np. o

powierzchni 1 ara). Nieodzowną procedurą stosowaną podczas prac terenowych jest

Zgodnie z wyrokiem TK traci on moc obowiązującą po upływie 18 m-cy od dnia ogłoszenia go w Dzienniku Ustaw tj. w dniu 19 kwietnia 2009r. (Dz. U. Nr 192, poz 1394).

Na dzień 27 kwietnia 2009r. nie uchwalono nowych rozwiązań, choć obecnie Sejm RP pracuje nad senackim projektem zmian. Zakłada on, iŜ Minister Kultury i Dziedzictwa Narodowego będzie udzielał dotacji właścicielom nieruchomości wpisanym do rejestru zabytków lub objętych konserwatorską ochroną na podstawie miejscowego planu zagospodarowania.

42

takŜe tworzenie i ciągłe aktualizowanie, w miarę postępu wykopalisk, planów

zbiorczych przygotowywanych najczęściej w skali 1:100.

Eksploracja obiektów nieruchomych moŜe odbywać się poprzez zdejmowanie

warstw o określonej przez badacza miąŜszości (np. 5 cm, 10 cm) lub usuwanie

poszczególnych warstw zgodnie z ich naturalnymi kształtami, innymi słowy, w

obrębie widocznych konturów. Pierwsza z opisanych metod nazywa się arbitralną ze

względu na uznaniowość i konwencję przyjętą przez kierownika badań. Druga

natomiast określana jest mianem stratygraficznej bądź naturalnej, z reguły jest ona

przedsięwzięciem niełatwym, wymagającym precyzji wyraŜającej się w odnotowaniu

subtelnych cech konsystencji i koloru badanych warstw. Doświadczeni archeolodzy

znają zarówno zalety, jak i wady tych dwóch metod, dlatego podczas prowadzenia

wykopalisk z powodzeniem stosują je na przemian lub wykorzystują ich kombinację

w zaleŜności od potrzeb i specyfiki odkrywanych pozostałości.

3.2.4. Sprawozdania i opracowania wyników badań

Archeolodzy zdają sobie sprawę z tego, Ŝe pozyskane w trakcie wykopalisk

zabytki oraz informacje na temat obiektów nieruchomych zawarte w dokumentacji

nie dostarczają satysfakcjonującej wiedzy o konkretnym stanowisku. Uzupełnieniem

tego typu danych na poziomie interpretacji i opracowania wyników badań powinny

być studia nad krajobrazem, rzeźbą terenu, geologią, klimatem, roślinnością, glebami

i wieloma innymi zagadnieniami, które miały wpływ na dawne osadnictwo w regionie.

Mając tego świadomość, archeolodzy zapraszają do udziału w wykopaliskach

specjalistów z innych dziedzin nauki (paleobotaników, antropologów fizycznych i

kulturowych, geografów, geologów itd.) tak, aby wspólnie i moŜliwie najlepiej

przedstawić obraz Ŝycia przeszłych społeczności.

W cytowanym juŜ Rozporządzeniu Ministra Kultury z dnia 9 czerwca 2009 r.

ujęty został obowiązek (a) napisania sprawozdania z badań i (b) opracowania

zarejestrowanych źródeł ruchomych i nieruchomych2. Obie te pozycje stanowią

integralną część prac archeologicznych. W przypadku (a) sprawozdania, kierownik

konkretnych badań terenowych zobligowany jest do przekazania odpowiedniemu

Wojewódzkiemu Konserwatorowi Zabytków po zakończeniu prac w terenie tekstu,

2 Załącznik II pkt. 9 i 10 do Rozporządzenia Ministra Kultury z dnia 9.06.2004r. (D. U. Nr 150, poz. 1579, 1580)

43

zawierającego skrócony opis obiektów z określeniem zarówno ich funkcji, jak i faz

zasiedlenia. Ponadto stosowny dokument powinien relacjonować postęp prac

wykopaliskowych z uwzględnieniem specyfiki stanowiska oraz prezentować wnioski i

zalecenia dla konserwatora.

Opracowanie materiałów i publikacja stanowią filary, na których wspiera się

tworzenie wiedzy archeologicznej. Nieprzekraczalny termin ich przekazania został

określony w wydanym przez WKZ zezwoleniu na prowadzenie badań

wykopaliskowych. W zaleŜności od rodzaju stanowiska i charakteru podejmowanych

działań okres zakończenia specjalistycznych analiz i prac gabinetowych maksymalnie

moŜe wynosić 60 miesięcy od daty zakończenia prac. Podstawę (b) opracowania

wyników badań stanowi charakterystyka kulturowo–chronologiczna materiałów

ruchomych, jak równieŜ opis form i funkcji obiektów nieruchomych. Wymagane są

takŜe określenie i analiza faz zasiedlenia. Dodatkowo tekst wzbogacony winien być

mapami lokalizacji stanowiska, graficznymi przedstawieniami rozplanowania obiektów

na obszarze badań z zaznaczoną siatką arową, planem warstwicowym

eksplorowanego terenu i okolic, ilustracjami zabytków ruchomych i obiektów

nieruchomych. Ponadto, zazwyczaj w formie tabelarycznej przedstawia się analizę

techniczną odkrytych źródeł (np. ceramiki, krzemieni) oraz cechy opisowe obiektów

nieruchomych pochodzących z poszczególnych okresów i kultur ujętych w

ujednolicony schemat uwzględniający ich wielkość, rodzaj, funkcję oraz kształt.

44

4. Sytuacja prawna oraz struktura organizacyjna archeologii i zarządzania dziedzictwem archeologicznym

4.1. Regulacje ustawowe

4.1.1. Ustawa o ochronie i opiece nad zabytkami

Podstawowym aktem prawnym dotyczącym całokształtu spraw dotyczących

zarządzania dziedzictwem archeologicznym i jego ochrony, w tym równieŜ relacji

pomiędzy inwestorami, projektantami i wykonawcami robót budowlanych a

środowiskiem archeologicznym określa Ustawa o ochronie zabytków i opiece nad

zabytkami z dnia 23 lipca 2003 r. (Dz.U. 2003 nr 162 poz. 1568).

Ustawa przynosi precyzyjną definicję zabytku, który podlega ochronie i do

którego odnoszą się szczegółowe zapisy w kolejnych artykułach ustawy. W artykule

3, ustęp 1, niniejszej ustawy czytamy, Ŝe zabytek oznacza „nieruchomość lub rzecz

ruchomą, ich części lub zespoły, będące dziełem człowieka lub związane z jego

działalnością i stanowiące świadectwo minionej epoki bądź zdarzenia, których

zachowanie leŜy w interesie społecznym ze względu na posiadaną wartość

historyczną, artystyczną lub naukową”. Zabytek w rozumieniu niniejszej ustawy

oznacza zarówno zabytek nieruchomy – nieruchomość, jej część lub zespół

nieruchomości, jak równieŜ zabytek ruchomy, definiowany jako rzecz ruchoma, jej

część lub zespół rzeczy ruchomych. W artykule 3, ustęp 4, znajdujemy definicję

zabytku archeologicznego określanego jako „zabytek nieruchomy, będący

powierzchniową,

podziemną lub podwodną pozostałością egzystencji i działalności człowieka, złoŜoną z

nawarstwień kulturowych i znajdujących się w nich wytworów bądź ich śladów albo

zabytek ruchomy, będący tym wytworem”. W artykule 6, ustęp 3, uzyskujemy

dookreślenie zabytków archeologicznych. Są one w szczególności: „pozostałościami

terenowymi pradziejowego i historycznego osadnictwa, cmentarzyskami, kurhanami,

reliktami działalności gospodarczej, religijnej i artystycznej”.

Ustawa przynosi szczegółowe rozwiązania w zakresie finansowania badań,

które mają na celu ochronę zabytków w rozumieniu ustawy a są związane z realizacją

projektów budowlanych. W artykule 31, ustęp 1, czytamy, Ŝe „Osoba fizyczna lub

45

jednostka organizacyjna, która zamierza finansować roboty budowlane przy zabytku

nieruchomym wpisanym do rejestru lub objętym ochroną konserwatorską na

podstawie ustaleń miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego, jest

obowiązana pokryć koszty badań archeologicznych oraz ich dokumentacji, jeŜeli

przeprowadzenie tych badań jest niezbędne dla ochrony zabytków archeologicznych”.

Wojewódzki konserwator zabytków jest z mocy ustawy zobowiązany do określenia

szczegółowego zakresu i rodzaju niezbędnych badań archeologicznych przy zabytku,

którą wydaje na drodze decyzji.

Ustawa precyzuje takŜe zasady postępowania w sytuacji, w której dochodzi do

zagroŜenia zabytków ruchomych i nieruchomych w trakcie prowadzonych prac

budowlanych, o których istnieniu wcześniej nie wiedziano i które nie były objęte

ochroną konserwatorską. Artykuł 32 ustawy określa, Ŝe po odkryciu przedmiotu,

który moŜe okazać się zabytkiem, naleŜy wstrzymać wszelkie roboty mogące go

uszkodzić lub zniszczyć a przedmiot ten zabezpieczyć wraz z miejscem jego odkrycia.

Po tych wstępnych i niezbędnych działaniach naleŜy niezwłocznie zawiadomić o tym

właściwego wojewódzkiego konserwatora zabytków, a w sytuacji, kiedy nie jest to

moŜliwe, odpowiednie władze lokalne (wójta, burmistrza, prezydenta miasta).

Ustawa precyzuje następnie zasady postępowania urzędu konserwatora

zabytków w przypadku zgłoszenia zabytków ruchomych i nieruchomych. Po

przeprowadzeniu wizji lokalnej i analizy znalezionych przedmiotów i ich kontekstów

konserwator zabytków wydaje decyzję w zaleŜności od stwierdzonych okoliczności.

Ustawa w artykule 32, ustęp 5, wymienia trzy moŜliwości. Konserwator moŜe podjąć

decyzję „pozwalającą na kontynuację przerwanych robót, jeŜeli odkryty przedmiot nie

jest zabytkiem”, „pozwalającą na kontynuację przerwanych robót, jeŜeli odkryty

przedmiot jest zabytkiem, a kontynuacja robót nie doprowadzi do jego zniszczenia

lub uszkodzenia” oraz „nakazującą dalsze wstrzymanie robót i przeprowadzenie, na

koszt osoby fizycznej lub jednostki organizacyjnej finansującej te roboty, badań

archeologicznych w niezbędnym zakresie”. Wstrzymanie robót budowlanych nie moŜe

przekraczać okresu miesiąca od dnia decyzji konserwatora, o której mowa powyŜej.

W sytuacji odkrycia podczas badań wykopaliskowych, rozpoczętych po odnotowaniu

zabytków w trakcie prowadzonych robót budowlanych, zabytku mającego wyjątkową

46

wartość ustawodawca umoŜliwia konserwatorowi zabytków przedłuŜenie okresu

wstrzymania robót. W Ŝadnym wypadku nie moŜe on jednak przekraczać 6 miesięcy.

Ustawa z 23 lipca 2003 r. precyzuje równieŜ sankcje karne w związku ze

niszczeniem lub uszkodzeniem zabytków w rozumieniu zapisów niniejszej umowy. Jak

precyzuje artykuł 108 ustawy, czyn taki popełniony świadomie podlega karze

pozbawienia wolności od 3 miesięcy do 5 lat. JeŜeli sprawca tego czynu działał

nieumyślnie, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności lub pozbawienia

wolności do lat 2. W razie skazania za to przestępstwo istnieje moŜliwość

wymierzenia przez sąd nawiązki na wskazany czyn społeczny związany z opieką nad

zabytkami w wysokości od trzykrotnego do trzydziestokrotnego minimalnego

wynagrodzenia.

Ustawa nakłada takŜe na obywatela obowiązek niezwłocznego powiadamiania

wojewódzkiego konserwatora zabytków lub wójta (burmistrza, prezydenta miasta) o

odkryciu w trakcie prowadzenia robót budowlanych lub ziemnych przedmiotu, co do

którego istnieje przypuszczenie, iŜ jest on zabytkiem. Zobowiązuje teŜ do

wstrzymania wszelkich robót mogących uszkodzić lub zniszczyć znaleziony przedmiot

oraz jego zabezpieczenia wraz z miejscem odkrycia przy uŜyciu dostępnych środków.

