Przestrzeń Urbanistyka Architektura 2018 vol. 1

PUA P R Z E S T R Z E N / U R B A N I S T Y K A / A R C H I T E K T U R A

,

΄

PUA 1/2018Przewodniczący Kolegium Redakcyjnego Wydawnictwa Politechniki KrakowskiejTadeusz Tatara

Przewodniczący Kolegium Redakcyjnego Wydawnictw NaukowychJózef Gawlik

Redaktor naczelny Mateusz Gyurkovich ([email protected])

Rada naukowaKrzysztof Bieda – Podhalańska PWSZ w Nowym Targu, PolskaJúlia Maria Brandão Barbosa Lourenço – Universidade do Minho, PortugaliaAgata Bonenberg – Politecnico di Milano, WłochyMario Cerasoli – University Roma TRE, WłochyDavid Fox – University of Tennessee, USABarbara Gronostajska – Politechnika Wrocławska, PolskaMatevž Juvancic – University of Ljubliana, SłoweniaNina Juzwa – Politechnika Łódzka, PolskaThomas Kauertz – HAWK University of Applied Sciences, NiemcyZina Macri – Ion Mincu University of Architecture & Urbanism, RumuniaEstanislau Roca – ETSAB, UPC, Barcelona – TECH, HiszpaniaGrażyna Schneider-Skalska – Politechnika Krakowska, PolskaAdolf Sotoca – Luleå Technology University, SzwecjaStanisława Wehle-Strzelecka – Politechnika Świętokrzyska, Polska

Redaktorzy seriiUrbanistyka – Agnieszka MatusikArchitektura – Ernestyna Szpakowska-Loranc Architektura krajobrazu – Katarzyna Hodor Historia architektury i sztuki piękne w architekturze – Beata MakowskaPlanowanie przestrzenne i regionalne – Matylda Wdowiarz-BilskaMłoda PUA – Przepis na miasto – Krystian Banet

Redakcja wydawniczaSekretarz Redakcji – Aleksandra Urzędowska ([email protected])Korekta – Michał Stachowski, Ilona TurowskaProjekt graficzny – Agnieszka MatusikSkład i łamanie – Anna BasistaWeryfikacja językowa – Robin GillWebmaster – Piotr Celewicz

Wydawnictwo Politechniki Krakowskiej, ul. Warszawska 24, 31-105 Kraków © 2018 Politechnika KrakowskaISSN 2544-0853eISSN 2544-6630Pierwotną wersją każdego zeszytu PUA jest wersja online:http://pua.arch.pk.edu.plhttp://www.ejournals.eu/PUA

3

SPIS TREŚCI

U R B A N I S T Y K A

Marcin DudekStrategia dywersyfikacji w polityce przestrzennej Księstwa Luksemburga ....................................... 7

Agata Gawlak, Magda Matuszewska, Paulina SzubaJakość przestrzeni architektonicznej dedykowanej ochronie zdrowia a potrzeby mieszkańców w kontekście założeń idei healthy cities na przykładzie Poznania ........................................................ 21

Krystyna PaprzycaKoncepcja rozwoju miasta Oświęcim poprzez ofertę wzrostu walorów kulturowych i użytkowych .... 35

Andrzej TruszczyńskiRola miejskiego aquaparku XXI wieku w kontekście społeczno-ekonomicznych potrzeb. Analiza problemu na przykładzie Wodnego Parku Tychy .............................................................................. 49

Piotr ZąbekNowe kooperatywne modele mieszkaniowe .................................................................................... 57

A R C H I T E K T U R A

Marcin CharciarekFormy, detale i współczesne znaczenia polskiej architektury betonowej ......................................... 71

Szymon FilipowskiSkaning laserowy w inwentaryzacji architektonicznej, stosowane rozwiązania i propozycja udoskonalenia .................................................................................................................................. 95

Agata Gawlak, Piotr SpringerSztuka projektowania przestrzeni schyłku życia ............................................................................... 107

Aleksandra Wykrota, Maria ZimnochVitra. Dobra architektura czy chwyt marketingowy? ........................................................................ 119

Ernestyna Szpakowska-LorancL’Espace Piranesien .......................................................................................................................... 133

A R C H I T E K T U R A K R A J O B R A Z U

Olga Harea, Mariann SimonWineries in communication with holy mountains ............................................................................ 147

Janós KárászFurtwängler Garden: the sacrum as reference field ......................................................................... 163

Agnieszka WartaczSacrum w „Mieście bez Boga” ......................................................................................................... 169

4

H I S T O R I A A R C H I T E K T U R Y I S Z T U K I P I Ę K N E W A R C H I T E K T U R Z E

Anna PączekOdnowa zabytkowych obszarów miejskich jako odpowiedź na potrzebę zrównoważonego rozwoju przy zachowaniu tożsamości miejsca. Przypadek Hankou (Chiny) ................................................... 185

P L A N O W A N I E P R Z E S T R Z E N N E I R E G I O N A L N E

Krystyna IlmurzyńskaEwolucja przestrzenna Ursynowa Północnego ................................................................................. 203

Wojciech KorbelSystem planowania przestrzennego szczebla lokalnego w ocenie gminnych władz samorządowych w Polsce – problemy elementarne ................................................................................................... 219

M Ł O D A P U A – P R Z E P I S N A M I A S T O

Aleksandra BesserOchrona i kształtowanie środowiska miejskiego na przykładzie miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego dla obszaru miasta Świdnica – osiedle Zawiszów ..................................... 239

Monika FronczakKształtowanie struktur urbanistycznych na terenach zagrożonych smogiem i zanieczyszczeniem powietrza .......................................................................................................................................... 255

Jakub Kaczorowski, Jonasz Misiaszek–PrzybyszewskiOdbudowa zlikwidowanych linii kolejowych: Historia, teraźniejszość, perspektywy ....................... 271

Maciej RodakDobro publiczne w dobie alienacji ................................................................................................... 285

PUA U

RB

AN

IS

TY

KA

PUA

Marcin Dudek ([email protected])Studia Doktoranckie, Wydział Architektury, Politechnika Krakowska

1/2018DOI: 10.4467/00000000PUA.18.001.8609

Strategia dywersyfikacji w polityce przestrzennej Księstwa LuksemburgaDiversification strategy in the spatial policy of the Duchy of Luxembourg

Streszczenie

W niniejszym artykule opisana została strategia planistyczna władz Luksemburga, będąca odpowie-dzią na zmiany społeczno-gospodarcze, jakie zaszły w wyniku kryzysu krajowego przemysłu. Dywer-syfikacja funkcji metropolitarnych ze stolicy na tereny charakteryzujące się słabym rozwojem może przyczynić się do bardziej zrównoważonego rozwoju kraju opartego na finansach i nauce. W artyku-le zostanie przedstawiony kontekst społeczno-gospodarczy towarzyszący zmianom w polityce prze-strzennej.

Słowa kluczowe: planowanie w skali regionalnej, wielkoskalowe projekty urbanistyczne, strategie planistyczne, rewitalizacja terenów kryzysowych, inwestycje publiczno-prywatne

Abstract

The paper discusses the planning strategy of Luxembourg’s authorities as an answer to socio-economic changes resulting from the crisis in domestic industry. The diversification of metropolitan functions – to areas characterized by poor development may contribute to a more balanced development of the country based on the finance and scientific sectors. The article presents the socio-economic context accompanying changes in spatial policy.

Keywords: planning on a regional scale, large-scale urban projects, planning strategies, revitalization of crisis areas, public-private investments

8 P R Z E S T R Z E Ń / U R B A N I S T Y K A / A R C H I T E K T U R A

1. WSTĘP. PRZYCZYNY TRANSFORMACJI GOSPODARCZEJ LUKSEMBURGA

Międzynarodowy kryzys stali lat 70. XX wieku odbił się na gospodarce Księstwa Luksem-burskiego. Siła państwa dotychczas była w przeważającej mierze oparta na hutnictwie stali z powodu bogatych złóż minerałów. Kryzys na rynku stali zmusił władze krajowe do zmiany strategii rozwoju gospodarki. Rozwój kraju lat 60/70. XX wieku w większym stopniu miał sku-pić się wokół klastrów finansów i wiedzy1. Idąca za tymi zmianami duża dynamika wzrostu gospodarczego w sektorze usług doprowadziła do przesycenia inwestycjami regionu stolicy kosztem innych obszarów, dotychczas uzależnionych od prosperity w gałęzi przemysłu. Prob-lemem Luksemburga jest „niedobór przestrzenny” powodowany zbyt dużym rozwojem go-spodarki w stosunku do wielkościowych możliwości kraju2. Odpowiedzią na to zagadnienie była zmiana krajowej polityki przestrzennej poprzez strategię dywersyfikacji i decentralizacji usług i struktur publicznych i administracyjnych. Wyrażać się ona miała poprzez przenosze-nie części owych podmiotów do obszarów charakteryzujących się wyraźnie niższym tempem rozwoju gospodarczego lub pozostających w stanie kryzysu. Proces ten ma być impulsem do dekoncentracji prywatnych inwestycji ze stolicy i podniesienia możliwości rozwojowych pozostałych regionów Wielkiego Księstwa. Proces ten organizowany jest w ramach wielko-skalowych projektów urbanistycznych. Daje to szanse na zmniejszenie nierówności rozwo-jowych Wielkiego Księstwa, dotychczas spolaryzowanego przez naukowo-finansową stolicę i zdecydowanie przemysłowy charakteru reszty kraju, szczególnie południa3.Do lat 60. główną gałąź gospodarczą Luksemburga stanowił przemysł ciężki. Zmiana systemu gospodarczego zbiegła się z jego szybkim rozwojem demograficznym, szczególnie zaś inten-sywnym od początku lat 90-tych XX wieku. Brak możliwości podtrzymywania dotychczaso-wej efektywności dawnych zakładów, skłoniły władze Luksemburga do podjęcia konkurencji z innymi krajami na płaszczyźnie usług, w tym szczególnie finansów. Dziś kraj ten jest jednym ze światowych centrów finansowych. Dzięki licznym siedzibom światowych banków, atrak-cyjnym zasadom podatkowym, ale także lokalizacji instytucji Unii Europejskiej, Luksemburg utwierdza swoją markę jako kraju nowoczesnego i wybitnie zamożnego4. Sukces owej stra-tegii transformacji gospodarczej był w dużej mierze skutkiem zgody na internacjonalizację kraju, wpuszczenie zagranicznego kapitału oraz otwarcia rynku pracy dla cudzoziemców. Ak-tualnie aż 45% mieszkańców kraju pochodzi z zagranicy5.

2. KONTEKST SPOŁECZNY REFORM GOSPODARCZYCH I PLANISTYCZNYCH

Sprowadzenie do Luksemburga unijnej administracji, a także wielkich międzynarodowych korporacji przyczyniło się do dynamicznego wzrostu zapotrzebowania na powierzchnie biu-rowe oraz wykwalifikowanych pracowników umysłowych. Szczególnie w stolicy kraju jest wi-doczny duży wzrost inwestycji. Miasto Luksemburg, pomimo iż zamieszkiwane przez mniej

M . D u d e k 9

niż 100 tys. osób, odpowiada za większą część krajowego PKB. Koncentracja usług finanso-wych oraz administracyjnych w stolicy Księstwa doprowadza do zachwiania na rynku nieru-chomości. Wysoki popyt na przestrzenie biurowe w centrum miasta prowadzi do drastycz-nych wzrostów czynszów lokali mieszkalnych. Czynsze w Wielkim Księstwie są dwukrotnie wyższe aniżeli w sąsiednich Niemczech6. Miasto Luksemburg, pomimo przyciągania najwięk-szych inwestycji, ze względu na trudny układ topograficzny – oferuje bardzo ograniczone możliwości rozwoju zabudowy. Skutkiem tego obserwuje się wzrost liczby luksemburczyków, dla których posiadanie własnego mieszkania w stolicy okazuje się być poza ich możliwoś-ciami finansowymi. Beneficjantami tej sytuacji są okoliczne miasta satelickie, które mogą zaoferować niższe czynsze7. Jednak niewielki rozmiar kraju skłania wielu do podjęcia decyzji o zamieszkaniu w sąsiednim kraju i dojeżdżaniu do pracy każdego dnia. Dobrze rozwinięta sieć transportu publicznego oraz autostrad zachęca pracowników do większej mobilności. Zjawisko to sprzyja również do podejmowania pracy w Księstwie przez cudzoziemców. Wy-sokie dochody uzyskiwane w Luksemburgu przy wyraźnie niższych kosztach życia za fran-cuską czy niemiecką granicą pozwalają wielu pracownikom osiągnąć wyższy standard życia kosztem dłuższego dojazdu do pracy. Trudna sytuacja na rynku nieruchomości sprzyja zatem procesowi niekontrolowanego odpływu mieszkańców ze stolicy.Dynamiczny rozwój gospodarczy przekraczający rozwój demograficzny (każdego dnia 156 tys. osób dojeżdża do pracy spoza granic Luksemburga) skutkuje jednoczesnym brakiem lokalnych rąk do pracy przy ograniczonych możliwościach rozbudowy stolicy (bezrobocie oscyluje wokół 6–7%)8. Niewielki rozmiar kraju skutkuje dużym przypływem pracowników z zagranicy. W 2010 r. 211 tys. mieszkańców kraju nie miało luksemburskiego obywatel-stwa. 65% mieszkańców stolicy stanowią cudzoziemcy9. Polityka państwa od 1960 r. sprzy-ja migracji. Dziś kraj ten jest miejscem pracy dla zdecydowanie większej liczby osób, niż w nim mieszka. Intensywny rozwój przestrzeni biurowych sprawia, że kraj staje się domem dla międzynarodowej rzeszy urzędników. Strategiczne położenie Luksemburga w centrum Europy, w sercu tzw. europejskiego banana, sprzyja wymianie gospodarczej i procesowi dre-nażu mózgów z krajów ościennych. Bezpośrednio przekłada się to na bliskie związki luk-semburskich kantonów z sąsiednimi regionami w oparciu o umowy bilateralne pomagające w wolnej transgranicznej współpracy. Sytuacja ta sprzyja transformacji prywatnego kapitału w kierunku internacjonalizacji.W szerszym ujęciu koncentracja wielkich międzynarodowych korporacji finansowych oraz instytucji unijnych w stolicy kraju sprzyja spolaryzowanemu rozwojowi Księstwa przy jedno-czesnym wzroście długości dojazdów do pracy. Czyni to luksemburski rynek pracy niezwykle hermetycznym. Gospodarka kraju, której rozwój uzależniony jest od dużej liczby wysoko wy-kwalifikowanych imigrantów, funkcjonuje w realiach kraju nieprzyjaznego do życia. W inte-resie państwa jest dążenie do zrównoważonego rozwijania całego kraju, w którym poszcze-gólne części są w stanie oferować równe warunki życia i gospodarczy progres.


3. ZMIANA STRATEGII PLANISTYCZNEJ KRAJU

Planowanie przestrzenne w Luksemburgu zostało sprowadzone do dwóch poziomów – ogól-nopaństwowego i gminnego. W roku 2003 władze centralne przyjęły program przygotowa-ny przez Ministere de l’Interieur (Ministerstwo Spraw Wewnętrznych) Program Directeur d’amenagement du Territoire10. Wyznacza on kierunek strategii planowania przestrzennego gmin i regionów. Przy opracowywaniu strategii brane są pod uwagę takie czynniki jak ochro-na krajobrazu, ale również ilość powierzchni przemysłowych, dostępność komunikacyjna, zrównoważony rozwój, czy w końcu mobilność.Odpowiedzią na problem braku równowagi przestrzennej w realizowaniu nowych inwestycji jest koncepcja dyslokacji części funkcji metropolitarnych ze stolicy do innych ośrodków miej-skich. Jest ona również próbą odpowiedzi na problemy wynikające ze wspominanego kon-tekstu społeczno-ekonomicznego. Decentralizacja ma wzmocnić rozwój usług, zainicjować tworzenie nowych miejsc pracy, przyczynić się do dywersyfikacji ekonomicznej i decentrali-zacji administracji. Niewątpliwym atutem rezygnacji z rozwoju kraju wokół jednego wiodą-cego ośrodka miejskiego jest aktywizacja kulturowa ośrodków mniejszych oraz bezpośredni rozwój społeczeństwa. Rozwiązanie to zatem daje szanse podtrzymania rozwoju gospodarki kraju, jednocześnie chroniąc miasto Luksemburg i jego otoczenie przed niekontrolowaną rozbudową. Zakłada się, że funkcje metropolitarne nie muszą być koniecznie organizowa-ne w największych metropoliach11. Rozproszenie ich i scedowanie na mniejsze, doskonale skomunikowane ośrodki miejskie pozwalają na uzyskanie bardziej demokratycznego i zrów-noważonego rozwoju kraju. Jest to element zmiany w podejściu planistycznym. Aktualnym zadaniem jest umożliwienie racjonalnej rozbudowy kraju wraz z efektywnym systemem ko-munikacji. Szczególnie istotne jest stworzenie wygodnych i szybkich połączeń transportem zbiorowym z krajami sąsiednimi. Władze centralne starają się wychodzić naprzeciw tym wy-zwaniom poprzez realizację wielkich publicznych projektów sytuowanych poza stolicą. Owe zamierzenia urbanistyczne realizowane w częściach kraju o wolniejszym wzroście gospodar-czym, albo nawet pozostających z różnych powodów w stanie kryzysowym, mają wyrów-nywać szanse i przyczyniać się do rozwoju zrównoważonego. Największymi projektami są Kirchberg oraz realizowane dzielnice na terenie huty w Belval oraz Clôche d’Or na południu stolicy. W pierwszym przypadku (projekt realizowany od lat 60. XX wieku) magnesem roz-wojowym była lokalizacja licznych instytucji europejskich, w drugim zaś koncepcja przenie-sienia z Luksemburgu do Belval Universitat Campus Belval – nowego kampusu Uniwersytetu Luksemburskiego.

M . D u d e k 11

4. WIELKIE PROJEKTY URBANISTYCZNE – KIRCHBERG, BELVAL I CLÔCHE D’OR

Pierwszym wielkim założeniem urbanistycznym był Kirchberg – realizowana od lat 60. XX wie-ku dzielnica. zlokalizowana na dawnych terenach rolniczych po wschodniej stronie Luksem-burga. Planowana jako zagłębie instytucji unijnych i bankowych, była największą rozbudową miasta w historii stolicy. Inwestycja była prowadzona przez fundusz Fonds Kirchberg, po-wołany przez rząd w 1961 r. Jednostka zarządza projektem, odpowiadając za stronę plani-styczną, organizację pożyczek na rzecz rozbudowy dzielnicy oraz nadzorując bezpośrednio kwestię realizacji poszczególnych inwestycji na poziomie administracyjnym i budowlanym. Dziś dzielnica oferuje przeszło milion metrów kwadratowych powierzchni biurowej oraz 31 tys. miejsc pracy. Ponadto rejon zamieszkuje jedynie 3 tys. osób. Koncepcję urbanistycz-ną opracował wybitny francuski architekt Pierre Vago. Dzielnica osnuta wokół głównej arte-rii komunikacyjnej – Alei Johna F. Kennedy’ego – nie jest związana strukturalnie z centrum miasta, operując odmiennym wzorcem urbanistycznym. Założenie zostało urbanistycznie odseparowane od pozostałej części miasta – co szczególnie podkreśla biegnącą między tą dzielnicą a śródmieściem głęboką doliną rzeki Alzette – oraz zyskało odmienny charakter. Jest to modernistyczna enklawa stolicy. W przeciwieństwie do centrum miasta cechującego się średniowiecznym układem ulic i historyczną skalą budynków, zabudowa Kirchbergu jest luźno ułożona w stosunku do ulicy, zrywa z reżimem pierzei i zasadą mieszania funkcji, ale za-chowując przy tym czytelność układu urbanistycznego. Dzielnica zdominowana przez biura, a komunikacja podporządkowana została indywidualnemu ruchowi kołowemu, uzupełniana tylko przez linie autobusowe12.Kirchberg miał umożliwić mieszkańcom i pracownikom wysoki poziom życia i pracy w zielo-nej dzielnicy oraz być okazją do ukazania Luksemburga jako nowoczesnej metropolii, której historyczny charakter nie będzie krępować kolejnych inwestorów. Mała różnorodność funk-cjonalna sprawiała, że główne funkcje metropolitarne stolicy wciąż pozostawały zgromadzo-ne w historycznym śródmieściu. Wobec tego nie ustępowało wysokie zainteresowanie inwe-stycyjne na realizację nowych inwestycji w dawnym centrum Luksemburga. Ponadto duża rozległość założenia Kirchbergu stworzyła nowe problemy, szczególnie związane z czasem potrzebnym na dojazd pracowników. Od lat 90. XX wieku następuje proces uzupełniania funkcjonalnego dzielnicy oraz nadawania mu bardziej miejskiego charakteru.Projekt Nowego Belval (Esch-sur-Alzette) jest próbą odciążenia funkcjonalnego i inwesty-cyjnego stolicy, a także stanowi przykład lokalnego ośrodka, które pomimo swej niewiel-kiej wielkości może pełnić funkcje metropolitarne. Wynika to ze sposobu funkcjonowania luksemburskiej gospodarki. Niezwykle zinternacjonalizowany system rozwija się w oparciu o liczne sieci połączeń rynku pracy – poprzez funkcjonowanie międzynarodowych korpo-racji, uczelni, wymianę pracowników, a także często pełnienie funkcji usługowej względem sąsiadujących większych ośrodków lub kompleksów ośrodków miejskich. Ten policentryczny system pozwala korzystać z licznych dóbr oferowanych przez proces globalizacji. Dzielnica


zrealizowana na terenie dawnej huty stali Belval nie stanowi z miastem Esch-sur-Alzette zwartej struktury urbanistycznej – rozdziela je funkcjonująca część Huty Belval13.Podobnie jak inne wielkoskalowe założenia o znaczeniu strategicznym dla kraju, projekt ten ko-ordynowany jest przez spółkę Fonds Belval, która podlega bezpośrednio rządowi kraju. Również na poziomie centralnym definiowane są wytyczne – łącznie z architektonicznymi – dotyczące konkretnej realizacji. Nowe założenie wykorzystuje wyłączone z produkcji tereny hutnicze, bardzo dobrze zintegrowane komunikacyjnie z okolicznymi miejscowościami. Obszar będący w pełni uzbrojony, po przeprowadzeniu rekultywacji gruntów z poprzemysłowych zanieczysz-czeń, bardzo łatwo mógł być dostosowany do nowej funkcji. Tereny pohutnicze charaktery-zują się rozległością zajmowanych terenów. Cecha ta pozwoliła na zlokalizowanie w jednym miejscu kompleksowego założenia urbanistycznego, łączącego w sobie wszystkie aspekty życia w metropolii. Lokalizacja istotnych w skali kraju instytucji, jak Uniwersytet Luksemburski, była impulsem do realizacji funkcji towarzyszących na tym terenie. Projekt mógł być realizowany jako założenie wzorcowe, oferujące wysoki standard życia. Masterplan wyłoniony w między-narodowym konkursie w roku 2001 wygrało biuro KCAP Architects & Planners and Topotek 114. Zakłada on podział terenów pohutniczych na cztery części. We fragment, na którym pozostały pohutnicze relikty, jak kominy czy wielkie piece, zostały wkomponowane nowe funkcje i obiek-ty z sektora kultury, jak np. Rockhal, zaś w odnowionych obiektach pojawiły się przestrzenie wystawiennicze (dzielnica Terrasse des Hauts Fourneaux). Nieopodal zlokalizowano dzielnicę Square Mile, łączącą funkcje biurowe wraz z mieszkalnymi i usługowymi. Obszar zabudowy mieszkaniowej – Quartier Belval – został odseparowany od pozostałej części Nowego Belval rozległym parkiem. Całość założenia umożliwiło stworzenie unikalnej przestrzeni o zharmo-nizowanym wyrazie architektonicznym, będącą jednocześnie miejscem pracy dla 25 tys. osób oraz dającą mieszkania dla 7 tys.15.Aktualnie realizowana jest kolejna dzielnica Luksemburga, zlokalizowana w jego południo-wej części. Clôche d’or odróżnia jednak od Kirchbergu masterplan, który uwzględnia skalę i ziarnistość miasta. Założenie zostało sytuowane w obszarze naturalnego rozwoju stolicy. Dzięki przyjętemu w 2005 r. planowi ogólnemu teren ten został uchroniony przed chaotycz-ną zabudową zdominowaną przez funkcję biurową. Dzielnica ma łączyć wszystkie aspekty zrównoważonego życia miejskiego. Głównym środkiem transportu ma stać się tramwaj oraz komunikacja rowerowa. Celem ustrukturyzowania dzielnicy wprowadzono ograniczenia wysokościowe nowej zabudowy (kwartały mają operować wysokością 22, 36 oraz 60 m). Dzielnicę ma zamieszkiwać około 3 tys. osób, których mieszkania mają cechować się certy-fikatem efektywności energetycznej AAA. W Clôche d’or przewidziano również miejsce dla liceum Vauban (2300 studentów) oraz tereny pod funkcję biurową16. Program funkcjonalny dzielnicy mają uzupełniać stadion, centrum handlowe oraz park krajobrazowy, który obej-mie czwartą część dzielnicy. Charakterystycznym elementem pejzażu Clôche d’or ma została wyłoniona w konkursie architektonicznym wysoka na 70 m wieża ciśnień autorstwa biura Atelier d’Architecture et de Design Jim Clemes17.

M . D u d e k 13

Wszystkie te projekty są przykładami wielkich publicznych zamierzeń planistycznych, które pociągnęły za sobą prywatne inwestycje, skutkując rozwojem rynku pracy i nieruchomo-ści. Nakierowane są na usługi z sektora wiedzy i finansów. Pomimo pozytywnego wpływu na lokalną i krajową gospodarkę stanowią samodzielne wyspy prosperity. Charakteryzują je jednak jednolity profil społeczny mieszkańców oraz oderwanie kompozycyjne założenia od rdzennego miasta. Wielkoskalowe założenia urbanistyczne realizowane są w partnerstwie publiczno-prywat-nym, w którym podmiot prywatny gwarantuje kapitał, inwestycje – również w publiczne struktury i infrastrukturę – zaś strona publiczna odpowiada za koordynację zamierzenia od strony administracyjnej. Za realizację podobnych projektów odpowiada każdorazowo powo-łany fundusz, w którego składzie znajdują się reprezentanci władz centralnych, lokalnych, prywatnych inwestorów czy lokalnej społeczności.Luksemburg stara się rozwijać graniczne regiony we współpracy z sąsiadami. Utworzenie European Grouping of Territorial Cooperation (EGTC) umożliwiło wprowadzenie autono-micznych struktur prawnych obowiązujących w przygranicznych regionach i umożliwiającą wymianę inwestycyjną, gospodarczą i społeczną między owymi regionami18. Współpraca luksembursko-francuska (podpisane konwencje współpracy przygranicznej z 2006 r.) pozwo-liła zainicjować we Francji m.in. towarzyszący Belval Biznes-Park. We Francji realizowany jest projekt EcoCité. W jego ramach Francuzi podjęli chęć prowadzenia wspólnej z Luksembur-giem strategii rozwoju przygranicznych miejscowości. Jej wyrazem jest powołana ponad-państwowa regionalna jednostka administracyjna – Pays Haut Val d’Alzette zrzeszająca owe miejscowości i pomagająca w realizacji wspólnych celów gospodarczych19.

5. KŁOPOTLIWY ROZWÓJ WIELKOSKALOWYCH PROJEKTÓW

Duża dynamika rozwoju luksemburskiej gospodarki sprawia niestety, że realia inwestycyjne przekraczają możliwości regulacyjne urzędników. Legislatywa, szczególnie zaś na poziomie lokalnym, nie nadąża z wprowadzaniem instrumentów prawnych regulujących proces i wa-runki realizowania kolejnych inwestycji budowlanych. Władze lokalne nie są w stanie czę-sto zapewnić w odpowiednim czasie infrastruktury miejskiej20. Zjawisko to dotyczy również możliwości krytycznego i kompleksowego planowania przestrzennego na poziomie lokal-nym, co skutkuje brakiem adekwatnej kontroli nad rozwojem nowej zabudowy.Wielkie międzynarodowe korporacje dążą do realizowania inwestycji w postaci wielkopo-wierzchniowych kompleksów monokultur biurowych. Powodzenie takiej inwestycji jest nie-rzadko uzależnione od możliwości realizowania jej na jednym, większym obszarze. Umożliwia to efektywniejsze przeprowadzenie całej inwestycji. Niestety kierunek ten prowadzi do pola-ryzacji funkcjonalnej, a także kompozycyjno-formalnej. Stąd rozwój takich założeń prowadzi bezpośrednio do rozczłonkowania struktury miejskiej. Najczęściej bowiem nierozproszone


tereny o potencjale realizacji odpowiednio dużej inwestycji znajdują się z dala od właściwej struktury urbanistycznej, prowadząc do niewłaściwego kierunku rozwoju miasta. Wyraża się to poprzez powstawanie na uboczu samotnych monofunkcjonalnych wysp nowej zabudowy. Niestety dotyczy to zarówno inwestycji w całości prywatnych, jak i wielkoskalowych zamie-rzeń władz publicznych, gdzie za przykład mogą służyć – wzorcowe w swoim pierwotnym założeniu – realizacja dzielnicy Kirchberg, ale także Clôche d’Or, czy mimo wszystko Belval. Podobne projekty tworzą miejskie enklawy. Przeznaczone najczęściej głównie dla międzyna-rodowych korporacji biurowych, bankowych, operują odmiennym wzorcem tkanki miejskiej niźli otaczające je miasto. Stanowią obszar doskonale skomunikowany, ale równocześnie po-łożony z dala od struktury miejskiej.Ogromne założenia, ich wieloaspektowość skutkuje powstawaniem złożonych problemów, którym nie zawsze są w stanie sprostać miejscy urzędnicy. Coraz częściej obserwuje się zobo-wiązywanie prywatnych podmiotów do prowadzenia procesu inwestycyjnego, co ogranicza możliwość skutecznej kontroli publicznej. Wyraża się to nie tylko w rosnących kosztach in-westycji, czy nieterminowości realizacji, ale także nierzadko pomijaniu aspektu społecznego poprzez realizację w ramach dużych inwestycji interesów lokalnych społeczności21. Równo-cześnie należy pamiętać, iż publiczne wielkoskalowe projekty urbanistyczne są trudne w za-rządzaniu i obarczone wielkim ryzykiem. Realizacje koordynowane przez władze centralne pozostają słabo dostosowane do lokalnych problemów, szczególnie zaś z trudem poddają się modyfikacjom.

5. PODSUMOWANIE

Wielkie Księstwo Luksemburga jest przykładem kraju, który odniósł sukces, przeprowadzając transformację gospodarczą. Dynamiczny rozwój, jaki następuje od lat 60/70. XX wieku przy-niósł jednak ze sobą przesycenie inwestycyjne i idące za tym problemy społeczne jak niedo-bory na rynku mieszkaniowym. Strategia dywersyfikacji funkcji metropolitarnych okazuje się interesującą metodą rozwiązującą problem ograniczonej ilości terenów inwestycyjnych kra-ju, szczególnie stolicy. Realizacja – często w ramach szerszej współpracy międzynarodowej – wielkopowierzchniowych projektów urbanistycznych w partnerstwie publiczno-prywatnym pomaga utrzymać zrównoważony rozwój państwa. Ośrodki takie jak Kirchberg czy Nowe Bel-val niosą jednak groźbę powstawania struktur monokulturowych lub niezwiązanych kompo-zycyjnie i społecznie z istniejącą wokół strukturą miejską.Rozwój miasta w oparciu o funkcjonalne monokultury prowadzi do polaryzacji tego organi-zmu i wzrostu ilości wykonywanych podróży. Mieszkańcy nie tylko spędzają większość czasu na podróżowaniu pomiędzy wyspecjalizowanymi dzielnicami, ale także władze miast mu-szą poświęcać więcej środków na obsługę infrastruktury transportowej. Obszary jednolite funkcjonalnie charakteryzują się również periodycznością swojej żywotności. Największe

M . D u d e k 15

dzielnice biurowe po godzinach pracy pozostają opustoszałe, zaś mieszkańcy wracając tylko na noc do domów zlokalizowanych w dzielnicach zwanych miejskimi sypialniami tracą okazję na lepsze poznanie oraz utożsamienie się z okolicą swojego domu. Stan taki nie sprzyja rów-nież rozwojowi bliższych relacji społecznych, gdyż nawet funkcje rekreacyjne realizowane są w oddzielnych obszarach.Inwestycje takie jak Nowe Belval, a szczególnie Clôche d’Or, ale także działania mające na celu urozmaicenie funkcjonalne Kirchbergu, pokazują pozytywny kierunek rozwoju wielkich założeń miejskich. Inwestycje te charakteryzują się właściwym wymieszaniem funkcji, cho-ciaż dopiero Clôche d’Or prawidłowo integruje istniejącą tkankę miejską. Należy oczekiwać, że w kolejnych latach kierunek rozbudowy Esch-sur-Alzette przesunie środek ciężkości mia-sta bliżej huty Belval, pozwalając efektywniej wykorzystać potencjał nowej dzielnicy.

16

Il. 1. Kichrberg widziany z centrum Luksemburga. Kirchberg seen from Luxembourg’s centre. Autor: GilPe (źródło: https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Luxembourg,_vue_Bock_-_Kirchberg_(2).jpg; dostęp: 25.03.2018)

Il. 2. Współczesny landmark dzielnicy Nowe Belval – biurowiec Dexia Belval. Present-day landmark of the new district New Belval – an office building Dexia Belval (źródło: https://commons.wikimedia.org/ wiki/File:Dexia_Belval.jpg autor Les Meloures; dostęp: 25.03.2018)

17

Il. 3. Lokalizacja Nowego Belval w kontekście miejskim. Location of New Belval in the city context (źródło: ACodello, Esch-sur-Alzette, from the steel metropolis to the national hub of research and

higher education, Esch-sur-Alzette 2015, www.esch.lu; dostęp: 25.03.2018)

Il. 4. Nowa dzielnica miasta Luksemburg – Clôche d’Or. New district of the city Luxembourg – Clôche d’Or (źródło: Luxembourg Times, https://luxtimes.lu/archives/164-allianz-buys-vertigo-office-complex-in-

cloche-d-or; dostęp: 25.03.2018)

18

Il. 5. Shwarzplan miasta Luksemburg: 1 – dzielnica Kirchberg, 2 – obszar realizacji dzielnicy Clôche d’Or. Shwarzplan of the city Luxembourg: 1 – Kirchberg district, 2 – an area of Clôche d’Or district (grafika: M. Dudek)

M . D u d e k 19

PRZYPISY1 M. Hesse, Das Kirchberg-Syndrom: grosse Projekte im kleinen Land: Bauen und Planen in

Luxemburg, The Planning Review, 2013, 49:1, s. 14–28,2 M. Hesse, On borrowed size, flawed urbanisation and emerging enclave spaces: The exceptional

urbanism of Luxembourg, European Urban and Regional Studies, 2014, s. 1.3 M. Hesse, op. cit., s. 14–28.4 A. Leick, Large-Scale Urban Projects in Smaller Metro Areas: Towards a Broader Conceptual

Perspective Planning, Practice & Research, 2015, s. 54–68.5 M. Hesse, op. cit., s. 5.6 Ibidem, s. 14–28.7 Ibidem, s. 2.8 Trading Economics, https://pl.tradingeconomics.com/luxembourg/unemployment-rate

(dostęp: 31.08.2017).9 Ibidem.10 M. Hesse, op. cit., s. 14–28.11 Ibidem.12 Strona Funduszu Kirchberg, http://www.fondskirchberg.lu/ (dostęp: 17.03.2018).13 D. Alderman, Esch-sur-Alzette, from the steel metropolis to the national hub of research

and higher education, www.esch.lu (dostęp: 20.08.2017).14 Strona spółki Agora, http://www.agora.lu/en/ (dostęp: 20.08.2017).15 Ibidem.16 D. Nauroy, Projekt: Cloche d’Or: naissance d’un quartier, Luxemburger Wort, https://www.

wort.lu/fr/luxembourg/projet-cloche-d-or-naissance-d-un-quartier (dostęp: 25.03.2018).17 N. Schartz, Ban de Gasperich: Ein „Leuchtturm“ am Stadtrand, Luxemburger Wort, https://www.

wort.lu/de/lokales/ban-de-gasperich-ein-leuchtturm-am-stadtrand (dostęp: 25.03.2018).18 D. Codello, Esch-sur-Alzette, from the steel metropolis to the national hub of research and

higher education www.esch.lu (dostęp: 20.08.2017).19 EcoCité, http://reseaux-chaleur.cerema.fr/projets-reseaux-de-chaleur-dans-le-cadre-des-

-ecocites (dostęp: 22.08.2017).20 M. Hesse, op. cit., s. 2.21 Ibidem, s. 9.


BIBLIOGRAFIA

Alderman D., Esch-sur-Alzette, from the steel metropolis to the national hub of research and higher education, www.esch.lu (dostęp: 20.08.2017).

Barrows L., Sustainability of Significant Urban Projects in Luxembourg, WorldWarch Institure Europe, http://www.worldwatch-europe.org/node/346 (dostęp: 18.08.2017).

Hesse M., On borrowed size, flawed urbanisation and emerging enclave spaces: The exceptional urbanism of Luxembourg, Luxembourg, European Urban and Regional Studies, 2014.

Hesse M., Das Kirchberg-Syndrom: grosse Projekte im kleinen Land: Bauen und Planen in Luxemburg, The Planning Review, 2013, 49:1.

Leick A., Large-Scale Urban Projects in Smaller Metro Areas: Towards a Broader Conceptual Perspective, Planning, Practice & Research, 2015, Vol. 30, No. 1, 54–68.

Nauroy D., Projekt: Clôche d’Or: naissance d’un quartier” Luxemburger Wort, https://www.wort.lu/fr/luxembourg/projet-Clôche-d-or-naissance-d-un-quartier (dostęp: 25.03.2018).

Schartz N., Ban de Gasperich: Ein „Leuchtturm“ am Stadtrand” Luxemburger Wort, https://www.wort.lu/de/lokales/ban-de-gasperich-ein-leuchtturm-am-stadtrand (dostęp: 25.03.2018).

Strona projektu Nowe Belval – historia, http://www.belval.lu/fr/belval/histoire/ (dostęp: 20.08.2017).

Strona projektu Clôche d’Or, http://www.Clôchedor.lu/ (dostęp: 25.03.2018).Strona Funduszu Le Fonds Belval, http://www.fonds-belval.lu/ (dostęp: 20.08.2017).Strona Funduszu Kirchberg, http://www.fondskirchberg.lu/ (dostęp: 17.03.2018).Strona spółki Agora, http://www.agora.lu/en/ (dostęp: 20.08.2017).Strona Projektu EcoCité, http://reseaux-chaleur.cerema.fr/projets-reseaux-de-chaleur-dans-

-le-cadre-des-ecocites (dostęp: 22.08.2017).Trading Economics, https://pl.tradingeconomics.com/luxembourg/unemployment-rate

(dostęp: 31.08.2017).

ADRES BIBLIOGRAFICZNY ARTYKUŁU: Dudek M., Strategia dywersyfikacji w polityce przestrzennej Księstwa Luksemburga, Przestrzeń/Urbanistyka/Architektura, 1/2018, s. 7–20.DATA AKCEPTACJI OSTATECZNEJ WERSJI DO OPUBLIKOWANIA: 20.06.2018.

PUAAgata GawlakMagda MatuszewskaPaulina Szuba ([email protected])Zakład Architektury Usługowej i Mieszkaniowej, Instytut Architektury, Urbanistyki i Ochrony Dziedzictwa, Wydział Architektury, Politechnika Poznańska

1/2018DOI: 10.4467/00000000PUA.18.002.8610

Jakość przestrzeni architektonicznej dedykowanej ochronie zdrowia a potrzeby mieszkańców w kontekście założeń idei healthy cities na przykładzie PoznaniaThe Quality of Healthcare Architecture and its Relationship to Public Health and Citizens’ Needs in the Context of Healthy Cities Principles on the Example of PoznanStreszczenieCelem niniejszego artykułu jest przedstawienie procesu wdrażania strategii healthy cites w kontekście poprawy jakości przestrzeni ar-chitektonicznej na przykładzie miasta Poznania oraz próba dokonania oceny spełnienia założeń programowych Stowarzyszenia Zdro-wych Miast Polskich i idei healthy cities, jak również ewaluacja zmian w przestrzeni dedykowanej ochronie zdrowia. Obserwowany obecnie duży wzrost wymagań społecznych związanych z opieką zdrowotną, w tym wysoką jakością przestrzeni, pozwala zauważyć zależność pomiędzy jakością rozwiązań architektonicznych, funkcjonalno-przestrzennych w szpitalu a procesem zdrowienia pacjenta.

Słowa kluczowe: zdrowe miasta, architektura służby zdrowia, ochrona zdrowia, Poznań

AbstractThis article aims to describe in more detail the implementation of the Healthy Cities strategy in the context of the improved quality of the architectural space based on the example of Poznan, and to assess whether the assumptions of the programme of the Polish Association of Healthy Cities and the ideas of Healthy Cities are met and to evaluate the changes in space dedicated to health care. At present, there is a growing social demand for health care, in this a demand for high quality space, which allows us to observe that there are interdependencies between the quality of architectural functional and spatial solutions applied in hospitals and the patient’s recovery process.

Keywords: healthy cities, healthcare architecture, health care, Poznan


1. WSTĘP

Miasto Poznań to jeden z najsilniejszych ośrodków gospodarczych w Polsce, ze zróżnicowa-ną, dobrze rozwiniętą i zbilansowaną gospodarką miejską, zdominowaną przez usługi. Dzięki coraz lepszym warunkom do życia, promowaniu zdrowego stylu życia i dobrej opiece medycz-nej, w ciągu ostatnich 5 lat przewidywana długość życia poznaniaków i poznanianek wydłużyła się o prawie 4 lata. Tendencję tą obserwuje się od ponad 25 lat1. Jest to odzwierciedlenie glo-balnej tendencji i mieści się w bieżących prognozach. Szacuje się bowiem, że w Polsce w okre-sie kolejnych 30 lat liczba ludności powyżej 60. roku życia zwiększy się o ok. 40% (Il. 1).

Jak ocenia prof. dr hab. Ryszard Cichocki, dyrektor Centrum Badania Jakości Życia, wy-soka jakość życia mieszkańców Poznania, to jeden z najważniejszych priorytetów strategicz-nych miasta2. Utworzone przez Miasto Poznań i Uniwersytet Adama Mickiewicza Centrum Badania Jakości Życia3 prowadzi systematyczne badania nad stanem i zmianami jakości życia. Oprócz badań prowadzonych przez Centrum, popularne jest organizowanie licznych konsul-tacji społecznych oraz spotkań ze specjalistami. Dotyczą one najczęściej zmian w przestrzeni architektonicznej, przyjęcia stosownych uchwał, układania strategii i programów. Co istotne, w dokumentach tych zawiera się wytyczne formalno-prawne, które odnoszą się bezpośred-nio do jakości przestrzeni, w tym budynków służby zdrowia. Warto przywołać dla przykła-du podpisanie nowej Strategii Rozwoju Miasta Poznania 2020+ w styczniu 2017 roku4. Przy układaniu nowej strategii (ostatnia została podpisana w 2013 roku) uznano, że miasto jest tworzone przez mieszkańców i dla mieszkańców, a ich potrzeby i spostrzeżenia, na równi z wiedzą ekspercką, są wykorzystywane do przygotowania kluczowych zapisów.

Jednym z głównych celów strategicznych Poznania jest podniesienie świadomości prozdrowotnej wśród mieszkańców oraz dostępności do świadczeń zdrowotnych, co wy-raża się w sformułowanych celach operacyjnych. W aglomeracji poznańskiej, liczącej 647 018 mieszkańców, pracuje tylko 32 lekarzy i 13 pielęgniarek na 10 tys. mieszkańców5.

Miasto Poznań jest organem tworzącym dla trzech podmiotów zapewniających lecze-nie stacjonarne oraz jednego zakładu leczenia ambulatoryjnego. W ramach pierwszego celu operacyjnego dąży się zatem do poprawy infrastruktury miejskich szpitali poprzez rozbudo-wę i modernizację obiektów, a także zakup niezbędnego sprzętu medycznego. Mimo że we-dług danych z 2013 roku poznaniacy ocenili dostępność usług medycznych jako przeciętną, należy odnotować, iż Strategia Rozwoju Miasta Poznania do roku 2030 zawiera m.in. plany rozbudowy sieci obiektów dedykowanych służbie zdrowia i innych obiektów powiązanych.

Dzięki włączeniu się Poznania w 2001 roku do Stowarzyszenia Zdrowych Miast Polskich (po-twierdzonego w 2000 roku przez Światową Organizację Zdrowia o spełnianiu wymogów stawia-nych przez WHO narodowym sieciom Zdrowych Miast w Europie), wdrożono politykę zdrowotną, której priorytetami są między innymi: promocja zdrowia i zdrowego stylu życia, dostęp do wyso-kiej jakości usług społecznych, zdrowe środowisko miejskie, a przestrzeń architektoniczna dedy-kowana służbie zdrowia w Poznaniu staje się coraz bardziej przyjazna i sprzyjająca mieszkańcom.

A . G a w l a k , M . M a t u s z e w s k a , P . S z u b a 23

2. SZPITALE. JAKOŚĆ ŻYCIA W MIEŚCIE

2.1. PRZESTRZEŃ ARCHITEKTONICZNA A ZDROWIE

Przestrzeń architektoniczna dedykowana obiektom ochrony zdrowia powinna być rozu-miana zarówno jako przestrzeń wewnątrz i wokół budynku, jak i pomiędzy budynkami o toż-samej funkcji w mieście6. Oznacza to nie tylko budynek z przynależną infrastrukturą, lecz także przestrzeń publiczną, z której korzystają nie tylko sami użytkownicy szpitala (pacjenci, personel czy odwiedzający), ale również mieszkańcy miasta.

Szpital w kontekście rozwiązań funkcjonalno-przestrzennych traktowany jest jako ele-ment wspierający hospitalizację oraz wpływający na zachowania i komfort wszystkich jego użytkowników: pacjentów, personelu oraz osób odwiedzających. Architektura szpitali na-dal jednak podlega stereotypom w postrzeganiu jej przez mieszkańców miast; budynki te kojarzone są wciąż z izolacją. Wpływa na to m.in. lokalizowanie szpitali poza miastem, co utrudnia dojazd pacjentom i osobom odwiedzającym, ich wielkość gdyż wiele obiektów projektowano na kilkaset łóżek, co stwarza wrażenie „maszyn do leczenia”, bezosobowo obsługujących pacjentów oraz proces unifikacji w zakresie formy architektury, ponieważ budynki szpitali często pozbawione są detalu, posiadają płaskie w odbiorze fasady z ryt-mem otworów okiennych, wokół brak jest atrakcyjnie zaprojektowanych terenów zielonych z przyszpitalnymi ogrodami czy dziedzińcami. Taka architektura i przestrzeń wokół potęgują stres, uczucie zagubienia i wyobcowania pacjentów. Natomiast z badań prowadzonych przez prof. ZUT M. Czyńskiego7 wynika, iż główne oczekiwania pacjenta względem budynku szpi-tala to przede wszystkim: skuteczne leczenie (diagnoza, zabiegi, rehabilitację), ale również troskliwa pielęgnacja w okresie hospitalizacji oraz godne i przyjazne warunki pobytu.

Jakość architektury dedykowanej ochronie zdrowia koreluje z jakością świadczeń zdro-wotnych (personel, pacjenci, rodzina). Przestrzeń architektoniczna kształtuje interakcję te-rapeutyczną (...), a zachowania osoby będącej przedmiotem terapii oraz zachowania osób sterujących terapią stanowią wraz z przestrzenią architektoniczną całość interakcyjną, której efektem są określone skutki zdrowotne, mentalne i społeczne8.

Częstym elementem wspomagającym leczenie i skutecznie realizującym postulaty healing environment jest zieleń w strukturze budynku i tzw. ogrody terapeutyczne. Stano-wią one środowisko zarówno dla terapii biernej, jak i czynnej, gdzie indywidualnie dobrane przez terapeutów zajęcia, prowadzone w specjalnie przystosowanych do potrzeb osób nie-pełnosprawnych założeniach ogrodowych, podnoszą sprawność pacjentów, redukują napię-cie i stres.


2.2. EBD JAKO STRATEGIA W PROJEKTOWANIU SZPITALI

Projektowanie architektoniczne obiektów służby zdrowia, zgodnie z teorią evidence--based design9, opiera się na wynikach wiarygodnych badań naukowych. Rozwój evidence--based design został zainspirowany evidence-based medicine i spowodowany był chęcią uzyskania maksymalnych korzyści dla indywidualnego pacjenta. Projektowanie w EBD stoi w opozycji do konwencjonalnego projektowania przestrzeni w oparciu o wiedzę i intuicję. W centrum zainteresowań EBD jest pacjent, jego poczucie bezpieczeństwa i jego proces zdrowienia, natomiast nie mniej istotny jest czynnik związany z pracą personelu medyczne-go, jego komfortem, wydajnością i również poczuciem bezpieczeństwa.

Wieloletnie badania naukowe potwierdzają jednoznacznie wpływ zastosowanych roz-wiązań architektonicznych, w tym funkcjonalno-przestrzennych, na proces zdrowienia pa-cjentów, ich komfort10 oraz samopoczucie i wydajność personelu11.

Świadome korzystanie z osiągnięć naukowych przez osoby zarządzające w ochronie zdrowia oraz w planowaniu na poziomie również legislacyjnym, może stać się przyczynkiem do lepszego wykorzystania potencjału, jaki niesie za sobą zarówno sam budynek, jak i otaczający go teren. Ma to szczególne znaczenie w czasach bardzo dużych i świadomych wymagań pacjentów oraz personelu względem opieki medycznej, w tym względem komfortu pobytu w szpitalu.

W związku z powyższym również na uczelniach prowadzi się badania naukowe12, których wyniki implementuje się później do strategii projektowania. Jednym z przykładów mogą być badania przeprowadzone w 2011 r. na terenie Specjalistycznego Zespołu Opieki Zdrowotnej nad Matką i Dzieckiem im. B. Krysiewicza w Poznaniu13, których celem była analiza wpływu rozwiązań funkcjonalno-przestrzennych w szpitalu pediatrycznym na jego funkcjonowanie, ze szczególnym uwzględnieniem satysfakcji pacjenta i jego możliwości adaptacyjnych oraz relacji pomiędzy wizualną jakością przestrzeni publicznej w szpitalach a poziomem zadowo-lenia, stresu i poczuciem bezpieczeństwa jego użytkowników. Badania prowadzono wśród mieszkańców m. Poznania, jak również bezpośrednio wśród pacjentów szpitala. Udowod-niono, iż rozwiązania funkcjonalno-przestrzenne izby przyjęć wpływają istotnie na samopo-czucie, bezpieczeństwo oraz satysfakcję pacjentów. Udowodniono również, że satysfakcja pacjentów warunkowana jest rozwiązaniami architektonicznymi w przestrzeni szpitala oraz jest determinowana przez zmienne socjodemograficzne, takie jak: wiek, płeć, czas przeby-wania w izbie przyjęć itd. Ocena jakości przestrzeni, jak i projektowanych udogodnień jest zależna również od takiej zmiennej jak czas oczekiwania pacjenta na rejestrację. Efektem przeprowadzonych badań dla szpitala im. B. Krysiewicza było przeprowadzenie modernizacji przestrzeni izby przyjęć.

Innym przykładem może być projekt rozbudowy szpitala pediatrycznego przy ul. Spor-nej w Poznaniu w ścisłym centrum miasta14, jako kontynuacja przestrzenna i funkcjonalna w kontekście historycznej zabudowy. Projekt koncepcyjny, poza realizacją założeń programo-wych dla budynku, ma na celu zachowanie ładu przestrzennego w tej części miasta.


W ostatnich latach powstało wiele prac studyjnych, które w sposób wariantowy propo-nowały rozwiązania przestrzenne, których celem było m.in. poprawienie jakości przestrzeni centrum miasta.

3. IDEA HEALTHY CITIES

Projekt healthy cities, globalny ruch zapoczątkowany i promowany przez WHO, angażuje rządy wielu państw poprzez zobowiązania polityczne, innowacyjne projekty i planowanie partnerskie. Członkami WHO European Healthy Cities Network jest obecnie 100 głównych miast i 1400 partnerskich15. Głównym celem organizacji European Healthy Cities Network jest zwiększenie świadomości zdrowotnej na poziomie socjalnym, ekonomicznym oraz pro-mowanie jej w programach rządowych (Il. 2). Lokalne władze posiadają największe i uni-kalne możliwości, aby chronić swoich mieszkańców, uświadamiać ich, promować zdrowe nawyki i zachęcać do zdrowego trybu życia.

Healthy cities, promując wszechstronne i systematyczne działanie, wyszczególnia zagad-nienia powiększających się nierówności między zdrowym trybem życia i miejskim ubóstwem oraz socjalne, ekonomiczne i środowiskowe uwarunkowania zdrowotne.

Jak twierdzi Światowa Organizacja Zdrowia, w założeniach projektowych nie chodzi wy-łącznie o sektor zdrowotny. Działanie ma na celu poprawę sytuacji ekonomicznych, gospo-darczych i rozwoju państw16.

Zdrowe miasto17 to organizm, który ciągle kreuje i ulepsza fizyczne i socjalne aspekty środowiska oraz eksponuje działania wspierające jego prawidłowe funkcjonowanie, wyko-rzystując przy tym maksimum potencjału. To najbardziej znany sposób na rozpowszech-nienie działań prozdrowotnych. Program zakłada długoterminową, rozwojową inicjatywę, mającą na celu uwrażliwienie globalnych decydentów na kwestię promowania zdrowia i strategii jego ochrony oraz zrównoważonego rozwoju. Healthy city ma w obowiązku stworzyć prozdrowotne środowisko, osiągnąć dobrą jakość życia dla mieszkańców, zapew-nić podstawowe warunki sanitarne i higieniczne oraz zapewnić dostęp do opieki medycz-nej. Ustalono różne priorytety dla każdego kontynentu, kraju i miasta, lecz łączy je jeden cel: ulepszenie i przedłużenie życia ludzi i stworzenie uzdrawiającego środowiska.

3.1. EWALUACJA PROGRAMÓW HEALTHY CITIES

Ewaluacja programów healthy cities dowiodła skuteczności i zwiększeniu świadomości o zdrowiu i ochronie środowiska. Największe osiągnięcia programu to zobowiązania lokalnych społeczności, jasny przekaz, szerokie spektrum interesantów, proces instytuowania programu.

Na świecie prowadzi się wiele badań mających na celu ocenę sposobów wdrażania idei healthy city. Wartą uwagi jest działalność londyńskiej ARUP18 W publikacji Cities Alive


– Towards a Walking World zwrócono uwagę na istotną kwestię, która jest jednym z funda-mentów prawidłowego rozwoju i działania miasta. Zauważono, że priorytetową misją musi stać się lepsza organizacja przestrzenna miast. Do 2030 roku około 70% ludzi będzie za-mieszkiwało tereny zurbanizowane. Od jakości życia ludzi je zamieszkujących będzie zależeć globalna przyszłość. Obserwuje się, że władze lokalne, a nie państwowe, mają większe pre-dyspozycje i możliwości do wprowadzenia istotnych zmian w zakresie zmierzenia się proble-mami klimatycznymi, rozwoju gospodarki prowadzącego do dobrobytu gospodarczego oraz zapobieganiu ubóstwu. Autorzy piszą o dużym wpływie mediów i uświadamiania mieszkań-ców poprzez konsultacje społeczne, przedstawianie projektów i proponowanie rozwiązań ku polepszeniu warunków i jakości życia. Autorzy zwracają dużą uwagę na istotę promowania aktywnego stylu życia. Według Światowej Organizacji Zdrowia brak aktywności fizycznej jest czwartym czynnikiem powodującym zwiększenie statystyk śmiertelności w skali globalnej. Ostatnie badania przeprowadzone przez Nike19 świadczą, że jest to coraz bardziej pogłę-biająca się tendencja globalna. Fizyczna aktywność spadła o 32% w ostatnich 44 latach w Stanach Zjednoczonych Ameryki i aż o 45% w ciągu tylko 18 lat w Chinach. Według badań spadek aktywności świadczy o przystosowaniu kontekstu urbanistycznego i infrastruktury nie do pieszych, lecz posiadaczy samochodów i innych pasywnych form transportu. Promo-wanie aktywności fizycznej wśród młodych pokoleń poprzez programy zawarte na przykład w porozumieniu healthy cities oraz inne kampanie i edukację wykształci aktywne społeczeń-stwo przyszłości.

3.2. POZNAŃ A HEALTHY CITIES

Miasto Poznań przystąpiło do projektu po raz pierwszy w 1991 r.20. Miasto realizowało II Fazę w latach 1993–1997. Pomimo że Rada Miasta Poznania zadeklarowała wolę przystą-pienia do III Fazy, trwającej w latach 1998–2002, ze względów proceduralnych okazało się to niemożliwe (zbyt długi okres rozpatrywania przez WHO otrzymanych dokumentów). Od 2005 roku Miasto Poznań współpracowało z WHO w ramach IV Fazy Projektu Zdrowe Mia-sta21, która zakończyła się w 2008 r.

V Faza projektu została wprowadzona w latach 2009–2013. Obejmowała trzy główne te-maty: środowisko opiekuńcze i wspierające, zdrowy styl życia, zdrowe środowisko miejskie. Kluczowymi kwestiami wdrożonymi w V Fazie było polepszenie warunków dla mieszkańców, poczynając od świadczenia usług wczesnego dzieciństwa, po wsparcie dla seniorów; pro-gram wspierania zdrowego trybu życia oraz budowanie zdrowego środowiska miejskiego. Poprzez inicjację zdrowego planowania przestrzennego przyjaznego dla mieszkańców oraz wprowadzanie polityki wzmacniającej kompetencje zdrowotne mieszkańców społeczeństwo otrzymuje wsparcie rozwoju wysokiej jakości usług zdrowotnych dostępnych dla wszystkich.

Oprócz wdrażania faz projektu Zdrowych Miast, Wydział Rozwoju Miasta Poznań zobligo-wany jest do opracowywania strategii rozwoju miasta. W strategii na rok 2030 wskazano cele


strategiczne, pośrednie i główne dotyczące świadomości prozdrowotnej, które składają się na całościową wizję miasta Poznania, jako miasta metropolitalnego o silnej gospodarce i wysokiej jakości życia, opierającego swój rozwój na wiedzy. Celem głównym programu jest zapewnienie możliwości zachowania przez mieszkańców zdrowia fizycznego i psychicznego. Program „Zdro-wy Poznań”22 jest realizowany systematycznie od 2010 r. i przyczynia się do promocji zdrowia poprzez działania na rzecz zwiększenia świadomości prozdrowotnej indywidualnej i grupowej mieszkańców. Jego nadrzędnym celem jest poprawa jakości życia mieszkańców miasta, co ko-responduje z podnoszeniem atrakcyjności przestrzeni i architektury miasta.

Pośród celów operacyjnych omawianych w Strategii Rozwoju Miasta Poznania do roku 203023 wymienia się poprawę jakości opieki zdrowotnej w mieście poprzez rozwój miejskich placówek ochrony zdrowia. Dokument wskazuje również kluczowe projekty i przedsięwzię-cia w realizacji celów operacyjnych w latach 2014–2030. W ramach celów operacyjnych dąży się do poprawy infrastruktury miejskich szpitali poprzez inwestycje w zakresie rozbudowy i modernizacji obiektów, a także zakup niezbędnego sprzętu medycznego. W ich skład wcho-dzi m.in. zapewnienie właściwej infrastruktury technicznej szpitala – standaryzacja ZOZ Po-znań–Jeżyce oraz ZOZ (Poznań ul. Szwajcarska) czy dobudowa skrzydła do budynku Zakład Opiekuńczo-Leczniczy i Rehabilitacji Medycznej przy ul. Mogileńskiej (na 80 miejsc). Planuje się również budowę takich obiektów, jak: Centrum Zdrowia Psychicznego (na 60 miejsc), nowego obiektu dla filii w Owińskach (na 90 osób) oraz partycypację Miasta w budowie Zachodniego Centrum Chorób Serca i Naczyń w Poznaniu24.

W świetle przedstawionych parametrów regionu i zmian w strukturze demograficznej mia-sta Poznania istnieje potrzeba nieustannego poprawiania jakości architektury służby zdrowia.

Obecnie obserwuje się duży wzrost wymagań społecznych związanych z opieką zdrowot-ną, a poza nowoczesnymi metodami leczenia oczekuje się również wysokiej jakości prze-strzeni, w której ten proces leczenia się odbywa. Istnieje zależność pomiędzy jakością roz-wiązań architektonicznych, funkcjonalno-przestrzennych w szpitalu a procesem zdrowienia pacjenta. Rosnąca świadomość społeczna jest jednym z bodźców do weryfikacji ogólnie poj-mowanej jakości służby zdrowia i ewaluacji przestrzeni architektonicznej jej dedykowanej.

Reakcją na tę potrzebę są nowe inwestycje w obszarze architektury służby zdrowia, re-alizowane w skali miasta i województwa. Najnowszą z nich jest rozbudowa Wielkopolskie-go Centrum Onkologii w Poznaniu. Poznański Oddział Stowarzyszenia Architektów Polskich SARP ogłosił konkurs na opracowanie koncepcji architektoniczno-urbanistycznej obejmują-cej nowy budynek o funkcji ambulatoryjnej, zabiegowo-diagnostycznej wraz z garażem pod-ziemnym25. Projektowany budynek ambulatoryjny ma stanowić rozwinięcie funkcjonalne istniejącego Centralnego Bloku Operacyjnego projektu wykonanego przez Pracownię Archi-tektoniczną Ewy i Stanisława Sipińskich w 1998 r.

Wkrótce powinien zostać otwarty przetarg na budowę kolejnej inwestycji: Wielkopolskie-go Centrum Zdrowia Dziecka (projekt: Industria Project z Gdańska). WCZD powstanie przy uli-cy Wrzoska w Poznaniu i będzie największym nowo wybudowanym szpitalem pediatrycznym


w Polsce (7 kondygnacji, ponad 30 tysięcy metrów kwadratowych powierzchni użytkowej, 354 łóżka – wszystkie w jednoosobowych salach z odrębnym węzłem sanitarnym). Inwestycja finansowana będzie ze środków Wielkopolskiego Programu Operacyjnego (WRPO 2014+), z bu-dżetu województwa oraz budżetu państwa, a jej ukończenie przewiduje się na koniec 2020 roku.

Inną bieżącą inwestycją jest rozbudowa Szpitala im. prof. Stefana Tytusa Dąbrowskiego w Puszczykowie, który zyska nowy blok operacyjny o powierzchni 2 tysięcy metrów kwadrato-wych powierzchni użytkowej, mieszczący 5 nowoczesnych sal operacyjnych i centralną steryli-zatornię, oraz o szyb windowy, który ma usprawnić komunikację wewnątrz placówki i poprawi warunki pracy personelu26. Nowy blok operacyjny powstaje również przy szpitalu MSWiA w Po-znaniu. Autorem projektu architektonicznego jest Pracownia Projektowa Meritum z Chrzano-wa27. Poprzez realizację wymienionych założeń dąży się do zwiększenia dostępności oraz jakości świadczeń zdrowotnych. Ponadto w Strategii Rozwoju Miasta Poznania do roku 2030 wyróżniono działania z zakresu profilaktyki i promocji zdrowia, które mają przyczynić się zapobieżeniu wy-stępowania zachorowań i uzależnień. W tym celu zakłada się realizację miejskich programów wspierających obszary dotyczących Ochrony Zdrowia Psychicznego, Profilaktyki i Rozwiązywa-nia Problemów Alkoholowych (w tym prowadzenie Ośrodka dla Nietrzeźwych), Przeciwdziałania Narkomanii. Wskazuje się również założenia realizacji programów zdrowotnych z zakresu profi-laktyki m.in. kardiologicznej, onkologicznej, cukrzycy, otyłości, grypy. Planuje się też prowadzenie innych działań profilaktycznych i promujących zdrowie, w tym m.in. konferencje28.

4. PODSUMOWANIE

W artykule przedstawiono aspekty dotyczące jakości architektury służby zdrowia, odno-sząc się do idei healthy cities, na przykładzie nowych strategii dla rozwoju m. Poznania. Zmiany zaobserwowane w podejściu do realizowanych koncepcji odzwierciedlają ogólne tendencje, których działania ukierunkowane są na poprawę jakości życia w mieście. Szczególną uwagę zwrócono na przestrzeń budynków ochrony zdrowia w mieście, jakimi są szpitale.

Wskazano, iż w tworzeniu strategii dla miast, a w konsekwencji w projektowaniu architek-tonicznym obiektów ochrony zdrowia słusznym jest dążenie do uzyskania najnowocześniej-szych pod względem technicznym i technologicznym rozwiązań projektowych, którym zawsze musi towarzyszyć troska o samopoczucie pacjenta, traktowanego jako podmiot działań twór-czych architekta. Współcześnie architektura przychodni, szpitali (ogólnych i specjalistycznych), klinik, sanatoriów i obiektów wypoczynkowych (uzdrowiskowych) oraz domów opieki dla osób starszych ulega znaczącym zmianom ze względu na postęp naukowy, wydłużenie życia i pod-niesienie jego jakości, zwiększenie dostępności i specjalizację usług medycznych.

Uzasadnieniem jest wieloaspektowa relacja pomiędzy środowiskiem zbudowanym a sta-nem psychofizycznym i psychospołecznym człowieka, która w szczególny sposób przejawia się w projektowaniu budynków ochrony zdrowia.

29

Il. 1. Wykres prognozy liczby ludności w Polsce na podstawie badań GUS (autor: Agata Gawlak)

Il. 2. Schemat regionalnych aktywności wdrażanych w ramach programu healthy cities (autor: Paulina Szuba, na podstawie: http://www.who.int/healthy_settings/regional/en); dostęp: 25.02.2018


PRZYPISY

1 Poznań – fakty i liczby, www.poznan.pl/fakty_liczby (dostęp: 2.02.2018).2 Jakość życia w Poznaniu, http://www.poznan.pl/mim/s8a/foldery-jakosc-zycia-w2-

-poznaniu,p,843,844,2242.html (dostęp: 2.02.2018).3 Centrum Badania Jakości Życia, https://amu.edu.pl/dzialalnosc/badania-naukowe/centra-

-uniwersyteckie/centrum-badania-jakoci-ycia (dostęp: 2.02.2018).4 Poznań – fakty i liczby, op. cit.5 Dane z Głównego Urzędu Statystycznego, http://stat.gov.pl/ (dostęp: 1.02.2018).6 J. Gehl, Życie między budynkami. Użytkowanie przestrzeni publicznych, Wyd. Ram, Kraków 2009.7 Dr hab. inż. arch. Marek Czyński, prof. Zachodniopomorskiego Uniwersytetu Technicznego,

prowadzi badania z zakresu: antropologii architektury, ergonomii, bezpieczeństwa behawio-ralnego i jakości życia w środowisku zbudowanym, terapeutycznych aspektów architektury. Autor monografii pt. Architektura w przestrzeni ludzkich zachowań. Wybrane zagadnienia bezpieczeństwa w środowisku zbudowanym, Wydawnictwo Uczelniane Politechniki Szcze-cińskiej, Szczecin 2006 (http://kpa.zut.edu.pl/index.php?id=9458&no_cache=1).

8 H.M Proshansky, Environmental psychology. Man and his physical setting, Reinhart, New York 1970.

9 Evidence-based design – proces podejmowania decyzji w projektowaniu architektonicznym obiektów służby zdrowia, oparty w całości na wynikach wiarygodnych badań naukowych (dowodach). EBD jest definiowany jako wykorzystanie wiarygodnych dowodów podczas planowania i projektowania obiektów służby zdrowia dla osiągnięcia lepszych wyników hospitalizacji”(czy to cytat?)

10 R.S. Ulrich, C.M. Zimring, X. Zhu, J. DuBose, H. Seo, Y. Choi, X. Quan, A. Joseph, A review of the research literature on evidence-based healthcare design. The Center for Health Design, 2008, s. 53, http://www.healthdesign.org/hcleader/HCLeader_5_LitReviewWP.pdf (dostęp: 10.04.2014).

11 Ibidem.12 Plan zadań badawczych WAPP na rok akademicki 2018, http://architektura.put.poznan.

pl/n/wp-content/uploads/2018/01/Plan-Zada%C5%84-Badawczych-WAPP-na-2018.pdf) (dostęp: 12.02.2018).

13 A. Gawlak, Architektura izby przyjęć – szpital, pacjent, personel (praca doktorska).14 Projekty realizowane w ramach prac dyplomowych magisterskich na WAPP.15 World Health Organization, http://www.who.int/healthy_settings/types/cities/en/ (dostęp:

27.02.2018).16 Ibidem.17 Health Promotion Glossary WHO/HPR/HEP/98.1, www.who.int/healthpromotion/about/

HPG/en/ (dostęp 27.02.2018).

http://www.poznan.pl/fakty_liczby

http://architektura.put.poznan.pl/n/wp-content/uploads/2018/01/Plan-Zada%C5%84-Badawczych-WAPP-na-2018.pdf

http://architektura.put.poznan.pl/n/wp-content/uploads/2018/01/Plan-Zada%C5%84-Badawczych-WAPP-na-2018.pdf


18 ARUP – działająca od 1946 roku międzynarodowa firma składająca się z designerów, ar-chitektów, inżynierów, konsultantów i specjalistów. Zatrudnia ponad 14 tys. pracowników w 92 biurach projektowych w 42 państwach. Oprócz bardzo rozległego dorobku inżynie-ryjnego (dla przykładu: Muzeum Lotnictwa Polskiego w Krakowie, Apple Park w Cupertino, Allianz Arena w Monachium) posiada solidnie zbudowany dział naukowo-badawczy, którego pracownicy prognozują stan miast w przyszłości, badają zagadnienia z dziedziny urbanistyki, energii, transportu i gospodarki wodnej.

19 ARUP, Cities Alive – Towards a Walking World, https://www.arup.com/publications/re-search/section/cities-alive-towards-a-walking-world (dostęp: 16.02.2018).

20 Na mocy uchwały Nr XXXIV/182/91 Rady Miasta Poznania z dnia 9 lipca 1991 r.21 Na mocy uchwały Nr XLII/452/IV/2004 Rady Miasta Poznania z dnia 27 kwietnia 2004 r.22 Program strategiczny nr 17, s. 233, Strategia Rozwoju Miasta Poznania do roku 2030,

http://www.poznan.pl/mim/s8a/attachments.html%3Fco%3Dshow%26instance%3D1011%26parent%3D64566%26lang%3Dpl%26id%3D156774 (dostęp: 25.02.2018).

23 Strategia Rozwoju Miasta Poznania do roku 2030 , http://www.poznan.pl/mim/s8a/at-tachments.html%3Fco%3Dshow%26instance%3D1011%26parent%3D64566%26lang%3Dpl%26id%3D156774 (dostęp: 25.02.2018).

24 Strategia Rozwoju Miasta Poznania do roku 2030, http://www.poznan.pl/mim/s8a/at-tachments.html%3Fco%3Dshow%26instance%3D1011%26parent%3D64566%26lang%3Dpl%26id%3D156774 (dostęp: 25.02.2018).

25 Stowarzyszenie Architektów Polskich, http://poznan.sarp.org.pl/konkurs-wco-poznan/wp-content/uploads/2018/01/OG%C5%81OSZENIE-konkursu.pdf (dostęp: 9.02.2018).