Niewykonanie tego obowiązku podlega karze grzywny. W razie popełnienia tego

wykroczenia sąd moŜe równieŜ orzec nawiązkę do wysokości dwudziestokrotnego

minimalnego wynagrodzenia na wskazany cel społeczny związany z opieką nad

zabytkami.

W artykule 116, ustęp 1, ustawa nakazuje niezwłoczne powiadomienie

wojewódzkiego konserwatora zabytków lub wójta (burmistrza, prezydenta miasta) o

przypadkowym odkryciu przedmiotu, co do którego istnieje przypuszczenie, iŜ jest on

zabytkiem archeologicznym. Nakłada takŜe obowiązek zabezpieczenia jego i miejsca

jego znalezienia przy uŜyciu dostępnych środków. Niezastosowanie się do tych

powinności podlega karze grzywny lub wymierzeniu nawiązki do wysokości

dwudziestokrotnego minimalnego wynagrodzenia na wskazany cel społeczny

związany z opieką nad zabytkami.

47

4.2. Akty wykonawcze i pomocnicze

4.2.1. Rozporządzenie Ministra Kultury z dnia 9 kwietnia 2004 r. w sprawie

organizacji wojewódzkich urzędów ochrony zabytków (Dz.U. 2004 nr 75

poz. 706)

W odniesieniu do artykułu 92, ustęp 7, ustawy z dnia 23 lipca o ochronie

zabytków i opiece nad zabytkami niniejsze rozporządzenie określa zasady organizacji

wojewódzkich urzędów ochrony zabytków. W szczególności tworzy się w nich

stanowiska lub wydziały do wykonywania zadań, w tym między innymi do spraw: (1)

inspekcji zabytków nieruchomych, (2) inspekcji zabytków ruchomych, (3) inspekcji

zabytków archeologicznych oraz (4) rejestru zabytków i ich dokumentacji.

4.2.2. Rozporządzenie Ministra Kultury z dnia 14 maja 2004 r. w sprawie

prowadzenia rejestru zabytków, krajowej, wojewódzkiej i gminnej

ewidencji zabytków oraz krajowego wykazu zabytków skradzionych lub

wywiezionych za granicę niezgodnie z prawem

(Dz.U. 2004 nr 124 poz. 1305)

Rozporządzenie odnosi się do artykułu 21, ustęp 1, ustawy z dnia 23 lipca o ochronie

zabytków i opiece nad zabytkami. Przedstawia między innymi rodzaje i wzory ksiąg

rejestru zabytków, sposób postępowania przy dokonywaniu wpisów, skreśleń i

przeniesień w tych księgach oraz inne szczegółowe regulacje w tym zakresie.

Omawiany akt prawny określa, Ŝe istnieją odrębne rejestry zabytków

nieruchomych, ruchomych i archeologicznych znajdujących się na terenie danego

województwa. Prowadzone są w formie ksiąg i zawierają następujące informacje:

numer rejestru, wpis do rejestru, przedmiot ochrony, jej zakres, miejsce połoŜenia

lub przechowywania zabytku, numer księgi wieczystej (dla zabytków nieruchomych i

archeologicznych), numer katastratu nieruchomości (dla zabytków nieruchomych i

archeologicznych), dane o właścicielu zabytku, jego posiadaczu oraz skreślenie

zabytku.

Wpisu do rejestru zabytków dokonuje odpowiedni wojewódzki konserwator

zabytków, w momencie kiedy decyzja o takim wpisie stała się ostateczna. Następnie

przesyła on potwierdzoną kopię tejŜe decyzji do rejestru do Krajowego Ośrodka

48

Badań i Dokumentacji Zabytków oraz właściwemu, ze względu na miejsce połoŜenia

zabytku, wójtowi, burmistrzowi lub prezydentowi miasta. Podobne przepisy odnoszą

się do skreślenia zabytku z rejestru.

W przypadku przeniesienia zabytku ruchomego na stałe do innego

województwa stosuje się zasadę, Ŝe jest on wpisywany do właściwej księgi w

województwie, w którym obecnie jest przechowywany. Jednocześnie takie

przeniesienie odnotowuje się w księdze w województwie, z którego zabytek jest

przenoszony.

Rozporządzenie określa teŜ rodzaj karty ewidencyjnej zabytku, która powinna

zawierać dane umoŜliwiające określenie zabytku, miejsce jego połoŜenia i

przechowywania, krótki opis, ocenę jego wartości oraz wskazywać jego właściciela i

posiadacza. Do karty ewidencji zabytku nieruchomego, niebędącego zabytkiem

archeologicznym, powinien dodatkowo być dołączony wycinek mapy z zaznaczonym

zabytkiem, plan najbliŜszego

otoczenia zabytku oraz dokumentacja pomiarową zabytku. Natomiast kartę

ewidencyjną zabytku archeologicznego naleŜy ponadto wyposaŜyć w wycinek mapy

w skali 1:25 000 z zaznaczonym hipotetycznym zasięgiem zabytku archeologicznego

oraz wskazaniem godła i numeru arkusza mapy. Karta ewidencyjna zabytku

sporządzana jest przynajmniej w dwóch egzemplarzach, z których jeden jest

włączany do wojewódzkiej ewidencji zabytków, podczas gdy drugi do krajowej

ewidencji zabytków.

4.2.3. Rozporządzenie Ministra Kultury z dnia 9 czerwca 2004 r. w sprawie

prowadzenia prac konserwatorskich, restauratorskich, robót budowlanych,

badań konserwatorskich i architektonicznych, a takŜe innych działań przy

zabytku wpisanym do rejestru zabytków oraz badań archeologicznych i

poszukiwań ukrytych lub porzuconych zabytków ruchomych (Dz.U. 2004 nr

150 poz. 1579)

Rozporządzenie Ministra z 9 czerwca 2004 r. określa zasady prowadzenia

szeregu prac przy zabytku wpisanym do rejestru oraz badań archeologicznych i

poszukiwań zabytków ruchomych.

49

W szczególności rozporządzenie określa tryb i sposób wydawania pozwoleń, w

tym konkretne wymagania, jakim powinien odpowiadać wniosek i pozwolenie na

prowadzenie prac badawczych przy zabytku wpisanym do rejestru, m.in. prac

konserwatorskich, restauratorskich, robót budowlanych, badań konserwatorskich i

architektonicznych. Precyzuje teŜ tryb i sposób wydawania pozwoleń na

podejmowanie robót budowlanych w otoczeniu zabytku, badań archeologicznych oraz

poszukiwań ukrytych lub porzuconych zabytków ruchomych w przypadku zabytków

wpisanych do rejestru przy uŜyciu wszelkiego rodzaju urządzeń elektronicznych i

technicznych. Rozporządzenie określa takŜe warunki, jakie musi spełniać osoba, która

wykonuje prace konserwatorskie, architektoniczne i archeologiczne.

Wniosek o wydanie pozwolenia musi zawierać następujące dane:

1) imię, nazwisko i adres lub nazwę, siedzibę i adres wnioskodawcy;

2) wskazanie zabytku, z uwzględnieniem miejsca jego połoŜenia lub

przechowywania albo miejsca planowanych robót budowlanych w otoczeniu

zabytku oraz miejsca badań archeologicznych wraz z jego charakterystyką;

3) program planowanych prac konserwatorskich, restauratorskich, robót

budowlanych, robót budowlanych w otoczeniu zabytku, badań

konserwatorskich, badań architektonicznych oraz badań archeologicznych;

4) przewidywany termin rozpoczęcia i zakończenia prac, robót, badań, innych

działań poszukiwawczych;

5) uzasadnienie wniosku;

6) wskazanie osoby prowadzącej prace konserwatorskie, restauatorskie,

budowalne, architektoniczne i archeologiczne.

Rozporządzenie odnotowuje szczegółowe dokumenty, które muszą być dołączone

do składanego wniosku. NaleŜą do nich: mapa w skali 1:10 000 z zaznaczonym

terenem planowanych badań; plan w skali 1:100 z naniesionymi miejscami

dotychczasowych i planowanych badań; dokument potwierdzający gotowość muzeum

lub innej jednostki organizacyjnej do przyjęcia zabytków archeologicznych odkrytych

w trakcie prowadzenia

badań archeologicznych; oświadczenie osoby prowadzącej badania archeologiczne

o posiadaniu środków finansowych na ich przeprowadzenie; oświadczenie osoby

prowadzącej badania archeologiczne o wywiązaniu się z nałoŜonych obowiązków przy

50

prowadzeniu poprzednich badań archeologicznych oraz opis sposobu uporządkowania

terenu po zakończeniu badań. Wnioskowi temu towarzyszyć teŜ musi zgoda

właściciela lub posiadacza nieruchomości na przeprowadzenie tych badań lub

poszukiwań.

Rozporządzenie określa takŜe zasady i kształt pozwolenia, które wystawia

odpowiedni konserwator po otrzymaniu w/w dokumentów. Wykonawca prac

badawczych, ratowniczych i konserwatorskich jest zobligowany do przestrzegania

następujących warunków:

1. zawiadomienia wojewódzkiego konserwatora zabytków o terminie rozpoczęcia

i zakończenia prac wskazanych w pozwoleniu;

2. niezwłocznego zawiadomienia wojewódzkiego konserwatora zabytków o

wszelkich zagroŜeniach lub nowych okolicznościach ujawnionych w trakcie

prowadzenia prac lub badań;

3. prowadzenia odpowiedniej dokumentacji przeprowadzanych prac;

4. przestrzegania sposobu postępowania z zabytkiem po zakończeniu

wskazanych w pozwoleniu prac lub badań i przekazania tego opracowania

wojewódzkiemu konserwatorowi zabytków w terminie do 3 miesięcy od dnia

zakończenia tych prac lub badań.

Rozporządzenie określa teŜ szczegółowe warunki prowadzenia robót budowlanych

i robót budowlanych w otoczeniu zabytku oraz badań architektonicznych i innych

działań. Nakłada równieŜ obowiązek na wykonawcę zawiadomienia wojewódzkiego

konserwatora zabytków o terminie rozpoczęcia i zakończenia wskazanych w

pozwoleniu robót budowlanych, niezwłocznego zawiadomienia wojewódzkiego

konserwatora zabytków o wszelkich zagroŜeniach lub nowych okolicznościach

ujawnionych w trakcie prowadzenia tych robót oraz przestrzegania określonego przez

konserwatora sposobu postępowania z zabytkiem po zakończeniu robót

budowlanych.

W rozporządzaniu przedstawione są teŜ szczegółowo warunki prowadzenia

badań archeologicznych, na które uzyskano pozwolenie wojewódzkiego konserwatora

zabytków. NaleŜą do nich:

1. zawiadomienie wojewódzkiego konserwatora zabytków o terminie rozpoczęcia

i zakończenia badań archeologicznych,

51

2. dokonanie szczegółowego rozpoznania terenowego i sporządzenia planu

sytuacyjno-wysokościowego,

3. niezwłoczne zawiadomienie wojewódzkiego konserwatora zabytków o

wszelkich zagroŜeniach lub nowych okolicznościach ujawnionych w trakcie

prowadzenia badań,

4. niezwłoczne zawiadomienie wojewódzkiego konserwatora zabytków o

przerwach w prowadzonych pracach,

5. prowadzenie dokumentacji przebiegu badań archeologicznych oraz

opracowanie ich wyników,

6. prowadzenie doraźnej konserwacji pozyskanych zabytków i przekazanie ich

wojewódzkiemu konserwatorowi zabytków w terminie do 3 lat od dnia

zakończenia badań archeologicznych,

7. prowadzenie inwentaryzacji polowej pozyskanych zabytków i ich dokumentacji

i przekazania jej wojewódzkiemu konserwatorowi zabytków w terminie do 6

miesięcy od dnia zakończenia badań archeologicznych,

8. przygotowanie sprawozdania z przeprowadzonych badań archeologicznych i

przekazania tego go wojewódzkiemu konserwatorowi zabytków w terminie do

3 tygodni od dnia ich zakończenia,

9. opracowanie wyników badań archeologicznych i przekazanie ich

wojewódzkiemu konserwatorowi zabytków w terminie do 3 lat od dnia ich

zakończenia;

10. uporządkowanie terenu po zakończeniu badań archeologicznych.