26 Rynek Zdrowia, http://www.rynekzdrowia.pl/Inwestycje/Puszczykowo-w-szpitalu-ruszyla--budowa-bloku-operacyjnego,180874,3.html (dostęp: 2.02.2018).

27 Urbanity, http://www.urbanity.pl/wielkopolskie/poznan/blok-operacyjny-szpital--mswia,b13605 (dostęp: 2.02.2018).

28 Strategia Rozwoju Miasta Poznania do roku 2030, http://www.poznan.pl/mim/s8a/at-tachments.html%3Fco%3Dshow%26instance%3D1011%26parent%3D64566%26lang%3Dpl%26id%3D156774 (dostęp: 25.02.2018).

http://www.rynekzdrowia.pl/Inwestycje/Puszczykowo-w-szpitalu-ruszyla-budowa-bloku-operacyjnego,180874,3.html

http://www.rynekzdrowia.pl/Inwestycje/Puszczykowo-w-szpitalu-ruszyla-budowa-bloku-operacyjnego,180874,3.html

http://www.urbanity.pl/wielkopolskie/poznan/blok-operacyjny-szpital-mswia,b13605

http://www.urbanity.pl/wielkopolskie/poznan/blok-operacyjny-szpital-mswia,b13605


BIBLIOGRAFIA

Bańka A., Architektura psychologicznej przestrzeni życia. Behawioralne podstawy projekto-wania architektonicznego, Wydawnictwo Gemini, Poznań 1998.

Bańka A., Psychologiczna struktura projektowa środowiska. Studium przestrzeni architekto-nicznej, Wydawnictwo Politechniki Poznańskiej, Poznań 1985.

Czyński M., Architektura w przestrzeni ludzkich zachowań. Wybrane zagadnienia bezpieczeń-stwa w środowisku zbudowanym, Wydawnictwo Uczelniane Politechniki Szczecińskiej, Szczecin 2006.

Proshansky H.M. i in., Environmental psychology. Man and his physical setting. Reinhart, New York 1970.

Carr Valerie L., Sangiorgi D., Buscher M., Junginger S., Cooper R., Integrating Evidence-Based Design and Experience-Based Approaches in Healthcare Service Design, Herd Journal, Vol. 4, No. 4, 12–33.

Ferris T.K., Evidence-Based Design and the Fields of Human Factors and Ergonomics: Complementary Systems-Oriented Approaches to Healthcare Design, Health Environments Research & Design Journal, Vol. 6 (3), 2013.

Gawlak A., Pruszewicz-Sipińska E., Architektura przestrzeni ogólnodostępnej w szpitalu. Pa-cjent i personel, Pielęgniarstwo Polskie 4/2013, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Medycznego, Poznań 2013.

Lei P., Jolibert A., A three-model comparison of the relationship between quality, satisfaction and loyalty: an empirical study of the Chinese healthcare system, BioMed Central Health Services Research, 2012, 12:436.

Mourshed M., Zhao Y., Healthcare providers’ perception of design factors related to physical environments in hospitals, Journal of Environmental Psychology, 2012, 32, 362–370.

Tang L., The infuences of patient’s satisfaction with medical service delivery, assessment of medical service, and trust in health delivery system on patient’s life satisfaction in China, Health and Quality ol Life Outcomes, 2012, 10:111.

Gawlak A., Evidence-based design in healthcare facilities, Architecture & Health, red. nauk. E. Pruszewicz-Sipińska, Wydawnictwo Sorus, Poznań 2015, s. 27–40.

Pruszewicz-Sipińska E., Gawlak A., Qualitative research in hospital space available to general public (ER), Architecture & Health, red. nauk. E. Pruszewicz-Sipińska, Wydawnictwo Sorus, Poznań 2015, s. 41–52.


Bell P.A., Greene Th.C., Fisher J.D, Baum A., Psychologia środowiskowa, Gdańskie Wydawni-ctwo Psychologiczne, Gdańsk 2004.

Gałkowski A.E., Pruszewicz-Sipińska E., Wąsewicz E.P., Architektoniczne, techniczno-ekono-miczne i medyczne uwarunkowania oceny stanu i koncepcji restrukturyzacji szpitali na przykładzie Regionu Wielkopolskiego, Projekt badawczy KBN nr 7TOF017 12-1999.

Głowacka M.D., Nowomiejski J., Zarządzanie w ochronie zdrowia. Aktualne problemy, Polskie Towarzystwo Nauk o Zdrowiu, Poznań 2009.

Pawłowska K., Zanim wybuchnie konflikt. Idea i metody partycypacji społecznej w ochronie krajobrazu i kształtowaniu przestrzeni, praca zbiorowa pod red. K. Pawłowskiej. Fundacja Partnerstwo dla Środowiska, Kraków 2010.

Srinivas K.S., Jesus O.A., Turzo E., Marchiano A.D., Sedhev M.H., Ludmir J., Patient satisfac-tion with the laborist model of care in a large urban hospital, Patient Preference and Adherence, 2013, s. 217–222.

Ulrich R.S, Zimring C.M., Zhu X., DuBose J., Seo H., Choi Y., Quan X., & Joseph A., A review of the research literature on evidence-based healthcare design, The Center for Health Design, 2008 http://www.healthdesign.org/hcleader/HCLeader_5_LitReviewWP.pdf (dostęp: 10.04.2014).

World Health Organization, http://www.who.int/healthy_settings/types/cities/en/ (dostęp 27.02.2018).

World Health Organization, http://www.euro.who.int/en/health-topics/environ-ment-and-health/urban-health (dostęp 27.02.2018).

World Health Organization, http://www.who.int/healthpromotion/about/HPG/en/ (dostęp 27.02.2018).

Jakość życia w Poznaniu, http://www.poznan.pl/mim/s8a/foldery-jakosc-zycia-w--poznaniu,p,843,844,2242.html (dostęp: 2.02.2018).

Dane z Głównego Urzędu Statystycznego, http://stat.gov.pl/ (dostęp: 1.02.2018)Centrum Badania Jakości Życia, https://amu.edu.pl/dzialalnosc/badania-naukowe/centra-

-uniwersyteckie/centrum-badania-jakoci-ycia (dostęp: 2.02.2018)Strategia Rozwoju Miasta Poznania do roku 2030, http://www.poznan.pl/mim/s8a/at-

tachments.html%3Fco%3Dshow%26instance%3D1011%26parent%3D64566%26lang%3Dpl%26id%3D156774 (dostęp: 25.02.2018).

Stowarzyszenie Architektów Polskich, http://poznan.sarp.org.pl/konkurs-wco-poznan/wp--content/uploads/2018/01/OG%C5%81OSZENIE-konkursu.pdf (dostęp: 9.02.2018).

http://www.poznan.pl/mim/s8a/attachments.html%3Fco%3Dshow%26instance%3D1011%26parent%3D64566%26lang%3Dpl%26id%3D156774




Rynek zdrowia, http://www.rynekzdrowia.pl/Inwestycje/Puszczykowo-w-szpitalu-ruszyla--budowa-bloku-operacyjnego,180874,3.html (dostęp: 2.02.2018).

Urbanity, http://www.urbanity.pl/wielkopolskie/poznan/blok-operacyjny-szpital-mswi-a,b13605 (dostęp: 2.02.2018).

Harpham et al. (2001), Healthy city projects in developing countries: The first evaluation, Health Promotion International, 16(2), 111–125 (dostęp 26.02.2018).

Poznań, www.poznan.pl/fakty_liczby (dostęp 2.02.2018).ARUP Cities Alive – Towards a walking world, https://www.arup.com/publications/research/

section/cities-alive-towards-a-walking-world, http://bip.poznan.pl/bip/uchwaly/uchwala--w-sprawie-przystapienia-miasta-poznania-do-v-fazy-projektu-zdrowe-miasta-swiatowej--organizacji-zdrowia-who,30117/ (dostęp 16.02.2018).

ADRES BIBLIOGRAFICZNY ARTYKUŁU: Gawlak A., Matuszewska M., Szuba P., Jakość przestrzeni architektonicznej dedykowanej ochronie zdrowia a potrzeby mieszkańców w kontekście założeń idei healthy cities na przykładzie Poznania, Przestrzeń/Urbanistyka/Architektura, 1/2018, s. 21–34.DATA AKCEPTACJI OSTATECZNEJ WERSJI DO OPUBLIKOWANIA: 15.06.2018.

PUA

Krystyna Paprzyca ([email protected], [email protected])Katedra Kształtowania Środowiska Mieszkaniowego, Instytut Projektowania Urbanistycznego, Wydział Architektury, Politechnika Krakowska

1/2018DOI: 10.4467/00000000PUA.18.003.8611

Koncepcja rozwoju miasta Oświęcim poprzez ofertę wzrostu walorów kulturowych i użytkowychConcept of the development of Oświęcim through an offering of increasing cultural and utilitarian qualitiesStreszczenie

Autorka omawia miasto Oświęcim pod kątem aspektów, starając się uzasadnić, iż Oświęcim podąża drogą rozwoju. Jest wiele zagad-nień, które obejmują odnowę miejską poprzez ofertę wzrostu walorów: poprawa jakości przestrzeni publicznej w mieście; rewitalizacja i modernizacja budynków i infrastruktury technicznej, na terenie Starówki; zwiększenie oferty rekreacyjno-wypoczynkowej i turystycz-nej miasta na terenach wzdłuż rzeki Soły; podtrzymywanie tożsamości i kultury miejsca; wykorzystanie potencjału kreatywnego, który sprzyja rozwojowi gospodarczemu, w tym doprowadza do tworzenia miejsc pracy, tworzenia warunków dla nowych inwestycji gospodar-czych, wzmocnienia kapitału intelektualnego miasta; wykorzystanie potencjału, jakim jest położenie Oświęcimia na skrzyżowaniu tran-zytowych ciągów komunikacyjnych o znaczeniu krajowym i wojewódzkim.

Słowa kluczowe: rozwój miasteczek, tożsamość i atrakcyjność miejsc, oferta wzrostu walorów kulturowo-użytkowych, różnorodność funkcjonalno-użytkowa

AbstractThe author discusses the city of Oświęcim in terms of the abovementioned aspects, trying to justify that the city of Oświęcim is following the path of development. There are many issues which cover urban renewal through offering an increase of quality: an improvement of the quality of the public space within a city; the regeneration and modernisation of buildings and technical infrastructure within its Old Town area; increasing the rest, recreation and tourism offering of the city in areas along the Soła River; uphold the identity and culture of the area; use the creative potential that supports economic growth, including the creation of new employment opportunities, creating conditions for new economic investment. Reinforcing the intellectual capital of the city; use the potential that is Oświęcim’s location at the crossing of transit routes of national and voivodship-level significance.

Keywords: town development, identity and attractiveness of places, offering of an increase in cultural and utilitarian qualities, functional and utilitarian diversity


1. WSTĘP

Struktura przestrzenna miasta Oświęcim3 zdeterminowana została rozwojem Zakładów Chemicznych Oświęcim, wokół których masowo powstawała zabudowa wielkorodzinna. W tym czasie nie inwestowano w starą część miasta.

Stare Miasto pozostawało niedofinansowane, czego skutki widoczne są po dziś dzień. Ten nierównomierny rozwój spowodował dzisiaj wiele problemów natury: społecznej, go-spodarczej, środowiskowej. Są to: proces starzenia się ludności, wysoki poziom migracji, niewystarczający rozwój przedsiębiorczości.

Bardzo istotny wpływ na wizerunek miasta ma tragiczne dziedzictwo byłego niemieckie-go obozu koncentracyjnego Auschwitz-Birkenau. W jego cieniu, zapomnienia, pozostaje dziedzictwo historyczne miasta.

Nierównomierny rozwój urbanistyczny miasta, zjawisko wyludniania się i rozlewania się miasta, spowodowane są kryzysem przestrzeni miejskiej, kryzysem przestrzeni publicznej4. Powiązany jest on z wieloma procesami, w wyniku których miasta i jego fragmenty ulegają degradacji kulturowej, ekonomicznej, społecznej, technicznej, środowiskowej. Zagadnienia-mi istotnymi, ukierunkowanymi na poprawę wizerunku miasta są: wyeliminowanie terenów zdegradowanych, o niskiej jakości życia i zamieszkania oraz szerokie uspołecznienie tego procesu, ukierunkowane na mieszkańców, przedsiębiorców, turystów.

Kluczowe znaczenie dla rozwoju mają cechy miasta nadającego się do zamieszkania, tętniącego życiem, są interwencje w przestrzeń miejską, które przyczyniają się do wzrostu walorów kulturowych i użytkowych.

Zgodnie z założeniami polityki rozwojowej województwa małopolskiego, w Programie Strategicznym Dziedzictwo i Przemysły Czasu Wolnego, jednym z kluczowych elementów rewitalizacji społecznej i ekonomicznej w Oświęcimiu jest realizacja przedsięwzięcia Oświę-cimska Przestrzeń Spotkań (projekt wskazany w ramach Działania 1.3. Kompleksowe progra-my rewitalizacji społecznej i ekonomicznej oraz kształtowanie przestrzeni5.

Tętniące życiem miasto to takie, które jest przepełnione różnorodnością i życiem, dzięki przedsięwzięciom prowadzącym do zwiększenia atrakcyjności miejsc, które są istotne dla mia-sta. Podnoszenie jakości życia, zróżnicowane użytkowanie przestrzeni zapewniają mieszkańcom i przybyszom różne doświadczenia, przeżycia, doznania. Klimat miasta sprzyja również wszelkim innowacjom technologicznym i gospodarczym. Promuje działalność artystyczno-kulturową.

Przedsięwzięcie, którego poprawi wizerunek miasta, wpłynie na wzrost jego atrakcyjności, obejmuje realizacje projektu, poprzez zagospodarowanie przestrzeni miejskiej, infrastrukturę tworzącą pomosty, prowadzące od tragicznej historii miejsca do współczesnego życia miasta. Projekt zlokalizowany jest wzdłuż osi od Miejsca Pamięci przez i wzdłuż Soły do Starego Miasta i centrum Oświęcimia. Wiodącymi funkcjami projektu będą przestrzenie spotkań: ludzi, kul-tur, doświadczeń i myśli, realizowane przez funkcje: edukacja poprzez historię, obsługa ruchu turystycznego i jego otwarcie na miasto, projekty kulturalno-edukacyjne, kontakt z przyrodą.

K . P a p r z y c a 37

Zaplanowane przedsięwzięcie obejmuje kompleksową odnowę miejską, objęcie rewita-lizacją części historycznej miasta, z ukierunkowaniem na różnorodność turystyczną miasta.

Celami głównymi są:• poprawa jakości przestrzeni publicznej, szczególnie znajdującej się w centrum miasta,

oraz przyjaznej przestrzeni miejskiej, pozwalającej na poprawę jakości życia mieszkań-ców oraz przybyszów – turystów i przedsiębiorców,

• wykorzystanie potencjału terenów nad rzeką Sołą,• stworzenie, wzdłuż osi biegnącej od Miejsca Pamięci do Starego Miasta, przestrzeni spot-

kań o charakterze symbolicznym, edukacyjnym, kulturowym i rekreacyjnym, której ce-lem będzie powiązanie przeszłości z przyszłością,

• wykorzystanie potencjału, jakim jest położenie Oświęcimia na skrzyżowaniu tranzyto-wych ciągów komunikacyjnych o znaczeniu krajowym i wojewódzkim.Jakość przestrzeni publicznych jest kluczowym zagadnieniem w miasteczkach będących na drodze do roz-woju. Wysoka jakość powoduje wzrost zainteresowania mieszkańców – użytkowników dotychczasowych oraz przyszłych – turystów, przedsiębiorców.

2. POPRAWA JAKOŚCI PRZESTRZENI PUBLICZNYCH. REWITALIZACJA STAREGO MIASTA I TERENÓW NADRZECZNYCH6

Oświęcim jest starym miastem, którego tradycja sięga 800 lat. Układ urbanistyczny oraz zabytki w starej części miasta są świadectwem historii (Il. 1–2). Konsekwencją tej sytuacji są trudności z dostępem do poszczególnych przestrzeni publicznych, usług publicznych, jak rów-nież konieczność ponoszenia wysokich nakładów związanych z rozwojem infrastruktury tech-nicznej. Stare Miasto charakteryzuje zły stan techniczny budynków i niedoinwestowanie infra-struktury technicznej, do czasu odnowy Starówki. Taki stan jest efektem nierównomiernego rozwoju miasta oraz wieku i technologii budowy budynków.

W ciągu ostatnich lat Stare Miasto ulegało stopniowej modernizacji. Wykonane zostały prace renowacyjne Zamku Piastowskiego i Wzgórza Zamkowego, gdzie powstało muzeum. Przebudowano i zmodernizowano ul. Kościelną z placem ks. Skarbka w rejonie Centrum Ży-dowskiego i Synagogi, zmodernizowano ul. Bulwary wraz z przylegającym do tej ulicy parkin-giem. W ostatnich latach przeprowadzono rewitalizację Rynku Głównego wraz z infrastruk-turą towarzyszącą, które poprzedzały spory własnościowe o płytę Rynku Głównego (Il. 3–4).

Wszelkie działania interwencyjne przeprowadzone na terenie Starego Miasta wpływają na jakość życia, atrakcyjność przestrzeni publicznej7. Wygląd przestrzeni publicznych, ulic, placów, świadczy o mieście. W przyjaznych, zadbanych miejscach ludzie czują się bezpiecz-nie8, chętnie w nich przebywają, często do nich wracają.

Sprawne zarządzanie przez samorządy „zasobami miejskimi” przeciwdziała, jak również ogranicza rozwój negatywnych zjawisk: degradacji, dekapitalizacji budynków, depopulacji,


dezurbanizacji. Podtrzymywanie wartości kulturowych i tożsamości służy zakorzenieniu w świadomości mieszkańców poczucia przynależności i więzi z wspólnotą miejską. Jest for-mą przeciwwagi do procesów globalizacji widocznych w miastach.

Dzięki poczynionym inwestycjom mającym na celu poprawę jakości przestrzeni publicz-nych oświęcimska Starówka stała się wizytówką miasta, miejscem, gdzie organizowane są cyklicznie najważniejsze wydarzenia kulturalne (Il. 5–8).

Na obszarze Starego Miasta zlokalizowane są funkcje mieszkaniowo-usługowe. Wśród budynków mieszkalnych aż 41 pochodzi sprzed 1945 roku, a 12 wybudowano w latach 1946–1989. Obserwuje się tendencje spadkowe dla średniej liczby osób zamieszkujących lokal mieszkalny w latach 2010–20159.

Wiek zabudowy Starego Miasta pociąga za sobą konieczność przeprowadzania remon-tów, przebudów, modernizacji, wymiany związanych ze stanem technicznym budynków oraz ich wyposażenia (Il. 9–15).

Poczynione zostały przez miasto znaczne inwestycje, związane również z wymianą źródeł ciepła. Obszar ten jest zaliczany do z największych emiterów substancji szkodliwych w mieście.

3. PODTRZYMANIE TOŻSAMOŚCI I KULTURY MIEJSCA. AKTYWIZACJA SPOŁECZNA, BUDOWANIE KAPITAŁU SPOŁECZNEGO NA TERENIE STAREGO MIASTA I OKOLICY

Oświęcim, podobnie jak wiele miast małych i średniej wielkości, dotykają problemy zwią-zane z depopulacją oraz starzeniem się lokalnej społeczności. Pierwszy z nich dotyczy migracji, która ma wymiar lokalny, związana jest z rozlewaniem się miasta (urban sprawl). Oświęcim dysponuje ograniczoną liczbą terenów pod zabudowę, w tym zabudowę mieszkaniową, co przyczynia się w dużej mierze do poszukiwanie przez mieszkańców działek poza jego granica-mi. Tym samym proces starzenia się społeczeństwa w mieście powiązany jest z suburbanizacją.

Władze Miasta próbują zapobiegać temu problemowi poprzez różnego typu działania. Na Starówce widoczna jest tendencja zagospodarowania „pustych kamienic” własności nieznanej (Il. 9–15). Za przykład mogą posłużyć zdewastowane kamienice: narożna przy ulicy Klasztornej oraz Mały Rynek (w 2015 r. wyremontowana i zamieszkana), jak również kamienica na rogu ul. Sienkiewicza i Mickiewicza. Remonty, wyburzenia, modernizacje wykonało Towarzystwo Bu-downictwa Społecznego (Il. 9–10, Il. 14–15). Kamienica róg ulicy Sienkiewicza i Mickiewicza)10.

Obszar Starego Miasta zamieszkiwany jest przez 2018 osób, co stanowi 5,12% ogółu mieszkańców miasta. Struktura ludności charakteryzuje się spadkiem liczby osób w wieku przedprodukcyjnym i produkcyjnym. Ta tendencja utrzymuje się od 2010 roku. Jednocześnie wzrasta liczba osób w wieku poprodukcyjnym, co świadczy o starzeniu się społeczeństwa11.

Teren ten wykazuje najwyższe przekroczenia wartości wskaźników związanych z odnotowa-nymi zgłoszeniami przestępstw i wykroczeń w stosunku do tych samych danych przedstawio-nych dla całego miasta (jest o ponad połowę wyższa w porównaniu z całym miastem). Biorąc


pod uwagę liczbę mieszkańców tego terenu, można stwierdzić, iż jest to sytuacja wskazująca na duże skupisko zachowań patologicznych oraz przestępczości. Natężenie zjawiska bezrobo-cia jest również wyższe niż na terenie Oświęcimia i wskazuje na dużą skalę tego problemu. Działania miejskie związane z zagospodarowywaniem pustych kamienic przez TBS na terenie starego miasta korzystnie wpłyną na poprawę struktury ludności zamieszkującej ten obszar.

4. ZWIĘKSZENIE OFERTY REKREACYJNO-WYPOCZYNKOWEJ, KULTUROWEJ, TURYSTYCZNEJ MIASTA NA TERENACH WZDŁUŻ RZEKI SOŁY

Duży wpływ na jakość życia w mieście ma dostęp do terenów zielonych, o charakterze re-kreacyjno-wypoczynkowym. Oświęcim charakteryzuje duża ilość zieleni występująca w róż-nych formach: w postaci parków, pasm towarzyszących ciągom komunikacji kołowej, a także terenów rekreacyjnych np. bulwary nad Sołą (Il. 16).

Plan działań samorządu miejskiego ukierunkowany jest na aktywizację terenów Starego Miasta wraz z terenami rekreacyjnymi wzdłuż rzeki Soły. Ważnym aspektem jest zagospo-darowanie przestrzeni miejskiej tak, aby ruch turystyczny, który aktualnie głównie skoncen-trowany jest na Muzeum Auschwitz, docierał do oświęcimskiej Starówki. Turyści będą mogli zwiedzić jej zabytki oraz mile spędzić czas. Plan związany ze stworzeniem wzdłuż osi biegną-cej od Miejsca Pamięci do Starego Miasta przestrzeni spotkań o charakterze symbolicznym, edukacyjnym, kulturowym, wpłynie na zróżnicowanie atrakcyjności turystycznej miasta. Na-stąpi rewitalizacja tego obszarów dla potrzeb społecznych, aktywizacja poprzez uczynienie ich „atrakcyjnymi” dla przybyszów – turystów Różnorodność funkcjonalno-przestrzenna, którą charakteryzować ma Starówka, doprowadzi do wzrostu atrakcyjności jej i okolicy.

Stare Miasto jest kluczową częścią miasta z punktu widzenia możliwości rozwoju turystyki, zwłaszcza w zakresie przemysłów czasu wolnego. Liczba turystów odwiedzających Państwowe Muzeum Auschwitz-Birkenau w Oświęcimiu wzrasta (2015 – 1,7 mln), co powoduje, iż obszar w okolicy rzeki Soły może stać się chętnie odwiedzanym miejscem. Przyciągnięcie turystów do Starówki może nastąpić poprzez zrealizowany w przyszłości unikatowy w skali światowej Most Duchów projektu Jarosława Kozakiewicza12. Ukazuje więź między obozem Auschwitz, który stał się symbolem pamięci, a miastem Oświęcim, symbolizującym życie codzienne13 (Il. 17).

Projekt wpisuje się w program zagospodarowania terenów wzdłuż rzeki Soły w powią-zaniu ze Starówką. Nazwany został Oświęcimską Przestrzenią Spotkań14, które mają służyć mieszkańcom, turystom odwiedzającym Państwowe Muzeum Auschwitz-Birkenau.

Innym bardzo istotnym dla Miasta Oświęcim projektem, związanym z dialogiem ponad granicami kulturowymi i państwowymi, a mającym za zadanie budowanie relacji pokojo-wych, jest wielokulturowy Life Festival Oświęcim, gromadzący rokrocznie tłumy w różnym wieku ludzi. Do tej pory na festiwalu wystąpili światowej sławy piosenkarze: Elton John (2016), Queen i Adam Lambert (2016), Eric Clapton (2014), Soundgarden (2014), Jessie Ware, UB40, Sting (2013), Peter Gabriel (2012)15 (Il. 18).


Wykorzystanie potencjału historycznego i kulturowego miasta dla zwiększenia ruchu tu-rystycznego wymaga nakładów w zakresie inwestycji. Na wjeździe do Starego Miasta, obok Zamku Piastowskiego, budowany jest Hotel Hampton by Hilton (Il. 19). Rocznie ma podej-mować do 40 tys. gości. Budynek powstaje na działce po nieistniejącej już kamienicy i Fabry-ce Wódek i Likierów Jakuba Haberfelda. „To będzie pierwszy taki obiekt w centrum – mówił «Gazecie Krakowskiej» Marcin Susuł z oświęcimskiej firmy Susuł & Strama Architekci, odpo-wiadającej za projekt budowli. Hotel ma nie tylko powiększyć bazę noclegową – inwestor liczy, że budowla przyczyni się do ożywienia tej okolicy Starego Miasta, która w ostatnich latach nieco straciła na atrakcyjności. Nowoczesny hotel ma nie tylko wygenerować większy ruch w całym rejonie miasta, ale przede wszystkim przyciągnąć tu kolejnych inwestorów”16.

5. PODSUMOWANIE

Aby miasta rozwijały się, potrzebne jest kreowanie wizerunku miejsca o bogatej ofercie walorów kulturowych, użytkowych, estetycznych. Ta oferta powinna ulegać ciągłej waloryza-cji. Funkcjonowanie miasta jest żywym, ulegającym transformacji organizmem.

Oferta wzrostu walorów kulturowych i użytkowych miasta Oświęcim jest formą inter-wencji w przestrzeń miejską. Ma na celu poprawę obrazu miasta, uczynienie go atrakcyjnym dla mieszkańców, turystów i przedsiębiorców. Pozytywnie pływa na procesy przemian: prze-strzennych, ekonomicznych, społecznych.

Obejmują ona odnowę miejską poprzez:• poprawę jakości przestrzeni publicznej w mieście,• rewitalizację i modernizację budynków i infrastruktury technicznej na terenie Starówki,• zwiększenie oferty rekreacyjno-wypoczynkowej, turystycznej miasta na terenach wzdłuż

rzeki Soły,• tworzenie wzdłuż osi biegnącej od Miejsca Pamięci do Starego Miasta przestrzeni spot-

kań o charakterze symbolicznym, edukacyjnym, kulturowym i rekreacyjnym, której ce-lem będzie powiązanie przeszłości z przyszłością,

• podtrzymywanie tożsamości i kultury miejsca.Koncepcja rozwoju miasta Oświęcim poprzez ofertę wzrostu walorów kulturowych, użyt-

kowych, jest atrakcyjna. Mogą o tym świadczyć wskaźniki: zmieniająca się liczba mieszkań-ców, liczba odwiedzających oraz poziom dochodów mieszkańców, poziom wartości nieru-chomości i kapitału ulokowanego na obszarze.

W ciągu ostatniego roku miasto awansowało w rankingu „Forbesa” z ósmego na trzecie miejsce. „Najwięcej nowych przedsięwzięć powstaje na terenach należących do Synthosu (dawna Firma Chemiczna Dwory), które dziś funkcjonują jako swoisty klaster przemysłowy. Mieści się tu kilkanaście firm, a fabryki budują dwie następne: włoskie IPB (tłocznia metalu) oraz Sofir (remonty pras i linii technologicznych). Synthos oferuje w pełni uzbrojone, położone wzdłuż dróg dojazdowych tereny przemysłowe o łącznej powierzchni 100 hektarów”17.

41

Il. 1. Oświęcim – Stare Miasto, widok z lotu ptaka Urząd Miasta Oświęcim, Oświęcim – Miasto Pokoju (źródło: web.um.oswiecim.pl; dostęp: 15.01.2018)

Il. 2. Oświęcim – Stare Miasto – panorama (źródło: oswiecim.naszemiasto; dostęp: 15.01.2018)

42

Il. 3–4. Widok na zmodernizowany Rynek Główny w Oświęcimiu (fot. K. Paprzyca)

Il. 5–8. Wydarzenia kulturowe na płycie Rynku w Oświęcimiu (źródło: web.um.oswiecim.pl; dostęp: 15.01.2018)

43

Il. 9. Oświęcim. Zdewastowana kamienica narożna przy ulicy Klasztornej oraz Mały Rynek, pustostan (fot. K. Paprzyca)18

Il. 11–12. Kamienica, Mały Rynek, rok 2014, rok 2017 (fot. K. Paprzyca)

Il. 10. Oświęcim. Odnowiona kamienica narożna przy ulicy Klasztornej oraz Mały Rynek (fot. K. Paprzyca)

44

Il. 13–14. Kamienica róg ulicy Sienkiewicza i Mickiewicza, rok 2014, rok 2017 (fot. K. Paprzyca)

Il. 15. Zagospodarowanie terenów wzdłuż rzeki Soły (fot. K. Paprzyca)

Il. 16. Most Duchów. Oświęcimskie historie (źródło: https://oswiecimskiehistorie.wordpress.com/2012/12/13/most–duchow/; dostęp: 15.01.2018)

45

Il. 17. Life festiwal (źródło: lifefestival.pl; dostęp: 15.01.2018)

Il. 18. Wjazd do Starego Miasta Oświęcim, budowany Hotel Hilton (fot. K. Paprzyca)


PRZYPISY

1 J.M. Chmielewski, Teoria urbanistyki w projektowaniu i planowaniu miast, Warszawa 2001, s. 25.

2 Miasta na drodze do zrównoważonego rozwoju – PwC, https://www.pwc.pl/pl/biuro--prasowe/.../miasto_szans_opisy_dobrych_praktyk.pdf, s. 3.

3 Oświęcim jest niewielkim miastem z liczbą mieszkańców wynoszącą 38 972, z czego 52,5% stanowią kobiety, a 47,5% mężczyźni. W latach 2002–2016 liczba mieszkańców zmalała o 6,7%. Średni wiek mieszkańców wynosi 43,4 roku (w tym kobiety 45,5, mężczyźni 41,0) i jest większy od średniego wieku mieszkańców województwa małopolskiego oraz nieznacznie większy od średniego wieku mieszkańców całej Polski. Współczynnik dynamiki demograficznej, czyli stosunek liczby urodzeń żywych do liczby zgonów, wynosi 0,98 i jest znacznie mniejszy od średniej dla województwa oraz porównywalny do współczynnika dynamiki demograficznej dla całego kraju. 58,9% mieszkańców Oświęcimia jest w wieku produkcyjnym, 16,0% w wieku przedprodukcyjnym, a 25,1% mieszkańców jest w wieku poprodukcyjnym. W Oświęcimiu na 1000 mieszkańców pracuje 314 osób. Jest to znacznie więcej od wartości dla województwa małopolskiego oraz znacznie więcej od wartości dla Polski. 52,0% wszystkich pracujących ogółem stanowią kobiety, a 48,0% mężczyźni. Oświęcim – mapy, nieruchomości, GUS, szkoły, kody pocztowe, www.polskawliczbach.pl/Oswiecim.

4 Szerzej: Z. Paszkowski, Miasto idealne w perspektywie europejskiej i jego związki z urbani-styką współczesną, Kraków 2011.

5 Przedsięwzięcie to rozumiane jest jako narzędzie umożliwiające przełamanie kluczowych problemów rozwojowych miasta, wśród których wskazuje się na: strukturę przestrzenną miasta zdeterminowaną rozwojem dużych gmin. Program Rewitalizacji Miasta Oświęcim na lata 2015–2025, http://www.rpo.malopolska.pl/download/programregionalny/rewita-lizacja/001_Miasto_Oswiecim.pdf, s. 11.

6 Obszar Stare Miasto stanowi historyczne centrum miasta, mieszczące się na prawym brzegu rzeki Soły. W granicach obszaru znajduje się oświęcimska Starówka wraz z okala-jącymi ją uliczkami. Jest to teren obejmujący około 68,27 ha, w skład którego wchodzą tereny Starego Miasta, Bulwarów, osiedla Fika i budynki przy ul. Górnickiego oraz strefa między ul. Krasickiego a ul. Fryderyka Chopina. Obszar Starego Miasta jest zamieszkiwany przez 2018 osób, http://www.rpo.malopolska.pl/download/programregionalny/rewitali-zacja/001_Miasto_Oswiecim.pdf, s. 61.

7 Atrakcyjność – cecha czegoś, co przez swe zalety wzbudza zainteresowanie innych. Wielki słownik języka polskiego, www.wsjp.pl/index.php?.id_hasla=3609.

8 W 2016 roku w Oświęcimiu stwierdzono szacunkowo 768 przestępstw. Oznacza to, że na każde 1000 mieszkańców odnotowano 19,68 przestępstw. Jest to wartość mniejsza od wartości dla województwa małopolskiego oraz porównywalna do średniej dla całej Polski.


9 http://www.rpo.malopolska.pl/download/programregionalny/rewitalizacja/001_Miasto_Oswiecim.pdf, s. 67.

10 Ibidem.11 http://www.rpo.malopolska.pl/download/programregionalny/rewitalizacja/001_Miasto_

Oswiecim.pdf, s. 63.12 Most Duchów. Oświęcimskie historie, https://oswiecimskiehistorie.wordpress.

com/2012/12/13/most-duchow/.13 Czytaj więcej: http://www.dziennikpolski24.pl/artykul/3851337,niezwykly-most-polaczy-

-auschwitz-z-oswiecimiem,id,t.html.14 Oświęcimska przestrzeń spotkań – Obserwatorium Polityki Miejskiej, obserwatorium.miasta.

pl/.../4-Oświęcimska-Przestrzeń-Spotkań-Kongres-Rewitalizacji.15 Life Festival Oświęcim 2018, muzyka.onet.pl/life-festival-oswiecim.16 Hotel Hampton by Hilton powstaje w samym centrum Starego Miasta, sztuka-architektury.

pl/article/.../hampton-by-hilton-na-starym-miescie-w-oswiecimiu.17 „W Oświęcimiu nowe firmy rozwijają się również w 45-hektarowej Miejskiej Strefie Aktywno-

ści Gospodarczej oraz w Oświęcimskim Inkubatorze Przedsiębiorczości. Siedziby ulokowało w nich ponad 50 firm. Strefa położona jest na obrzeżach Oświęcimia, przy drodze krajowej nr 44 (Tychy–Zator–Skawina–Kraków), która stanowi obwodnicę centrum. Dalszy rozwój Oświęcimia umożliwi właśnie rozpoczęta rozbudowa miejskiej strefy (jej część objęta jest przywilejami specjalnej strefy ekonomicznej). Inwestycja będzie kosztować 16,4 mln zł, z czego ponad 9 mln zł miasto otrzyma z Małopolskiego Regionalnego Programu Ope-racyjnego. Miasta najbardziej atrakcyjne dla biznesu”, https://www.forbes.pl/rankingi/miasta-najbardziej-atrakcyjne-dla-biznesu/nrlbnyg.

18 OTBS Oświęcim ratuje Stare Miasto, www.dziennikpolski24.pl/tag/otbs-oswiecim-ratuje--stare-miasto/.


BIBLIOGRAFIA

Baranowski A., Projektowanie zrównoważone w architekturze, Wydawnictwo Politechniki Gdańskiej, Gdańsk.

Chmielewski J.M., Teoria urbanistyki w projektowaniu i planowaniu miast, Warszawa 2001.Cichy-Pazder E., Humanistyczne podstawy kompozycji miast, Politechnika Krakowska, Kra-

ków 1998.Floryda R., Narodziny klasy kreatywnej, Narodowe Centrum Kultury, Warszawa 2010.Gehl J., Życie miedzy budynkami. Użytkowanie przestrzeni publicznych, Wydawnictwo RAM,

Kraków 2009.Gzell S., Fenomen małomiejskości, Instytut Urbanistyki i Planowania Przestrzennego Politech-

niki Warszawskiej, Warszawa 1987. Gyurkovich J., Znaczenie form charakterystycznych dla kształtowania i percepcji przestrzeni,

Politechnika Krakowska, Kraków 1999.Gyurkovich M., Hybrydowe przestrzenie kultury we współczesnym mieście europejskim, Wy-

dawnictwo Politechniki Krakowskiej, Kraków 2013.Kosiński W., Miasto i piękno miasta, Wydawnictwo Politechniki Krakowskiej, Kraków 2011.Kobylarczyk J., Ocena jakości środowiska zamieszkania w wybranych miastach województwa

podkarpackiego po okresie „transformacji” w pierwszej dekadzie XXI w., Wydawnictwo Politechniki Krakowskiej, Kraków 2013.

Paprzyca K., Harmonizowanie rozwoju urbanistycznego terenów miejskich – wybrane zagad-nienia, Monografia 417, Politechnika Krakowska, Kraków.

Paszkowski Z., Miasto idealne w perspektywie europejskiej i jego związki z urbanistką współ-czesną, Universitas, Kraków 2011.

Schneider-Skalska G., Kształtowanie zdrowego środowiska mieszkaniowego. Wybrane zagad-nienia, Politechnika Krakowska, Kraków 2004.

Seruga W., Warunki i kryteria kształtowania niskiej intensywnej zabudowy mieszkaniowej, Wydawnictwo Politechniki Krakowskiej, Kraków 1984.

Wallis A., Miasto i przestrzeń, Warszawa 1977.

Artykuł w polskiej wersji stanowi przedruk angielskiego oryginału: Concept of the development of Oświęcim through an offering of increasing cultural and utilitarian qualities, Technical Transaction, 3/18, pp. 41–52.

ADRES BIBLIOGRAFICZNY ARTYKUŁU: Paprzyca K., Koncepcja rozwoju miasta Oświęcim poprzez ofertę wzrostu walorów kulturowych i użytkowych, Przestrzeń/Urbanistyka/Architektura, 1/2018, s. 35–48.DATA AKCEPTACJI OSTATECZNEJ WERSJI DO OPUBLIKOWANIA: 5.03.2018.

PUA

Andrzej Truszczyński ([email protected])Schick Architekci sp. z o.o. sp.k.

Rola miejskiego aquaparku XXI wieku w kontekście społeczno-ekonomicznych potrzeb. Analiza problemu na przykładzie Wodnego Parku TychyThe role of the urban Aquapark of the 21st century in the context of socio-economic needs. Problem analysis on the example of Tychy Water Park

1/2018DOI: 10.4467/00000000PUA.18.004.8612

StreszczenieRozwój społeczeństwa wiąże się z postępem technologicznym, jednak jest również przyczyną chorób cywilizacyjnych. Koniecznym staje się wyznaczenie nowych wyzwań aquaparkom XXI wieku. Czy parki wodne mogą oprócz rozrywki za-pewniać naukę i powtórzyć funkcjonalność antycznych pierwowzorów? W ramach studium przypadku (Wodny Park Ty-chy) stwierdzono, iż łączenie funkcji edukacji z rozrywką nawiązuje do tradycji. Jednocześnie za pomocą grywalizacji ar-chitektury umożliwia weryfikację wiedzy poprzez zabawę.

Słowa kluczowe: aquapark, park wodny, centrum edukacyjne, grywalizacja, walka ze stresem, przeciwdziałanie chorobom cywilizacyjnym, jednodniowy urlop

Abstract

The development of society is associated with technological progress, but it is also the cause of civilizational diseases. It is necessary to set new challenges for the 21st century Aquaparks. Can Water Parks provide, in addition to entertainment, learning and repeating the functionality of ancient prototypes? As part of a case study (Wodny Park Tychy), it was found that combining the functions of education with entertainment refers to tradition. At the same time, using the gamification of architecture, it allows you to verify knowledge through play.

Keywords: Aquapark, Park Wodny Centrum Edukacyjne, Gryjalizacja, Walka with stress, Counteracting civilizational diseases,One-day vacation


1. WSTĘP

Aquaparki XXI wieku ze względu na łączenie wielu funkcji – pływalni jak i centrum od-nowy biologicznej, fitness, siłowni, saunarium i wielu innych – są zaliczane do VI kategorii złożoności1. Podobnie jak w przypadku szpitali i lotnisk, osiągnięcie najwyższego poziomu w klasyfikacji obiektów wynika przede wszystkim z poziomu skomplikowania funkcjonalnego wymagającego izolowania odmiennych grup docelowych2. Nie bez znaczenia pozostaje rów-nież konieczność spełnienia najwyższych standardów sanitarnych poprzez obróbkę gazów technicznych i technologicznych. W dodatku, albo wręcz przede wszystkim, wspomniane czynniki należy „opakować” najwyższej jakości architekturą, gdyż obiekty te często stanowią wizytówkę miasta. W odróżnieniu od wspomnianych lotnisk i szpitali, aquaparki spełniają dodatkowe funkcje społeczne i socjologiczne3 – wobec czego przeważnie są lokowane w sa-mym centrum lub też w sąsiedztwie stref mieszkalnych, a także rekreacyjnych miasta. Proto-plastami lub też niedoścignionymi wzorcami, współczesnych aquaparków są bez wątpienia rzymskie termy wybudowane za czasów imperium. Są one przykładem kompleksowej mie-szanki budynków użyteczności publicznej4, które zapewniały odnowę biologiczną, rozrywkę, relaks i wzrost witalności. Dziś jednak XXI wiek stawia nowe wyzwania obiektom aquaparko-wym. Ich rola zostaje rozszerzona o: • przeciwdziałanie rozwarstwieniu społeczeństwa, dezinformacji, fake newsom, wzrostowi

agresji i przestępczości wśród młodzieży, poprzez sport i edukację,• zapobieganie odrzuceniu i izolacji, zapewniając rozrywkę każdej grupie wiekowej bez

względu na sprawność fizyczną czy mentalną,• zapobieganie rozwojowi chorób cywilizacyjnych, poczynając od otyłości, stresu, na de-

presji5 kończąc, w ramach ucieczki w jednodniowe wakacje stanowiące zastrzyk pozy-tywnej energii.Przedmiotem badawczym weryfikującym możliwość spełnienia tak wygórowanych wy-

magań stawianych współczesnym obiektom aquaparkowym jest Wodny Park Tychy zlokali-zowany w Polsce, w województwie śląskim. Analiza zastosowanych rozwiązań projektowych i funkcjonalnych przedmiotowej inwestycji udowadnia, iż możliwa jest realizacja wszystkich wymienionych wyżej ról i wyzwań. Jednocześnie stanowić może model dla innych inwestycji publicznych zarówno na obszarach miejskich, jak i wiejskich. Poruszone zagadnienia mają na celu poszerzenie wiedzy na temat możliwości drzemiącego potencjału miejsca, w któ-rym planuje się tego typu inwestycje. W czasach nowożytnych przed realizacją Wodnego Parku Tychy nie podjęto się połączenia tak wielu różnorodnych i pozornie rozbieżnych funk-cjonalnie stref w jedno centrum rozrywki, nauki i edukacji. Jednocześnie dzięki zastosowa-niu współczesnych socjotechnik i cyfryzacji można mówić o nowym poziomie rozwojowym w stosunku do funkcjonalnych wzorów antycznych.

A . T r u s z c z y ń s k i 51

2. HISTORIA

Geneza aquaparków jest głęboko zakorzeniona w historii ludzkości. Jest „plątaniną” kilku nurtów, poczynając od pragmatycznego zastosowania, poprzez oczyszczający, relaksacyjny, religijny, metafizyczny, higieniczny, terapeutyczny, rozrywkowy, aż po społeczno-socjalny. W czasach prehistorycznych ludzkość dysponowała tylko naturalnymi formami oczyszcze-nia i schładzania się, jak morza, rzeki i jeziora, poprzestając na pragmatycznych korzyściach wynikających z takiego korzystania z wody. Jednak wraz z powstawaniem dużych skupisk ludzkich, przeludnieniem generującym zanieczyszczenie wspomnianych akwenów, koniecz-nością stało się „ucywilizowanie” kąpieli dla mieszkańców miast.

Obecnie upowszechnione badania wskazują, iż pierwszą publiczną formą zażywania kąpieli była Wielka Łaźnia w Mohendżo Daro w obecnym Pakistanie wybudowaną w trze-cim tysiącleciu przed narodzinami Chrystusa. Miasto dysponowało cysterną o wymiarach 11,88 m na 7,01 m o maksymalnej głębokości 2,43 m, do której prowadziła para schodów po przeciwległych stronach. Łaźnie sąsiadowały z kolegiata kapłanów, co sugeruje nurt religijno-oczyszczający. Ze względu na ograniczoną wiedzę początkowo nie utożsamiano kąpania się z higieną i znaczeniem zdrowotnym, a raczej z siłą, spirytualną odnową, pięk-nem i kultem.

Kolejny krok cywilizacyjny osiągnęli Grecy poprzez ołowiane rury z punktami czerpalnymi wewnątrz ich domostw i gimnazjonów, które jako pierwsze zostały wyposażone w prysznice. Miejsca te, stanowiące punkt spotkań, sportu, rozrywki i nauki, propagowały masowo ideę rekreacji wodnej wśród społeczeństwa.

Wszystkie wyżej wymienione rozwiązania zostały przejęte, zaimplementowane i rozwi-nięte za czasów imperium rzymskiego, stanowiąc apogeum rozwojowe publicznych łaźni, a jednocześnie będąc protoplastą dla współczesnych Aquaparków. Termy cesarskie stanowi-ły apogeum rozwojowe rekreacji wodnej, wykorzystując wszystkie możliwe nurty rozwojo-we, łącząc je w jeden olbrzymi kompleks. Obiekty te były przystosowane do grania we wszel-kiego rodzaju znane gry zespołowe i kulowe. Po intensywnym wysiłku fizycznym przychodził czas na oczyszczenie. Olejowanie ciała i zdrapywanie brudu i potu. Termy stanowiły miejsce spotkań, uczt i handlu, a wobec tego stanowiły dogodne miejsce agitacji i politycznych dys-put. Punktem kulminacyjnym tego kompleksu były pomieszczenia łaźni, saun i basenów oraz miejscem wykonywania masaży. Pomieszczenia te posiadały systemy ogrzewania i chłodze-nia zasilane z dalekosiężnych akweduktów. Woda była uzdatniania za pomocą rozgrzanego piasku, który oczyszczał i zabijał bakterie. Zwieńczeniem łaźni rzymskich były oddziały głów-nych bibliotek, które umożliwiały również plebsowi dostęp do wiedzy i informacji. Wszystkie te czynności były społecznymi rytuałami dzielonymi ze współmieszkańcami, tworząc więzi społeczne i socjalne. Termy nie tylko były lokalnymi centrami edukacji i rekreacji, ale usta-nawiały poziom życia niedostępny nigdzie indziej, co sprzyjało osadnictwu i pracy na rzecz osiągnięcia statusu obywatela Rzymu.


Antyczne wzorce zostały zachwiane wraz z upadkiem imperium. W średniowieczu łaźnie publiczne nie osiągały już ani takiego rozmachu ani wpływu na mieszkańców. Wraz z roz-wojem cywilizacyjnym zachodu i zwiększoną świadomością medyczną, powstawały ośrodki uzdrowiskowe i termalne, aż po większe baseny i pływalnie. Pod koniec XX wieku rozpoczęto budowę pierwszych aquaparków, które to wróciły do wzorców łaźni rzymskich. Wydawać by się mogło, że rozrywka i sport na zawsze oderwały się od kultury i sztuki, jaka była reprezen-towana w ramach wielkich kompleksów term Karakalli i innych.

3. EDUKACJA POPRZEZ ZABAWĘ, CZYLI AQUAPARKI 3.0

Wielkim wyzwaniem dzisiejszych czasów staje się walka z nieprawdą, brakiem logicznego myślenia, co prowadzi do zacofania kulturowego i w dalszej perspektywie do upadku naszej cywilizacji. Rosnący w siłę ruch płaskoziemców obnaża poziom kulturowy społeczeństwa. W dobie internetu umiejętność logicznego analizowania podawanych informacji jest kluczo-wa w ocenie jej wartości.

Czy rolą aquaparków jest edukacja? Obiekty te kojarzone są przede wszystkim ze sportem i z rekreacją, ale przecież wzorce antycznych term świadczą o tym, iż można łączyć te funk-cje. Ówczesne biblioteki, będące częścią kompleksu łaźni rzymskich, stanowiły swego rodza-ju centra naukowe. Wobec powyższego mniej już szokuje przypadek Wodnego Parku Tychy, który został zaprojektowany z myślą o symbiozie części sportowo-rekreacyjnej z wodną aka-demią, będącą nowoczesnym interaktywnym centrum edukacyjnym. Przestrzeń została bar-dzo bogato wyposażona w 32 stanowiska. Całość podzielona została na pięć zróżnicowanych scenograficznie stref tematycznych, ułożonych w spójną trasę. Motywem przewodnim był szeroko rozumiany żywioł wody. Punkty wiedzy zaprojektowano tak, aby dotyczyły różnych zagadnień, takich jak propagacja fal wodnych, tworzenia się tsunami, załadunku kontene-rowego, tworzenia depresji, czy sposobów oczyszczania wody w mieście. Wiedza ta została przekazana za pomocą modeli, ekranów dotykowych czy zajęć sprawnościowych, które mają pobudzić wyobraźnie najmłodszych, jednocześnie stanowiąc powód refleksji dla opiekunów. Tego typu rozwiązania można zakwalifikować jako aquaparki 2.0, gdyż nawiązują one do obiektów takich jak słynne Centrum Kopernika w Warszawie, gdzie wiedza jest przekazywa-na poprzez interaktywne eksponaty, w odróżnieniu od gablot w dawnych polskich muzeach.

Edukatorium staje się współczesnym nośnikiem wiedzy, niczym rzymskie biblioteki, jed-nak nowością staje się opcja sprawdzenia zdobytej wiedzy. Wszystkie urządzenia zostały wyposażone w czujniki RFID, które połączone z systemem ESOK, umożliwiają weryfikację uczestników oraz ich wyników. Jednocześnie już na tym etapie, w obiekcie zastosowano gry-walizację6, gdyż wyniki są porównywalne z innymi uczestnikami, co wpływa na rywalizację i chęć do podnoszenia swojej wiedzy. W dobie nadmiaru informacji miejsce takie staje się gwarantem wysokiej jakości przekazywanej wiedzy.


Kolejny etap, multimedialna gra interaktywna, zaprojektowano już wewnątrz samego obiektu, wśród typowych atrakcji wodnych – czyni Wodny Park Tychy aquaparkiem trze-ciej generacji. Wnętrze zostało ukształtowane w ramach grywalizacji architektury. Krzywo-liniowe wnętrza zostały tak zaprojektowane, aby ich eksploracja odbywała się stopniowo. Niczym nauka, poznanie wymaga wysiłku i czasu. Architektura wykorzystuje odczucia uzy-skiwane w grach w światach wymyślonych czy wręcz wirtualnych, przekładając je na świat rzeczywistych form. W obiekcie skrzętnie ukryto wiele artefaktów i zagadek, które niczym Indiana Jones trzeba odkryć i rozwiązać. W Wodnym Parku Tychy motywem przewodnim gry jest ekologia i wzbudzanie świadomości ludzi o konieczności oszczędzania wody i wy-korzystywania odnawialnych źródeł energii. Rozwiązania cyfrowe przeplecione są z analo-gowymi. Konieczne jest ciągłe przemieszczanie się, co wymusza aktywne spędzanie czasu. Forma multimedialna zapewnia znalezienie wspólnego języka z dzisiejszą młodzieżą, którą najbardziej trzeba inspirować i zarażać pasją do nauki.

4. DOSTĘPNOŚĆ AQUAPARKÓW DLA WSZYSTKICH GRUP SPOŁECZNYCH

Dzisiejsze obiekty aquaparkowe są projektowane z myślą o dostępności, dla osób star-szych i niepełnosprawnych. Obiekt Wodny Park Tychy opiera się na tym założeniu, poprzez przystosowanie strefy sportowej, za pomocą ruchomego dna, do zajęć grupowych, gdzie ww. grupa społeczna otrzymuje ciekawy pakiet usług, takich jak aqua-spinning, aqua-aero-bik czy aqua-fitness. Bazując na badaniach przeprowadzonych w Ekwadorze przez Uniwer-sytet De Jaen w Hiszpanii, na osobach powyżej 60 roku życia, które jednoznacznie wskazują, iż aktywność fizyczna na basenach znacząco poprawia stan fizyczny, jak także psychiczny ba-danych. Okres testów wynosił 20 tygodni. Program ćwiczeń spowodował znaczącą redukcję tłuszczu i delikatny wzrost masy mięśniowej. Jednocześnie wodna aktywność przeciwdzia-łała sarkopenii, a psychologicznie umożliwiała badanym wzrost poczucia bezpieczeństwa i unikania upadkom. Odnotowano również poprawę ruchową, metabolizmu u wszystkich badanych. Podobny test został przeprowadzony przez portugalskich i brazylijskich badaczy przez okres 12 miesięcy, by wskazać jak wpływ aktywności fizycznej wpłynął na codzienne czynności seniorów, integrację społeczną oraz pamięć.

Badania przeprowadzone w Stanach Zjednoczonych na temat poziomu aktywności fizycz-nej i zwyczajów młodzieży wskazują na pandemię otyłości. Już jedna trzecia dzieci w wieku przedszkolnym i połowa w wieku szkolnym ma problem z nadwagą, w wieku dorosłym utrzy-muje nadwagę lub ich stan znacząco się pogarsza. Brak zdrowia fizycznego przekłada się na dramatyczne zwiększenie zachorowań na cukrzycę typu II czy problemy ortopedyczne. W konsekwencji nadwagi pojawiają się problemy psychiczne. Otyłość wśród dzieci jest nie-akceptowana i naraża te osoby na szykany ze strony rówieśników, doprowadzając do niskiej samooceny, która będzie towarzyszyć tym ludziom do końca ich życia. Badania wykazały, że


młodzież żyjąca na obszarach wiejskich jest bardziej podatna na nadwagę i brak ruchu niż ich rówieśnicy z ośrodków miejskich. Te czynniki skłaniają najmłodszych do ucieczki w świat gier komputerowych lub telewizji, pogłębiając ich problemy. Badanie wskazuje, że obecnie na te-rytorium Ameryki Północnej istnieje ponad tysiąc parków wodnych zarówno wewnętrznych, jak i zewnętrznych, z których ponad 60% to obiekty prywatne. Jednocześnie branża notuje ciągły wzrost ilości obiektów wodnych zwłaszcza całorocznych placówek. Przeprowadzone testy na grupie kontrolnej wykazały, iż uczestnictwo i infrastruktura sportowa na miejscu znacząco wpływa na poprawę zdrowia i walkę z otyłością wśród dzieci.

Kolejną niepokojącą tendencją naszego społeczeństwa jest dynamiczny wzrost zachoro-wań na depresję. Codzienny pośpiech i stres sprzyjają pogłębianiu się tych zjawisk, dlatego tak kluczowa jest rola aquaparków w promowaniu zdrowego trybu życia, wypoczynku, re-laksu. Rozpatrywany przykład Parku Wodnego Tychy został zaprojektowany w celu stworze-nia wielu stref wypoczynku, dostosowanej do potrzeb różnych użytkowników posiadających skrajnie odmienne potrzeby. Budynek podzielono na strefy: sportową, gdzie również można odnaleźć basen do nauki pływania z opcją podnoszonego dna, wokół którego organizowane są zajęcia grupowe, oraz rekreacyjną, gdzie relaks miesza się z aktywnym wypoczynkiem. Układ zamyka saunarium wraz z przestrzeniami do schładzania oraz wypoczynku po inten-sywnych rytuałach. Uzupełnieniem tej strefy jest łaźnia piwna i wellness, w którym znalazły się baseny flotacyjne7, jednokomorowe i przestrzenne dla par, przystosowane do medytacji. Rozwinięcie stanowią masaże oraz wulkaniczne maty do radioterapii. Wszystkie te rozwią-zania mają na celu oderwanie od przytłaczającej nas rzeczywistości, do przeniesienia nas mentalnie na jednodniowe wakacje.

5. PODSUMOWANIE

Wodny Park Tychy, często uważany za aquapark trzeciej generacji łączy ze sobą rekreację wodną, centrum edukacyjne i sporty siłowe w znaczący sposób nawiązując do antycznych wzorców, a dzięki wykorzystaniu grywalizacji architektury, wprowadza nową jakość. Rzym-ska funkcjonalność zostaje w końcu rozszerzona, dając zupełnie nowe możliwości i kierunki rozwojowe. Powstałą infrastrukturę można w łatwy sposób modyfikować i dostosowywać do nowych wyzwań i wymogów zarówno estetycznych, jak i technicznych, które zaistnieją w przyszłości. Bez konieczności przerabiania całego wnętrza czy zewnętrznej bryły można tworzyć niezliczone kombinacje rozwiązań. Wielozadaniowość jak i użyte technologie mogą stać się odciskiem naszych czasów w historii architektury.

Wobec powyższego, analizując przedstawiony przypadek Wodnego Parku Tychy, stwier-dzić można, że poprzez odpowiednie dobranie funkcji i atrakcji możliwym jest spełnienie wszystkich wskazanych ról stawianych obiektom rekreacji wodnej XXI wieku. Jednocześnie staje się zalążkiem standardów dla innych obiektów tego typu.


Zapewnienie sportu i edukacji w ramach tego typu obiektów umożliwia przeciwdziałanie negatywnym skutkom rozwarstwieniu się społeczeństwa. Umożliwia w równym stopniu do-stęp do zweryfikowanej informacji, która to jest tak trudna do uzyskania w erze informacji. Centra edukacyjne jednocześnie wspierają logiczne myślenie i zachęcają do analizowania faktów. Społeczeństwo wyposażone w tego rodzaju ośrodki popełnia statystycznie mniej przestępstw i jest mniej agresywne, czego dowodzą badania w USA.

Dostępność obiektów typu term rzymskich od zawsze sprzyjała integracji i zapewniała rozrywkę wszystkim grupom społecznym, a jednocześnie wspierała witalność i dobre samo-poczucie. W dobie nasilenia się chorób cywilizacyjnych tym bardziej konieczne jest kontynu-owanie tego trybu funkcjonowania obiektów basenowych i rekreacyjnych. Wspieranie tym samym osób starszych umożliwia im dłuższe pozostanie aktywnym i zdrowym. Chroni przed poważnymi urazami i chorobami. Jednocześnie rywalizacja i możliwość spotkania rówieśni-ków sprzyja rozwojowi zarówno fizycznemu, jak i psychicznemu dzieci i młodzieży.

Podziękowanie za udostępnienie materiałów dla Schick Architekci sp. z.o.o sp.k. ul. Niedurnego 99C Ruda Śląska 41-709 – studium przypadku Wodny Park Tychy, dokumentacja techniczna, analiza pro-jektu budowlanego i wykonawczego pod kątem zastosowanych rozwiązań materiałowych i funkcjo-nalnych.

Szczególnie podziękowania dla Tiago Diasa, który pomógł w tłumaczeniu tekstów portugalskich oraz hiszpańskich.

PRZYPISY

1 Zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Infrastruktury z dnia 18.05.2004 r. w sprawie okre-ślenia metod i podstaw sporządzania kosztorysu inwestorskiego, obliczania planowanych kosztów prac projektowych, jak również według klasyfikacji IARP załączonej w Regulamin Honorariów Architekta z 23.10.2003 (tekst ministerialny).

2 Osób przebywających w różnych strefach obiektu, takich jak: obuta, „nagiej stopy”, stref nietekstylnych, bezpieczeństwa, obsługi, ratownictwa, gastronomi, chemii itp.

3 Stanowi miejsce rozrywki i punkt spotkań, rozwoju kultury fizycznej, utrzymania dobrego samopoczucia, zdrowia.

4 Takich jak basenów, łaźni, spa, sal gimnastycznych, boisk do gry, galerii sztuki i domów han-dlowych, restauracji, filie bibliotek głównych (które w owym czasie pełniły rolę skarbnicy wiedzy dostępnych dla większego ogółu), ringów walki.

5 W Polsce już blisko dwukrotnie więcej ludzi popełnia samobójstwo niż ginie na drogach. Według raportu Komendy Głównej Policy w 2016 roku próbę samobójczą przeprowadziło 9861 osób, z czego 5406 odebrało sobie życie (4638 mężczyzn i 767 kobiet, głównie w wieku 25–34), w tym samym czasie na drogach zginęło 2993 osoby.


6 Grywalizacja (ang. Gamification) – wykorzystanie mechaniki wykorzystywanej w grach fa-bularnych lub komputerowych do wpływania na ludzkie zachowania i emocje w sytuacjach codziennych innych niż gry i zabawa. W efekcie osoby uczestniczące w procesie grywalizacji zwiększają swoje zaangażowanie w realizację założonych celów edukacyjnych (np. różnego rodzaju aplikacje do nauki języków obcych, portal logowania do aeroklubu śląskiego).

7 Baseny te, wypełnione wodą o wysokim nasyceniu solą oraz podgrzane do temperatury ciała, mają dać wrażenie, poprzez odpowiednie oświetlenie i dźwięki, powrotu do łona matki, scalenia się ze wszechświatem.

BIBLIOGRAFIA

Aidar F., Silva A.J., Reis V.M., Carneiro A.L., & Leite T.M., Doce y adulto viejo: actividades físicas acuáticos y la autonomía funcional, 5(5), 271–276, http://www.fpjournal.org.br/painel/arquivos/640- 1%20Ativ%20aquatica%20idoso%20Rev%205%202006%20Espanhol.pdf.

Liu J., Bennett K.J., Harun N., & Probst J.C., Urban-rural settings in overweight status and physical inactivity among US children aged 10-17 years, The Journal of Rural Health, 24(4), 407–415. PubMed, https://www.researchgate.net/publication/23471782_Urban--Rural_Di$erences_in_Overweight_Status_and_Physical_Inactivity_Among_US_Chil-dren_Aged_10-17_Years

Singh Upinder, A history of ancient and early medieval India : from the Stone Age to the 12th century, Pearson Education, New Delhi 2008, 149–150.

Torres M.C. Teran, Efecto que tiene un programa de actividad fisica en el agua sobre las ca-pacidades fisicas en un grupo de personas mayores de 60 anos, 2016.

Wang F., Wild T.C., Kipp W., Kuhle S., & Veugelers P.J., The inluence of childhood obesity on the development of self-esteem, Health Reports, 2009, 20(2), 21–27, http://www.statcan.gc.ca/pub/82-003-x/2009002/article/10871-eng.pdf WATERPARKS’ IMPACT ON RURAL COMMUNITIES.

William D.R., Craig M.R., An Examination of Physical Activity Levels and Use Patterns of Youth Participants, International Journal of Aquatic Research and Education Indoor Waterpark.

ADRES BIBLIOGRAFICZNY ARTYKUŁU: Truszczyński A., Rola miejskiego aquaparku XXI wieku w kontekście społeczno-ekonomicznych potrzeb. Analiza problemu na przykładzie Wodnego Parku Tychy, Przestrzeń/Urbanistyka/Architektura, 1/2018, s. 49–56.DATA AKCEPTACJI OSTATECZNEJ WERSJI DO OPUBLIKOWANIA: 21.06.2018.

PUA

Piotr Ząbek ([email protected])Student, Wydział Architektury, Politechnika Krakowska

1/2018DOI: 10.4467/00000000PUA.18.005.8613

Nowe kooperatywne modele mieszkanioweNew cooperative housing models

Streszczenie

Najważniejszy jest fakt, iż spoiwem tych przestrzeni są relacje międzyludzkie. Przegląd nowych mo-deli budownictwa mieszkaniowego – kooperatywnych działań różnych grup ludzi, których łączą wspólne marzenia o nowej jakości przestrzeni mieszkalnych, budowaniu nowych relacji i stanowienia części większego organizmu, odzyskaniu demokratycznego głosu w kształtowaniu przestrzeni miej-skiej i działań proekologicznych.

Słowa kluczowe: budownictwo kooperatywne, nowe modele mieszkaniowe, budownictwo mieszkalne, szukanie alternatywnych kierunków

Abstract

The most important is the fact that the binder of these spaces are interpersonal relations. Review of new housing models – cooperative activities of various groups of people who share their common dreams about a new quality of living spaces, building new relationships and establishing a part of a larger organism, regaining a democratic voice in shaping urban space and pro-ecological activities.

Keywords: cooperative construction, new housing models, residential construction, looking for alternative directions


1. WSTĘP

W mentalności przeciętnego Kowalskiego mieszkanie to konkretna przestrzeń o granicach wyznaczonych ścianami, miejsce będące własnym królestwem, moim i tylko moim, w którym jako król, mogę wszystko. Tok rozumowania podziela również sąsiad z prawej, który o porach rannych najeżdża królestwo zakłócając uświęconą ciszę a atak ten brzmi niczym wiertarka.

Widzimy tu przynajmniej dwa problemy społeczno-urbanistyczne (niedobrego sąsiada w tym przypadku pomijam, mimo iż faktycznie ten gad jest największym problemem). Nie-pokojąca diagnoza kondycji mieszkalnictwa w skali wsi, miasta, kraju i Europy2. Zbiór stale zamkniętych i wydzielonych przestrzeni prywatnych, kompletny brak świadomej przynależ-ności do większej grupy: społeczeństwa miasta, kolektywu mieszkańców czy sąsiadów. Prze-strzeń dzieli się zerojedynkowo: MOJE albo NIE MOJE. Brak relacji i społecznych struktur po-zwala na zaistnienie takim sytuacjom – nie liczymy się zbytnio z ludźmi, których nie znamy. To przecież tylko humanoidalny cień, interaktywna dekoracja windy. Wyliczamy dalej, kom-pleksy i uprzedzenia, mieszkania są niedostatecznie duże, a może nam się tylko tak wydaje? Może przestrzeń jest po prostu źle zaaranżowana? Ciągłe dążenie do pokazania swojej wyż-szości również sprzyja opisanej sytuacji. Kontakt z sąsiadami poza mieszkaniem jest krótki, lekkie skinienie głową i niewyraźny dzieńdobropodobny bełkot, ale to tylko element wojny, obserwujemy wroga na tym neutralnym terenie szukając słabych punktów, potem udamy się do szpiegów, siedzących na ławce przed klatką, siedzą tam od rana więc na pewno znają jakieś kompromitujące nowinki. Wyliczanie kończąc na miernej jakości budownictwa, gdyby ściana była dobrze wyizolowana to poranny remont sąsiada nie zakłóciłby snu.

Ta przerysowana sytuacja na szczęście nie jest normą, pokazuje jednak pewne tendencje i wady obecnego modelu zamieszkania, w Polsce dotyczy on znacznej ilości ludzi i potrzebu-je zdecydowanych interwencji.

Problemy oczywiście na naszym kraju się nie kończą, sięgają daleko poza granice, przy-bierając różne formy i będące reakcją na różne przyczyny.

W 2008 roku w Hiszpanii dochodzi do pęknięcia bańki na rynku nieruchomości, central-nie sterowany rynek mieszkaniowy w ciągu krótkiego czasu spowodował znaczącą dyspro-porcję pomiędzy przeciętnymi zarobkami a cenami kupna czy wynajmu. Dopiero prywatyza-cja większości rynku doprowadziła do złagodzenia sytuacji, która mimo to, pozostała bardzo napięta i wymagająca dalszych działań. Sytuacja uczy, iż w praktyce niemożliwy jest system polityczny, który uwzględnia potrzeby wspólnoty, istnieje ciągłe ryzyko przejęcia takowego przez element propagandowy albo chciwość pewnych grup3.

Niezadowalające warunki mieszkaniowe w Polsce i wielu miejscach Europy, wycofanie się państwa z procesu dostarczania mieszkań, narastające napięcia społeczne, starzenie się społeczeństwa i zrozumienie konieczności projektowania bardziej zrównoważonego spowodowały zrodzenie się kompletnie nowych modeli mieszkaniowych, ich tożsamą ce-chą jest silna i genetycznie zapisana wspólnotowość, współpraca a nie walka, dzielenie się

P . Z ą b e k 59

przestrzenią a nie jej zagarnianie dla siebie, ochrona Ziemi zamiast jej nadużywania. Najważ-niejszy jest fakt, iż spoiwem tych przestrzeni są relacje międzyludzkie. W artykule przeana-lizuję kilka scenariuszy, każdy prezentujący po części odmienny sposób wywiązania się ze stojących przed nimi wyzwań4. To właśnie te pionierskie odpowiedzi na problemy dotyczące większości miast i systemów postaram się przybliżyć i opisać ze szczególnym podkreśleniem możliwości i charakteru ich upowszechnienia. W małej skali, w pewnej awangardzie, rodzą się przyszłe masowe rozwiązania, zasady i style. Ważne jest ich możliwe najwcześniejsze wyłapanie i nazwanie. Traktuję przedstawione osiedla jako eksperymenty w drobnej skali będącej testem przed wyczekiwaną skalą globu. Kryterium wyboru obiektów stanowi chęć przybliżenia w artykule różnych, odmiennych „typów” takich osiedli, każdy wybrany obiekt charakteryzuje się zatem własną skalą, genezą powstania, odpowiedzią na najważniejszy problem, kierunkiem rozwoju. Są to przykłady pokazujące pewne skrajne rozgałęzienia na płaszczyźnie kooperatywnych modeli mieszkaniowych5.

2. KOOPERATYW KRÓTKA HISTORIA

Dotychczas w odniesieniu do omawianego modelu mieszkaniowego użyłem przymiotni-ków i określeń takich jak „nowe” czy „świeżo zrodzone”. Jest to jednak kwestia dystansu. Sama sytuacja połączenia w jedną grupę roli dewelopera, współprojektanta i odbiorcy ma miejsce już od początku ludzkiego osadnictwa, początki architektury, a później urbanistyki to przecież grupy ludzi zamieszkujących jaskinie, później miasta-wyspy, takie jak Jerycho. W mniejszej skali różne grupy cechowe czy wyznaniowe jak klasztory... itd. Dążono do pełnej własności jakiegoś miejsca, do wydzielenia go i oznaczenia, dlatego dom jednorodzinny jest bardziej pożądany od mieszkalnia w bloku, prywatność jest zachowana i zabezpieczona odpowiednim polem z każ-dej strony. To, co nowe i interesujące, to użycie takiego modelu jako recepty dla zwykłych ludzi, będący w ich odczuciu bardziej pożądanym miejscem niż ekspansywny tryb pełnej własności i ziemi niczyjej6.

3. WROCŁAWSKIE KOOPERATYWY MIESZKANIOWE7

Polska z standardowym dla siebie opóźnieniem przyjmuje nowe trendy mieszkaniowe, kooperatywy tu dopiero powstają lub są bardzo świeże, widać jednak wiele pozytywnych reakcji, a ich udział ma się zwiększać.