Rozporządzenie określa szczegółowe warunki, jakie muszą spełniać osoby

wykonujące prace konserwatorskie, restauratorskie. Osoby takie muszą mieć tytuł

zawodowy magistra uzyskany po ukończeniu wyŜszych studiów na kierunku

konserwacja i restauracja dzieł sztuki lub wyŜszych studiów w specjalności w zakresie

konserwacji zabytków. Niezbędnym warunkiem jest odbycie po ukończeniu tych

studiów co najmniej 12-miesięcznej praktyki zawodowej w zakresie konserwacji i

badania zabytków.

Badania archeologiczne mogą być prowadzone przez osoby, które mają tytuł

zawodowy magistra uzyskany po ukończeniu wyŜszych studiów na kierunku

52

archeologia oraz odbyły po ukończeniu tych studiów co najmniej 12-miesięczną

praktykę zawodową

w zakresie tych badań.

Robotami budowlanymi przy zabytkach nieruchomych mogą kierować osoby,

które mają odpowiednie uprawnienia budowlane określone przepisami Prawa

budowlanego oraz odbyły co najmniej 2-letnią praktykę zawodową na budowie przy

zabytkach nieruchomych.

4.2.4. Rozporządzenie Ministra Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych

i Leśnictwa z dnia 5 czerwca 1995 r. w sprawie wymagań, jakim powinny

odpowiadać oceny oddziaływania autostrady na środowisko, grunty rolne i

leśne oraz na dobra kultury objęte ochroną (Dz.U. 1995 nr 64 poz. 332)

Omawiany akt prawny określa zasady, które powinny być uwzględnione

podczas budowy i eksploatacji autostrad wskutek wpływu tego typu dróg na szereg

elementów krajobrazu. Szczegółowo określone zostało oddziaływanie autostrady na

dobra kultury. Ocena taka powinna:

1. Uwzględniać charakterystykę wartości kulturowych, w tym zasoby i walory

dóbr kultury, krajobraz kulturowy oraz obszary podlegające i kwalifikujące się

do ochrony, oparte na istniejącej dokumentacji, inwentaryzacji i rejestrze

konserwatorskim oraz na uzupełniających archeologicznych badaniach

powierzchniowych i sondaŜowych.

2. Zawierać analizę rozpatrywanych wariantów przebiegu autostrady z

uwzględnieniem zarejestrowanych dóbr kultury (obiektów archeologicznych,

architektonicznych, historycznych, urbanistycznych, etnograficznych) oraz

wartości krajobrazu kulturowego.

3. Zawierać analizę i ocenę potencjalnych zagroŜeń i szkód dla dóbr kultury ze

wskazaniem obiektów lub stanowisk archeologicznych naraŜonych na

całkowite zniszczenie.

4. Zawierać załoŜenia programów przeprowadzenia badań i studiów

poprzedzających wydanie pozwolenia na budowę, w tym w szczególności

uzupełniających archeologicznych badań rozpoznawczych, uzupełniających

53

studiów dotyczących krajobrazu kulturowego, archeologicznych badań

wykopaliskowych obiektów (stanowisk) naraŜonych na całkowite zniszczenie.

5. Zawierać załoŜenia ratowniczych badań obiektów (stanowisk)

archeologicznych i historycznych, odkrywanych w fazie prac budowlanych.

6. Zawierać załoŜenia programu zabezpieczenia istniejących dóbr kultury przed

negatywnym oddziaływaniem autostrady.

7. Zawierać wnioski dotyczące potrzeby zmian przebiegu autostrady, w

odniesieniu do wybranych jej odcinków.

8. Zawierać propozycje przedsięwzięć ograniczających niekorzystne

oddziaływanie budowy i eksploatacji autostrady na objęte ochroną dobra

kultury, a w przypadkach koniecznych propozycje przesunięcia obiektów

historycznych.

9. Zawierać syntetyczne zestawienie dóbr kultury objętych ochroną na podstawie

przepisów szczególnych, wraz z ich wskazaniem.

Rozporządzenie szczegółowo określa naziemne i podziemne formy dóbr kultury

podlegające ochronie. Zostały one wymienione w załączniku nr 3 do niniejszego aktu

prawnego. NaleŜą do nich przede wszystkim:

1. obiekty (stanowiska) archeologiczne zarejestrowane lub ujawnione, w tym

niewpisane do rejestru konserwatorskiego,

2. załoŜenia miejskie i zabudowy osiedli,

3. kościoły, cmentarzyska, kapliczki przydroŜne,

4. pojedyncze i zespołowe inne obiekty architektoniczne (w tym zabytkowa

architektura przemysłowa i etnograficzna),

5. załoŜenia parkowe (podworskie) oraz parków etnograficzno-przyrodniczych

(m.in. skanseny),

6. kopalnie o charakterze historycznym (np. pradziejowe miejsca eksploatacji

krzemienia),

7. krajobraz kulturowy w formie istniejących i projektowanych parków i

rezerwatów kulturowych oraz stref ochrony konserwatorskiej.

54

4.2.5. Ustawa z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu

przestrzennym (Dz.U. 2003 nr 80 poz. 717, tekst ujednolicony)

Ustawa o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym określa zasady

kształtowania polityki przestrzennej przez jednostki samorządu terytorialnego

i organy administracji rządowej oraz zakres i sposoby postępowania w sprawach

przeznaczania terenów na określone cele oraz ustalania zasad ich zagospodarowania

i zabudowy. W planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym uwzględnia się wiele

zmiennych, w tym wymagania ochrony dziedzictwa kulturowego i zabytków oraz dóbr

kultury współczesnej.

Za pomocą pojęcia dobra kultury współczesnej określono: „nie będące

zabytkami dobra kultury, takie jak pomniki, miejsca pamięci, budynki, ich wnętrza i

detale, zespoły budynków, załoŜenia urbanistyczne i krajobrazowe, będące uznanym

dorobkiem współcześnie Ŝyjących pokoleń, jeŜeli cechuje je wysoka wartość

artystyczna lub historyczna”, co zostało określone w artykule 2, ustęp 10.

W celu określenia polityki przestrzennej, w tym lokalnych zasad

zagospodarowania przestrzennego, organ administracyjny, jakim jest rada gminy,

przygotowuje studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego

gminy. Studium takie musi uwzględniać rozmaite uwarunkowania wynikające z wielu

okoliczności, w tym stan dziedzictwa kulturowego i zabytków, jak równieŜ dóbr

kultury współczesnej oraz wymogów ochrony krajobrazu kulturowego. KaŜde studium

musi uwzględniać obszary oraz zasady ochrony krajobrazu kulturowego, zabytków i

dóbr kultury współczesnej.

Na dalszym etapie wójt, burmistrz albo prezydent miasta sporządza projekt

planu miejscowego, który pozostaje w zgodzie z zapisami studium, a takŜe z

przepisami

odrębnymi, odnoszącymi się do obszaru objętego planem. Ustawa określa

szczegółowo zasady przygotowania planu miejscowego. Obligatoryjnym elementem

planu miejscowego jest teŜ określenie zasad ochrony krajobrazu kulturowego,

zabytków i dóbr kultury współczesnej.

Organy samorządu województwa sporządzają plan zagospodarowania

przestrzennego

województwa, prowadzą analizy i studia oraz opracowują koncepcje i programy,

55

dotyczące obszarów i problemów zagospodarowania przestrzennego odpowiednio

do potrzeb i celów podejmowanych w tym zakresie prac. W planie zagospodarowania

przestrzennego województwa uwzględnia się ustalenia strategii rozwoju danej

jednostki terytorialnej oraz szczegółowo określa wiele jego elementów. Przedstawia

się w nim m.in. system obszarów chronionych, w tym obszary ochrony krajobrazu

kulturowego oraz dziedzictwa kulturowego i zabytków oraz dóbr kultury

współczesnej.

Podobne zasady obowiązują podczas określania rozwoju regionalnego w

dokumentach strategicznych przygotowywanych na poziomie rządowym. Właściwy

minister do spraw rozwoju regionalnego sporządza koncepcję przestrzennego

zagospodarowania kraju, która uwzględnia zasady zrównowaŜonego rozwoju na

podstawie szeregu uwarunkowań, w tym kulturowych.

Ustawa precyzuje zasady lokalizacji inwestycji celu publicznego oraz ustala

warunki zabudowy w odniesieniu do innych inwestycji. Inwestycja celu publicznego

jest lokalizowana na podstawie planu miejscowego. Decyzja o ustaleniu jej lokalizacji

określa warunki i szczegółowe zasady zagospodarowania terenu oraz jego zabudowy,

w tym wynikające z przepisów odrębnych w zakresie ochrony dziedzictwa

kulturowego, zabytków oraz dóbr kultury współczesnej.

4.2.6. Ustawa Prawo budowlane z dnia 7 lipca 1994 r. (Dz.U. 1994 nr 89

poz. 414, tekst ujednolicony)

Ustawa normuje działalność obejmującą sprawy projektowania, budowy,

utrzymania i rozbiórki obiektów budowlanych oraz określa zasady działania organów

administracji publicznej w tych dziedzinach.

W artykule 39 ustawy znajdują się szczegółowe zasady postępowania podczas

prowadzenia robót budowlanych przy obiekcie budowlanym wpisanym do rejestru

zabytków lub na obszarze wpisanym do rejestru zabytków. Wykonawca takich prac

jest zobowiązany do uzyskania pozwolenia na ich prowadzenie, wydanego przez

właściwego wojewódzkiego konserwatora zabytków, przed uzyskaniem decyzji o

pozwoleniu na budowę.

Pozwolenie na rozbiórkę obiektu budowlanego wpisanego do rejestru zabytków

moŜe być wydane po uzyskaniu decyzji Generalnego Konserwatora Zabytków

56

działającego w imieniu ministra właściwego do spraw kultury i ochrony dziedzictwa

narodowego o skreśleniu tego obiektu z rejestru zabytków. W stosunku do obiektów

budowlanych oraz obszarów niewpisanych do rejestru zabytków, a objętych ochroną

konserwatorską na podstawie miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego,

pozwolenie na budowę lub rozbiórkę obiektu budowlanego wydaje właściwy organ w

uzgodnieniu z wojewódzkim konserwatorem zabytków.

4.3. Struktura organizacyjna

4.3.1. Minister Kultury i Dziedzictwa Narodowego

Obsługę zadań Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego w zakresie działu

kultury i ochrony dziedzictwa narodowego zapewniają w szczególności Departament

Dziedzictwa Narodowego oraz Departament Ochrony Zabytków.

Do zadań Departamentu Dziedzictwa Narodowego dotyczących problematyki

dziedzictwa archeologicznego naleŜą promocja zbiorów muzealnych i dorobku

polskiego muzealnictwa w kraju i za granicą, koordynowanie prowadzenia spraw

związanych z ochroną i zabezpieczeniem muzeów, koordynacja zadań w zakresie

upowszechniania zagadnień muzealnictwa i udostępniania zbiorów oraz współpraca w

tym zakresie z jednostkami ochrony zabytków oraz udział w postępowaniach w

sprawach roszczeń byłych właścicieli zabytków o ich zwrot lub odszkodowanie.