Wrocław. Trzy budynki – dwa dla czterech rodzin, a jeden dla ośmiu. Architektura jest po-prawna i upraszczając znaczenie tego słowa, można powiedzieć że nowoczesna. Jest to jeden z pierwszych projektów tego typu w Polsce. Na tle dokonań w Europie Środkowej nie wyróż-nia się niczym poza jedną cechą – za całą inicjatywą stoją lokalni urzędnicy, którzy dla odmiany


postanowili nie dokuczyć, a pomóc obywatelom. Zorganizowali działkę, wsparli logistykę i przeka-zali całość bezpiecznie w ręce dokładnie dobranej grupy życząc jej powodzenia. Dokonał się mały cud, albowiem udało się zakreślić linię na płaszczyźnie państwo–obywatele w idealnym miejscu, nie przeciągając jej zbytnie na niekorzyść zwykłych ludzi. Urząd poza pomysłem na taką realiza-cję zajął się formalnościami i prawem pozostawiając jednak całą realizację mieszkańcom. To oni walczyli o kredyty, brali udział w projektowaniu i doglądali postępów w budowie. Jest to szczegól-nie ważne, ponieważ pierwszym i bardzo ciężkim krokiem dla kooperatywy mieszkaniowej jest robota papierkowa. Szczególnie uciążliwie przebiega ten proces w Polsce z jej nadmiarem biuro-kratycznych wymogów. Deweloper ma doświadczenie i wyspecjalizowanych w przepisach pra-cowników, kooperatywa z definicji robi to pierwszy więc pomoc ze strony urzędu jest zdecydowa-nie kluczowa i owocna. Wrocławska kooperatywa rodzi nadzieje, że takie projekty powtórzą się w innych częściach kraju i że uda się przy nich uzyskać pomoc instytucji czy urzędów.

4. TRUDESLUND, KOPENHAGA, DANIA – 19818

Historia tej awangardowej kooperatywy zaczyna się pod koniec lat siedemdziesiątych, kiedy założyciele kupili atrakcyjny i bardzo kosztowny grunt na obrzeżach Kopenhagi, ich szalony po-mysł spotkał się z otwartością i kreatywnością architektów a na styku tych płaszczyzn powstało wyjątkowe miejsce. 33 domy szeregowe ustawione wzdłuż L-kształtnej ulicy. W miejscu zgięcia ustawiono najważniejszy z budynków – dom wspólnoty, ten wyjątkowy obiekt stanowi w dużej mierze o niezwykłości tego miejsca. Jest to przestrzeń dla wszystkich mieszkańców nie akceptuje się od tej reguły żadnego wyjątku. Trzykondygnacyjny budynek służy jako miejsce spotkań, re-kreacji, zabawy, posiada zaplecze kuchenne i jadalnię. Każda czynność, jaką można wykonać we własnym domu, może zostać wykonana również w Domu Wspólnoty. Posunięto się jeszcze dalej, wspólny 30- czy 40-osobowy obiad przygotowuje raz w miesiącu każda dwójka mieszkańców. Każdy z dorosłych ma obowiązek przynależeć do jednej z 16 grup, każda grupa dba o jakiś aspekt kooperatywy, z definicji przekształcając pracę w możliwość spędzenia przyjemnego czasu w gro-nie znanych sobie ludzi, robiąc przy okazji coś pożytecznego dla wszystkich.

Ostatnie dwa zdania pokazują dalekosiężność kooperatywności, jaką udało się osiągnąć w Trudeslund. Dodając do tego republikańsko demokratyczną strukturę zarządzania odśrod-kowego i pewną otwartość oraz teoretyczną możliwość przyjęcia w szeregi osób z każdej grupy etniczno-poglądowej, dostajemy obraz idealnego miejsca, odpornego na problemy tego świa-ta i skazanego na sukces. Krytycznym problemem jest tu kwestia skali, ten system działa tylko dla grupy o określonej liczebności do której przynależy się z własnej woli i ze świadomością jej istoty. Niemożliwe jest przeniesienie tego rozwiązania do większej skali, jedynie powtórzenie wielokrotnie tego rozwiązania. Jednostka podlega tu systemowi kontroli, dostaje i daje we-dług ustalonego porządku, jest z tego rozliczana, oczywiście wszystko zamyka się w relacjach pomiędzy mieszkańcami, wszyscy biorą w tym udział albowiem chcieli, z myślą o tym wybrali

P . Z ą b e k 61

mieszkanie w Trudeslund. Jednakże narzucenie takiego rozwiązania na już istniejącą grupę lu-dzi nigdy nie doprowadziłoby do powtórzenia się tego efektu. W końcu znajdą się przecież ludzie niechętni do współpracy, pojawią się problemy i wypaczenia o szerokiej skali, w gęstszej strukturze spotkałby się z kolejnymi problemami. Trudeslund jako możliwe rozwiązanie prob-lemów wielu miast jest zatem nieodporne na różne społeczne i ekonomiczne skrzywienia. To wybitny przykład, jednak ciężko dopatrzeć się w nim szansy na „zbawienie” świata.

5. COMMUNITY CAMPUS 87 – 20179

Ten świeży jeszcze projekt stanowi przełomowy etap istnienia trzydziestoletniej organi-zacji pomagającej młodym osobom skrajnie biednym czy bezdomnym. W najzwyklejszym budynku na północy Anglii 30 osób tworzy wspólnotę wspieraną przez osoby zapewniają-ce wsparcie i pomoc. Powstanie obiektu Campus 87 poszerza zakres patrzenia na system mieszkalnictwa kooperatywnego, trzy lata temu grupa młodych ludzi związana z organizacją stała się współwykonawcą obiektu którego odbiorcami zostali później. Mimo iż owa gru-pa nie wystąpiła tu w roli dewelopera, to traktując instytucję społeczną, która odpowia-da za pomoc tym ludziom oraz ich samych jako jedną kooperatywę jest to przykład pełnej samowystarczalności grupy ludzi w dążeniu do polepszenia swoich warunków bytowych. Kontrolując projekt na każdym etapie udało się uzyskać przestrzeń wysoce odpowiadającą na specyficzne potrzeby kooperatywy. Będąc osobami często bezrobotnymi mogli pomóc w realizacji tworząc własną przestrzeń życiową. Mimo pozytywnych odczuć i pewnego ro-mantyzmu tej sytuacji łączenie roli dewelopera, wykonawcy i odbiorcy może nie być poszu-kiwanym rozwiązaniem. To świetny przykład rozwiązania problemu w małej skali jednak tak jak Trudeslund nie skaluje się do większej.

6. WOHNPROJEKT WIEN – 200910

Czterdzieści mieszkań mieści sto osób, które w 2009 postanowiły zrealizować marzenia o zrównoważonym, wolnym od uprzedzeń środowisku mieszkaniowym. Grupa uzyskała od początku silne wsparcie miasta, przez co ten duży projekt udało się szybko zrealizować w do-godnej lokacji blisko centrum Wiednia. Jak zawsze najważniejsza dla projektu była płaszczy-zna styku pracy architektów i aktywistów–wizjonerów, przyszłych mieszkańców. W porówna-niu do poprzednich, ten projekt mieści znaczną ilość osób na konkretnej przestrzeni, zatem oczywiste jest iż posługuje się nowymi środkami architektonicznymi i w pojęciu zespołu obiektów jako miastotwórczego miejsca – urbanistycznej. Zrównoważone, zdrowe i stypizo-wane rozwiązania budowlane tworzą środowisko dla relacji społecznych które musi istnieć zarówno na poziomie piętra, holu, kubatur wspólnych, otoczenia czy pomiędzy obiektami.


Aspekt kooperatywny jest szeroko rozwinięty, wszyscy mieszkańcy biorą udział w debacie i zarządzaniu obiektem w sposób demokratyczny. Wszyscy podjęli się wykonywania prac dla wspólnoty w wymiarze kilkunastu godzin miesięcznie. Wohnprojekt w sposób niezwy-kle precyzyjny wyznacza relację przestrzeni prywatnej do wspólnej. Przestrzeń wspólna jest przeniesieniem wszystkiego czego oczekujemy od mieszkania do poziomu kooperatywnej własności, różne funkcje rozrywkowo-rekreacyjne i bytowe są dzielone, ale nigdy nie zo-staje zakłócona prywatność, to co możliwe jest do zrobienia wspólnie przez fakt wykonania w grupie nabieraj nowej jakości, przykładowo zmywanie naczyń może być znacznie przy-jemniejsze, gdy w trakcje możemy porozmawiać z kimś, kto w jakiejś mierze podzielę nasz światopogląd, przynajmniej w ujęciu na sposób mieszkania czy mieszkając samotnie albo przebywając samemu przez pewien czas, skorzystać z wspólnego salonu.

Ten podział jest warty podkreślenia. Wspólne miejsca są tak dobrane tak, aby fakt ich współ-własności wpływał pozytywnie na jakość ich funkcjonowania. Relacje pomiędzy mieszkańcami nie są wymuszone, życie w Wohnprojekt zgodnie z opiniami mieszkańców na lokalnym porta-lu jest niesamowitą przestrzenia do życia i wychowywania dzieci, wygląda ono niczym życie w wiosce, wyczuwalna jest wspólnota i korzyści z niej wynikające, jednak nie dochodzi do na-rzucenia się i przekroczenia linii prywatności. Projekt swoją skalą i rozwiązaniami zdaje się sta-nowić poszukiwań złoty środek i możliwy nowy kierunek dla rozwoju systemów budownictwa mieszkaniowego. Podkreśla to znaczna liczba wyróżnień i nagród, tj. PSH Europe – 2017.

7. WNIOSKI I PODSUMOWANIE

Ideową podwaliną dla systemu budownictwa kooperatywnego jest zauważenie że ni-komu nie zależy na komforcie i jakości mieszkania tak bardzo jak samym mieszkańcom – ani urzędnikom, ani prywatnym deweloperom. Traktując ludzi jako współwłaścicieli danego obiektu i jego otoczenia, sprawiamy, iż nabierają faktycznego poczucia odpowiedzialności i współzależności z otoczeniem. Trzeba przyjąć za oczywiste, że wszyscy dążą naturalnie do poprawy swoich warunków bytowych, więc działania podejmowane przez kooperatywę za-wsze powinny wyznaczać najlepszy możliwy kierunek, podyktowany rzeczywistą skalą i bez interesów osób trzecich.

Podjęto walką z Goliatem, wspomniane inicjatywy znalazły nowe kierunki rozwoju, ne-gując dotychczasowe systemy oparte na chęci zarobku, propagandzie poprzez ilość i bez-dusznej masowości. Ludzie stojący za tymi zmianami chcą powrotu prawdziwej i dawno już utraconej demokracji w mieście, aby społeczeństwo mogło decydować o swojej przestrze-ni, wyglądzie i charakterze miast. Celem jest przywrócenie równowagi i sprawiedliwości. Pewne projekty posuwają się dalej, tworzą całe wioski, grupy ludzi tworzących rodzinę i na płaszczyźnie społeczeństwa występujących jako jedność. Poprzez naprawę jakości mieszkań próbuje się też poprawić jakość Planety, osoby zaangażowane w takie projekty cechują się

P . Z ą b e k 63

wysoko świadomością zmian w naturze, którym próbuje się zaradzić. W końcu Ziemia to nasz dom. Są inicjatywy dążące jedynie do finansowej czy logistycznej poprawy i niestawiające się w alternatywie do istniejącego biznesu deweloperskiego. Produkcja własnej przestrzeni od podstaw, jej kontrola, łączą się chęcią naprawiania i zmienia świata na lepszy, podejmuje się próby wyciągania ludzi z biedy, walki z nietolerancją, przemocą i zagrożeniami współ-czesnego świata. Przestrzeń, architektura stają się wtedy punktem krytycznym i centralnym, tworzącym własną aurę, własny świat.

Każdy z wymienianych pomysłów posiada własną, często odmienną odpowiedź na drę-czące pytania. Wszystkie jednak razem dają szerokie spektrum możliwości przed którymi stoją współcześnie miasta i społeczeństwo. Są to pewne poszukiwania w małej skali, na ich podstawie można jednak próbować odpowiadać na pytania o większej skalę, na przykładzie Polski jest to pytanie o pewien sposób czy zbiór cech dla grupowego budownictwa. Jak two-rzyć miasta, dzielnice czy kwartały, w oparciu o jakie wartości, w jaki sposób. Jak łączyć dużą gęstość zabudowy z zrównoważoną, otwartą na ludzi, nadającą się do życia przestrzenią. Koniec końców, jak budować miasto żeby zachować w nim ludzką skalę?

Jest to paradoks, albowiem im większa jest gęstość miast na świecie, im bardziej w Chi-nach upycha się ludzi w monumentalnych betonowych dżunglach, tym silniej rośnie po-trzeba indywidualności w kreowaniu własnej przestrzeni, odpowiedzialności za nią, szukania i budowania więzi. Modernizm dał lekcję że wielkie linijkowe miasta z betonu nie są odpo-wiedzią na problem tylko kolejnym problemem, kiedy zmierzamy w stronę zrównoważonego budownictwa coraz silniej daje się we znaki problem przeludniania i ciągnie nas z powrotem w spoisty i silnie zorganizowany układ. Te dwie płaszczyzny wymagają znalezienie złotego środka, szukają go od dawien dawna najlepsi, czy obserwując małe i niepozorne realizacje uda nam się do niego przybliżyć?

64

Il. 1. Według szacunku, w roku 2013 w Polsce w budynkach z wielkiej płyty mieszkało 12 mln osób, a sama rewitalizacja w ocenie Izby Inżynierów Budownictwa kosztowałaby 200 mld zł (fot. A. Wiśniewski)

Il. 2. Wizualizacja jednego z budynków tworzącego założenie (źródło: zwycięzca konkursu, niepodany)

65

Il. 3. Dom wspólnoty, usadowiony na nieznacznym wpienieniu tworzy wiele przestrzeni wokół siebie (źródło: własność merytoryczna portalu Urbamonde, udosętpniony)

Il. 4. Kolaż zdjęć z procesu wykańczania obiektu z pomocą podopiecznych instytucji (źródło: http://www.redcar- cleveland.gov.uk/rcbcweb.nsf/web+full+list/6aa223c72a383a78802577c

9004a090e; dostęp: 17.03.2018)

66

Il. 5. Jeden z budynków tworzących założenie (źródło: Hertha Hurnaus)

P . Z ą b e k 67

PRZYPISY

1 B. Varnai, Alternatywne modele własności w sektorze mieszkaniowym, „Autoportret”, 2017, 2, s. 75–79.

2 http://forsal.pl/artykuly/930468,jak-sie-rozpoczela-hiszpanska-katastrofa-mieszkaniowa.html (dostęp: 17.03.2018).

3 Wybór i przegląd projektów na przygotowałem na podstawie portalu https://psh.urbamon-de.org/#/pl/communities – najlepiej zorganizowany portal tego typu, na jaki natrafiłem, pierwsze spotkanie było przypadkowe, to ono było inspiracją dla napisania artykułu. Portal definiuje się następująco: „ten serwis to internetowy komponent inicjatywy Social Pro-duction of Habitat (Społecznego Budownictwa Mieszkaniowego), która promuje projekty oddolnego budownictwa mieszkaniowego z całego świata”.

4 https://www.bankier.pl/wiadomosc/W-Polsce-brakuje-8-mln-lokali-aby-warunki-mieszka-niowe-staly-sie-europejskie-3166282.html (dostęp: 17.03.2018).

5 https://en.wikipedia.org/wiki/Housing_cooperative, http://www.housinginternational.coop (dostęp: 17.03.2018).

6 https://www.wroclaw.pl/kooperatywy, http://www.housinginternational.coop (dostęp: 17.03.2018).

7 https://cohousing-cultures.net/projects/trudeslund/trudeslund_featured_img/?lang=en, http://www.housinginternational.coop (dostęp: 17.03.2018).

8 https://www.facebook.com/CommunityCampus87, http://www.housinginternational.coop (dostęp: 17.03.2018).

9 http://wohnprojekt.wien, http://www.housinginternational.coop (dostęp: 17.03.2018).

http://forsal.pl/artykuly/930468,jak-sie-rozpoczela-hiszpanska-katastrofa-mieszkaniowa.html

http://forsal.pl/artykuly/930468,jak-sie-rozpoczela-hiszpanska-katastrofa-mieszkaniowa.html

https://www.bankier.pl/wiadomosc/W-Polsce-brakuje-8-mln-lokali-aby-warunki-mieszkaniowe-staly-sie-europejskie-3166282.html

https://www.bankier.pl/wiadomosc/W-Polsce-brakuje-8-mln-lokali-aby-warunki-mieszkaniowe-staly-sie-europejskie-3166282.html

https://en.wikipedia.org/wiki/Housing_cooperative

http://www.housinginternational.coop/


https://www.wroclaw.pl/kooperatywy


https://cohousing-cultures.net/projects/trudeslund/trudeslund_featured_img/?lang=en


https://www.facebook.com/CommunityCampus87/


http://wohnprojekt.wien



BIBLIOGRAFIA

Gehl J., Życie między budynkami, RAM, Warszawa 2009.Graham W., Miasta wyśnione. Siedem wizji urbanistycznych, które kształtują nasz świat,

Karakter, 2016.Jacobs J., Śmierć i życie wielkich miast Ameryki, CA Centrum Architektury, Warszawa 2014.Kajdanek K., Suburbanizacja po polsku, Nomos, 2012.Kusińska E., Miasto przyszłości – zrównoważona dzielnica mieszkaniowa, Czasopismo Tech-

niczne 3-A/2007, s. 163–170.Le Corbusier, Kiedy katedry były białe, Fundacja Centrum Architektury, Warszawa 2014.Montgomery C., Miasto szczęśliwe. Jak zmienić nasze życie, zmieniając nasze miasta, WZ, 2015.Springer F., Wanna z kolumnadą. Reportaże o polskiej przestrzeni, Karakter, 2016.Sarzyński P., Wrzask w przestrzeni. Dlaczego w Polsce jest tak brzydko?, Polityka, 2013.Varnai B., Alternatywne modele własności w sektorze mieszkaniowym, „Autoportret”, 2,

2017, s. 75–79.Włoch-Szymla A., Kształtowanie się przestrzeni miejskiej w środowisku zamieszkania – Wiedeń,

Czasopismo Techniczne, 3-A/2010, s. 301–310.Wosińska W., Oblicza globalizacji, Smak Słowa, Sopot 2008.CCH, http://www.cch.coop (dostęp: 17.03.2018).International Co-operative, http://www.housinginternational.coop (dostęp: 17.03.2018).Urbamonde, https://psh.urbamonde.org/#/pl/communities (dostęp: 17.03.2018).http://forsal.pl/artykuly/930468,jak-sie-rozpoczela-hiszpanska-katastrofa-mieszkaniowa.html

(dostęp: 17.03.2018).https://www.bankier.pl/wiadomosc/W-Polsce-brakuje-8-mln-lokali-aby-warunki-mieszkanio-

we-staly-sie-europejskie-3166282.html (dostęp: 17.03.2018).https://en.wikipedia.org/wiki/Housing_cooperative (dostęp: 17.03.2018).https://www.wroclaw.pl/kooperatywy (dostęp: 17.03.2018).https://cohousing-cultures.net/projects/trudeslund/trudeslund_featured_img/?lang=e

(dostęp: 17.03.2018).https://www.facebook.com/CommunityCampus87 (dostęp: 17.03.2018).http://wohnprojekt.wien (dostęp: 17.03.2018).

ADRES BIBLIOGRAFICZNY ARTYKUŁU: Ząbek P., Nowe kooperatywne modele mieszkaniowe, Przestrzeń/Urbanistyka/Architektura, 1/2018, s. 57–68.DATA AKCEPTACJI OSTATECZNEJ WERSJI DO OPUBLIKOWANIA: 15.06.2018.

https://en.wikipedia.org/wiki/Housing_cooperative

https://www.wroclaw.pl/kooperatywy

https://cohousing-cultures.net/projects/trudeslund/trudeslund_featured_img/?lang=e

https://www.facebook.com/CommunityCampus87/

http://wohnprojekt.wien/

PUA A

RC

HI

TE

KT

UR

A

PUA

Marcin Charciarek ([email protected])Zakład Architektury Elementarnej, Wydział Architektury, Politechnika Krakowska

Formy, detale i współczesne znaczenia polskiej architektury betonowejForms, details and contemporary meanings of polish concrete architecture

1/2018DOI: 10.4467/00000000PUA.18.008.8616

Streszczenie

Artykuł podejmuje próbę przedstawienia związku między ideami architektonicznymi a betonem jako materią w tworzeniu polskiej architektury na początku XXI wieku. Pierwsza część tekstu przedstawia przykłady, w których doskonałość architektury postrzegana jest nie tylko w odwołaniu do racjonali-zmu architektury XX wieku, lecz także w związku z tym, co można by zdefiniować jako poszukiwanie estetyki w odpowiednich formach wyrazu. Druga część pokazuje przykłady, w których doskonałość architektury wiąże się nie tylko z zasadami metafory architektury XX wieku, ale także z tym, co defi-niujemy jako poszukiwanie estetyki w odpowiedniej geometrii form.

Słowa kluczowe: architektura betonowa, idea, materiał, ekspresjonizm

Abstract

The article is an attempt to show the relationship between architectural ideas and concrete matter in the Polish architecture of the beginning of the 21st century. The first part shows examples in which the perfection of architecture is associated not only with the rational principles of 20th century architecture, but also with what we define as the search for aesthetics in the appropriate expression of forms. The second part shows examples in which the perfection of architecture is associated not only with the metaphor principles of 20th century architecture, but also with what we define as the search for aesthetics in appropriate geometry of forms.

Keywords: concrete architecture, idea, matter, expressionism


1. ARCHITEKTURA BETONOWA

Betonowe narracje we współczesnej architekturze nie są jednoznaczne. Można by rzec, że beton i jego formy są powodem wszelakich odczuć, powodujących skrajne emocje i reak-cje estetyczne. W ciągu wieku mit materiału nowoczesnego, służącego budowaniu „nowego świata”, został wielokrotnie zanegowany wyobrażeniem o rzeczy brzydkiej, niedoskonałej i nudnej. Dziś jednak owa nowość i nieoczywistość stanowią jedną z najbardziej znaczących cech, które przystały do betonu. Mieszanina wody, cementu i kruszywa, od czasu kiedy była jeszcze materią „nienazwaną”, przeobraziła się w „kamień filozoficzny”, który zamienia muli-stą masę w kruszec odkrywający kolejne znaczenia i sensy stylistyczne architektury.

Podstawowa metafora betonu jest ustalona i wynika po części ze specyfiki kodu wizual-nego oraz jego znaczeń – beton naśladuje kamień – może mieć jego właściwości optyczne, dotykowe i techniczne. Jedność kamienia i betonu została określona na początku XX wieku przez Auguste’a Perreta przez pierwsze porównanie betonu do „odmłodzonego kamienia” [pierre rajeuni]. Metaforę tę odkrył, wzmocnił i rozpowszechnił Le Corbusier po wybudo-waniu Jednostki Marsylskiej, w której beton przyjął właściwości naturalnej skały – twórca twierdził: „beton jest odtworzonym kamieniem, wartym eksponowania w swoim stanie na-turalnym”. Inny z wielkich modernistów, Louis Kahn, w czasie budowy Salk Institute zdefi-niował beton jako „lany kamień” [liquide stone] lub „drążony kamień” [hollow stone], a więc materiał, który przejmuje wszystkie jego konstytutywne cechy – twardość, fakturę, poetykę, symbolikę, mitologię.

Dziś nadal dla wielu architektów beton jest „kamieniem współczesności”, „materią bez wad kamienia”. Beton wciąż jest nośnikiem wszelakich idei architektury i stanowi kwint-esencję materialności – jest tworzywem, którego sekret ujawnia się w wiedzy technicznej i technologicznej, w „tajemnicy” odkrywanej metodą logicznego i naukowego działania, któ-rej uzus jest nadawany przez kolejne konotacje. Beton staje się dla architekta celem samym w sobie – stwarza go w wyobraźni z potrzeby ukazania formy i znaczenia jego właściwości fizycznych oraz estetycznych. Wyborom substancji towarzyszy zawsze wybór techniki wy-konania rzeczy, zaś szalunek betonu jawi się jako matryca dla formy będącej „pozytywem” wyobrażenia architekta. Jest także „naładowany” nie tylko energią, prawami czy potencją, ale różnorodnym sposobem artystycznego i przedartystycznego opracowania.

*

Beton jako budulec nie istnieje jednak samodzielnie. Frank Lloyd Wright uważał, że beton to kamień stworzony w formie, zatem to forma szalunku – nadrzędnie obrana for-ma w umyśle twórcy nadaje sens estetyczny i techniczny architekturze. Ów status betonu

M . C h a r c i a r e k 73

określa znawca współczesnych idei betonu – Cyrille Simonnet – jako stan materii bez począt-kowego obrazu1, który pośród innych materiałów – dzięki swej „płynnej” naturze – nie ma żadnego wyznaczalnego modelu, formy początkowej, zdolnej do przekazania przez jakieś odwzorowanie. Produkowane jako wynik myśli chemicznej, matematycznej czy estetycznej beton i żelbet są zawsze związane z odniesieniem do stanu, którego określenie i obraz nigdy nie wydają się być ukończone i zamknięte.

Dzięki możliwości swojego przeobrażenia beton wydaje się być zatem „matrycą” idei ar-chitektonicznych – jest najbardziej „podatnym na wyobrażenie” materialnym śladem i od-ciskiem wyrażanych w nim ekspresji formalnych. Jako materia niezwiązana i kompozytowa (mieszanina kruszywa, wody i cementu) jest – w pewnym sensie – synonimem arystotele-sowskiej „materii pierwszej”, która przez właściwości („potencjalność”) może być traktowa-na jako metafizyczny „substrat zmian” architektonicznych. Beton prymarnie jest tylko na-zwą, wielkością, cechą, która ma zdolność przyjmowania kształtu, jest ciałem uniwersalnym. W sensie gotowej substancji, zastygłej w formie, beton staje się „materią drugą” ‒ mate-riałem, którego właściwości fizyczne stają się budulcem dla wyznaczonej przez twórcę idei/metafory. Obie kategorie materii stanowią właściwy przedmiot pracy architekta jako rzecz fizykalnie traktowana, jako „substrat” – podłoże dla wszelakich form architektonicznych, ale także jako „abstrakt”, ukazujący jego cechy i naddane przez architekta znaczenia.

W obu stanach skupienia beton „uzyskuje przywilej” bycia metaforą – przeniesieniem cech tworzących nowe i niepowtarzalne znaczenia architektury. Beton wraz ze swoją „nieuchwyt-ną” naturą zdaje się być bardziej żywiołem niż ciałem czy substancją, w takim sensie, w jakim nazywamy ogień, wodę, powietrze i ziemię. Aspekt podkreślający właściwości betonu dostrze-gał Louis Kahn, apelując do rozwagi i wyczucia twórców: „Musicie poznać naturę betonu, to, czym naprawdę chce być. Beton chce być granitem, ale nigdy do końca się nim nie stanie. Pręty zbrojeniowe grają rolę sekretnego twórcy, który sprawia, że ten tzw. lany kamień jawi się jako wspaniały wytwór ludzkiego umysłu. […] Czym chce być beton: wytworem umysłu”2.

Architektura budowana z betonu jest zatem przykładem kreacji, w której twórca podej-muje decyzje ideowe i formalne na podstawie wybranej a priori materii dla budowli. Jest wręcz dyscypliną pełnego podporządkowania betonowi wszystkiego, co twórca chce wyra-zić w formie budynku. Podobnie jak rzeźbiarz, którego praca uzależniona jest całkowicie od materii, architekt wyszukuje najpierw tworzywo, a potem decyduje o kształcie w nim „ukry-tym”. Beton, w odróżnieniu do stali, cegły czy drewna, jest do tej roli idealnie predestynowa-ny, ponieważ sam jest materią in statu nascendi, nabierającą sensu i zmieniającą znaczenia wraz ze zmianą kontekstu ideowego czy formalnego. Owa „efektywność” estetyczna betonu jest cechą przyporządkowaną woli twórcy ukazania tak pewnych treści ogólnych, w których beton odgrywa rolę podbudowy, jak i tych bardziej szczegółowych rozwiązań, gdzie beton oddaje istotę jego wykorzystania.


2. DETAL

Od stu lat betonowy detal jest miejscem, w którym twórcy architektury betonowej próbują odnaleźć swoistą „naturę” betonowych budowli. Niezależnie, czy stoimy przed dziełem modernizmu, postmodernizmu czy dekonstruktywizmu – architektoniczny szcze-gół wydaje się posiadać tę samą moc, którą autor zawarł w całej strukturze budowli. W po-szukiwaniu wzorców formalnych architektury docieramy do momentu, kiedy zaczynamy rozumieć, że także betonowy detal ma swoje modelowe odniesienia, ukryte w pełni świa-domym i zdeterminowanym działaniu architekta. Tę analogiczną zasadę widać w „suro-wych betonowych” budowlach Augusta Perreta i Le Corbusiera, w dekoracyjnych styli-stykach Carla Scarpy czy w detalu „odnajdującym ład” Louisa Kahna. Każdy z twórców nowoczesności stworzył odrębne podwaliny do rozumienia oraz logiki detalu architekto-nicznego – niezależnie, czy stanowi on autonomiczną część architektury, czy jest trakto-wany jako jej dopełnienie.

Choć aspiracje stylistyczne są różne, to ta sama wydaje się jasność i szczerość ideowych rozważań twórców. Dla Perreta było nim skierowanie uwagi wstecz, na klasycyzm gotyckie-go ideału katedry. Dla Le Corbusiera wizja idealności detalu była jednoczesnym naciskiem myślenia od ogółu do szczegółu i od szczegółu do ogółu i oddającym sens kontrolowania równowagi nad tymi dwoma biegunami architektury. Po latach technicznych rozwiązań cor-busierowski „detal narracyjny” [detail parlant], inspirowany wątkiem orfickim (najczęściej damsko-męskim), zostaje przeobrażony w zasadę obrazu architektury ukrytego w szczególe, reprodukującym jedność idei i materiału. Dla Carla Scarpy detal jest kategorią architektury biorącej początek od piękna indywidualnego – „pięknego szczegółu” lub „pięknych części”, które przez połączenie w całość zamienia się w piękno idealne.

Według Louisa Kahna detal jest wręcz początkiem każdej architektury – „gdy się ma do czynienia z fragmentem, niezależnie od wielkości, struktury, światła, reaguje się na jego charakter, jego atmosferę duchową, zauważamy, że wszystko, co człowiek proponuje i re-alizuje, staje się pojedynczym bytem”3. Podziela tę opinię Kenneth Frampton, dla którego detal jest traktowany jako istotny element „połączenia” [joint], nadającym decydujące, nar-racyjne znaczenie każdej strukturze przez widoczność i jakość tych połączeń: „To w punkcie łączenia, płodnym detalu, ma miejsce konstruowanie, jak i interpretowanie architektury. […] Oryginalny indoeuropejski rdzeń słowa sztuka (art) oznacza łączenie”4. Formuła przejścia i połączenia nie jest tylko odzwierciedleniem systemu budowli, lecz także „oznacza” punkty węzłowe dla całości struktury. Skutkiem tego rodzaju myślenia o znaczeniu tektoniki budow-li są rozważania określające kiedyś ornament, a dziś – detal architektoniczny.

*


Współcześnie tropami apologetów nowoczesności podążają ci polscy architekci, którym doskonałość architektury kojarzy się nie tylko z zasadami architektury XX wieku, ale także z tym, co definiujemy jako poszukiwanie estetyki w stosownej ekspresji form. Dla jednych beton, dzięki swym właściwościom, otrzymuje miano rzeczy przynależnej do świata spoza architektury – rzeczy zgodnej z tezą Le Corbusiera, że „architektura jest problemem plastycz-nym”. Owa poetycka przemiana betonu w każde wyobrażenie architekta staje się nieodłącz-nym atrybutem ekspresyjnej metaforyki. Dla innych architektura jest okazją ukazania przez budulec porządku – prostego i szczerego w przekazie – zgodnego z symbolem „otwartej dłoni” Le Corbusiera. To dla nich beton staje się przede wszystkim narzędziem tworzącym racjonalną przestrzeń, wspomaganą ograniczeniem środków wyrazu.

Czy beton w architekturze wybudowanej w ostatnim czasie na terenie Polski posiada te dwa różne oblicza? Wydaje się, że obie stylistyki architektury betonowej są wyraziste i ukazują sens twórczych poszukiwań – tworzą na swój sposób spójny świat, wypełniony przekonaniem architektów o idealności zastosowanego budulca. Także oba sposoby prezen-tacji – metaforyczny i racjonalny – traktować należy nie jako przeciwieństwo, lecz raczej jako konkurencja form współczesnych. Odnaleziony w tym zbiorze detal architektury betonowej tworzy nowe typologie, podkreślając własny, niepowtarzalny styl.

3. POSZUKIWANIE EKSPRESJI – METAFORY W BETONIE

W architekturze obraz rzeczywistości zawsze wydawał się być „niewystarczający” i być może dlatego zawsze istniał powód do tworzenia metaforycznej architektury, mającej funk-cje „kompensacyjne”. Za jednym razem jest nim przekonanie o poetyckiej potrzebie wy-korzystania mocy przenośni do spotęgowania formalnej ekspresji budynku. W innym przy-padku świadomość istnienia architektury jako sztuki odbieranej publicznie daje powód do wprowadzenia jej w świat nietypowego komunikowania się z widzem przez język fikcji – rze-czy podkreślających swobodę wypowiedzi wobec otaczającej unormowanej rzeczywistości. Tak rozumiana poetycko architektura jako sztuka tworzenia „nowego” jest obrazem metafo-rycznym, zyskującym własną, indywidualną wagę i odpowiedni status znaczeniowy.

Ciągłe podkreślanie izotropowych cech betonu jest specyfiką praktyki Fernando Meni-sa. Centrum Kulturalno-Kongresowe Jordanki w Toruniu (2015)5 to przykład poszukiwania tych kamiennych cech betonu, które byłyby stosowne do reinterpretacji architektury jako rzeczy opartej na archetypie groty (także grobu, schronu, bunkra, bastionu), dającej pierw-sze schronienie. Grota to zasada tworzenia przestrzeni stereotomicznej – wydrążonej masy w materii, związanej z ziemią lub skałą – wprowadza nas w świat masy, mroku, pustki i ta-jemnicy, odgrodzenia od świata zewnętrznego, jest stabilnością i związaniem z bazą. Menis


hołduje surowym architektonicznym formom, nawiązującym do kształtów natury. Najczęś-ciej wykorzystuje beton, drewno, kamień, zestawiając ich kolory i faktury oraz wydobywając walory ich struktury grą światła i cienia.

W monumentalnej toruńskiej budowli detal osiąga znaczenie szczególnej identyfikacji. Od zewnątrz bryła wykonana została z jasnego betonu z widocznym rysunkiem drewnianych szalunków, podzielonych na ukośnie pola wprowadzające poczucie dynamizmu, podkreśla-jącego mocną, organiczną formę. W nieregularnych bryłach zaprojektowano wydrążenia, nawisy i półki przyciągające uwagę intensywnym kolorem. Picado, czyli beton wymieszany z cegłą, pojawia się nieprzypadkowo i jest świadomym nawiązaniem do historycznej cegla-nej zabudowy Torunia6. Ten ciekawy konglomerat betonu i kruszywa podkreśla dychotomię między dziedzictwem a nowoczesnością w tym centrum kultury. Ustalonej rzeźbiarskiej powłoce sali koncertowej towarzyszą wnętrza – labiryntowe i płynne w łączeniu w sobie różnych funkcji, które w sposób harmonijny przenikają się i wzajemnie uzupełniają. Beton w Centrum Jordanki spełnia swoją monolityczną reprezentacją sens topofilii – subiektywne-go i emocjonalnego odbioru miejsca w mieście i jego materialnego charakteru.