DuŜo waŜniejszą rolę w tym zakresie odgrywa Departament Ochrony

Zabytków. Do jego najwaŜniejszych zadań w tej sferze naleŜą w szczególności:

1. wykonywanie i koordynacja realizacji zadań wynikających z polityki rządu w

zakresie ochrony zabytków,

2. realizacja zadań wynikających z „Koncepcji polityki przestrzennego

zagospodarowania kraju”, w tym koordynacja opracowań przestrzennej

dyspozycji zasobów dziedzictwa kulturowego i koncepcji wykorzystania

zasobów tego dziedzictwa w powiązaniu z systemami ochrony w krajach Unii

Europejskiej oraz strategiami rozwoju gospodarczego i społecznego,

3. monitorowanie merytorycznych zadań Wojewódzkich Urzędów Ochrony

Zabytków,

57

4. koordynacja współpracy z jednostkami samorządu terytorialnego w sprawach

programowych dotyczących ochrony zabytków i realizacji w tym zakresie

zadań regionalnych i kontraktów wojewódzkich,

5. podejmowanie wspólnych przedsięwzięć dotyczących ochrony zabytków z

Generalną Dyrekcją Dróg Krajowych i Autostrad, Agencją Nieruchomości

Rolnych i Agencją Mienia Wojskowego,

6. prowadzenie działalności promocyjnej i edukacyjnej na rzecz ochrony

zabytków i opieki nad nimi,

7. współudział w realizacji zadań związanych z wykorzystywaniem europejskich

środków pomocowych przeznaczonych na ochronę zabytków i opiekę nad

nimi,

8. podejmowanie szeregu działań administracyjnych w zakresie ochrony

dziedzictwa kulturowego i zarządzania nim.

Nadzór nad Departamentem Dziedzictwa Narodowego i Ochrony Zabytków

sprawuje wiceminister w randze podsekretarza stanu, który pełni jednocześnie

funkcję Generalnego Konserwatora Zabytków.

4.3.2. Wojewódzki Urząd Ochrony Zabytków

Wojewódzkie Urzędy Ochrony Zabytków (WUOZ) działają na podstawie ustawy

z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami oraz

rozporządzenia Ministra Kultury z dnia 9 kwietnia 2004 r. w sprawie organizacji

wojewódzkich urzędów ochrony zabytków, a takŜe innych przepisów dotyczących

ochrony zabytków. Wojewódzki Konserwator Zabytków podlega Wojewodzie. WUOZ-

y mają delegatury w większych miastach w kaŜdym województwie.

Do zadań WUOZ-u naleŜy w szczególności:

1) realizacja zadań wynikających z krajowego programu ochrony zabytków i

opieki nad nimi,

2) prowadzenie rejestru i wojewódzkiej ewidencji zbytków oraz gromadzenie

dokumentacji w tym zakresie,

58

3) sprawowanie nadzoru nad prawidłowością prowadzonych badań

konserwatorskich, architektonicznych, prac konserwatorskich,

restauratorskich, robót budowlanych i innych działań przy zabytkach oraz

badań archeologicznych,

4) uzgadnianie decyzji o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu,

5) uzgadnianie miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego i

opiniowanie studiów uwarunkowań i kierunków zagospodarowania,

6) organizowanie i prowadzenie kontroli w zakresie ochrony zabytków i opieki

nad nimi,

7) wydawanie decyzji administracyjnych, w tym decyzji o wpisie do rejestru

zabytków,

8) wydawanie zezwoleń na prowadzenie prac przy zabytkach.

W odniesieniu do dziedzictwa archeologicznego WUOZ-y podejmują działania

w zakresie:

1) prowadzenia rejestru zabytków archeologicznych,

2) prowadzenia wojewódzkiej ewidencji stanowisk archeologicznych,

3) opracowania wytycznych i opinii konserwatorskich dotyczących zabytków

archeologicznych na wniosek inwestorów lub z urzędu,

4) prowadzenia kontroli dotyczących stanu zachowania stanowisk

archeologicznych,

5) opracowywania wniosków do studium i planów zagospodarowania

przestrzennego oraz uzgadniania niniejszych opracowań,

6) prowadzenia kontroli na terenie objętym ochroną stanowisk

archeologicznych, gdzie wykonywane są prace ziemne celem stwierdzenia

zgodności realizowanych zamierzeń inwestycyjnych z zaopiniowaną przez

Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków dokumentacją,

7) prowadzenia kontroli prawidłowości badań archeologicznych,

8) prowadzenia ratunkowych badań archeologicznych.

59

4.3.3. Krajowy Ośrodek Badań i Dokumentacji Zabytków (KOBiDZ)

Ośrodek został powołany do Ŝycia w 2002 r. poprzez połączenie Ośrodka

Dokumentacji Zabytków i Ośrodka Ochrony Zabytkowego Krajobrazu. KOBiDZ

podlega Ministerstwu Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Posiada Regionalne Ośrodki

Badań i Dokumentacji Zabytków w miastach wojewódzkich (z wyjątkiem Katowic)

oraz Oddział Terenowy Park MuŜakowski w Łęknicy. Działa obecnie na podstawie

nowego statusu, który został ogłoszony w styczniu 2007 r.

Celem Ośrodka jest realizacja polityki Państwa w sferze ochrony dziedzictwa

kulturowego oraz opieki nad tym dziedzictwem. Jest ona realizowana poprzez:

1) wypracowanie podstawy doktryny konserwatorskiej w zakresie ochrony

dziedzictwa kulturowego i zabytków,

2) opracowanie i wdraŜanie jednolitego systemu ochrony i dokumentacji

dziedzictwa kulturowego,

3) wprowadzanie i upowszechnianie nowych standardów metodologicznych w

zakresie badań, dokumentacji i konserwacji zabytków,

4) gromadzenie odpisów decyzji wojewódzkich konserwatorów zabytków o wpisie

obiektów do rejestrów zabytków,

5) prowadzenie Krajowej Ewidencji Zabytków,

6) prowadzenie ewidencji badań archeologicznych,

7) wspomaganie nadzoru wojewódzkich konserwatorów zabytków nad pracami

archeologicznymi,

8) gromadzenie i udostępnianie informacji związanych z muzeami i

muzealnictwem,

9) wydawanie opinii i ekspertyz na rzecz Generalnego Konserwatora Zabytków

i Wojewódzkich Urzędów Ochrony Zabytków.

60

4.4. Procedury administracyjne 4.4.1. Rejestry zabytków

4.4.1.1. Krajowa ewidencja zabytków

Wojewódzkie Urzędy Konserwatorskie przygotowują rejestr zabytków

ruchomych, nieruchomych, archeologicznych i obiektów ujętych w ewidencji

konserwatorskiej. Wpisy dokonywane są na mocy decyzji wydawanych przez

Wojewódzkich Konserwatorów Zabytków. Wykazy obiektów wpisanych do rejestru

zabytków są przechowywane w wojewódzkich urzędach konserwatorskich oraz w

KOBiDZ-u.

Obiekty wpisane do rejestru zabytków figurują pod adresami, obowiązującymi

w momencie wpisu. Warto o tym pamiętać, biorąc pod uwagę wielokrotne zmiany

administracyjne w Polsce po 1945 r. Rejestr zabytków nieustannie się zmienia. Ciągłe

modyfikacje związane są z nowymi decyzjami dotyczącymi wpisania do rejestru

nowych zabytków oraz skreślenia z rejestru zabytku lub jego części. Zmianie ulegają

teŜ decyzje i postanowienia WKZ modyfikujące lub wyjaśniające treść wcześniej

wydanych decyzji. Aktualizacja rejestru jest więc czynnością permanentną i w

związku z tym dostępne wykazy naleŜy traktować jako dokumenty o charakterze

roboczym.

Do rejestru zabytków nieruchomych wpisywane są następujące rodzaje

obiektów:

1. ZałoŜenia przestrzenne – układy urbanistyczne, ruralistyczne, dzielnice i

osiedla, place i ulice (jako wnętrza urbanistyczne), strefy ochrony

konserwatorskiej krajobrazu, kanały, linie kolejowe, załoŜenia rekreacyjne i

sportowe, miejsca pamięci narodowej

2. Obiekty sakralne – kościoły róŜnych wyznań, klasztory, dzwonnice, kaplice,

kaplice cmentarne, kostnice, kapliczki przydroŜne, figury.

3. Obiekty budownictwa obronnego – mury obronne, bramy miejskie, forty,

arsenały

4. Budowle uŜyteczności publicznej – siedziby władz, szkoły i internaty, banki,

poczty, hotele i pensjonaty, teatry i kina, koszary i więzienia, dworce kolejowe,

61

szpitale i zakłady opiekuńcze, budynki administracyjne zakładów

przemysłowych.

5. Pałace – pałace wiejskie (ośrodki dóbr) oraz pałace miejskie (w zespołach

rezydencjonalnych).

6. Dwory – dwory wiejskie (ośrodki dóbr), dwory podmiejskie (w zespołach

rezydencjonalnych), dwory obronne (wieŜe mieszkalne).

7. Parki – parki pałacowe i dworskie, ogrody dworskie, ogrody willowe (jako

elementy komponowanych załoŜeń), parki miejskie, aleje.

8. Zabudowa folwarczna – oficyny mieszkalne i gospodarcze (w zespołach),

budynki inwentarskie (w zespołach), budynki produkcyjne (w zespołach),

budynki mieszkalno- uŜytkowe pracowników folwarcznych (domki ogrodnika,

leśniczego, doktora itp.), pojedyncze obiekty pozostałe po zespołach

folwarcznych, spichlerze, magazyny.

9. Budynki gospodarcze – wszelkie pojedyncze obiekty gospodarskie w

zagrodach wiejskich, spichlerze, magazyny jako obiekty samoistne, poza

zespołami folwarcznymi, budynki pomocnicze w obiektach uŜyteczności

publicznej i domach mieszkalnych.

10. Domy mieszkalne – domy, kamienice, chałupy wiejskie, pałace i dwory

miejskie, plebanie, wikariaty i organistówki, domy w osiedlach

(wyszczególnione w decyzjach przestrzennych), domy w osiedlach

robotniczych (wpisane w zespołach zakładów przestrzennych).

11. Budownictwo przemysłowe – hale produkcyjne w zespołach fabrycznych,

warsztaty, obiekty towarzyszące, parowozownie, kotłownie, wieŜe szybowe w

kopalniach, pojedyncze budynki produkcyjne, poza zespołami folwarcznymi

(kuźnie, olejarnie itp.), młyny, wiatraki, urządzenia hydrotechniczne,

wodociągowe wieŜe ciśnień, mosty i wiadukty, elektrownie, gazownie i

wodociągi.

12. Cmentarze – cmentarze komunalne, wojenne, wyznaniowe, kwatery

cmentarne, pojedyncze groby i mogiły.

13. Ogrodzenia, bramy i kordegardy.

62

Do dnia 31 grudnia 2007 r. do rejestru wpisanych zostało w sumie 62 878

obiektów nieruchomych.

4.4.1.2. Gminna ewidencja zabytków

Organy administracji publicznej szczebla lokalnego są równieŜ zobligowane do

prowadzenia ewidencji zabytków. Artykuł 4 ustawy o ochronie zabytków i opiece nad

zabytkami precyzuje, Ŝe gminy muszą dbać o „zapewnienie warunków prawnych,

organizacyjnych i finansowych umoŜliwiających trwałe zachowanie zabytków oraz ich

zagospodarowanie i utrzymanie” oraz zapobiegać „zagroŜeniom mogącym

spowodować uszczerbek dla wartości zabytków”.

W szczególności gminy są zobowiązane do uwzględnienia ochrony dziedzictwa

kulturowego w planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym. Efektywna realizacja

tego zapisu jest moŜliwa na podstawie przygotowanej i prowadzonej gminnej

ewidencji zabytków. Występuje ona w postaci zbioru kart adresowych zabytków

nieruchomych z terenu jednostki administracyjnej omawianego typu, objętych

wojewódzką ewidencją zabytków.

Karta adresowa powinna zawierać określenie zabytku, jego nazwę i adres

(miejsce połoŜenia). Jest ona wykonywana w ujednolicony sposób dzięki specjalnemu

oprogramowaniu Gminna Ewidencja Zabytków przygotowanemu przez KOBiDZ.

Program umoŜliwia przygotowanie i wydruk dowolnie zdefiniowanych zestawień

tematycznych i topograficznych oraz wydruk kart adresowych dla poszczególnych

obiektów.

4.4.2. Wpis do rejestru zabytków nieruchomych

Wpisu do rejestru zabytków nieruchomych dokonuje się na podstawie

przepisów ustawy o ochronie zabytków oraz stosownych rozporządzeń Ministra

Kultury i Dziedzictwa Narodowego.

Wpis do rejestru pociąga za sobą szereg konsekwencji:

1. Wszelkie prace i roboty przy zabytkach oraz prace archeologiczne i

wykopaliskowe wolno prowadzić tylko po uzyskaniu zezwolenia właściwego

wojewódzkiego konserwatora zabytków.

63

2. Właściciel i uŜytkownik zabytku, w zakresie określonym przepisami prawa,

obowiązany jest dbać o jego zachowanie, a w szczególności:

a) zabezpieczyć przed zniszczeniem, uszkodzeniem i dewastacją,

b) niezwłocznie zawiadomić właściwego wojewódzkiego konserwatora

zabytków o wydarzeniach mogących mieć ujemny wpływ na stan i

zachowanie zabytku.

3. Bez zezwolenia właściwego wojewódzkiego konserwatora zabytków nie wolno

zabytków przerabiać, odnawiać, rekonstruować, konserwować, zabudowywać,

odbudowywać, zdobić, uzupełniać, rozkopywać ani dokonywać w nich Ŝadnych

innych zmian.

4. Zabytek nieruchomy moŜe być uŜytkowany wyłącznie w sposób zgodny z

zasadami opieki nad zabytkami i w sposób odpowiadający jego wartości

zabytkowej.

4.4.3. Wpis do rejestru zabytków ruchomych

Wpis do rejestru zabytków nieruchomych dokonuje się na podstawie

przepisów ustawy o ochronie zabytków oraz stosownych rozporządzeń Ministra

Kultury i Dziedzictwa Narodowego.

NaleŜy podkreślić, Ŝe wykopaliska i znaleziska archeologiczne naleŜą do

Państwa.

Po wpisie do rejestru zabytków ruchomych:

1. Wszelkie prace i roboty przy zabytkach oraz prace archeologiczne i

wykopaliskowe wolno prowadzić tylko za zezwoleniem właściwego

wojewódzkiego konserwatora zabytków.

2. Przedmioty ruchome wojewódzki konserwator zabytków przekazuje do

właściwego muzeum lub innej placówki naukowej.

3. Właściciel i uŜytkownik zabytku, w zakresie określonym przepisami prawa,

obowiązany jest dbać o jego zachowanie, a w szczególności:

a) zabezpieczyć przed zniszczeniem, uszkodzeniem i dewastacją,

b) niezwłocznie zawiadomić właściwego wojewódzkiego konserwatora

zabytków o wydarzeniach mogących mieć wpływ ujemny na stan i

zachowanie zabytku.

64

5. Bez zezwolenia właściwego wojewódzkiego konserwatora zabytków nie wolno

zabytków przerabiać, odnawiać, rekonstruować, konserwować, zabudowywać,

odbudowywać, zdobić, uzupełniać, rozkopywać ani dokonywać w nich Ŝadnych

innych zmian.

6. Bez zezwolenia właściwego wojewódzkiego konserwatora zabytków nie wolno

przemieszczać zabytków nieruchomych ani teŜ przenosić lub wynosić zabytków

ruchomych z naruszeniem skomponowanych lub ustalonych tradycją wnętrz

budownictwa świeckiego i sakralnego.

7. Wywóz dóbr kultury za granicę jest zakazany.

4.4.4. System e-ARCHEO

Baza danych e-ARCHEO stanowi moduł Krajowej Ewidencji Zabytków

odnoszący się do zabytków archeologicznych. Pozwala na rejestrację i analizę

archeologicznych dóbr kultury od najszerszego do najwęŜszego zakresu (stanowiska

archeologiczne, poszczególne ich elementy, fazy chronologiczno-kulturowe, zabytki

ruchome itd.).

Celem omawianej bazy jest udostępnienie informacji o zasobach polskiego

dziedzictwa archeologicznego, ponadto stanowi ona efektywne narzędzie w procesie

administrowania tym dziedzictwem i jego wykorzystania w badaniach naukowych.

Komputerowa baza danych archeologicznych e-ARCHEO jest programem

słuŜącym do opracowywania i przechowywania źródeł archeologicznych pozyskanych

w trakcie badań wykopaliskowych, jak równieŜ juŜ publikowanych. Pozwala na

kompleksową rejestrację wszystkich elementów składowych stanowiska

archeologicznego, nie ograniczając się tylko do wycinkowych jego aspektów (bazy

danych typu muzealnego czy teŜ rejestracyjnego). Szczególną cechą prezentowanego

systemu jest moŜliwość nie tylko otrzymywania samych informacji, ale teŜ ich

wzajemnego korelowania, przetwarzania i uzyskiwania konkretnych wyników w

postaci graficznej (wykresy, mapy), jak równieŜ statystycznej lub tekstowej. Dzięki

zastosowaniu programu e-ARCHEO moŜna uzyskać informacje dotyczące

poszczególnych elementów jednego zbioru (stanowisk, obiektów, warstw, zabytków

ruchomych, bibliografii, wyników badań fizykochemicznych itp.), istnieje teŜ

65

moŜliwość porównywania zbiorów, tzn. wskazania na elementy wspólne i

wykluczające się.

Główną jednostką opisu jest stanowisko odpowiadające pojęciu „nieruchomy

zabytek archeologiczny” przyjętemu w ustawie o ochronie zabytków i opiece nad

zabytkami z 2003 r. Jest ono definiowane jako „miejsce, w którym występują

(występowały) in situ materiały archeologiczne [...]” w kontekście chronologiczno-

przestrzennym, określane przez lokalizację geograficzną, przynaleŜność

administracyjną, własną nazwę, oznaczenia wg AZP, klasyfikację funkcjonalną,

zaszeregowanie chronologiczno-kulturowe oraz numer ewidencyjny w bazie.

4.5. Zezwolenia 4.5.1. Zezwolenie na prowadzenie prac archeologicznych

Wniosek o udzielenie zezwolenia na prowadzenie prac archeologicznych

wykopaliskowych powinien być skierowany do odpowiedniego Wojewódzkiego

Konserwatora Zabytków i powinien zawierać:

a) imię, nazwisko i adres zamieszkania wnioskodawcy lub nazwę i siedzibę

jednostki organizacyjnej, będącej wnioskodawcą,

b) wskazanie zabytku z uwzględnieniem miejsca jego połoŜenia albo

miejsca planowanych robót budowlanych w otoczeniu zabytków bądź

miejsca badań archeologicznych,

c) program planowanych prac archeologicznych i projekt

zagospodarowania terenu (działki),

d) imię, nazwisko i adres zamieszkania osoby prowadzącej badania

archeologiczne,

e) dane osobowe wykonawcy robót ziemnych oraz dane kierownika

budowy i inspektora nadzoru – jeŜeli jest juŜ wyłoniony,

f) wskazanie przewidywanego terminu rozpoczęcia i zakończenia prac

archeologicznych,

g) opis sposobu uporządkowania terenu po zakończeniu badań,

h) uzasadnienie badań,

i) oświadczenie wykonawcy prac archeologicznych o podjęciu się

prowadzenia określonych badań archeologicznych,

66

j) zgodę właściciela lub uŜytkownika gruntu na prowadzenie prac, jeŜeli

nie jest on wnioskodawcą (lub oświadczenie o jej posiadaniu),

k) mapę w skali 1:10 000 lub mniejszą umoŜliwiającą lokalizację

nieruchomego zabytku archeologicznego z zaznaczonym terenem

badań,

l) dokument potwierdzający gotowość muzeum lub innej jednostki

organizacyjnej do przyjęcia zabytków archeologicznych odkrytych

podczas prowadzenia prac archeologicznych,

m) oświadczenie osoby prowadzącej badania archeologiczne o posiadaniu

środków finansowych na ich przeprowadzenie,

n) oświadczenie osoby prowadzącej badania archeologiczne o wywiązaniu

się z obowiązków przy prowadzeniu poprzednich badań,

o) dokumenty potwierdzające posiadanie przez osobę prowadzącą badania

archeologiczne kwalifikacji i praktyki zawodowej.

Zgodnie z rozporządzeniem Ministra Kultury z dnia 9 czerwca 2004 r. w

sprawie prowadzenia prac konserwatorskich, restauratorskich, robót budowlanych,

badań konserwatorskich i architektonicznych, badania archeologiczne mogą być

prowadzone przez osoby, które mają tytuł zawodowy magistra uzyskany po

ukończeniu wyŜszych studiów na kierunku archeologia oraz odbyły po ukończeniu

tych studiów co najmniej 12-miesięczną praktykę zawodową w zakresie tych badań.

Przy ustalaniu czasu trwania praktyki nie uwzględnia się uczestnictwa w badaniach

archeologicznych prowadzonych metodą powierzchniową, nadzorów

archeologicznych i rozpoznawania obiektów archeologicznych za pomocą odwiertów

oraz udziału w opracowywaniu zabytków odkrytych w trakcie badań

archeologicznych.

4.5.2. Zezwolenie na prace przy zabytku ruchomym

Wniosek o udzielenie zezwolenia na prowadzenie prac konserwatorskich

przy zabytku ruchomym powinien zawierać:

a) imię, nazwisko i adres zamieszkania wnioskodawcy,

67

b) wskazanie zabytku, z uwzględnieniem miejsca jego połoŜenia

bądź przechowywania,

c) program planowanych prac, opracowany przez osobę

uprawnioną,

d) imię, nazwisko i adres zamieszkania wykonawcy,

e) przewidywany termin rozpoczęcia i zakończenia prac,

f) uzasadnienie podjęcia prac przy zabytku.

Zgodnie z rozporządzeniem Ministra Kultury z dnia 9 czerwca 2004 r. w

sprawie prowadzenia prac konserwatorskich, restauratorskich, robót budowlanych,

badań konserwatorskich i architektonicznych, prace konserwatorskie przy zabytku

ruchomym mogą podejmować osoby, które posiadają dyplom ukończenia wyŜszych

studiów na kierunku konserwacja i restauracja dzieł sztuki lub wyŜszych studiów

zawodowych na specjalności w zakresie konserwacji i tytuł zawodowy magistra oraz

odbyły po uzyskaniu dyplomu co najmniej 12-miesięczną praktykę w zakresie

konserwacji tych zabytków.

4.5.3. Zezwolenie na prace przy zabytku nieruchomym

Wniosek o udzielenie zezwolenia na prowadzenie prac konserwatorskich

przy zabytku nieruchomym (obiekty i zespoły budowlane, parki, cmentarze, aleje,

inwestycje w zespołach urbanistycznych objętych ochroną konserwatorską) powinien

zawierać:

a) imię, nazwisko i adres zamieszkania wnioskodawcy,

b) wskazanie zabytku, z uwzględnieniem miejsca jego połoŜenia,

c) projekt budowlany lub program prac,

d) imię i nazwisko, adres zamieszkania wykonawcy,

e) imię, nazwisko, adres kierownika budowy i inspektora nadzoru

inwestorskiego,

f) informację o przewidywanym terminie rozpoczęcia i zakończenia prac,

g) uzasadnienie podjęcia prac przy zabytku.

68

Zgodnie z rozporządzeniem Ministra Kultury z dnia 9 czerwca 2004 r. w

sprawie prowadzenia prac konserwatorskich, restauratorskich, robót budowlanych,

badań konserwatorskich i architektonicznych przy kierowaniu robotami budowlanymi

i wykonywaniu nadzoru inwestorskiego mogą być zatrudnione osoby, które mają

odpowiednie uprawnienia budowlane, określone przepisami Prawa budowlanego, i

wykaŜą się co najmniej 2-letnią praktyką na budowie przy zabytkach nieruchomych.