W toruńskiej sali koncertowej picado otrzymuje dodatkowe znaczenie, bo oprócz zaska-kujących efektów plastycznych, beton cechuje doskonałe pochłanianie dźwięków. Dzięki zastosowaniu ruchomych sufitów oraz wielu zaawansowanych rozwiązań pikado odznacza się doskonałą akustyką i pełni rolę absorbera podczas koncertów symfonicznych czy insceni-zacji operowych. W efekcie wymyślona przez architekta mieszanka nie tylko nadała budowli mimetycznego charakteru w stosunku do historycznego centrum Torunia, lecz otrzymała funkcję litego wygrodzenia przestrzeni od otaczającego centrum zgiełku miasta. Trzy nieza-leżne betonowe wolumeny wyznaczają mrok i ciszę przestrzeni, gdzie prostocie i surowości materiału towarzyszy światło przenikające przez wycięcia porowatych kubatur. Beton wraz z ustalonym przez architekta sposobem doświetlenia jest tym samym nawiązaniem do ścian platońskiej jaskini, w której odbija się „poetyckim cieniem” nierzeczywistość całego realne-go świata. Rozbite i rozproszone światło tworzy fantazyjne wzory i figury, których odczytanie uzależnione jest od perspektywy, wiedzy i wrażliwości oglądającego. Zrozumienie tej idei jest uzależnione od kształtu obrazu rzutowanego „na” materię i „w” niej przeobrażonego. A jeżeli to prawda, że „świat zmysłowy jest starszy od świata myślowego”7, to zdziwienie wobec materii i oświetlonych przestrzennych kształtów w niej uporządkowanych jest pre-tekstem do odkrywania architektury Fernando Menisa. Metafora takiej budowli służy temu, aby ujawnić rzeczywistą i fundamentalną podbudowę dla tej części architektury, w której poszukiwanie sensu polega na odnajdywaniu materialnych znaczeń.

Podobną rolę betonu – ważnego dla przeobrażenia koncepcji sali koncertowej w realny obraz architektury – dostrzegamy w nowo powstałej siedzibie Narodowej Orkiestry Sym-fonicznej Polskiego Radia w Katowicach (2014)8, zaprojektowanej przez biuro Konior Stu-dio. Sala koncertowa została potraktowana jako monolityczne „naczynie na dźwięki”, będą-ce odwołaniem do rozumienia, czym jest uniwersalny związek formy z materią w sztukach


przestrzennych. Przykład metafory naczynia, często przywoływany przez krytyków, bardzo dobrze obrazuje właściwe uformowanie we właściwej materii w celu przeniesienia tej lub in-nej wymyślonej zawartości (treści). Forma, treść oraz materiał powinny tworzyć całość, mają dopełniać się nawzajem. Sposób projektowania i budowy NOSPR odkrywa twórczą zmysło-wość, percepcję oraz recepcję formy oraz dostosowania im właściwych materiałów – są one także dowodem na ulubioną przez architekta pochwałę cierpliwości w kreowaniu detalu.

NOSPR to pochwała specyficznego procesu kształtowania budynku, w którym systema-tyczne budowanie z betonu oraz cegły i towarzysząca temu wrażliwość na światło, dotyk, słuch, wynika z przekonania, że architektura, począwszy od pierwszego szkicu, jest pewną „powolnością” działania, rzemieślniczym dochodzeniem do doskonałości, ale także – na sa-mym końcu – odczuwaniem niematerialnej aury stworzonej z materialnych obiektów. Jest w tym postępowaniu pewien ślad procesu, który można odnaleźć w stwierdzeniu Louisa Kahna, że budowla musi zaczynać się od niemierzalności, aby przez realny projekt i budo-wę ukazać ponownie swoją niematerialność9. Na miejscu należy zatem docenić widoczną dbałość o jakość każdego z elementów – niezależnie, czy jest to faktura wiszącego nad foyer antracytowego nawisu z betonu ze śladami po deskowaniu, misternie odciśniętych w beto-nie reliefów na ścianach głównej sali koncertowej czy elewacyjnej cegły wypalanej ręcznie. Jednocześnie architekt potrafi uczynić z tej samej betonowej materii formę podkreślającą ciężar i gęstość „lanego kamienia”, jak i podkreślić jego plastyczne i płynne możliwości – przestrzeń przeobraża się z masywnej i nieprzenikliwej sali koncertowej w wyrafinowaną grę betonowych drapierii ściennych. Każdy z detali jest dopełnieniem formy w taki sposób, aby stworzyć wrażenie Gesamtkunstwerk, w którym formę powinniśmy rozpatrywać w całej jej pełni i we wszystkich aspektach jako strukturę przestrzeni i materii, niezależnie od tego, czy będzie się przejawiała w równowadze brył, czy w przemienności światła i cienia.

Poszukiwanie autorskiej „wersji architektury” przez Tomasza Koniora jest także nadawa-niem rangi i wartości obiektu, które powinny przywracać tradycyjne kryteria oceny przestrze-ni architektonicznej pasującej do cech rodzimego kontekstu urbanistycznego. Dla śląskiego twórcy tak samo ważne jest rozumienie betonowej materii, jak i determinacja w podjęciu ryzyka przeobrażenia „rzeczy zwykłej” w „rzecz unikalną”.

Interesującym wzorcem, ukazującym związek pomiedzy fizjonomią miasta a kształtem współczesnej betonowej architektury, jest oddane do użytku w 2017 roku Muzeum II Wojny Światowej w Gdańsku autorstwa gdyńskiego Studia Kwadrat10. Charakterystyczna czerwona struktura wraz z dominantą 40-metrowej wieży, wznoszącej się na nabrzeżu kanału Raduni, jest nie tylko symbolem miasta – zawiera w sobie nie tylko określone konotacje z sylwe-tą gdańskiej starówki, lecz także określa pewien zakres porównań. W swoim otwartym na interpretacje kształcie muzeum kontynuuje tradycję tworzenia współczesnych atektonicz-nych form, dla których celem nadrzędnym jest to, że architektura ma zawsze coś wyrażać, a nie tylko przedstawiać. Ekspresjonistyczny projekt gdańskiego monumentu (jak każdy do-niosły w życiu społeczeństw pomnik) odwołuje się do określonych wartości historycznych


i politycznych bez wikłania się w rozstrzygnięcie typu symbolicznego. Zdekomponowana for-ma wraz z jej wyrafinowaną geometrią wydaje się być wielowątkowym manifestem podjęcia dyskusji nad wydarzeniami II wojny światowej. Ma być, jak chcą autorzy, „uniwersalnym znakiem”, współczesną dominantą, lecz nade wszystko, jest hołdem dla udanej próby prze-łożenia stabilności materii na „energię” formy. Sama bryła w formie pochylonego graniasto-słupa może nasuwać skojarzenia z pociskiem lub uszkodzonym podczas działań zbrojnych budynkiem. Abstrakcyjna forma nie imituje żadnego znanego kształtu, dzięki czemu zamiast prostych odwzorowań tworzy niepokojącą aurę miejsca. Jedni uważają, że jest to tonący okręt, inni porównują bryłę do walącego się budynku, jeszcze inni do rakiety wbitej w zie-mię, zapory, przeszkody lub znicza.

Główne tworzywo struktury budynku – beton monolityczny – jest niewidoczny dla ob-serwatora. Przykryty nieregularnie ułożoną okładziną z czerwonego torkretu i szkła elewa-cyjnego odpowiada jednak za konsekwentne budowanie „rozchwianej” przestrzeni, której spójność materiałowa pozwala na odczytanie wielowątkowego kształtu i zrozumienie jednej nadrzędnej przestrzennej logiki. We wnętrzach homogeniczność czerwonych płaszczyzn zo-staje zamieniona na jednorodny surowy monolit, który – uzupełniony estetyką antracyto-wych paneli, eksponowanych instalacji oraz prostych drewnianych mebli – oddaje wyraz specyficznego znaczenia typologii „wojennych” monumentów – schronów, bunkrów, redut. Beton, tworząc całość, ogłasza ekscentryczność budowli-rzeźby oraz bezkompromisowe po-dejścia autorów do formy – wartość funkcjonalna wydaje się być drugoplanowa.

Swoje teoretyczne odniesienia posiada Aerotunel w Morach pod Warszawą (2014) au-torstwa Biura Projektów Lewicki Łatak. Ten nietypowy w kształcie obiekt wieżowy służy na-uce skoków spadochronowych i przyjemności ciągłego oderwania od ziemi. Jak twierdzą autorzy, w budowaniu kształtu obiektu pomógł nietypowy pretekst – torba sklepowa, która napełniona powietrzem tworzy kształt w sposób nieregularny i nieprzewidywalny. Torba, latawiec, rękaw, papierowy balon są formami, które zawsze nam się kojarzą z pierwszymi próbami oderwania od powierzchni terenu, z trudem unoszenia i przeciwdziałania grawi-tacji. Specjalnym problemem w obiekcie, który miał ambicję pokazania zmagań między siłą wiatru i grawitacją, był wybór materiału. Początkowo myślano o użyciu tkaniny technicznej, jednak względy użytkowe, akustyczne i ekonomiczne spowodowały wybór żelbetu, który po-zwolił na wprowadzenie dodatkowych funkcji i także, dzięki swojej masie, dał stabilną strugę powietrza, zapewniającego optymalne warunki użytkowania (w pełni kontrolowanego uno-szenia i opadania ludzi). Ta ekspresyjna forma (do złudzenia przypominająca obsewatorium Einsteina w Poczdamie Ericha Mendelsohna z 1921 r.) posiada cechy ciekawej dekonstrukcji, dającej pojęcie o tym, że dla współczesnego architekta powodem tworzenia jest nie tyle efektywność funkcji, ile koncept wspomagany wyobraźnią, której celem jest znalezienie naj-bardziej oryginalnego kształtu budowli w wybranym tworzywie. Świat architektury dyna-micznej i radykalnie zdekomponowanej mówią nam także o tym, że świat tych najbardziej niezależnych stylistyk nie może obyć się bez użycia betonu, ponieważ nawet najbardziej


krańcowa niezależność formy zawsze zakłada pewną odpowiednią materię tworzenia, w któ-rej ta forma ma się ujawnić. W Aerotunelu naturalnie odlany beton w szalunkach syste-mowych otrzymuje znaczenie dynamicznego budulca, wspierającego sens „zatrzymanego w jednej pozie” kształtu i tworzącego jak w kalejdoskopie grę światła, cienia, asymetrii oraz niezaprzeczalnej inwencji twórców tej architektury.

Specyficznego podejścia do technologii betonu wymagała realizacja siedziby Muzeum Lotnictwa Polskiego w Krakowie (2010)12 autorstwa zespołu Pysall. Ruge Architekten oraz Bartłomieja Kisielewskiego. Ten ekspozycyjny obiekt zwraca uwagę swoim przemyślanym rozplanowaniem architektury, wyraźnie kojarzonej z funkcją muzealną i jednoczesnym odzwi-erciedleniem w formie prezentowanych eksponatów. Bazą dla kształtu muzeum jest pewna ciekawa modyfikacja modułu podstawowego, opartego na wyciętej i złożonej (na sposób ori-gami) kwadratowej kartce papieru, przypominającej w rozplanowaniu trójkątne śmigło. Na betonowej platformie masywna cementowa giętkość i wszechobecna „supremacja” betono-wych płaszczyzn odtwarza pewien sens w odczytywaniu formy dla funkcji. Aspekt swobody kompozycji muzeum w Krakowie wydaje się być kontynuacją tego rodzaju myślenia, które kiedyś w dziełach Oscara Niemeyera i Eero Saarinena, a dzisiaj w formach Franka Gehrego i Zahy Hadid manifestuje sens architektonicznej rzeźby do eksponowania innych rzeźb/eks-ponatów; stworzenie dzieła sztuki dla innych dzieł sztuki. Dzięki nim wiemy, że linia krzywa, wygięta płaszczyzna, łukowaty podciąg to naturalny kształt architektury, a walory estetyczne budynków mogą być wyrażone jedynie przez samoistne elementy konstrukcyjne.

Tej wyszukanej metaforze odrzucającej kąt prosty oraz jej nieskrępowanej geometrii to-warzyszy dostrzegalna dbałość o każdy element wykonany z betonu, stali i szkła. Krzywizny zewnętrznej, 120-centymetrowej skorupy, wykonanej z barwionego w masie antracytowe-go betonu, wymagały specjalnych rozwiązań i przygotowania wyprofilowanych szalunków traconych, stworzonych na stalowej podkonstrukcji. Powtarzalny ślad odciśnietych blatów szalunkowych, dopracowanie narożników, rozwiązanie okien, spójnie wykonane wnętrza sal muzealnych i przestrzeni administracyjnych czy finalne polerowanie fasad świadczą o tym, że detal oderwany od trwałej podstawy modernistycznego mitu staje się ważnym elementem wyzwolonym z byle jakości – zależy od wizji, wrażliwości, wiedzy tych, którzy stwarzają go zawsze na nowo.

Do innej kategorii zdekonstruowanych betonowych metafor należy Muzeum Martyro-logii Wsi Polskiej w Michniowie, zaprojektowane przez Nizio Design International (2017)13. Budynek muzeum ma przypominać o tragicznych wydarzeniach pacyfikacji wsi przez hit-lerowskie oddziały w lipcu 1943 roku. Architektura monumentu w Michniowie związa-na jest nieodłącznie z rozpoznawalnymi archetypami: domu, drogi, bramy, granicy, ogro-du, drzewa. Część z tych elementów jest powtarzalna i rozpoznawalna, inne tworzą świat podporządkowany materializacji idei przez utrwalenie w budulcu. Wszystkie razem tworzą obraz wzorca, w którym światło, woda, budulec architektury wydają się tak samo ważne jak jego specyficzne formalne ukształtowanie.


Projekt realizacyjny muzeum jest konsekwentną kontynuacją koncepcji konkursowej, zakładającej ukazanie rozpadu i deformacji tradycyjnie pojmowanego domu wiejskiego. Li-niowa, monumentalna figura w swoim rozbiciu i dekompozycji podkreśla jedność narracji historycznej i architektonicznej, w której sensem głównym jest monolit betonu. Droga, którą należy odbyć wśród strukturalnych, cementowych ścian opowiada nie tylko o wydarzeniach z tragicznej przeszłości, lecz także buduje dodatkową narrację. Począwszy od pełnej figury „domu” (służącej za kaplicę) przez poszczególne, coraz bardziej rozbite segmenty ram ekspo-zycji, dochodzimy do miejsca ustalającego finalny zanik i destrukcję. Istotne na tej symbolicz-nej drodze jest światło przenikające przez szczeliny okien i świetików w 80-centymetrowej zewnętrznej ścianie. Pasy świetlne tworzą wraz z wewnętrznymi fasadami konsekwentną kompozycję linii, cięć i promieni, właściwą dla obiektu, który powinien przemieniać profa-num materii na sacrum przestrzeni upamiętniającej tragedię mieszkańców Michniowa.

Symbolika „nieobecności” wśród zastygłej w betonie „nagiej” i bezosobowej formie sta-je się podstawowym obrazem pamięci po rzeczy już nieistniejącej. Autorzy, wykorzystując esencjonalną, dobrze zrozumiałą w kulturze metaforę domu, tworzą zarazem uniwersalny znak rozpadu, śmierci i przemijania, oparty na dualizmie tego, co zarazem obecne i nieobec-ne. Betonowe „domy” w Michniowie wydają się być wizualizacją czegoś na kształt „maski pośmiertnej architektury”.

4. POSZUKIWANIE DOSKONAŁOŚCI – BETON RACJONALNY

Pewność, z jaką sto lat temu Adolf Loos mówił o panującym „barbarzyńskim splendorze”, zdradzała głęboko ugruntowane przeświadczenie, że architekci nowocześni mają także inne standardy doskonałości. Istnieje w historii sztuki Zachodu odmienny estetyczny ideał – racjonal-nej powściągliwości, który jednak wiąże się nierozerwalnie z tradycją klasyczną. Ernst Gombrich twierdził, że przemyślane odrzucenie nadmiaru ornamentu było zawsze oznaką wpływów kla-sycznych. Tam, gdzie to staje się przedmiotem dumy, jak to bywało w czasach włoskiego rene-sansu i XVIII-wiecznego neoklasycyzmu, zwrócenie uwagi bardziej na formę niż dekorację staje się znakiem świadomej siebie artystycznej cnoty14. Tak pojęty racjonalizm daje również jedno-znaczną odpowiedź na pytanie o udział i sens detalu architektonicznego w tworzeniu znaczeń ar-chitektury elementarnej. Według tej reguły architektura ma być samoopisująca i introwertyczna, a więc język, jakim się posługuje autor budowli, ma być medium rygorystycznie wyodrębnionym z logiki, prostoty, geometrii i liczb – po prostu techniki. Racjonalna architektura bez wyodrębnio-nego ze struktury detalu ma wskazywać na rozróżnienie pomiędzy tym, co jest „w głąb”, a tym, co jest „na zewnątrz”. Architektura „poza stylem” – oto główna funkcja formalna architektów spod znaku poszukiwania piękna obiektywnego. Dla tych architektów, którzy powtarzają, że „architekt nic nie wymyśla, jedynie przeobraża rzeczywistość”, szczerość materii osiąga ten walor, który eli-minuje to, co niepotrzebne, ale także poszukuje sensu w tym, co nazywamy kontynuacją.


„Racjonalny beton” jako oczywista część krajobrazu współczesności stał się przez swą naturalność, neutralność i syntetyczność tworzywem idealnym dla twórców spod znaku redukcji formalnej – jest materią wytworu anonimowej techniki, produkcji, rzeczy niema-jących utrwalonych odwołań znaczeniowych i estetycznych. Beton jako materia pasująca do ograniczenia stylowego, wyzwalającego emocję w ascezie kształtu i budulca, odnajduje swoje źródło w estetyce, która przez upowszechnienie percepcji staje się bezosobowa i po-zbawiona referencji. Jako materiał nieimitujący, nieepatujący i nieobecny jest doskonałym tworem dla pozbawienia sztuki możliwości dedukcji nad sposobem tworzenia.

Nieodległy od szkoły redukcji formalnej jest dom własny Roberta Koniecznego w Bren-nej w Beskidzie Śląskim, zrealizowany w 2015 roku. Budynek ukazuje nam kolejny sens zna-czenia formy „domu”, którego wyraz architektoniczny ograniczony jest do esencji geome-trycznej archetypu (architekt nazywa go „Arką”). Betonowy obiekt, zlokalizowany na stoku, choć powstał jako wynik dopasowania do warunków geologicznych i prawnych, jest wyjąt-kowy w swoim podejściu do formy zawartej w betonie. W architekturze Arki ujednolice-nie i uproszczenie kształtu oraz materii staje się celem, dla którego redukcja jest rozumiana jako funkcja najprostszego rozwiązania. Dom posiada dach dwuspadowy, analogiczną dla dachu podobudowę, cztery ściany, panoramiczne okno, wejście. Wszystko spaja czysta sza-rość monolitycznego betonu oraz starannie wykonanego, niezakłóconego kominami dachu. Lapidarność domu przypomina projekt kaplicy w Cazis (1993) Christiana Kereza, gdzie nie-skomplikowana retoryka architektury dochodzi do momentu, kiedy odwołanie do środków minimalistycznych oznacza kalkulację: z ilu i jakich elementów składa się obiekt architektury. Wydaje się wręcz, że dla Koniecznego-purysty podejście „fizyczne” do dzieła jest nadrzęd-ne w stosunku do idei samego dzieła. Architekt sprowadza do minimum jego wartość arty-styczną, ograniczony kanon form lapidarnych – jak prostokąt, trójkąt, płaszczyzna, krawędź. Twórca świadomie rezygnuje z nadawania walorów strukturom powierzchni – wszystkiego, co może określać niepotrzebną i dodatkową narrację architektury. „Beton neutralny” Ko-niecznego to proces transpozycji tworzywa idealnego dla „architektury prostoty”, w której przyroda i geometria nie są przede wszystkim pytaniem o treść, lecz raczej o metodę defi-niowania przestrzeni elementarnej15.

Dom wybudowany w Bierkowicach pod Opolem (2015) i zaprojektowany przez zespół DB 2 Iwony Wilczek i Mariusza Tenczyńskiego jest bezkompromisowym oddaniem tego, co tłumaczy widzom, czym jest nowoczesna przestrzeń mieszkalna. Obiekt o powierzchni 452 m² jest przemyślaną strukturą, odlaną w surowym betonie i uzupełnioną systemowym przeszkleniem otwartym na wewnętrzną część działki. Ta prostopadłościenna bryła odkrywa przed nami swoją podwójną twarz – jej granicą jest monolityczny mur rozgraniczający część wejściową (z betonowym placem jako kontynuacją estetyki elewacji) od części mieszkalnej, której w pełni otwarty plan wraz z organizacją korytarzy i otwarć stanowi niejako kontra-punkt dla litej północno-wschodniej elewacji. Niewyszukany i prosty beton wejściowej przegrody nie ukrywa swojej natury, jego niedoskonałość buduje sens rzeczy najprostszej


i regularnej, której podstawową funkcją jest wydzielenie architektonicznego boîte à miracle – przestrzeni ciszy, dostatku i prywatności ukrytej za nieprzeniknionym murem. Wejście do środka domu wyznacza drogę wśród nienagannie czystych i przejrzystych kompozycji brył, płaszczyzn materii, okładzin oraz mebli kadrowanych betonowym nawisem. Całość otoczo-na basenem określa zamkniętą i skończoną kompozycję.

Nowatorstwo tej budowli polega przede wszystkim na konsekwentnej i racjonalnej drodze dochodzenia do kształtu architektury. Dla twórców „odkryć” to znaczy „odnaleźć na nowo”, „na nowo uporządkować” to, co jest ukryte w twórczej podświadomości i co ostatecznie ozna-cza wyabstrahowanie architektury w stronę czystej i zawsze bogatej w odniesienia euklide-sowskiej geometrii. Ów rygor kompozycyjny traktowany jest jako przejaw redukcji formy do jej istoty lub jako tworzenie ideału. Taka „potrzeba kreacji” dla racjonalisty jest także „potrzebą formy”, ale takiej, w której dominuje równowaga między najważniejszymi składowymi. Ideali-zacja formy domu pod Opolem to poszukiwanie wśród wielu możliwości figur tego ciała, które byłoby w stanie „odsłonić duszę” starannej betonowo-szklanej architektury.

Przykładem odkrywania uniwersalnych praw geometrii jest Brama Poznania – Interak-tywne Centrum Historii Ostrowa Tumskiego (Ad Artis Architects, 2014)16, którego czystość architektury jest najważniejszym czynnikiem utrwalania precyzyjnego i doskonałego myśle-nia o architekturze jako świecie brył czystych. ICHOT stanęło naprzeciwko poznańskiej kate-dry, w sąsiedztwie miejsc, w których przed wiekami rodziła się polska państwowość. Na tym bezcennym pod względem historycznym terenie architekci zdecydowali się na surową pro-stopadłościenną formę, która miała stać się tłem dla zabytków Ostrowa Tumskiego. O istocie i hierarchii tego kontekstu przestrzennego może świadczyć ukośna szczelina, przecinająca betonową kostkę ICHOT – przeszklone „pękniecie” bryły otwiera widok z wnętrza wprost na katedralne wieże.

Jak mówią sami autorzy: „muzeum powstało z betonu i światła” – lecz również z idealnej geo-metrii kwadratu. Rzeczywiście, budynek zwraca uwagę niezwykłą prostotą przestrzeni, w której światło betonowej architektury tworzy kształt rzeczy bezinteresownej – artefaktu wypełnionego czystym obrazem monolitu. ICHOT wyraża tym przywiązanie do odległej współczesnym teorii piękna jako systemu relacji Claude’a-Nicolasa Boullée’go, potwierdzającej, że to wzajemne ułoże-nie mas wobec siebie, ze światłem i cieniami, przekaże wrażenie związane z charakterem budow-li. W tym monumencie bez zbiorów (za całą ekspozycję dziedzictwa służą prezentacje multime-dialne i edukacyjne) wnętrze budynku jest równie minimalistyczne jak jego zewnętrze. W holu i na korytarzach dominuje czerń, posadzki wykonano z płyt bazaltowych, kasy i punkt informacji obito czarną blachą, czarne są też niektóre ściany. Ta surowa monolityczna przestrzeń ma służyć przede wszystkim zwróceniu uwagi na pobudzającą różne zmysły ekspozycję.

Prosta i subtelna betonowa monumentalność tych rozwiązań może wzbudzać emocje, jednak konsekwentne odczucie geometrii budynku opiera się na przekonaniu, że idea za-warta w budowli potrafi oprzeć się zmianom kulturowo-cywilizacyjnym, a ta wydaje się isto-tą poszukiwania nowoczesnych znaczeń. Wyjątkowo spójny i konsekwentnie zrealizowany


projekt pracowni Ad Artis Architects jest dowodem na to, że prosta bryła może być efek-towną realizacją ideału przez odciśnięcie wyobrażenia o geometrii w betonie i ustalenie związków pomiędzy jej fizycznością, czystością minimalizmu a merytoryką programu. Kon-serwatyzm odnoszący się do ponadczasowych wartości architektury w ramach materialnych znaczeń oraz manierystycznej geometrycznej prostoty form może stać się sposobem na po-szukiwanie ponadczasowości.

Obrazem racjonalizacji formy oraz bezpretensjonalnego traktowania betonu architek-tonicznego jest budynek Infinity Dreams (2012) Przemo Łukasika i Łukasza Zagały z zespołu Medusa Group. Ten nieduży obiekt biurowy, zlokalizowany w Gliwicach, stanowi wzorcowy przykład unaoczniający zasadę „niemej formy” – odniesienia do idei ascetycznej architektury, której architekci czerpali z zasad czysto informatycznego i ekonomicznego myślenia. Surowość budynku i nawiązanie jego wystroju do technicznego czy wręcz przemysłowego charakteru posiada pewien walor, polegający na głębokiej świadomości procesu budowania, uznania fi-zyczności mającej wpływ na końcowy efekt projektowania, na świadomości materiału i tech-nologii. Niepodważalnym paradygmatem dla tego typu architektury jest z pewnością stylisty-ka szwajcarskich twórców, wywodzących się z Eidgenössische Technische Hochschule (ETH) w Zurychu. Wzorcem tu dają się być dzieła Petera Märkli (Gantenbein House w Grabs, 1995), Luigiego Snozziego (m.in. Guidotti House w Monte Carasso, 1984) czy zespołu Annette Gigon i Mike’a Guyera (podstacja dworca w Zurychu, 1999), które ustanowiły w latach 90. XX wieku podwaliny pod myślenie o związkach idei i materii w betonowej stylistyce racjonalizmu.

W gliwickim budynku służy temu wybór prefabrykatów jako głównego budulca architek-tury – rzeczy, która staje się pretekstem poszukiwania estetyki „bez właściwości”, ukazującej nonszalancki detal jako efekt styku pomiędzy surową technologią prefabrykowanego betonu, eksponowanymi we wnętrzach instalacjami a gładkością przeszkleń i posadzek. Infinity Dre-ams w swej programowej i „genetycznej” prostocie oraz schematyczności detalu tworzy włas-ny kod, obejmujący nieskończoną gamę systemów w zaprogramowanym z góry procesie two-rzenia architektury. Jak mówią autorzy – to nie są działania awangardowe ani nowoczesne, taki jest po prostu pomysł na współczesność architektury, w której jest miejsce na ukazywanie za-sady projektowania oraz pozostawiania śladów po wykorzystanym narzędziu, jakim jest beton.

Retoryka architektury Medusa Group odkrywa kolejną logikę użycia betonu jako bu-dulca etycznego, odkrywającego swoją materialną szczerość i nieskomplikowanie techno-logiczne. To dzięki Le Corbusierowi17 po raz pierwszy uznano, że nieukrywana wadliwość materiału może stać się narzędziem moralnego przesłania architektury. Do dnia dzisiejszego ta świadomie naddana deformacja betonu stała się etycznym narzędziem poznawczym – funkcją pokazywania świata takim, jakim jest, ukrywanym w głębi materii przesłaniem, że prawdziwe piękno jest właściwością nie ciał, lecz cnót. Taka architektura może człowiekowi zapewnić poczucie tożsamości, które stanowi jego podstawową potrzebę psychologiczną. W definiowaniu cech betonowej architektury istotne jest podkreślenie nadrzędnych rela-cji pomiędzy strukturą a jej znaczeniem estetycznym, tworzącym współczesne znaczenie


terminu decorum, dla którego architekci z Medusa Group wypróbowują różne formy, szuka-jąc zawsze plastycznego wyrażenia w fizycznej konstrukcji.

Wpisuje się w ten nurt nowohucki budynek Centrum Rozwoju Com-Com Zone (2008)18 autorstwa Wojciecha Obtułowicza. Kompleks sportowo-rekreacyjny to czytelny obraz kom-pozycyjny, zawierający wymagane programem elementy: tereny boisk, małą architekturę, przestrzenie wodne, kładki, rampy, amfiteatr. Wszystko wytworzone w betonie, co powodu-je odbiór projektowanej przestrzeni jako spójnej całości. Ważnym strukturalnie elementem architektonicznym jest wieża widokowa, mierząca 16 metrów wysokości.

Zarówno konstrukcja, jak i wnętrze obiektu wykonane są z monolitu odlewanego bez spe-cjalnej troski o układ blatów szalunkowych i struktury lica, co nadaje im surowy, przemysłowy charakter. Dzieło Obtułowicza nie udaje, że masy zbrojonego betonu to coś więcej niż tylko ma-teriał budowlany. Brutalistyczna budowla jest zatem pozbawiona jakiegokolwiek wykończenia – w ścianach odbija się jedynie podstawowy proces technologiczny. Boiska sportowe, basen pływacki czy plac do skate-board’u przekryto jednolitą, upodobnioną do dachów fabrycznych strukturą stalowych świetlików szedowych (przywołujących na myśl formy dachowe berlińskiego Archiwum Bauhausu Waltera Gropiusa, 1976–1979). Uwierzytelnieniu socjologiczno-estetycz-nego znaczenia tej architektury służy także ujawnienie układu wnętrz, konstrukcji, jego ciągów komunikacyjnych, instalacji, urządzeń technicznych, rur spustowych. W ten sposób projektant chciał przybliżyć korzystającej z obiektu młodzieży tajniki anatomii budynków i ich technologicz-nych rozwiązań. Surowy beton pełni tu nie tylko funkcję zewnętrznej skorupy hali, ale jest też głównym materiałem zastosowanym we wnętrzach. Naturalność i autentyczność rozwiązań jest podyktowana ideą architektury jako odwzorowania sposobu życia – jedną z betonowych ścian przeznaczono wręcz do zamalowania przez osoby tworzące graffiti. Taka architektura tworzy dy-namiczny obraz budynku pisanego na planie miasta językiem skrótu i rekapitulacji kontekstu, pospiesznie narysowanego znaku w przestrzeni miasta – tworzonego na bieżąco.

Obtułowicz przyznawał, że stworzenie takiego „wyrzeźbionego tylko w betonie” budynku było jego zawsze marzeniem. Swoim projektem chciał udowodnić, że beton nadal doskonale sprawdza się w architekturze i niesłusznie jest przez architektów i odbiorców traktowany jak materiał siermiężny i pospolity. Zdecydowany charakter bryły, mocno zaznaczającej swoją obecność w otoczeniu (tak samo jak przypadku budynku siedziby zarządu firmy Hydrotrest – 1999, czy Stadionu Miejskiego TS Wisła – 2010), miał być architektonicznym kontrapunktem dla nieciekawych i pozbawionych wyrazu budynków publicznych, jakie powstawały w okre-sie transformacji gospodarczej w Polsce. Jak twierdził architekt: „Architektura ma być pozba-wiona patosu; ma być prosta i użytkowa”19.

Kwestia dotycząca reguł stosownego budowania jest aspektem od zawsze pojawiającym się w teorii architektury. Mies van der Rohe przypomina nam, że istotą architektury jest zro-zumienie, w jaki sposób jeden kamień został położony na drugim. Jeżeli bowiem architektura jawi się jako próba organizacji przestrzeni, to struktura jest organizacją materii do celów stabilności obiektu. Stąd bierze się ważność zastosowanego budulca i rozumienie sposobów


jego wiązania po to, aby przedłużyć jego trwanie. Dzięki temu architektura wydaje się być nie tylko sztuką form, lecz przede wszystkim sztuką rzeczy strukturalnych. Tak jak w muzyce pojedynczy dźwięk przeniesiony na następną pięciolinię spowoduje zmianę w melodyce, tak samo fuga pomiędzy kamieniami lub szalunkiem może zdefiniować artyzm, precyzję lub ich niedostatek u twórcy w jego dziele.

Twórczość Bolesława Stelmacha jest odwołaniem do słów Miesa van der Rohe – ma mieć podtekst rytualny oraz logikę polegającą na tym, że każda rzecz powinna ożywiać inną przez zestawienia i powtórzenie oraz dogłębne zrozumienie, przeobrażenie oraz oczyszczenie zasad strukturalnych. Taka sytuacja może być potraktowana jako nadanie formom ich „reprezenta-tywnego” charakteru i jest także początkiem przemianowania techniki w architekturę. Wydaje się jednak, że architekt ogranicza jednak pewien zakres poszukiwań doskonałości: architektura to takie przełożenie, które z zasady dekoracji przechodzi do poszukiwania form odpowiednich.

W poszukiwaniu struktur „odpowiednich” Stelmach szuka walorów architektury stwo-rzonej przez odejmowanie. Jak twierdzi architekt, odejmowanie musi cechować każdy z mo-mentów procesu projektowanego i budowlanego. Każdy z tych etapów musi odnaleźć swoją jakość w koniunkcji redukcji – „są one wtedy tak oczywiste, jak kopanie dołu i usypanie pagórka”. Poszukiwanie zredukowanej struktury to droga do wyidealizowanej prostoty geo-metrii oraz użytych materiałów czy ich końcowej obróbki. Redukcja do trzech, czterech ma-teriałów w budynku daje szansę na silniejszy odbiór poszczególnych przestrzeni.

We wszystkich swych dziełach architekt daje dowód na to, że budując z surowego, „racjo-nalnego” betonu, można stwarzać bardzo zróżnicowane formy, wywołujące różne nastroje, emocje, wrażenia. Lubelski Park Naukowo-Technologiczny (2014) czy Zana House (2008) wybudowano z najprostszego betonu, który uzupełniony szkłem, stalą i drewnem utrwala rygor myślenia o idei architektury jako rzeczy oddziałującej na zmysły. Różnicując faktury budulca, architekt wykreował sensualne, bardzo wrażeniowe płaszczyzny, dalekie od trady-cyjnego rozumienia minimalizmu. Taki sposób potraktowania budulca współgra z maksymal-nie uproszczonymi bryłami budynków. Wspólnie tworzą harmonijną, poważną, stonowaną całość, dobrze korespondującą z funkcją obiektu.

Zgodnie z tym założeniem każda z „substancji” budowlanych komponuje ciężar lub lekkość, gładkość lub chropawość, spokój lub rozedrganie. Można odnieść wrażenie, że bu-dynek wraz z detalem ma mieć tylko tyle, ile jest niezbędne do stworzenia budynku dosko-nałego, z którego nie można niczego odjąć bez utraty jego wartości. Cechą identyfikującą architekturę Stelamacha jest ukazywanie wszelakiej technologii użytej do stworzenia budyn-ku – wszystkie powierzchnie muszą pokazywać technikę wykonania fragmentu czy detalu. Ślad po szalunkach, w których wylano beton, spawy elementów stalowych, widoczne węzły i łączenia śrubowe podkonstrukcji mają przemawiać nie tylko „szczerością” i „uczciwością” traktowania, lecz mają stać się informacją o strukturze i procesie budowania20. Każdy detal ma wzmagać poczucie realizmu dzieła i tworzyć wraz ze śladami użytkowania istotę tej ar-chitektury – trwanie w czasie poza stylistykami i modami.