Pracami konserwatorskimi, polegającymi na zabezpieczeniu, uzupełnieniu,

rekonstrukcji lub konserwacji parków zabytkowych albo innego rodzaju

zorganizowanej zieleni zabytkowej, mogą kierować osoby, które mają dyplom

ukończenia wyŜszych studiów na kierunkach architektury krajobrazu, ogrodnictwa lub

leśnictwa i tytuł zawodowy magistra oraz odbyły po uzyskaniu dyplomu co najmniej

12-miesięczną praktykę przy konserwacji i pielęgnacji tego rodzaju zabytków. Prace o

charakterze technicznym w zakresie, o którym powyŜej, mogą być prowadzone przez

osoby, które mają średnie wykształcenie w zakresie pielęgnacji zieleni albo

praktyczne przygotowanie do prowadzenia takich prac.

4.6. Dostęp do danych archiwalnych

Dokumentacja konserwatorska oznacza dokumentację aktową o

charakterze korespondencji oraz dokumentację z zakresu ochrony zabytków,

dotyczącą zabytków nieruchomych, ruchomych, archeologicznych, taką jak: wytyczne

konserwatorskie, studia historyczno-urbanistyczne, historyczno-architektoniczne,

studia środowiska kulturowego, dokumentacja techniczna zabytków, sprawozdania z

prac konserwatorskich, karty ewidencyjne (AZP, architektury, zabytków ruchomych,

cmentarzy), ewidencje parkowe i cmentarzy, materiały kartograficzne, negatywy,

pozytywy.

WUOZ-y oraz KOBiDZ udostępniają dokumentację do wglądu oraz umoŜliwiają

prowadzenie niezbędnych odpisów z tej dokumentacji do celów słuŜbowych,

urzędowych i naukowo-badawczych.

69

4.6.1. Udostępnianie informacji z zakresu informacji krajowej ewidencji

zabytków archeologicznych (AZP)

AZP to ogólnopolski program badawczo-konserwatorski, prowadzony od 1978

r. Jego celem jest rozpoznanie, za pomocą metody badań powierzchniowych i

kwerendy archiwalnej, stanowisk archeologicznych na terenie całego kraju oraz

budowa archiwum informacji o nich.

Dla potrzeb AZP obszar kraju został podzielony na prostokątne obszary o

powierzchni 37,5 km2 oznaczane liczbami arabskimi w systemie nr pasa-nr słupa.

Badania przeprowadzono na 270 000 km2, co stanowi 87% powierzchni kraju.

Realizacja programu AZP zaowocowała dotąd odkryciem ponad 435 000 stanowisk

archeologicznych. Około 60% z nich to punkty i ślady osadnicze, czyli miejsca, w

których natrafiono na bardzo niewielką koncentrację substancji zabytkowej. Reszta to

stanowiska archeologiczne o charakterze osadniczym, obronnym, produkcyjnym,

kultowym oraz stanowiska, które są uŜytkowane do dzisiaj – na terenach miast

historycznych.

Dokumentacja z badań AZP w formie sprawozdania tekstowego z prac

prowadzonych na danym obszarze oraz załączonych Kart Ewidencji Stanowisk

Archeologicznych sporządzonych dla kaŜdego stanowiska jest przechowywana w

oddziałach Wojewódzkich Konserwatorów Zabytków. Kopia tych materiałów jest

dostępna w Dziale Archeologii KOBiDZ.

Wyniki realizacji programu stały się podstawowym źródłem informacji słuŜb

ochrony zabytków o liczbie, wielkości, hipotetycznej funkcji i chronologii odkrytych

stanowisk archeologicznych. Wykorzystanie tego zasobu informacji ma obecnie

charakter wielokierunkowy. SłuŜą one jako element w procesie badawczym,

pomagając w lokalizacji stanowiska, określaniu jego funkcji i chronologii. Rezultaty

badań AZP są podstawowym narzędziem słuŜb ochrony zabytków w formułowaniu

wytycznych dla władz gmin przy ustalaniu planów zagospodarowania przestrzennego

i ustalaniu stref ochrony konserwatorskiej. Są teŜ podstawą do wnioskowania o

podjęcie badań ratowniczych lub nadzór konserwatorski w przypadku planowanej

inwestycji. Uwzględnienie rezultatów badań AZP jest równieŜ waŜnym elementem w

procesie planowania inwestycji przez róŜne podmioty gospodarcze. Koszty bowiem

70

wiąŜące się z koniecznością prowadzenia badań archeologicznych mają zasadniczy

wpływ na ostateczne ustalenie lokalizacji i budŜetu przedsięwzięcia.

Wyniki AZP są udostępniane zarówno przez Wojewódzkich Konserwatorów

Zabytków, jak i KOBiDZ. W przypadku KOBiDZ-u udostępnianie informacji AZP

odbywa się w Dziale Archeologii KOBiDZ, Warszawa, ul. Szeroki Dunaj 5.

4.6.2. Udostępnianie zasobu archiwalnego Krajowego Ośrodka Badań i

Dokumentacji Zabytków

KOBiDZ w Warszawie wraz z ośrodkami terenowymi przyjął zasady

korzystania ze swoich materiałów ewidencyjnych, dokumentacyjnych i spuścizn

archiwalnych. Zasoby te są bezpłatnie udostępniane jednostkom organizacyjnym i

osobom fizycznym dla potrzeb nauki, kultury, techniki i gospodarki. W szczególności

zasoby te są udostępniane studentom i doktorantom w związku z ich wykorzystaniem

do prac dyplomowych lub doktorskich, pracownikom naukowym i innym osobom

fizycznym oraz przedstawicielom urzędów, instytucji i organizacji oraz

przedsiębiorstw. Obowiązuje zakaz wypoŜyczania materiałów archiwalnych poza

siedziby KOBiDZ i ROBiDZ, udostępnia się je wyłącznie w ich siedzibach.

Osoby zamierzające korzystać z zasobów archiwalnych KOBiDZ są obowiązane

dokładnie określić na piśmie: materiały, które mają im być udostępnione, cel ich

wykorzystania, formę udostępnienia oraz czas, w którym chciałyby korzystać z

archiwaliów.

4.6.3. Dostęp do bazy e-ARCHEO

W systemie e-ARCHEO istnieją trzy moŜliwe dla uŜytkownika poziomy dostępu

i odpowiadające im trzy statusy uŜytkownika:

– Status gość umoŜliwia wyłącznie przeglądanie całej bazy danych w ograniczonym

zakresie (informacje ogólne o stanowiskach archeologicznych). Nadawany jest

automatycznie w momencie zalogowania się do systemu.

– Status badacz umoŜliwia przeglądanie całej bazy danych bez ograniczeń oraz

wprowadzanie nowych stanowisk i dokonywania w nich zmian. Nadawany jest

czasowo (tylko czynnym zawodowo archeologom) na pisemny umotywowany

wniosek uŜytkownika.

71

– Status konserwator umoŜliwia przeglądanie całej bazy danych w zakresie statusu

„gościa”, wprowadzanie nowych stanowisk i dokonywanie w nich zmian,

dokonywanie zmian w stanowiskach juŜ wprowadzonych, dostęp do pełnej informacji

o zasobach dziedzictwa archeologicznego dla obszaru danego województwa.

Nadawany jest na pisemny wniosek Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków lub

Kierownika Delegatury.

Wniosek o nadanie statusu badacza lub konserwatora naleŜy kierować do

Pracowni Archeologii Ratowniczej Ośrodka Badań i Dokumentacji Zabytków.

72

5. Case study: badania archeologiczne na wielkich inwestycjach

5.1. Gazociąg jamalski

Gazociąg tranzytowy Jamał-Europa łączy Europę Zachodnią z bogatymi

złoŜami gazu ziemnego na półwyspie Jamał. Jego całkowita długość wynosi ok. 4 tys.

km. Budowa gazociągu tranzytowego Jamał-Europa na terenie Polski była

prowadzona przez EuRoPol GAZ. Realizowany projekt zakładał, Ŝe polski odcinek

będzie składał się z dwóch równoległych nitek o długości ok. 680 km kaŜda i pięciu

tłoczni gazu. Dotychczas ukończona została jedna nitka. Trasa gazociągu przebiega

łącznie przez pięć województw: lubuskie, wielkopolskie, kujawsko-pomorskie,

mazowieckie i podlaskie. Gazociąg przekracza 32 linie kolejowe, 246 dróg, 108

cieków wodnych (małych rzek, kanałów i rowów melioracyjnych) oraz 7 duŜych rzek.

Przed rozpoczęciem prac budowlano-montaŜowych inwestor był zobowiązany

do przeprowadzenia ratowniczych prac wykopaliskowych wzdłuŜ całej trasy

gazociągu. Pierwszym ich etapem były badania powierzchniowe w latach 1993-1994.

Wskutek tego zlokalizowano 724 stanowiska archeologiczne, z których 146 objęto

programem wyprzedzających badań wykopaliskowych, a 166 poddano badaniom

przed rozpoczęciem właściwych robót montaŜowych. Pozostałe, o niewielkiej

powierzchni, podlegały nadzorowi towarzyszącemu inwestycyjnym pracom ziemnym.

Łącznie pod prace badawcze przeznaczono 45 ha gruntów.

Wykopaliskowe badania archeologiczne na długości całego 680-kilometrowego

odcinka na pasie o szerokości 13 m zostały przeprowadzone w latach 1994 -1998 i

objęły wszystkie (146) wytypowane stanowiska archeologiczne.

Udokumentowano pozostałości bytowania grup ludzkich od okresu

schyłkowego paleolitu po średniowiecze. Odkryto i zinwentaryzowano pozostałości

kilkuset obozowisk, osad, cmentarzysk ciałopalnych i szkieletowych oraz kilku

obiektów sakralnych. Zarejestrowano równieŜ niezwykle liczne zabytki ruchome takie,

jak: broń, narzędzia, złote, srebrne i brązowe ozdoby czy przedmioty kultu, zabawki,

a takŜe najstarszy w Europie fragment tkaniny lnianej. Do najbardziej

spektakularnych odkryć zaliczyć naleŜy: (1) neolityczne osady z długimi domami w w

BoŜejewicach (gmina Strzelno), Kuczkowie i Siniarzewie (gmina Zakrzewo), (2) osadę

73

kultury przeworskiej z obiektami do odzyskiwania soli z solanek w Chabsku (gmina

Mogilno), (3) kompleks świątyń z pierwszych wieków naszej ery wraz z grobami

zwierząt ofiarnych w Sławsku Wielkim (gmina Kruszwica), (4) bogate cmentarzysko

kultury wielbarskiej z okresu rzymskiego w Kowalewku (gmina Oborniki

Wielkopolskie) czy (5) pracownię rogowniczą w Slawsku Wielkim. Na szczególną

uwagę zasługują teŜ odkrycia na terenie osady przeworskiej z II-III wieku n.e. w

Karczynie (gmina Inowrocław). Znaleziono tam rzadko spotykany zestaw urządzeń do

wstępnej obróbki lnu i konopi. Były to konstrukcje drewniane w kształcie wielkich

koszy wkopanych poniŜej lustra wody, w których moczono wiązki lnu lub konopi dla

oddzielenia włókna od zdrewniałej łodygi.

Badania ratownicze na trasie gazociągu jamalskiego były pierwszą inwestycją

na taką skalę po 1989 r. i wyznaczyły nowe standardy z zakresie badań ratowniczych

w warunkach komercjalizacji działań terenowych archeologii i wobec gwałtownego

wzrostu wielkich inwestycji w całym kraju.

NaleŜy podkreślić, Ŝe polska archeologia miała juŜ wcześniej do czynienia z

badaniami ratowniczymi na duŜą skalę. Były one jednak prowadzone w zupełnie

innych warunkach politycznych i gospodarczych, jakie wyznaczała specyfika rządów

komunistycznych i gospodarki centralnie planowanej. Te uwarunkowania społeczno-

polityczne, przy braku jakiejkolwiek spójnej polityki w zakresie ochrony dziedzictwa

archeologicznego, stwarzały moŜliwość dowolnego podejmowania decyzji w tym

zakresie a ich publiczne uzasadnianie nie miało miejsca. W tych okolicznościach

przeprowadzone zostały w latach pięćdziesiątych archeologiczne badania ratownicze

poprzedzające powstanie wielkiego kombinatu hutniczego w Nowej Hucie pod

Krakowem. Zastosowane procedury metodyczne w połączeniu z ciekawymi wynikami

pozwalają na pozytywną ocenę tego przedsięwzięcia. Jednocześnie w świadomy

sposób zrezygnowano z przeprowadzenia podobnych badań dwie dekady później na

obszarze Huty Katowice. Ogólnie moŜna jednak uznać, Ŝe sporadyczne badania

ratownicze były wykonywane na niskim poziomie metodycznym a ich wyniki

publikowano w znikomym stopniu.

Struktura i będąca jej konsekwencją praktyka polskiej archeologii po II wojnie

światowej doprowadziła do wyróŜnienia wykopalisk badawczych i ratowniczych. Te

pierwsze były zazwyczaj prowadzone na dobrym poziomie merytorycznym, drugie

74

miały zdecydowanie niŜsza rangę. Towarzyszył temu podział na cztery podstawowe

kategorie instytucji archeologicznych w Polsce, z których wszystkie były instytucjami

państwowymi. Uniwersytety zajmowały się edukacją, Polska Akademia Nauk

uprawianiem nauki, muzeum działalnością wystawienniczą i popularyzatorską a

podstawowym zakresem działalności Pracowni Konserwacji Zabytków była ochrona

zabytków, przede wszystkim zaś ratownicze badania wykopaliskowe. Powstała w ten

sposób struktura badań ratowniczych była nieefektywna a prowadzone w tym

sektorze prace wykopaliskowe nie charakteryzowały się wysokim poziomem

merytorycznym. Warto teŜ dodać, Ŝe system ten był finansowany centralnie w daleko

niewystarczającym stopniu w stosunku do potrzeb. Ponadto, struktura ta nie była

kontrolowana i nadzorowana przez słuŜby ochrony zabytków w satysfakcjonujący i

efektywny sposób.

NajpowaŜniejszym problem wykopaliskowych badań ratowniczych w

początkowym okresie po 1989 r. była niezadowalająca struktura prawna i sposób ich

finansowania. Polska wkroczyła w nowy okres swojej historii z zupełnie przyzwoitą

ustawą o „ochronie dóbr kultury” z 15 lutego 1962 r. Ustawa miała jednak powaŜny

mankament, którym był brak określenia, kto zobowiązany jest do finansowania prac

wykopaliskowych. Ustawodawca sugerował jedynie, Ŝe środki powinny pochodzić z

budŜetu państwa. Ustawa mówi natomiast wyraźnie, Ŝe kwestie te zostaną

jednoznacznie rozstrzygnięte i uregulowane w późniejszym rozporządzeniu Ministra

Finansów. Tymczasem okazało się, Ŝe przez wszystkie lata funkcjonowania

omawianego aktu prawnego – włączając w to cały okres po transformacji po 1989 r.

– rozporządzenie takie nie zostało wydane.

Realizując przepisy ustawy o ochronie dóbr kultury z 15 lutego 1962 r. oraz

ustalenia Europejskiej Konwencji o Ochronie Dziedzictwa Archeologicznego z 1992 r.,

EuRoPol GAZ podejmując współpracę i finansując badania rozpoznawcze i

wykopaliskowe na trasie gazociągu jamalskiego, nie ograniczył się jednak wyłącznie

do działań wynikających z litery prawa, ale antycypował niejako pewne rozwiązania,

które zostały przyjęte dopiero przez nową ustawę o ochronie zabytków i opiece nad

zabytkami z 2003 r. Wypracowała została formuła kompleksowego programu

badawczego, którego celem było uchronienie substancji kulturowej.

75

Rozwiązania zastosowane w badaniach ratowniczych na trasie gazociągu

jamalskiego od początku zgodnie uznano za precedensowe z punktu widzenia

dyskutowanej i formułowanej nowej doktryny konserwatorskiej w Polsce. ChociaŜ

decyzje zostały podjęte w duŜym stopniu na zasadzie dobrej woli – zamoŜny inwestor

wykazał dobrą wolę sfinansowania całości prac – to ich znaczenia nie moŜna

przecenić z punktu widzenia kształtowania się nowej doktryny konserwatorskiej w

Polsce. Ułatwiła ona polskiemu środowisku archeologicznemu dyskusję nad

standardami prawnymi, organizacyjnymi i metodycznymi ratowniczych badań

wykopaliskowych.

Rozwiązania organizacyjne oraz praktyka badań na gazociągu jamalskim i ich

efekty doprowadziły do sformułowania szeregu waŜkich wniosków. Uznano, Ŝe w

nowych uregulowaniach ustawowych powinna być wpisana zasada mówiąca, Ŝe „kto

niszczy ten płaci”, a więc obligująca inwestorów do finansowania wyprzedzających

badań archeologicznych w przypadku wszystkich inwestycji, które wymagają

prowadzenia robót ziemnych. Uznano, Ŝe badania ratownicze powinny objąć

wszystkie stanowiska archeologiczne bez ich selekcji według kryteriów jakości,

waŜności, unikalności czy jakichkolwiek innych. Niezbędnym warunkiem podniesienia

poziomu prowadzonych badań ratowniczych jest uznanie, Ŝe pod względem

zastosowanych metod eksploracji i dokumentacji nie powinny odbiegać od

standardów stawianych wykopaliskom badawczym. Uznano równieŜ, Ŝe badania

ratownicze nie mogą się ograniczać do prac terenowych i wykonania dokumentacji.

Niezbędnym warunkiem jest pełne opracowanie i opublikowanie ich wyników w

moŜliwie jak najkrótszym czasie. Integralnym elementem badań ratowniczych

powinno być teŜ wypracowanie strategii konserwacji i przechowywania materiałów

zabytkowych, w tym takŜe udostępnianie pozyskiwanych zbiorów do dalszych

studiów. Efektywność i porównywalność wyników badań ratowniczych prowadzonych

na ogromną skalę moŜe zapewnić jedynie standaryzacja podstawowych metod

wykopaliskowych i dokumentacyjnych.

Gazociąg jamalski zapoczątkował nowy model ścisłej współpracy inwestora

z archeologami organizującymi i prowadzącymi ratownicze prace wykopaliskowe. Po

raz pierwszy badania archeologiczne prowadzone były tak systematycznie. EuRoPol

GAZ powołał m.in. specjalną komórkę archeologiczną zajmującą się koordynacją

76

prowadzonych prac. Przyjęta została zasada, Ŝe zbadane zostanie kaŜde stanowisko

archeologiczne leŜące na trasie gazociągu, uzyskane wyniki badań będą w pełni

opracowane a pozyskane zbiory zabezpieczone i w miarę moŜliwości eksponowane.

Doświadczenia zebrane w trakcie tego projektu zostały następnie wykorzystane i

rozwinięte w trakcie badań ratowniczych związanych z powstającą w Polsce siecią

autostrad i dróg ekspresowych.

5.2. Autostrady i drogi szybkiego ruchu

5.2.1. Historia

Zmianom politycznym po 1989 r. towarzyszyła świadomość konieczności

nadrobienia braków cywilizacyjnych szczególnie dobrze widocznych w infrastrukturze

drogowej. Stąd rozbudowa sieci dróg, w szczególności autostrad i dróg szybkiego

ruchu, stała się jednym z najwaŜniejszych celów i zamierzeń kolejnych polskich

rządów. Po 1989 r. prace nad budową autostrad prowadzone były przez Generalną

Dyrekcję Dróg Publicznych (GDDP), która zajmowała się zarówno budową, jak i

nadzorem. Okazała się ona instytucją nieefektywną, w głównej mierze z powodu

funkcjonowania w przestarzałym systemie prawnym, który nie odpowiadał

wymaganiom dynamicznie rozwijającej się gospodarki rynkowej. Jakościową zmianę

w tym zakresie przyniosła ustawa o drogach płatnych uchwalona przez parlament w

1994 r. Powstała wówczas państwowa Agencja Budowy i Eksploatacji Autostrad

(ABiEA), która miała zajmować się wykupem gruntów pod autostrady, wyborem

koncesjonariuszy i nadzorowaniem całego projektu budowy autostrad. Zdawało się,

Ŝe nowe uregulowania legislacyjne stanowią dobre warunki do przyśpieszenia

budowy dróg w Polsce. Okazało się jednak, Ŝe prywatni inwestorzy nie potrafili

zgromadzić odpowiedniej ilości środków niezbędnych do przeprowadzenia programu

budowy autostrad. W tych warunkach w 2000 r. kolejny polski rząd podjął decyzję o

współfinansowaniu budowy autostrad (Program Partnerstwa Prywatno-Publicznego).

W tym samym czasie zbyt małe natęŜenie ruchu na jedynej otwartej płatnej

autostradzie A4 między Krakowem i Katowicami nie zagwarantowało opłacalności

takiego przedsięwzięcia. Obowiązujące rozwiązania finansowe i administracyjne

okazały się więc nieefektywne. Udało się wówczas oddać do uŜytku odcinek

77

autostrady łączący Wrocław z Górnym Śląskiem i fragmenty innych dróg. Były to

jednak inwestycje finansowane wyłącznie z pieniędzy budŜetu państwa i funduszy

unijnych. Tymczasem w 2002 r. opracowano nowy plan budowy autostrad w ramach

szerszego programu rządowego „Infrastruktura Klucz do rozwoju”. Zakłada on

znaczne przyspieszenie budowy autostrad płatnych w Polsce na podstawie nowych

form finansowania. Oprócz środków budŜetowych, funduszy strukturalnych UE i

kredytów wykorzystane zostaną dochody z winiet za korzystanie z dróg krajowych.

Wskutek tych problemów, ale teŜ wielu zaniedbań Polska ma nadal bardzo

małą sieć autostrad i dróg szybkiego ruchu w porównaniu z innymi krajami Unii

Europejskiej. Ciągłe zmiany organizacyjne dotyczące sposobu finansowania inwestycji

i brak spójności w działaniach kolejnych polskich rządów nie sprzyjają efektywnemu

przeprowadzeniu tego waŜnego dla kraju projektu cywilizacyjnego.

Tymczasem plany rządowe zakładają powstanie docelowej sieci autostrad o

łącznej długości 1996 km. W rozporządzeniu rady Ministrów z 2004 r. ustalono teŜ,

Ŝe wybudowanych zostanie ok. 5200 km dróg ekspresowych i szybkiego ruchu. Plany

te zostały ogłoszone w załączniku „Wykaz autostrad i dróg ekspresowych w

Rzeczypospolitej Polskiej – układ docelowy” do powyŜszego rozporządzenia Rady

Ministrów.

5.2.2. Ramy prawne i administracyjne badań archeologicznych w projekcie

budowy autostrad i dróg ekspresowych

Agendą rządową odpowiedzialną obecnie za budowę autostrad i dróg

ekspresowych oraz zarządzanie nimi jest Generalna Dyrekcja Dróg Krajowych i

Autostrad (GDDKiA) znajdująca się w strukturach Ministerstwa Infrastruktury.

Powstała ona w 2002 r. z połączenia Generalnej Dyrekcji Dróg Publicznych oraz

Agencji Budowy i Eksploatacji Autostrad. Na czele struktury GDDKiA stoi Generalny

Dyrektor Dróg Krajowych i Autostrad. Podlega mu centrala w Warszawie oraz 16

oddziałów wojewódzkich, a takŜe Rejony Dróg Krajowych zarządzające drogami w

terenie.

Archeologiczne badania wykopaliskowe w związku z realizowanym programem

budowy autostrad, dróg ekspresowych i dróg szybkiego ruchu rozpoczęły się w 1997

r. Realizowane są w pasie szerokości o 80 – 100 m na obszarze kolizji z obszarem

78

inwestycji. Do chwili obecnej zbadano około 900 ha powierzchni na ponad 600

stanowiskach.

Badania archeologiczne na trasie budowy autostrad rozpoczęły się w istotnie

zmienionej rzeczywistości prawnej. Pomimo braku nowej ustawy dotyczącej ochrony

zabytków dzięki prezentowanym niŜej aktom wiadomo, kto finansuje i nadzoruje te

badania.

Kwestie te uregulowała dopiero Ustawa z dnia 27 października 1994 r. o

autostradach płatnych oraz o Krajowym Funduszu Drogowym (tekst jednolity: Dz. U.