86

Il. 1. F. Menis, Centrum Kulturalno-Kongresowe Jordanki w Toruniu, 2015

Il. 2. Konior Studio, siedziba Narodowej Orkiestry Symfonicznej Polskiego Radia w Katowicach, 2014

87

Il. 3. Kwadrat Studio, Muzeum II Wojny Światowej w Gdańsku, 2014

Il. 4. Lewicki i Latak Studio, Aerotunel w Morach, 2014

88

Il. 5. Pysall. Ruge Architekten i Bartłomiej Kisielewski, Muzeum Lotnictwa Polskiego w Krakowie, 2010

Il. 6. Nizio Design, Muzeum Martyrologii Wsi Polskiej w Michniowie, 2017

89

Il. 7. Robert Konieczny, Promes Studio, The Arc, Brenna, 2015

Il. 8. Studio DB2, Dom w Bierkowicach, 2015

90

Il. 9. AD ARTIS Studio, Brama Poznania – Interaktywne Centrum Historii Ostrowa Tumskiego, Poznań 2014

Il. 10. Medusa Group, Infinity Dreams, Gliwice 2012

91

Il. 11. W. Obtułowicz, Com-Com Zone, Kraków 2008

Il. 12. B. Stelmach, Lubelski Park Naukowo-Technologiczny, Lublin 2014


PRZYPISY

1 C. Simonnet, Le Béton en représentation – La Mémoire photographique de l’entreprise Hennebique 1890–1930, Paris 1993, s. 55–75; tłum. M.Ch.

2 R. McCarter, Louis Kahn and Nature of Concrete, “Concrete International” (32) 12, Farmin-gton Hills 2009, s. 26–33; tłum. M.Ch.

3 D.B. Brownlee, Carnet du visiteur: Louis I. Kahn, le monde de l’architecte , Paris 1992, s. 69; tłum. M.Ch.

4 K. Frampton, Rappel à l’ordre; Głos w sprawie tektoniki, Czasopismo Techniczne 14-A/2011, s. 20.

5 Ibidem, s. 18.6 Budynek otrzymał pierwszą nagrodę w konkursie na zagospodarowanie terenu Jordanek

w Toruniu na cele kulturalno-kongresowe – wielofunkcyjna sala koncertowa zorganizowa-nym przez Gminę Miasta Toruń w 2008 roku.

7 W kościele św. Zbawiciela w La Laguna (2008) na Teneryfie wymyślona przez architekta mieszanka betonu i wulkanicznej skały picón canario nadała budowli mimetycznego cha-rakteru w stosunku do specyficznych dla wyspy nieodległych wąwozów barrancos.

8 M. Merleau-Ponty, Oko i umysł. Szkice o malarstwie, Gdańsk 1996, s. 205.9 Projekt zespołu Konior Studio zdobył pierwszą nagrodę w międzynarodowym konkursie

na opracowanie koncepcji urbanistyczno-architektonicznej nowej siedziby Narodowej Orkiestry Symfonicznej Polskiego Radia w Katowicach w 2008 roku.

10 R. Twombly, Louis Kahn: Essentials Texts, New York–London 2003, s. 69.11 W 2010 roku jury międzynarodowego konkursu pod przewodnictwem architekta Daniela

Libeskinda wybrało do realizacji projekt Studia Architektonicznego Kwadrat z Gdyni.12 Pierwsza nagroda w międzynarodowym konkursie architektonicznym w 2005 roku.13 Pierwsza nagroda w konkursie w 2009 roku na projekt rozbudowy i modernizacji muzeum

w Michniowie w celu utworzenia Mauzoleum Martyrologii Wsi Polskich w Michniowie, organizowanym przez Muzeum Wsi Kieleckiej.

14 E.H. Gombrich, Zmysł porządku. O psychologii sztuki dekoracyjnej, Kraków 2009, s. 18.15 Z wywiadu udzielonego dla portalu Architektura Betonowa: „Wielu pyta o ten beton, czy

mi nie zimno, czy ten beton daje radę. Odpowiadam, że wy również mieszkacie w domach z betonu, tylko o tym nie wiecie. To jest najczęściej stosowana technologia, ale potem obłożona tynkiem albo styropianem. Jesteśmy dokładnie w takiej samej przestrzeni w Arce jak wy w swoich mieszkaniach czy domach”; https://www.facebook.com/ArchitekturaBe-tonowa/ (dostęp: 28.07.2017).

16 AD ARTIS Emerla, Jagiełłowicz, Wojda – pierwsze miejsce w konkursie na projekt urba-nistyczno-architektoniczny i założenia ekspozycji Centrum Historii Ostrowa Tumskiego w 2009 roku.


17 Według Petera Collinsa August Perret – jako pierwszy – nobilitował beton w kościele w Le Raincy, nazywając go materiałem szlachetnym [noble]. Architekt nazwał tę próbę ukształtowania formy w betonowym kształcie estetyką „surowości” [brut] lub „nago-ści” [nudité], w której odnajduje szlachetność, choć nie „nowoczesność”, [Za:] P. Collins, Concrete: The Vision of the New Architecture, Montreal 2004, s. 315.

18 Pierwsze miejsce w konkursie na projekt Młodzieżowego Centrum Sportu i Edukacji w Nowej Hucie w 2005 roku.

19 „Tutaj bardzo chciałem połączyć beton z drzewami, z zielenią, z krajobrazem, i chciałem, żeby to były połączenia BRUTALNE – bo właśnie one dają smak. One są jak czerwone wytrawne wino”, [Za:] „Budownictwo Technologie Architektura”, IV–VI’2011, Polski Cement.

20 B. Stelmach, Poszukiwanie struktur/In Search of Structures, t. 1: Prace architektoniczne 1997–2011/Architectural Works 1997–2011, PAN o/Lublin, s. 124–128.

LITERATURA

Brownlee D.B., Carnet du visiteur: Louis I. Kahn, le monde de l’architecte, Paris 1992, s. 69.Frampton K., Rappel à l’ordre; Głos w sprawie tektoniki, Czasopismo Techniczne, 14-A/2011.Gombrich E.H., Zmysł porządku. O psychologii sztuki dekoracyjnej, Kraków 2009.McCarter R., Louis Kahn and Nature of Concrete, Concrete International, (32) 12, Farmington

Hills 2009.Merleau-Ponty M., Oko i umysł. Szkice o malarstwie, Gdańsk 1996.Simonnet C., Le Béton en représentation – La Mémoire photographique de l’entreprise

Hennebique 1890–1930, Paris 1993.Stelmach B., Poszukiwanie struktur/In Search of Structures, t. 1: Prace architektoniczne

1997–2011/Architectural Works 1997–2011, PAN o/Lublin.

Artykuł w polskiej wersji językowej stanowi przedruk angielskiego oryginału publikowanego jako dwa artykuły:Charciarek M., Forms, details and contemporary meanings of Polish concrete architecture, part 1, Technical Transactions, 4/2018, pp. 23–34.Charciarek M., Formy, detale i współczesne znaczenia polskiej architektury betonowej, part 2, Technical Transactions, 4/2018, pp. 35–44.

ADRES BIBLIOGRAFICZNY ARTYKUŁU: Charciarek M., Nowe kooperatywne modele mieszkaniowe, Przestrzeń/Urbanistyka/Architektura, 1/2018, s. 71–94.DATA AKCEPTACJI OSTATECZNEJ WERSJI DO OPUBLIKOWANIA: 6.04.2018.

PUA

Szymon Filipowski ([email protected])Zakład Geometrii Wykreślnej Rysunku Technicznego i Grafiki Inżynierskiej, Instytut Projektowania Budowlanego, Wydział Architektury, Politechnika Krakowska

1/2018DOI: 10.4467/00000000PUA.18.012.8620

Skaning laserowy w inwentaryzacji architektonicznej – stosowane rozwiązania i propozycja udoskonaleniaLaser scanning in architectural surveying – popular solutions and proposal for improvement

Streszczenie

Artykuł przedstawia zagadnienie skaningu laserowego jako narzędzia do inwentaryzacji architekto-nicznej. Obecne rozwiązania o wysokich osiągach pod względem ilości pozyskiwanych danych, do-kładności i szybkości działania, kierowane są przede wszystkim do użytku geodezyjnego. W pracy zaprezentowano nową metodę automatycznego, bieżącego inwentaryzowania obiektów architekto-nicznych dzięki wykorzystaniu ich charakterystycznych cech geometrycznych.

Słowa kluczowe: skaning laserowy, fotogrametria, inwentaryzacja architektoniczna

Abstract

The paper presents a usage of civil laser scanning systems in architecture. Nowadays high performance equipment in terms of data acquisition, accuracy and speed is primary dedicated for surveyors. A new method of automated, current inventories of architectural objects is presented by using their characteristic geometrical features.

Keywords: laser scanning, photogrammetry, architectural surveying

mailto:[email protected]


1. O INWENTARYZACJI ARCHITEKTONICZNEJ

Inwentaryzacja architektoniczna dotyczy obiektów zabytkowych i współczesnych w uję-ciu całościowym oraz detali. Wykonuje się ją zarówno w celach badawczych, jak i do dalsze-go praktycznego wykorzystania w projekcie. Pojęcie inwentaryzacji w ochronie zabytków określane jest jako sporządzanie inwentarza (fr. Inventarisation). Polega ono na przedsta-wieniu wyglądu zabytku w formie obrazowej lub opisowej. Wyodrębnia się inwentaryzacje:

1) pomiarową — rysunki w skali sporządzone na. podstawie pomiaru bezpośredniego; 2) geode-zyjną — rysunki zabytku {np. grodziska, parku), zespołu zabytkowego lub zabytku z otoczeniem, spo-rządzone w skali na podstawie pomiaru wykonanego instrumentami mierniczymi; 3) fotogrametryczną – (– fotogrametria: technika sporządzania map oraz inwentaryzacji pomiarowych obiektów i przed-miotów na podstawie zdjęć płaskich lub przestrzennych (stereogramów), wykonywanych kamerą fo-togrametryczną…1

W powyższej definicji są określone niemal wszelkie typy inwentaryzacji stosowane w architekturze, jednak ze względu na czas wydania publikacji (1989 rok) nie uwzględniono w niej jeszcze skaningu laserowego i działań towarzyszących skaningowi. W inwentaryzacji ważne jest nie tylko wykonanie pomiarów, ale również interpretacja wyników, wymagająca wiedzy na temat prawdopodobnego powstania i metamorfozy obiektu.

Ze względu na sposób wykonywania pomiarów, inwentaryzację architektoniczną dzieli się na wykonaną bezpośrednio lub pośrednio. „Inwentaryzację architektoniczną przeprowa-dza się metodami pomiaru bezpośredniego lub pośredniego (fotogrametrycznie)”2. Mowa tu o otrzymywaniu wyników bezpośrednio w trakcie pomiaru bądź przez pośrednie metody wiążące się z pewnym opóźnieniem w uzyskaniu końcowych rezultatów. Obecnie w inwen-taryzacji architektonicznej stosuje się:1. Metody tradycyjne – popularne wśród architektów i pracowników biur projektowych,

z użyciem taśmy mierniczej i dalmierza laserowego. Można tu wymienić program Inwen-taryzator, pracujący w środowisku ArCADia3 czy też niezależny program Ortograph4.

2. Tachimetrię – stosowaną przez biura projektowe w postaci narzędzi typu Leica 3D Disto5

czy uproszczone Leica s9106. Architekci do inwentaryzacji stosują również tachimetry ta-kie jak FlexiJet z dodatkowym oprogramowaniem przyspieszającym pracę i umożliwiają-cym odtwarzanie obiektu w systemie BIM (Building Information Modelling)7. Ze względu na wysoką cenę takich produktów jak i konieczność posiadania wykwalifikowanej kadry pomiary tachimetryczne przeważnie zlecane są geodetom.

3. Fotogrametrię – realizowaną przez architektów w uproszczonej wersji, dającej tylko orientacyjne wyniki. Stosowane jest różnego rodzaju oprogramowanie wspomagające ten proces. Można tu wymienić program 123DCatch8 automatycznie interpretujący serię obrazów czy też Sketchup9, gdzie model uzyskuje się przez „ręczne” przestrzenne obry-sowanie zdjęcia prostokątnego obiektu. Zaawansowane techniki fotogrametryczne, pro-wadzą do bardzo precyzyjnych rezultatów. Dokładność opracowań stereometrycznych

S . F i l i p o w s k i 97

dla 20 m i przy średnim nakładzie pracy wynosi + – 4 mm10. Urządzenia tego typu stoso-wane są przez firmy o profilu geodezyjnym oraz wyspecjalizowane w miernictwie pra-cownie konserwacji zabytków.

4) Skaning laserowy – mimo że, daje chmurę punktów, do uzyskania której oprócz świado-mości relokacji nie jest potrzebna głębsza wiedza, to ze względu na kosztowne urządze-nia nie jest standardem biur projektowych, tylko firm geodezyjnych. Oferuje natomiast precyzyjne wyniki i ilość danych z których można odczytać wiele informacji w trakcie interpretacji chmury punktów. Stosując w skanowaniu wysoką gęstość punktów pomia-rowych uzyskuje się model z dokładnością 1–2 mm11.

2. SKANING LASEROWY

Coraz większą popularność we współczesnej inwentaryzacji architektonicznej zdobywa skaning laserowy.

Skanowanie laserowe jest nowoczesną technologią pomiarową, która znajduje obecnie szerokie zastosowanie w wielu pracach inwentaryzacyjnych. Oprócz wykorzystania w archeologii, architekturze czy geografii, skanery laserowe są używane w pracach inżynierskich, np. do inwentaryzacji urządzeń w zakładach przemysłowych czy wyznaczania deformacji budowli inżynierskich, np. chłodni komino-wych lub wież stalowych. Możliwości pomiarowe, jakie daje technologia skanowania laserowego, czy-nią ją bardzo uniwersalną. Dzięki nim stanowi ona aktualnie jeden z podstawowych sposobów pozyski-wania danych przestrzennych w celu opisu kształtu obiektów sztucznych i naturalnych o urozmaiconej geometrii. Zalety technologii skanowania laserowego są widoczne przede wszystkim w dużej prędkości pozyskiwania danych oraz wysokim stopniu zagęszczenia chmury punktów reprezentujących mierzoną powierzchnię. Ponadto dzięki pomiarowi bezreflektorowemu nie jest konieczny bezpośredni dostęp do obiektu ani jego oświetlenie. Szczególnie etap prac kameralnych ma znaczenie w tej technologii, gdyż wymaga pracy ze zbiorami danych o bardzo dużej liczności, osiągającej zwykle od kilkuset tysięcy do kilkuset milionów punktów12.

Powyższe powoduje, że skaning laserowy w architekturze kwalifikuje się do pośrednich metod inwentaryzacji, natomiast tam, gdzie chmura punktów jest wystarczająca na przykład do prezentacji, to skaning można uznać za metodę bezpośrednią. W większości zastosowań inżynierskich docelowy jest model siatkowy, na którym można wykonać pomiary i analizy. Analiza danych obserwacyjnych z pomiaru kształtu powierzchni terenu wymaga utworze-nia obiektu typu mesh (siatki) na podstawie danych dyskretnych i opisujących powierzchnię trójwymiarową. Zbiory danych tego typu mają tę przewagę nad chmurą punktów, że dają informację o dowolnym punkcie powierzchni na podstawie interpolacji w oparciu o dane obserwacyjne13.

Jak wskazano w przykładzie, sama chmura punktów na niewiele się zdaje do użytku inżyniera. Dla architektów zostało przygotowane specjalne oprogramowanie do ręcznego tworzenia obiektów w programie Revit na bazie punktów będących efektem skanowania na


skanerach FARO. Jest to program PointSense, który posiada również opcję automatycznego przypisywania do skojarzonych punktów z chmury obiektów BIM, takich jak ściany, a następ-nie tworzenia rzutów, przekrojów14.

Laserowe skanery naziemne dzielą się na skanery typu LIDAR oraz skanery optyczne (Boehler, Marbs, 2002). Skanery typu LIDAR (zwane też time-of-flight) działają na zasadzie biegunowego po-miaru położenia punktów. Wiązka laserowa jest wysyłana pod zadanym kątem poziomym i pionowym, a mierzony czas przelotu do obiektu i czas powrotu po odbiciu od obiektu jest przeliczany na odległość. Skanery triangulacyjne wysyłają z projektora promieniowanie pod zmiennym kątem, wiązka odbita od obiektu pada na matrycę CCD umieszczoną w obiektywie, który oddalony jest od projektora o znaną wielkość i bazę. Na podstawie kąta emisji realizowanego przez obrotowy pryzmat, znajomości długości bazy oraz miejsca rejestracji powracającego promienia następuje rozwiązanie trójkąta i wyznaczenie współrzędnych położenia wierzchołka. Natomiast skanery światła strukturalnego oświetlają obiekt poruszającymi się paskami lub punktami. Kamera rejestruje obraz pasków lub punktów, który z racji kształtu obiektu jest zniekształcony i porównuje go z wzorcem. Odkształcenie się rzutowanego, rucho-mego obrazu służy do wnioskowania na temat geometrii mierzonego obiektu. Pomiar ciągły geometrii prowadzi często do automatycznego powstania siatki trójkątów TIN15.

W inwentaryzacji dobrze sprawdzają się metody łączone, tak jak zaproponowana przez zespół toruńskich badaczy

jest metodą pośrednią pomiędzy znanymi metodami geodezji inżynieryjnej, a metodami fotograme-trii bliskiego zasięgu. Bowiem wynikiem pracy tachimetru zmotoryzowanego, bądź skanera 3D jest numeryczny model powierzchni (NMP), który stanowi z jednej strony wynik pomiaru biegunowego, a z drugiej zaś strony jest pewnym rodzajem zobrazowania. Pomiar realizowany jest w regularnej siat-ce (lub na taką może być przetworzony) i może być traktowany jako raster16.

Znaczącym problemem w skaningu laserowym i tachimetrii laserowej są błędy pomiaru w narożnikach – zarówno tych wypukłych jak i wklęsłych.

Należy zachować szczególną ostrożność podczas pomiaru narożników ścian. Koniecznym jest, aby wiązka lasera w całym swym przekroju odbijała się od bliskiego otoczenia mierzonego punktu. Jeżeli część wiązki omija cel i odbija się w innej odległości można spodziewać się dużych błędów. Stwierdzono częste występowanie błędów rzędu kilkudziesięciu milimetrów, a czasami nawet kilkudziesięciu centymetrów17.

Zarówno oprogramowanie do skanerów Faro, jak i opatentowane przez Leica Geosystems sposoby odszukiwania granic obiektów i krawędzi oraz automatycznego obrysowania widocz-nej krawędzi działają na gotowej chmurze punktów czyli po zeskanowaniu18. Skaner równo-miernie (pod względem kąta) pokrywa przestrzeń wiązką lasera mierzącą odległość. Leica Geosystems podejmowało też próby odszukiwania krawędzi poprzez gęstsze próbkowanie w miejscu, które na fotografii wskazywało na krawędź – ciemniejsze miejsce ujęcia będące wklęsłym narożnikiem. Jednak warunki świetlne i możliwa kolorystyka mierzonego obiektu nie dają jednoznacznej informacji o występowaniu krawędzi. Rozwiązanie wymagałoby foto-grametrii jednoobrazkowej, która w czasach swojej świetności była stosowana do odtwarzania obiektów z perspektywy – z obrazu płaskiego, którego dokonywał człowiek poprzez kojarzenie treści na obrazie z zastosowaniem zaawansowanych konstrukcji geometrycznych.


We wszystkich przytoczonych przykładach laserowych skanerów proces odczytywania współrzędnych punktów nie odbywa się jednorazowo lecz punktami w ciągu zawierającym często wiele milionów punktów (Il. 1, 2). Urządzenia dysponują jedną parą – lasera i czujnika bądź niewielką liczbą takich par, więc skanowanie polega na pomiarach w trakcie obrotu takich par, bądź wirującego lustra kierującego wiązkę pod różnymi kątami. Mobilne skanery takich jak Velodyne HDL-6419 (montowane na samochodach) w trakcie wirowania głowicy w osi pionowej wysyłają wiele wiązek biegnących pod różnymi kątami na obracającej się płaszczyźnie pionowej, co skutkuje wiązkami pomiarowymi będącymi tworzącymi stożków o osiach zgodnych z osią obrotu głowicy (Il. 1). Jedyna płaszczyzna na której znajdują się wiązki to płaszczyzna pozioma.

Naziemne geodezyjne systemy skaningu laserowego służące również do pomiarów archi-tektury posiadają lustro wirujące wokół osi poziomej a całość obraca się powoli w stosunku do wirowania lustra. Wielu wiodących producentów skanerów stosuje rozwiązanie polega-jące na obrocie płaszczyzn szybkiego skanowania wokół jednej osi pionowej. Daje to zbiory wiązek znajdujących się na pionowych płaszczyznach. Skanery Riegl zaopatrzone w specjal-ną głowicę mogą być obrócone tak aby oś obrotu płaszczyzn szybkiego skanowania przyjęła kierunek poziomy (Il. 2)20.

Kolejną grupę urządzeń pomiarowych producenci nazywają skanerami ręcznymi. Dzia-łają one w oparciu o zasady fotogrametrii. Działają one w oparciu o interpretację obrazu siatki wyświetlanej na mierzonym obiekcie. Przykładem tego typu systemu jest Creaform Go!SCAN 3D21. Ta grupa produktów znalazła szerokie zastosowanie w inżynierii odwrotnej, reklamie, digitalizacji obiektów do gier komputerowych, jednak ze względu na charaktery-stykę działania (ograniczona wielkość skanowanych obiektów i ograniczona do kilku metrów odległość skanowania) urządzenia tego typu nie mają zastosowania do kompleksowej in-wentaryzacji architektonicznej, mogą natomiast służyć jako narzędzie uzupełniające inwen-taryzacje o dokładne modele detali.

Odwołując się do dwóch zasadniczych typów inwentaryzacji22, skaning laserowy, który można by kompletnie zastosować w architekturze, klasyfikuje się do metody pośredniej, gdyż uzyskiwana chmura punktów nie jest ostatecznym wynikiem pomiarów.

3. PROPONOWANE ROZWIĄZANIE

Formy antropogeniczne, jakimi są obiekty architektoniczne i ich elementy, składają się z brył zamkniętych przez powierzchnie gładkie, które z kolei są zakończone i połączone ze sobą krawędziami więc w inwentaryzacji istotny jest nie tylko przebieg powierzchni ale też ich zakończenia. Warto zaobserwować, że tradycyjny sposób przeprowadzania inwentaryza-cji polega na pomiarze odległości pomiędzy narożnikami i za pomocą wzajemnych zależności liniowych w przestrzeni określenie położenia obiektów.


Przedstawione nowe rozwiązanie oparto na głównych zasadach dotyczących kształtów obiektów architektonicznych. Można wyodrębnić trzy podstawowe grupy: wielościany, bryły obrotowe, powierzchnie23. Cechą wspólną wskazanych obiektów jest występowanie powierzchni gładkich zakończonych krawędziami występującymi zawsze w wielościanach, powierzchniach i wielu przypadkach brył obrotowych (zależnie od obracanego przekroju). Planowany system oparty na patencie nr 224847, uzyskanym w 2016 roku, według zastrze-żeń polega „odszukaniu granic i przebiegu nierozpoznanego kształtu poprzez zwiększenie liczby pomiarów”24, w zakresie kąta pomiaru na który przypada zmiana kształtu (Il. 3). Sy-stem składający się z urządzenia skanującego i komputera ma służyć automatycznemu od-szukiwaniu istotnych w inwentaryzacji krawędzi i kątów. Tutaj wykonywany byłby pomiar liniowy i jednocześnie kątowy a na tej podstawie odszukiwany przebieg kształtów. Przez opi-sywane zagęszczenie będą precyzyjnie określane zakończenia kształtów już na etapie pomia-rów. Wynalazek określa tylko zagęszczenie punktów, ale to pozwala odszukać najistotniejsze miejsca w sposób niewymagający specjalnie wydajnej aparatury pomiarowej i zapisu dużych danych gdyż nie trzeba będzie pokrywać przestrzeni równomiernie gęsta wiązką pomiarów.Współczesne instrumenty pomiarowe kierowane do użytku przede wszystkim geodezyjnego bądź odczytu poglądowych kształtów, mimo że cechuje je duża szybkość działania i precy-zja, to przystosowane są do odczytywania trójwymiarowych kształtów bez zmiennej liczby pomiarów przypadającej na kąt. W trakcie realizacji zamierzenia analiza geometrii będzie uzupełniana o informatyczne narzędzia statystyczne i dopasowywanie szablonów kształ-tów. Zinterpretowane kształty będą zapisane w plikach komputerowych jako krzywe i po-wierzchnie na przykład NURBS (ang. Non Uniform Rational B-Spline)25, które w odróżnieniu od chmury punktów umożliwiają wydajne projektowanie bez konieczności obróbki danych. W odróżnieniu od obecnego skaningu laserowego proponowany sposób skanowania kwali-fikuje się do pomiarów bezpośrednich.

4. WNIOSKI

Zaproponowano proste rozwiązanie, realizowane poprzez oprogramowanie i stosun-kowo mało wymagający instrument, które wykorzystuje podstawowe cechy geometryczne kształtów antropogenicznych w celu zaimplementowania tych zasad do algorytmu inwen-taryzującego kształty. Zakładany jest sposób pomiaru, który dzięki bieżącemu dostosowy-waniu próbek w zależności od wyników wykonywanych pomiarów da nowatorski system automatycznie interpretujący kształty w architekturze, udostępniając bezpośrednio po po-miarach wynik nadający się do dalszej pracy projektowej lub naukowo-badawczej.

101

Il. 1. Mobilny skaner a) Velodyne hdl-64e b)chmura punktów uzyskana ze skanera hdl-64e (źródło: http://velodynelidar.com/hdl-64e.html; dostęp: 10.04.2018)

Il. 2. a) Skaner Riegl VZ-1000 b) chmura punktów uzyskana podczas standardowego skanowania architektury – pionowe płaszczyzny z wiązkami pomiarowymi

(źródło: http://kos.informatik.uni-osnabrueck.de/3Dscans/; dostęp: 10.04.2018)

a) b)

a) b)

102

Il. 3. Ilustracje a) opatentowanego sposobu pomiaru: zagęszczenie wiązki pomiarów – 7 w miejscu, gdzie na badanym przez instrument – 1 kształcie – 6 występuje zmiana b) standardowe elementy składowe skanera 3d i tachimetru: 1 – dalmierz, 2 – mechanizm obracający dalmierzem w płaszczyźnie pionowej, 3 – mechanizm obracający w poziomie, układ sterujący (oprac. autor)

a)

b)


PRZYPISY

1 M. Kurzątkowski, Mały Słownik Ochrony Zabytków, MKiS Ośrodek Dokumentacji Zabytków, Warszawa 1989.

2 S. Przewłocki, M. Czochański, Zbiór ćwiczeń z geodezji, miernictwa budowlanego i metro-logii budowli, część II, geodezyjna inwentaryzacja zabytków architektury, Wydawnictwo Politechniki Łódzkiej, Łódź 1990, s. 18.

3 INTERsoft, http://www.intersoft.pl/cad/index.php?kup-program-cad=arcadia-inwentary-zator OrthoGraph, https://www.orthograph.net/ (dostęp: 10.04.2018).

4 M. Pudło, 3D Disto – pomaga zdobywać miliony, mierzymy.pl, 2014, http://blog.mierzymy.pl/3d-disto-pomaga-zdobywac-miliony/ (dostęp: 10.04.2018).

5 Leica, http://www.leica-geosystems.pl/pl/Leica-DISTO-S910_106377.htm6 A. Kulig, F. Nassery, S. Filipowski, R. Zieliński, Wykorzystanie technologii BIM w nowoczesnej

inwentaryzacji i analizie zabytków architektury, Wiadomości Konserwatorskie, Nr 42, 2015.7 S. Lubow, Wstępna próba wykorzystania programu 123D Catch do inwentaryzacji wybranych

elementów architektury opactwa cysterskiego w Rudach, Architectus 2016.8 J. Leggit, Creating a Sketchup Model Using Match Photo, SketchUp Artists, 2010,

http://www.sketchupartists.org/tutorials/sketchup-and-photo-match/creating-a-sketch-up-model-using-photo-match/ (dostęp: 10.04.2018).

9 J. Kościuk, Skanowanie 3D puka do drzwi, „Geodeta” 2007, s. 47.10 M. Kurzątkowski, op. cit., s. 14.11 E. Głowienka, B. Jankowicz, B. Kwoczyńska, P. Kuras, K. Michałowska, S. Mikrut, A. Moskal,

I. Piech, M. Strach, J. Sroka, Fotogrametria i skaning laserowy w modelowaniu 3D, pod redakcją Sławomira Mikruta Ewy Głowienki, Rzeszów 2015, s. 73.

12 E. Głowienka, B Jankowicz., B. Kwoczyńska, P. Kuras, K. Michałowska, S. Mikrut, A. Moskal, I. Piech, Strach M., Sroka J., jw., s. 77.

13 FARO, http://faro-3d-software.com/CAD/Products/PointSense/3D_Laser_Scanner_Revit.php (dostęp: 10.04.2018).

14 A. Boroń, A. Rzonca, „Metody fotogrametrii cyfrowej i skanowania laserowego w inwen-taryzacji zabytków” Roczniki Geomatyki, Polskie Towarzystwo Informacji Przestrzennej Wydawnictwo „Wieś Jutra” Sp. z o.o., 2007, s. 134.

15 W. Mierzwa, A. Rzonca, skanowanie powierzchni jako nowa metoda rejestracji i interpretacji szczegółów architektonicznych, Archiwum Fotogrametrii, Kartografii i Teledetekcji, Vol. 13B, 2003, s. 428–429.

16 H. Klimkowska, A. Wróbel, Uwagi o wykorzystaniu tachimetrów bezlustrowych w inwen-taryzacji architektonicznej, Archiwum Fotogrametrii, Kartografii i Teledetekcji, Vol. 16, 2006, s. 301.

17 M. Wheeler, R. Bukowski, J. Kung, Patent US 7843448 B2, Identification of occluded edge regions from 3D point data, 2010.


18 M. Wheeler, R. Bukowski, J. Kung, Patent US 7995054 B2, Identification of edge regions from 3D point data, 2011.

19 Velodyne LiDAR http://velodynelidar.com/hdl-64e.html (dostęp: 10.04.2018).20 D. Borrmann, A. Nuchter, Robotic 3D Scan Repository, 2016 http://kos.informatik.uni-os-

nabrueck.de/3Dscans/ (dostęp: 10.04.2018).21 Creaform, https://www.creaform3d.com/en/metrology-solutions/handheld-porta-

ble-3d-scanner-goscan-3d (dostęp: 10.04.2018).22 S. Przewłocki, Czochański M., op. cit.23 F. Nassery, Formy geometryczne w architekturze współczesnej, Czasopismo Techniczne,

7-A/2/2010, s. 286.24 S. Filipowski, Patent nr. 224847 na wynalazek pt. Sposób pomiaru i analizowania kształ-

tów, 2016.25 P. Kiciak, Podstawy modelowania krzywych i powierzchni (Basic Curve and Surface Mode-

ling), Science and Technology Publishing House, Warszawa 2000.

BIBLIOGRAFIA

Kurzątkowski M., Mały Słownik Ochrony Zabytków, MKiS Ośrodek Dokumentacji Zabytków, Warszawa 1989.

Przewłocki S., Czochański M., Zbiór ćwiczeń z geodezji, miernictwa budowlanego i metrolo-gii budowli. Część II. Geodezyjna inwentaryzacja zabytków architektury, Wydawnictwo Politechniki Łódzkiej, Łódź 1990.

INTERsoft http://www.intersoft.pl/cad/index.php?kup-program-cad=arcadia-inwentaryzator (dostęp: 10.04.2017).

OrthoGraph https://www.orthograph.net (dostęp: 10.04.2017).Pudło M., 3D Disto – pomaga zdobywać miliony, mierzymy.pl, http://blog.mierzymy.pl/3d-

-disto-pomaga-zdobywac-miliony/2014 (dostęp: 10.04.2017).LEICA Geosystems, http://www.leica-geosystems.pl/pl/Leica-DISTO-S910_106377.htm

(dostęp: 10.04.2017),Kulig A., Nassery F., Filipowski S., Zieliński R., Wykorzystanie technologii BIM w nowoczesnej in-

wentaryzacji i analizie zabytków architektury, Wiadomości Konserwatorskie, Nr 42, 2015.Lubow S., Wstępna próba wykorzystania programu 123D Catch do inwentaryzacji wybranych

elementów architektury opactwa cysterskiego w Rudach, Architectus 2016.Leggit J., Creating a Sketchup Model Using Match Photo, SketchUp Artists, 2010.http://www.sketchupartists.org/tutorials/sketchup-and-photo-match/creating-a-sketch-

up-model-using-photo-match (dostęp: 10.04.2017).Kościuk J., Skanowanie 3D puka do drzwi, „Geodeta” 2007.

http://www.intersoft.pl/cad/index.php?kup-program-cad=arcadia-inwentaryzator

https://www.orthograph.net

http://www.leica-geosystems.pl/pl/Leica-DISTO-S910_106377.htm

http://www.sketchupartists.org/tutorials/sketchup-and-photo-match/creating-a-sketchup-model-using-photo-match

http://www.sketchupartists.org/tutorials/sketchup-and-photo-match/creating-a-sketchup-model-using-photo-match


Głowienka E., Jankowicz B., Kwoczyńska B., Kuras P., Michałowska K., Mikrut S., Moskal A., Piech I., Strach M., Sroka J., Fotogrametria i skaning laserowy w modelowaniu 3D, pod red. Sławomira Mikruta, Ewy Głowienki, Rzeszów 2015.

FARO, 2016 http://faro-3d-software.com/CAD/Products/PointSense/3D_Laser_Scanner_Revit.php (dostęp: 10.04.2017).

Boroń A., Rzonca A., Metody fotogrametrii cyfrowej i skanowania laserowego w inwentaryzacji zabytków, Roczniki Geomatyki, 2007.

Mierzwa W., Rzonca A., Skanowanie powierzchni jako nowa metoda rejestracji i interpreta-cji szczegółów architektonicznych, Archiwum Fotogrametrii, Kartografii i Teledetekcji, Vol. 13B, 2003.

Klimkowska H., Wróbel A., Uwagi o wykorzystaniu tachimetrów bezlustrowych w inwentary-zacji architektonicznej, Archiwum Fotogrametrii, Kartografii i Teledetekcji, Vol. 16, 2006.

Wheeler M., Bukowski R., Kung J., Patent US 7843448 B2, Identification of occluded edge regions from 3D point data, 2010.

Wheeler M., Bukowski R., Kung J., Patent US 7995054 B2, Identification of edge regions from 3D point data, 2011.

Velodyne LiDAR, http://velodynelidar.com/hdl-64e.html (dostęp: 10.04.2017).Borrmann D., Nuchter A., Robotic 3D Scan Repository, 2016, http://kos.informatik.uni-osna-

brueck.de/3Dscans (dostęp: 10.04.2017).Creaform, https://www.creaform3d.com/en/metrology-solutions/handheld-portable-3d-scan-

ner-goscan-3d (dostęp: 10.04.2017).Nassery F., Formy geometryczne w architekturze współczesnej, Czasopismo Techniczne

7-A/2/2010.Filipowski S., Patent nr. 224847 na wynalazek pt. Sposób pomiaru i analizowania kształtów, 2016.Kiciak P., Podstawy modelowania krzywych I powierzchni (Basic Curve and Surface Modeling),

Science and Technology Publishing House, Warszawa 2000.

ADRES BIBLIOGRAFICZNY ARTYKUŁU: Filipowski S., Skaning laserowy w inwentaryzacji architektonicznej – stosowane rozwiązania i propozycja udoskonalenia, Przestrzeń/Urbanistyka/Architektura, 1/2018, s. 95–106.DATA AKCEPTACJI OSTATECZNEJ WERSJI DO OPUBLIKOWANIA: 18.06.2018.

http://faro-3d-software.com/CAD/Products/PointSense/3D_Laser_Scanner_Revit.php

http://faro-3d-software.com/CAD/Products/PointSense/3D_Laser_Scanner_Revit.php

http://velodynelidar.com/hdl-64e.html

http://kos.informatik.uni-osnabrueck.de/3Dscans

http://kos.informatik.uni-osnabrueck.de/3Dscans

https://www.creaform3d.com/en/metrology-solutions/handheld-portable-3d-scanner-goscan-3d

https://www.creaform3d.com/en/metrology-solutions/handheld-portable-3d-scanner-goscan-3d

PUAAgata GawlakPiotr Springer ([email protected])Instytut Architektury, Urbanistyki i Ochrony Dziedzictwa, Wydział Architektury, Politechnika Poznańska

1/2018DOI: 10.4467/00000000PUA.18.006.8614

Sztuka projektowania przestrzeni schyłku życiaArt of designing spaces for the end of life

Streszczenie

Celem artykułu jest przedstawienie wpływu architektury, która towarzyszy człowiekowi w obliczu śmierci, oraz omówienie roli przestrzeni w procesie umierania, jak również analiza wpływu archi-tektury na umierającego człowieka, a także jego bliskich. Prezentowane w artykule tezy oparte są na wiedzy z zakresu teorii architektury, proksemiki i tanatologii oraz osobistych doświadczeń autorów w projektowaniu opisywanych obiektów.