2004 nr 256 poz. 2571). Zobowiązuje ona GDDKiA do przeprowadzenia ratowniczych

badań archeologicznych

wraz z opracowaniem ich wyników, w zakresie wynikającym z wcześniejszej ustawy z

dnia 21 marca 1985 r. o drogach publicznych (Dz. U. z 2007 nr 19, poz. 115). W

ustawie znalazł się zapis mówiący, Ŝe agencja rządowa otrzymuje dotacje na

przeprowadzenie ratowniczych badań archeologicznych oraz opracowanie ich

wyników. W artykule 63 ustawy czytamy teŜ, Ŝe umowa o budowie i eksploatacji albo

wyłącznie eksploatacji autostrady powinna

określać w szczególności warunki i zakres zabezpieczenia obiektów archeologicznych

odkrytych w trakcie budowy. Szczególnie waŜnym elementem ustawy było formalne

uregulowanie wymogu opracowań wyników jako składnika badań ratowniczych.

Istotne uszczegółowienia dotyczące przygotowania programu ratowniczych badań

archeologicznych zostały zawarte w Rozporządzeniu z dnia 5 czerwca 1995 r. Ministra

Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa „w sprawie wymagań, jakim

powinny odpowiadać oceny oddziaływania autostrady na środowisko, grunty rolne i

leśne oraz na dobra kultury objęte ochroną”.

Rozwiązania dotyczące zasad przeprowadzania ratowniczych badań

archeologicznych na trasie budowanych autostrad i dróg ekspresowych zostały

podtrzymane i rozbudowane w ustawie z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i

opiece nad zabytkami, która – jak wiemy – jest podstawowym aktem prawnym

regulującym kwestie ochrony dóbr kultury w Polsce. Schemat badań

archeologicznych przyjęty przez tę ustawę i realizowany w trakcie projektu budowy

autostrad i dróg ekspresowych obejmuje archeologiczne badania rozpoznawcze,

archeologiczne badania wykopaliskowe, analizy specjalistyczne, opracowanie

79

wyników badań oraz nadzory archeologiczne. Archeologiczne badania rozpoznawcze

(powierzchniowe, sondaŜowe, analiza zdjęć lotniczych, badania fizykochemiczne itp.)

terenów zagroŜonych destrukcją naturalną, agrarną, pracami budowlanymi, robotami

ziemnymi, tj. czynnikami, które mogą potencjalnie mieć destrukcyjny wpływ na

obiekty (stanowiska) archeologiczne, są prowadzone przy zastosowaniu

specjalistycznych metod.

Zmianom w sposobie organizacji budowy autostrad i dróg ekspresowych

towarzyszyła teŜ dynamicznie zmieniająca się struktura organizacyjna instytucji

archeologicznych odpowiedzialnych za koordynowanie tych prowadzonych na

ogromną skalę prac. Towarzyszyły temu spory i ścierały się róŜne punkty widzenia,

co nie moŜe dziwić, jeśli weźmiemy pod uwagę fakt, Ŝe polskie środowisko

archeologiczne stanęło w obliczu projektu, którego skala i zakres nie moŜe być

porównywana z Ŝadnym z wcześniej realizowanych przez nie przedsięwzięć. We

wrześniu 1995 r. przy Ministrze Kultury został powołany Ośrodek Ratowniczych

Badań Archeologicznych (ORBA), który otrzymał kompetencje do nadzoru

merytorycznego nad realizacją badań archeologicznych przy budowie autostrad. W

roku 2002 został on zmieniony na Ośrodek Ochrony Dziedzictwa Archeologicznego

(OODA), rozszerzono wówczas jego kompetencje o wiele innych zadań w zakresie

nadzoru konserwatorskiego.

Zarówno ORBA, jak i OODA były partnerem GDDKiA, znającym problematykę

badań archeologicznych oraz środowisko potencjalnych wykonawców, jak równieŜ

stały na straŜy pewnych uniwersalnych zasad i rozwiązań w zakresie realizacji badań

ratowniczych przez instytucje archeologiczne. Jednym z zasadniczych celów obydwu

Ośrodków był bieŜący, merytoryczny nadzór nad wykonaniem ratowniczych badań

archeologicznych.

Jednym z najwaŜniejszych zadań Ośrodków było wyznaczanie standardów

wykonawczych, od ogólnych wskazówek metodyczno-dokumentacyjnych po

wymagania dotyczące dokumentacji odbioru prac, sprawozdań, opracowań i

publikacji. OODA w porozumieniu z GDDKiA opracowała ogólne kryteria wyboru

wykonawców badań archeologicznych na trasie budowy autostrad. Są one

kompromisem między zasadami wolnego rynku i konkurencji oraz interesem ochrony

zabytków. Przyjęto zasadę podziału całej sieci autostradowej na niewielkie,

80

kilkudziesięciokilometrowe odcinki, odpowiednio do harmonogramu prac

budowlanych, które są przedmiotem odrębnych konkursów na wykonawstwo.

ZałoŜono, Ŝe instytucja wykonawcza otrzymująca zlecenie powinna spełniać pewne

kryteria, szczególnie dysponować odpowiednio liczną i wysoko kwalifikowaną kadrą

naukową, doświadczeniem badawczym w danym regionie, doświadczeniem w

wykonywaniu prac wykopaliskowych o duŜej powierzchni oraz zapleczem

magazynowym. Oznaczało to, Ŝe w praktyce kryteria te spełniały jedynie duŜe

instytuty naukowe, uniwersyteckie lub Polskiej Akademii Nauk, najczęściej jednak we

współpracy z regionalnymi muzeami archeologicznymi. Małe archeologiczne firmy

prywatne, których liczba stale rośnie, znalazły miejsce w tym schemacie jako

podwykonawcy.

Standardy prowadzenia, opracowania i rozliczania prac archeologicznych

prowadzonych na wielkich inwestycjach przygotowane przez OODA są nadal w

powszechnym uŜyciu. Standardy metodyczne wykonywania badań, dokumentacji i

opracowania znalazły w duŜym stopniu odzwierciedlenie w Rozporządzeniu Ministra

Kultury z dnia 9 czerwca 2004 r. w sprawie prowadzenia prac konserwatorskich,

restauratorskich, robót budowlanych, badań konserwatorskich i architektonicznych i

poszukiwań ukrytych lub porzuconych zabytków ruchomych wraz ze Standardem

dokumentacji badań archeologicznych (patrz powyŜej).

Ośrodek Ochrony Dziedzictwa Archeologicznego został rozwiązany w styczniu

2007 r. decyzją Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego a wszystkie kwestie

związane z koordynacją działań archeologicznych na trasie budowanych autostrad i

dróg ekspresowych zostały przekazane KOBiDZ-owi. Obowiązujące obecnie relacje w

tym zakresie reguluje porozumienie pomiędzy KOBiDZ i GDDKiA z listopada 2007 r.

Współpraca ta ma w szczególności na celu:

1) zapewnienie odpowiedniej jakości i poziomu merytorycznego prowadzonych

archeologicznych badań ratowniczych,

2) zapewnienie wykonania archeologicznych badań ratowniczych w terminach

umoŜliających bezkolizyjną realizację budowy dróg,

3) upowszechnienie wyników badań archeologicznych prowadzonych na trasie

budowy dróg krajowych, dróg ekspresowych i autostrad.

Rozporządzenie reguluje rolę KOBiDZ w relacji do inwestora, w szczególności:

81

1) przygotowanie opinii dla GDDKiA dotyczących planowanego zakresu badań

archeologicznych wraz z charakterystyką stanowisk na podstawie dostarczonej

dokumentacji,

2) udzielanie członkom komisji odbiorowych konsultacji w trakcie terenowych

prac archeologicznych,

3) opiniowanie opracowań wyników badań archeologicznych,

4) przygotowanie programów szkoleń dla pracowników GDDKiA dotyczących

problematyki ratowniczych badań archeologicznych związanych z budową dróg

krajowych, ekspresowych i autostrad,

5) przygotowanie wystaw, konferencji, publikacji oraz scenariuszy promujących

wyniki prowadzonych prac archeologicznych, takŜe po zakończeniu inwestycji.

Zapisy porozumienia ograniczają więc w praktyce rolę środowiska

archeologicznego, reprezentowanego przez KOBiDZ, do opiniowania badań

archeologicznych, zarówno terenowych, jak i opracowań, zlecanych przez GDDKiA.

Przedstawiciele KOBiDZ uczestniczą w odbiorach, podczas których przyjmowane są

wyniki badań archeologicznych prowadzonych w trakcie budowy dróg i autostrad. Ich

zadaniem jest przede wszystkim wydawanie opinii na temat wyników tych badań i

udzielanie członkom komisji odbiorowych konsultacji w trakcie prac terenowych.

Działania realizowane przez KOBiDZ mają charakter komplementarny w stosunku do

ustawowych uprawnień i obowiązków Wojewódzkich Konserwatorów Zabytków,

aczkolwiek charakter tej komplementarności pozostaje w duŜym stopniu

niedookreślony.

5.2.3. Cele i zakres prac archeologicznych prowadzonych na inwestycjach

Szeroko zakrojone prace archeologiczne na trasie budowanych autostrad i

dróg ekspresowych mają słuŜyć ochronie archeologicznych dóbr kultury poprzez ich

przebadanie, udokumentowanie, opracowanie naukowe oraz publikowanie, jak

równieŜ popularyzowanie idei ochrony archeologicznych dóbr kultury.

Realizacja projektu odbywa się w czterech etapach:

1. Etap I – uzupełniające archeologiczne badania rozpoznawcze. Dotyczy to

przede wszystkim przeprowadzenia badań powierzchniowych i sondaŜowych.

82

Szczegółowe badania powierzchniowe prowadzone w pasie przyszłej budowy

pozwalają określić potencjalne miejsca występowania archeologicznej

substancji zabytkowej. Weryfikacja sondaŜowa potwierdza istnienie

stanowiska i jego przynaleŜność chronologiczno-kulturową. Wyniki badań

sondaŜowych powinny stanowić podstawę do wytypowania do ratowniczych

badań wykopaliskowych (II etap) obiektów (stanowisk) archeologicznych

naraŜonych na całkowite zniszczenie wskutek przyszłych prac budowlanych.

Katalog pozostałych stanowisk, zweryfikowanych negatywnie podczas

sondaŜy, stanowi materiał wyjściowy do wyznaczania stref archeologicznych

nadzorów ścisłych prowadzonych w fazie wstępnej prac budowlanych (II

etap).

2. Etap II – archeologiczne badania wykopaliskowe obiektów (stanowisk)

naraŜonych na całkowite zniszczenie. Są one prowadzone na stanowiskach

wyselekcjonowanych w wyniku realizacji etapu I. Badania wykopaliskowe

stanowią zasadniczy, a jednocześnie najbardziej czasochłonny etap w procesie

ochrony zasobów archeologicznych zagroŜonych podczas inwestycji

drogowych związanych z budową autostrad. Realizacja etapu II winna

stanowić podstawę udostępniania inwestorowi obszarów wolnych od

archeologicznej substancji zabytkowej i musi nastąpić przed wydaniem

pozwolenia na budowę.

3. Etap III – ratownicze badania obiektów (stanowisk) archeologicznych i

historycznych odkrywanych w fazie prac budowlanych. Prace na tym etapie

mają charakter nadzorów archeologicznych nad wstępnymi pracami ziemnymi

(odhumusowaniem pasa terenu przeznaczonego pod budowę). Przyjmują dwie

postacie: (a) rozpoznanie powierzchniowe odhumusowanego pasa terenu oraz

(b) przeprowadzenie badań wykopaliskowych na obiektach (stanowiskach)

archeologicznych i historycznych ujawnionych w trakcie nadzorów. Etap ten

musi być realizowany równolegle z rozpoczęciem prac budowlanych.

4. Etap IV – opracowanie wyników badań. Stanowi on podsumowanie prac

badawczych umoŜliwiające szeroką popularyzację ich wyników i nie ma

wpływu na harmonogram robót budowlanych.