Słowa kluczowe: architektura, szpital, tanatologia, śmierć

Abstract

The paper deals with the influence that architecture has on a person who is facing death. The aim of this article is to discuss the role of the architectural environment in the process of passing away, and analysing the impact that architecture has on the dying person and his loved ones. The subject will take into consideration the example of hospitals. The theses presented rely on the theory of architecture, proxemics, thanatology, and the personal experiences of authors in the field of designing the structures described.

Keywords: architecture, hospital, thanatology, death


1. WSTĘP

Stosunek człowieka do zgonu jest w ścisły sposób związany z aktualną, w czasie, w ja-kim przyszło mu żyć, skutecznością zapobiegania śmierci. Ludzkość przed gwałtownym roz-wojem mikrobiologii, który nastąpił wraz z wynalezieniem przez Jansena mikroskopu i odkryciem przez Fleminga penicyliny czy odkryciami Semmelweisa, Pasteura, Listera, była niemalże bezradna wobec niewidzialnych zabójców: bakterii i wirusów. Przed rewolucją w medycynie, która nastąpiła na przełomie XIX i XX wieku, prócz licznych konfliktów zbroj-nych, kolejne epidemie dziesiątkowały populację wszystkich kontynentów, wprowadzając śmierć do miast i wsi. Rodziny żegnały chorujących bliskich w domowym zaciszu, a kondukty pogrzebowe wpisane były w krajobraz miejskich ulic. Współcześnie bezpośrednie obcowa-nie ze śmiercią zastąpiły medialne przekazy o wypadkach komunikacyjnych, zamachach ter-rorystycznych i błędach lekarskich, natomiast samo zjawisko odejścia z tego świata zostało niejako wykreślone z powszechnych obrazów codzienności, mimo iż nadal pozostaje ono zwieńczeniem życia każdego człowieka.

Podejmując się analizy zmian, jakie zachodziły w postrzeganiu śmierci na podstawie so-cjologii i nauk jej pokrewnych, podobnie jak w przypadku historii medycyny, dochodzimy do granicy XIX i XX wieku, gdy rosyjski naukowiec Elie Metchnikoff1 zwrócił uwagę na zatrwa-żające braki w wiedzy studentów medycyny w zakresie postępowania z umierającymi oso-bami. Postulaty Metchnikoffa nie zostały przyjęte przez ówczesne mu środowisko naukowe i musiały poczekać ponad pół wieku na powszechne rozpatrzenie za sprawą amerykańskiego psychologa Hermana Feifela2. Czternaście lat po drugiej wojnie światowej ukazał się zbiór esejów na temat śmierci pod redakcją Feifela, który ukonstytuował tanatologię3 jako sze-rzej badaną dyscyplinę naukową. W świetle zaistnienia nauki o przemijaniu dopiero u progu współczesności nasuwa się pytanie: gdzie szukać wiedzy o podejściu ludzkości do zagadnie-nia końca życia, przed wkroczeniem tanatologii na arenę dyskursu akademickiego? Przy tej okazji warto też zastanowić się, czy prezentowane przez naukę podejście do śmierci było w przeszłości i jest obecnie tożsame z pojmowaniem tego zagadnienia przez osoby spoza środowiska naukowego.

2. SZTUKA A ŚMIERĆ

Poszukiwanie odpowiedzi, na pytania podjęte we wstępie niniejszego opracowania pro-wadzi do szeroko rozumianej sztuki. Sztuka od zawsze stanowiła bezpośrednie odzwiercied-lenie ludzkiego podejścia do zagadnienia śmierci. Od ilustracji w egipskiej księdze umar-łych, przez powszechne w okresie gotyku przedstawienia motywu danse macabre, aż po współczesne dzieła kinematografii traktujące o przemijaniu, takie jak np. Chemia4 – możemy zaobserwować zmiany, jakie zachodziły w postrzeganiu momentu odejścia człowieka z tego

A . G a w l a k , P . S p r i n g e r 109

świata. Pośród różnorodnych środków przekazu i korespondencji z emocjami towarzyszący-mi chwili kresu życia znajduje się także architektura.

Z pełną stanowczością można stwierdzić, iż architektura, od początku ludzkości stano-wiąca tło dla zjawiska zgonu oraz formalną strukturę dla przechowywania zwłok, jest sztuką najmocniej związaną ze śmiercią. Od egipskich piramid, aż do tragicznego dziedzictwa po-zostałości nazistowskich obozów koncentracyjnych i memoriału ofiar zamachu na bliźniacze wieże World Trade Center w Nowym Jorku, architektura oraz urbanistyka były świadkami śmierci we wszystkich jej wymiarach. Pomimo tego faktu forma współczesnych budynków, w których z racji funkcji może wystąpić śmierć lub obecność ludzkich szczątków, niejedno-krotnie wydaje się oderwana od emocji towarzyszących momentowi odejścia, będąc raczej skórą, której forma wynika ze schematu funkcjonalnego, konstrukcyjnego czy występujących w obiekcie technologii. Aby odnaleźć źródło tego zjawiska, należy pochylić się nad historią architektury i prześledzić ścieżki, na których proces projektowania przeplata się z procesem umierania.

Kolejne cywilizacje, które mierzyły się z problemami głodu, wojen i nieuleczalnych w da-nych czasach chorób, pozostawiały po sobie obiekty świadczące nie tylko o tym, jak żyli ich przedstawiciele, ale także o tym, jak umierali. Pierwszymi monumentalnymi strukturami stawianymi ludzką ręką były obiekty sakralne oraz te przeznaczone do pochówku ważnych osobistości danej kultury. W miarę rozwoju ludzkości architektura skupiała się na zaspokaja-niu potrzeb żyjących w coraz większym pędzie ludzi, kosztem dbania o przestrzeń dla oswo-jonej śmierci5. W ten sposób mauzolea i podziemne katakumby ustąpiły miejsca pałacom i tunelom metra. Metaforycznie można by nazwać to zjawisko powolnym umieraniem archi-tektury przeznaczonej dla śmierci. Brak społecznego zainteresowania tematyką przemijania przekłada się także na kształcenie architektoniczne. Pośród bardzo wielu prac dyplomowych studentów wydziałów architektury w Polsce trudno dostrzegalne są pojedyncze projekty ho-spicjów czy nekropolii. Odzwierciedleniem powyższych zjawisk jest dyskusyjna jakość prze-strzeni dedykowanej umieraniu.

Los architektury przemijania nie jest jednak przesądzony. Wąskie grono projektantów i teoretyków podejmuje działania mające na celu zatrzymanie obecnej tendencji do dewa-luacji architektury funeralnej. Poprzez nakłanianie do dyskusji o przemijaniu, architekci tacy jak Alison Killing6 czy Robert Idem7 starają się przywrócić tego rodzaju architekturze jej nale-żyte miejsce w ludzkiej świadomości. Dzięki wzbudzaniu dyskusji o jakości przestrzeni umie-rania, współczesne obiekty związane przez swoją funkcję ze śmiercią doczekały się na polu teorii architektury właściwego im określenia: tanatoarchitektura. Termin ten użyty pierwszy raz przez Roberta Idema w 2015 roku należy rozumieć jako związek tanatologii z architek-turą na wielu płaszczyznach, m.in. w kontekście rozwiązań funkcjonalno-przestrzennych czy kwestiach filozoficzno-etycznych8.

Kolejny rozdział tego opracowania w syntetyczny sposób przedstawia obecny stan wiedzy o architekturze w sposób bezpośredni lub pośredni związanej z umieraniem,


na przykładzie szpitali. Celem autorów jest wskazanie rozwiązań projektowych, które w myśl tanatoarchitektury będą w danych obiektach wprowadzały lub umacniały model oswojonej śmierci.

3. SZPITAL

Spoglądając całościowo na związek architektury z umieraniem, należy najpierw pochylić się nad budownictwem mieszkaniowym. W ironiczny sposób to właśnie obiekty przezna-czone pierwotnie na przestrzeń do życia były też miejscem, w którym człowiek spotykał się ze śmiercią. Współczesny autorytet w dziedzinie tanatologii, profesor Tony Walter9, opisu-je model umierania, w którym rodzina żegna zmarłego w domowym zaciszu, jako „śmierć tradycyjną”10. Wskazany przez Waltera obraz umierania był powszechny do czasu rewolucji w medycynie, jaka nastąpiła wraz z nadejściem XX wieku. Współczesna medycyna doskona-le radzi sobie z wieloma chorobami zakaźnymi, które w minionych wiekach dziesiątkowały populację całego świata, jednak w ich miejsce wstąpiły obecnie nieuleczalne choroby cywi-lizacyjne, wypełniające ludźmi szpitalne oddziały kardiologiczne i onkologiczne. Nieustanna walka medycyny o wydłużenie ludzkiego życia przeprowadziła śmierć z domów i mieszkań, do szpitalnych pokoi łóżkowych i pomieszczeń zabiegowych. Prócz miejsca następowania zgonu zmienił się także sam profil umierania. Śmierć tradycyjną zastąpiła „śmierć nowoczes-na”11 – zmedykalizowana i ukryta. Ludzie przestali postrzegać śmierć jako naturalny koniec ludzkiego bytu. Kres życia spotykający człowieka w szpitalu stał się niechcianą konsekwencją błędnego leczenia, nad którym sam umierający nie ma kontroli. Następującą niejednokrot-nie w samotności lub towarzystwie obojętnego emocjonalnie personelu medycznego śmierć straciła swój społeczny aspekt.

Bez wątpienia szpital stanowi przede wszystkim miejsce, w którym ratuje się życie i poprawia stan zdrowia. Dla obiektów szpitalnych priorytetem jest opracowanie prze-strzeni korzystnej dla powrotu zdrowia zarówno fizycznego jak i psychicznego. W tym kontekście dialog architektury dedykowanej służbie zdrowia z tanatologią jest niezwykle trudny. Jak bowiem oswajać śmierć w miejscu, w którym jest ona „wrogiem”? Przez róż-norodność miejsc, w których człowiek może mieć kontakt ze zwłokami lub umieraniem w szpitalu, nie ma na to pytanie prostej i jednoznacznej odpowiedzi. Istnieją w obrębie obiektów służby zdrowia obszary bezsprzecznie związane ze śmiercią, takie jak kostnice czy prosektoria. Dla tych jednostek organizacyjnych rozważania z zakresu tanatologii mogą wskazać rozwiązania projektowe, dzięki którym obcowanie ze śmiercią będzie łatwiejsze. Personel szpitala prezentujący chłodny profesjonalizm względem tematyki śmierci pozo-staje w dużym stopniu odporny na negatywny wpływ psychiczny obcowania ze zwłokami. W kontekście tanatoarchitektury należy więc zwrócić szczególną uwagę na inną grupę użyt-kowników powyżej opisanych przestrzeni – bliskich zmarłej osoby.


Wyniki badań naukowych w obszarze proksemiki12 wielokrotnie udowadniały, że otaczająca nas architektura może w istotny sposób wpływać na amplifikację lub tłumienie towarzyszących człowiekowi emocji. Bezpośredni kontakt ze zwłokami może być trauma-tycznym przeżyciem dla człowieka niezwiązanego zawodowo ze śmiercią, a jednocześnie związanego emocjonalnie ze zmarłym. Okoliczności, w jakich nastąpi taki kontakt, niejed-nokrotnie są zapamiętywane na całe życie. Tym samym w pamięć zapada przestrzeń archi-tektoniczna obcowania ze zmarłym. W przypadku szpitali osoby spoza personelu, w kost-nicy mają dostęp tylko do tzw. pomieszczenia wydawania zwłok. Pokój, w którym rodzina po raz pierwszy ma kontakt z ciałem bliskiej osoby, powinien być zaprojektowany w myśl kompromisu między rygorem sanitarnym, określającym np. wykończenia łatwo zmywalnych powierzchni, a założeniami proksemiki. Posługując się terminologią Halla13, obszar wydania zwłok rodzinie i tym samym zakładowi pogrzebowemu powinien być charakteryzowany jako przestrzeń dospołeczna, tj. przestrzeń intymna, skłaniająca do refleksji i komunikacji mię-dzy uczestnikami żałoby. Aranżacja powinna oferować użytkownikom możliwość spoczynku i rozmowy, dawać szansę na wspólne oswojenie się ze śmiercią bliskiego. Zaprojektowana w ten sposób przestrzeń mogłaby w myśl tanatoarchitektury umożliwić odejście od modelu śmierci nowoczesnej, na rzecz śmierci oswojonej, zhumanizowanej.

Analizując przykłady pomieszczeń przeznaczonych wydawaniu zwłok w obecnych pol-skich szpitalach, można zaobserwować obraz skrajnie różny od modelu przestrzeni dospo-łecznej (Il. 2) Obszary te często przybierają formę kaplicy związanej z najpowszechniejszą w danym obszarze religią. Jednocześnie są one wykończone z użyciem raczej tanich i łatwych w utrzymaniu materiałów, dających wrażenie pustki, wybrakowania i sterylności. Rozważa-jąc postępującą w zachodniej kulturze sekularyzację, należy zastanowić się nad zasadnością wprowadzania w opisywanych przestrzeniach form architektury sakralnej. Trudno dyskuto-wać z generalnym schematem układu funkcjonalnego czy wyposażenia pomieszczeń wyda-wania zwłok. W tym kontekście restrykcyjne prawo mocno ogranicza sposób kształtowania przestrzeni, jednak poprzez niewielkie zabiegi projektowe architekt jest w stanie podjąć walkę o lepszą jakość przestrzeni godnego kontaktu ze zmarłymi. Można tu wymienić m.in. miejscową zamianę wszechobecnych w szpitalu posadzek PCV na wytrzymały i także łatwo zmywalny naturalny kamień, wprowadzanie drobnej zieleni oraz innych materiałów natural-nych w elementach wykończeniowych, odpowiednio zaprojektowane oświetlenie, przemy-ślany dobór kolorystyki czy faktur.

Poza wydzielonymi z dala od pacjentów i ich rodzin chłodniami oraz prosektoriami, zgon w szpitalu może nastąpić w strefie ruchliwego oddziału ratunkowego, w bardziej kameral-nych i spokojnych salach chorych, aż po sterylne pomieszczenia bloku operacyjnego. Dla każdego z powyższych przypadków sposób postepowania ze zwłokami jest ściśle określony procedurami medycznymi, wynikającymi z potrzeby zachowania bezpieczeństwa higienicz-no-sanitarnego. Według polskiego prawa w przypadku stwierdzenia zgonu ciało pacjenta


przechowywane jest w specjalnie przeznaczonym do tego celu pomieszczeniu, ewentual-nie w innym chłodnym miejscu, z zachowaniem godności należnej zmarłemu, przez przy-najmniej dwie godziny, licząc od godziny stwierdzenia zgonu14. Po tym czasie ponownie dokonuje się badania funkcji życiowych. Jeśli ciało ich nie wykazuje, zwłoki przewożone są do szpitalnej chłodni, skąd w standardowych przypadkach15 wydawane jest ono rodzi-nie. Dla tymczasowego przechowywania zwłok, jeszcze w ramach szpitalnego oddziału, służą pomieszczenia pro morte, projektowane w każdej jednostce organizacyjnej obiek-tu. Pomieszczenia te są zazwyczaj niewielkie i wyposażone w umywalkę oraz miejsce na specjalny wózek do transportu zwłok. Podobnie jak w przypadku kostnic i prosektoriów, architekt, określający formę takich przestrzeni, jest niemalże bezradny wobec dyktatury przepisów określających parametry materiałów wykończeniowych. W kontekście tana-toarchitektury można jednak rozważać sposób korespondencji pomieszczenia pro morte z otaczającą go przestrzenią (Il. 3).

Pod względem funkcjonalnym pomieszczenia pro morte są najmocniej związanymi ze śmiercią przestrzeniami znajdującymi się w bezpośrednim sąsiedztwie innych obszarów funkcjonalnych szpitala. Projektując szpital, należy zwrócić uwagę na lokalizację tychże pomieszczeń. Umiejscowienie opisywanych pokoi powinno umożliwiać przetransportowanie do nich ciała z przestrzeni komunikacji ogólnej, jednak drzwi oddzielające pro morte od po-zostałych stref powinny znajdować się poza zasięgiem wzroku samych pacjentów i odwie-dzających. Kolejnym pozytywnym modelem projektowym byłoby umożliwienie transportu zwłok z pro morte do szpitalnej chłodni lub prosektorium traktami komunikacji niedostępnej dla osób spoza personelu. Wydawać by się mogło, że opisane powyżej praktyki stanowią zaprzeczenie humanizowania śmierci, jednocześnie wzmacniając model śmierci ukrytej – nowoczesnej. Rozpatrując pierwotną funkcję szpitali, tj. przywracanie zdrowia, wizualny kontakt ze śmiercią i zwłokami może w negatywny sposób wpłynąć na stan psychofizyczny innych pacjentów, tym samym utrudniając proces diagnozowania czy rekonwalescencji16. Stąd w przypadku związanych ze śmiercią pomieszczeń pro morte w szpitalach sugeruje się utrzymanie maksymalnie dyskretnego podejścia do śmierci, zgodnego z obecnym i po-wszechnym w społeczeństwie poglądem na przemijanie.

Powyższe rozważania ukazują dualizm postępowania w kształtowaniu przestrzeni dla śmierci w szpitalu. Projektowanie pomieszczeń wydawania zwłok, jako obszarów dospo-łecznych, zestawione z próbą ukrycia przed świadomością większości użytkowników po-mieszczeń pro morte wskazują na brak możliwości zastosowania rozwiązania systemowego. W kontekście tanatoarchitektury, szczególnie w szpitalu, architekt powinien podchodzić do projektowania poszczególnych przestrzeni w sposób indywidualny.


4. PODSUMOWANIE

Architektura może w pewnym stopniu wprowadzać i umacniać modele śmierci oswojo-nej i zhumanizowanej, lecz przestrzeń architektoniczna sama w sobie nie jest w stanie zmie-nić powszechnego podejścia społeczeństwa do zagadnienia śmierci – to jest zadanie również dla socjologów, psychologów, filozofów oraz szeroko pojętych pracowników oświaty.

W kontekście szpitali trudno wyodrębnić wiele rozwiązań projektowych wspomagają-cych „dobre umieranie”. Mając na uwadze różnorodne wymagania przestrzenne wynikające z przeznaczenia poszczególnych obszarów funkcjonalnych, wskazanie uniwersalnych rozwią-zań projektowych, humanizujących śmierć w szpitalu, wydaje się tym bardziej sprzeczne z pierwotną funkcją obiektów służby zdrowia, jaką jest przywracanie zdrowia i ratowanie ży-cia. Dodatkowym utrudnieniem dla architektów podejmujących się projektowania obiektów dedykowanych służbie zdrowia są rygorystyczne przepisy obowiązującego prawa. Wskazuje to na potrzebę włącznie do procesu projektowego redefinicji przestrzeni umierania także prawodawcy.

Istotna jest także popularyzacja opieki paliatywnej i uświadamianie społeczeństwa, re-alizowane jako tanatoedukacja na wszystkich szczeblach społecznych już od najmłodszych lat. W kontekście architektury można to realizować poprzez wprowadzanie na wydziałach architektury przedmiotów omawiających zagadnienia tanatoarchitektury.

Poza edukacją, środowisko naukowo-dydaktyczne powinno także podjąć działania roz-wijające teorię projektowania architektonicznego obiektów związanych ze śmiercią. Tana-toarchitektura jako stosunkowo młode rozgałęzienie tanatologii nie doczekało się jeszcze własnych modeli projektowych, takich jak przykładowo Evidence Based Design, kojarzone ogólnie z obiektami służby zdrowia.

Śmierć oraz jej architektoniczne tło bezsprzecznie dotyczy wszystkich ludzi. Zagadnienia te zdają się jednak przez większość ignorowane. Obecny we współczesnych szpitalach obraz zmedykalizowanej i samotnej śmierci nowoczesnej oraz skomercjalizowana i wypaczona w swej formie architektura funeralna dają wyraz tego, jak bardzo potrzebne jest rozpoczęcie szerszej dyskusji na temat tanatoarchitektury.

Osobnego omówienia wymagają inne formy architektury związanej z procesem umiera-nia, jak np. hospicja oraz obiekty funeralne.

114

Il. 1. Cmentarz Père-Lachaise, Paryż (fot. P. Springer)

Il. 2. Budynek prosektorium przy SPZOZ w Grodzisku Wielkopolskim. Miejsce wydawania zwłok. Fot. Malwina Korzeniowska, Gazeta Nasze Miasto Grodzisk Wielkopolski 2014 (źródło: www.grodzisk. naszemiasto.pl/artykul/grodzisk-kto-wydzierzawi-prsektorium,2379381,art,t,id,tm.html; dostęp: 27.02.2017)

115

Il. 3. Pomieszczenie pro morte w Wojewódzkim Szpitalu Specjalistycznym w Białej Podlaskiej (fot. P. Springer)


PRZYPISY

1 I. Stambler, 170th anniversary of Elie Metchnikoff – the founder of gerontology, Depart-ment of Science Technology and Society, Bar Ilan University, Ramat Gan., Israel 15.05.2015, www.longevityforall.org/170th-anniversary-of-elie-metchnikoff-the-founder-of-gerontolo-gy-may-15-2015/ (dostęp: 20.02.2017).

2 E. Woo, Obituaries: Herman Feifel, 87; Pioneer in Study of Death, Los Angeles Times 24.01.2003, www.articles.latimes.com/2003/jan/24/local/me-feifel24 (dostęp: 20.02.2017).

3 „Tanatologia [gr.], nauka o umieraniu i śmierci; tanatologia wchodzi w zakres wielu nauk przyrodniczych (np. tanatologia medyczna) i humanistycznych (np. tanatologia filozoficz-na)”. Źródło: Encyklopedia PWN, www.encyklopedia.pwn.pl/haslo/tanatologia;3985200.html (dostęp: 20.02.2017).

4 Film powstał na kanwie wydarzeń z życia Magdy Prokopowicz – zmagającej się z nieuleczalną chorobą założycielki Fundacji Rak’n’Roll. Chemia 2015, reż. B. Prokopowicz, scen. K. Sarnowska.

5 „Philippe Aries (1992) opisał dwa zasadnicze dla kultury zachodniej wzorce śmierci. Pierw-szym z nich jest śmierć oswojona (poprzez akceptację jako naturalnego kresu życia oraz społeczny rytuał umierania, pogrzebu i żałoby)”. Cytat z: R. Idem, Tanatoarchitektura, [w:] Architektura służby zdrowia. Problematyka projektowa, red. A. Gębczyńska-Janowicz i R. Idem, Wydawnictwo Politechniki Gdańskiej, Gdańsk 2015, s. 132.

6 Alison Killing – brytyjska architekt i urbanista. Założyła w 2010 roku biuro projektowe Kil-ling Architects. Członek stowarzyszenia TED, w ramach którego popularyzuje zagadnienia związane ze śmiercią i projektowaniem dla ludności dotkniętej kryzysem humanitarnym. Autorka niezależnej wystawy Death in Venice, prezentowanej podczas Biennale Architektury w Wenecji w 2014 roku.

7 Robert Idem – polski architekt oraz adiunkt, kierownik Katedry Projektowania Środowi-skowego na Wydziale Architektury Politechniki Gdańskiej. Redaktor i współautor książek z zakresu etyki zawodowej, architektury służby zdrowia i warsztatu architektonicznego.

8 R. Idem, op. cit., s. 132.9 Prof. Tony Walter – brytyjski socjolog obecnie związany z Uniwersytetem w Bath. Autor

licznych publikacji w zakresie tanatologii. 10 T. Walter, Revival of Death, Routledge, London, 1994, s. 47–64.11 Ibidem, s. 47–64.12 Proksemika – interdyscyplinarny kierunek badań dotyczący społ. postrzegania i użytkowa-

nia przestrzeni jako specyficznego tworu kulturowego. Źródło: Encyklopedia PWN, www.encyklopedia.pwn.pl/szukaj/proksemika.html (dostęp: 20.02.2017). Przełomową obserwa-cję wpływu otoczenia chorego na proces jego powrotu do zdrowia przeprowadził i opisał Humphry Osmond. Na podstawie wyników badań przeprowadzonych przez niego oraz wielu jego następców można z pełną stanowczością stwierdzić, iż wizualne bodźce mogą


w istotny sposób przyspieszyć lub spowolnić rekonwalescencję. H. Osmond, Function as the Basis of Psychiatric Ward Design, Mental Hospitals. American Psychiatric Association, 1957, Vol. 8, Issue 4, s. 23–29.

13 E.T. Hall Ukryty wymiar, tłum. T. Hołówka, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1978.14 Zgonie z Rozporządzeniem Ministra Zdrowia z dnia 31 października 2006 r. w sprawie po-

stępowania ze zwłokami osób zmarłych w szpitalu (Dz.U. 2006 r., Nr 203, poz. 1503).15 W uzasadnionych przypadkach ciało może zostać przekazane do prosektorium w celu

wykonania sekcji zwłok. Ibidem. 16 M. Browne et al., Dying and Death in an Acute Hospital: Exploring the Views and Experi-

ences of Hospital Staff, Irish Hospice Foundation, www.hospicefoundation.ie/wp-content/uploads/2013/04/Dying-Death-in-an-Acute-Hospital.pdf (dostęp: 20.02.2017).

BIBLIOGRAFIA

Brehant J., Thanatos. Chory i lekarz w obliczu śmierci, tłum. U. Sudolska, Wydawnictwo Ancher, Warszawa 1993.

Browne M., O’Mahony A., Mac Eochaidh G., Dying and Death in an Acute Hospital: Explor-ing the Views and Experiences of Hospital Staff, Irish Hospice Foundation, www.hos-picefoundation.ie/wp-content/uploads/2013/04/Dying-Death-in-an-Acute-Hospital.pdf (dostęp: 20.02.2017).

Gawlak A. Pruszewicz-Sipińska E., Springer P., Pacjent i personel wobec wyzwań. Prospołecz-na rola poszczególnych obszarów funkcjonalnych w przestrzeni szpitala, [w:] Człowiek – Ekologia – Architektura, t. 2. Architektura wobec wyzwań zrównoważonego rozwoju, red. Januchta-Szostak A.M. Banach, Wydawnictwo Politechniki Poznańskiej, Poznań 2016.

Hall E., Ukryty wymiar, tłum. T. Hołówka, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1978.Idem R., Tanatoarchitektura, [w:] Architektura służby zdrowia. Problematyka projektowa,

red. A. Gębczyńska-Janowicz i R. Idem, Wydawnictwo Politechniki Gdańskiej, Gdańsk 2015. Kordel K., Szpital jako źródło zakażenia, [w:] Budownictwo szpitalne. Współczesne zagrożenia

epidemiologiczne, Wydawnictwo Prodruk, Poznań 2016. Kubiak A.E., Inne śmierci. Antropologia umierania i żałoby w późnej nowoczesności, Wydaw-

nictwo Universitas, Kraków 2014. Osmond H., Function as the Basis of Psychiatric Ward Design, Mental Hospitals. American

Psychiatric Association, 1957, Volume 8, Issue 4. Sommer R., Sociofugal Space, [w:] American Journal of Sociology, 27 (6), The University of

Chicago Press, 1967, 654–660, https://www.jstor.org/stable/2775826?seq=1#page_scan_tab_contents (dostęp: 10.08.2016).

Stambler I., 170th anniversary of Elie Metchnikoff – the founder of gerontology, Department of Science Technology and Society, Bar Ilan University, Ramat Gan., Israel, 15.05.2015,


www.longevityforall.org/170th-anniversary-of-elie-metchnikoff-the-founder-of-geron-tology-may-15-2015/ (dostęp: 20.02.2017).

Szczodry M., Świadectwa niepamięci, Rzut, nr 12 (4), 2016.Ulrich R., View Through a Window May Influence Recovery from Surgery, Science, New

Series, 1984, Vol. 224, Issue 4647, www.researchgate.net/publication/17043718_View_Through_a_Window_May_Influence_Recovery_from_Surgery (dostęp: 10.08.2016).

Walter T., Revival of Death, Routledge, London 1994. Woo E., Obituaries: Herman Feifel, 87; Pioneer in Study of Death, Los Angeles Times 24.01.2003 r.,

www.articles.latimes.com/2003/jan/24/local/me-feifel24 (dostęp: 20.02.2017).

Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 31 października 2006 r. w sprawie postępowania ze zwłokami osób zmarłych w szpitalu (Dz.U. 2006 r., Nr 203, poz. 1503).

ADRES BIBLIOGRAFICZNY ARTYKUŁU: Gawlak A., Springer P., Sztuka projektowania przestrzeni schyłku życia, Przestrzeń/Urbanistyka/Architektura, 1/2018, s. 107–118.DATA AKCEPTACJI OSTATECZNEJ WERSJI DO OPUBLIKOWANIA: 15.06.2018.

PUA 1

Aleksandra WykrotaMaria Zimnoch ([email protected])Wydział Architektury, Politechnika Krakowska

1/2018DOI: 10.4467/00000000PUA.18.007.8615

Vitra. Dobra architektura czy chwyt marketingowy?Vitra. Fine architecture or marketing gimmick?

Streszczenie

Vitra jest absolutnym pionierem w dziedzinie designu i od ponad 60 lat uznawana jest za czołową markę przemysłu meblarskiego. Jednak mimo że zajmuje się przede wszystkim kreowaniem trendów z zakresu wzornictwa przemysłowego, znana jest również z niezwykłej architektury tworzącej siedzi-bę całej fabryki. Jak doszło do tego, że to właśnie architektura stała się wizytówka firmy meblarskiej? Dlaczego Vitra zdecydowała się na zainwestowanie gigantycznej sumy pieniędzy w rozwój fabryki, która równie dobrze mogłaby przybrać formę typowego zakładu produkcyjnego usytuowanego na uboczu nie przykuwającego niczyjej uwagi? Odpowiedzią jest stwierdzenie prostego faktu: Vitra po-stawiła na AUTENTYCZNOŚĆ.

Słowa kluczowe: Vitra, marketing, architektura, design, komunikacja

Abstract

Vitra is undeniably a pioneer in the field of product and interior design and for over 60 years has been known as a top brand in the furniture industry. Even though it creates objects mainly from the field of industrial design, it is also known for the amazing architecture of the company’s headquarters. How did the architecture become the firm’s showcase? Why did Vitra decide to pump a gigantic amount of money into the development of the factory buildings that could also have been a group of bunkhouses and nobody would have been shocked? The answer to these questions is one simple truth – Vitra bet on AUTHENTICITY.

Keywords: Vitra, marketing, architecture, design, communication


1. WPROWADZENIE

Inspiracją do rozpoczęcia badań nad firmą Vitra, zarówno jeśli chodzi o obserwacje dzia-łań produkcyjnych, jak i analizę całej historii marki, będącej absolutną ikoną wśród przemy-słu meblarskiego, był proces poznawania tej firmy. Zarówno wcielenie się w rolę zewnętrz-nego obserwatora, jak i próba głębszego poznania mechanizmów, na jakich opiera się jej działanie, pozwoliła na wyciągnięcie konkretnych wniosków dotyczących historii sukcesu marki. I właśnie wtedy pojawiło się pytanie: dlaczego i w jaki sposób to siedziba stała się wizytówką firmy? Czy jest to prosty zbieg okoliczności, czy świadome działanie mające na celu przyciągnięcie klientów? Tak więc celem badań stało się znalezienie odpowiedzi na py-tanie, w jaki sposób Vitra odniosła tak niepodważalny sukces oraz jaką rolę w całym procesie odniosła architektura.

Badania zostały oparte o metody: obserwacyjną, analizy przypadków, w tym wypad-ku konkretnych firm oraz obiektów architektonicznych. Ważną rolę odegrało również obiektywne spojrzenie na zagadnienie, które przybrało formę analizy krytycznej, aż po dokonanie wizji lokalnej wraz z dokumentacją fotograficzną. Uwagę przykuwa różno-rodność stylów architektonicznych i ich korelacja. Każdy z obiektów jest odzwierciedle-niem indywidualności poszczególnych architektów, przez co siedziba stała się miejscem przyciągającym nie tylko osoby związane ze środowiskiem architektonicznym ale również stanowi nadzwyczajną atrakcję turystyczną. Taka a nie inna forma fabryki daje odbiorcy możliwość odbycia przyspieszonego „kursu architektury” ostatnich 50 lat, ukazując prze-krój przez największe odkrycia technologiczne, ale i zachwycając artystycznym aspektem tej dziedziny.

2. VITRA

Vitrę1, czyli markę o szwedzkich korzeniach założyli w 1950 roku Erika i Willi Fehlbaum. Siedzibę przeniesiono do Niemiec (Weil am Rhein) z powodu kryzysu. Firma specjalizuje się w produkcji mebli oraz przedmiotów z zakresu wzornictwa przemysłowego, od lat będąc pio-nierem w tej dziedzinie oraz kreując nowe trendy. Firma współpracuje z najlepszymi projektan-tami, począwszy od Charlesa i Ray Eamesów, Eero Saarinena, Jeana Prouvé, Georga Nelsona czy Vernera Pantona, kończąc na twórcach najnowszych kolekcji takich, jak: Ronan i Erwan Bouroullec czy Antonio Citterio. Ich projekty są znane i chętnie naśladowane na całym świecie, a wiele z nich można uznać za ikony designu. W Vitrze pod hasłem „dobry design” kryją się nie tylko, jak to się często zdarza, zalety wizualne danego produktu. Producenci dbają o funkcjo-nalność i ergonomię, tak by produkt był przyjazny i komfortowy dla użytkownika. Dobierany jest materiał wysokiej jakości, a całość poddawana jest złożonym testom. Asortyment można podzielić na cztery główne kategorie: dom (wyposażenie wnętrz, akcesoria oraz dekoracje),

A . W y k r o t a , M . Z i m n o c h 121

biuro (np. ścianki wygłuszające oraz segmenty przydatne do kreowania przestrzeni open spa-ce), dla dzieci (kultowe krzesełka w kształcie słoników) oraz meble wykorzystywane w kreowa-niu przestrzeni publicznej (siedziska do terminali lotniczych).

3. FILOZOFIA FIRMY

3.1. POŻAR

Tragicznym okresem w dziejach firmy stał się rok 1981, kiedy to większość fabryki została strawiona przez pożar. W początkowej fazie rozwoju firma opierała się o znacznie oddaloną jednostkę straży pożarnej znajdującą się w sąsiedniej miejscowości. Była to jedna z przyczyn tak dużych zniszczeń w trakcie pożaru oraz źródło decyzji o budowie stacji pożarowej na terenie fabryki. Budynek jest pierwszym zrealizowanym projektem Zahy Hadid i stanowił zalążek obecnej formy, jaką przybrała siedziba Vitry.

Pożar stał się w istocie punktem przełomowym w historii rozwoju marki, która dziś jest podzi-wiana. Doszczętne zniszczenie hal produkcyjnych zmusiło firmę do stworzenia nowej strategii nie tylko pozwalającej na odbudowę wizerunku firmy i doprowadzenie jej do stanu sprzed katastrofy, ale dającej możliwość wykreowania marki stanowiącej fenomen na skalę światową. I tutaj Vitra postawiła na wartość, której na próżno szukać w świecie marketingu – autentyczność.

3.2. TEORIA ZŁOTEGO KRĘGU

Simon Sinek – brytyjski mówca motywacyjny i konsultant do spraw marketingu, na jed-nym ze swych wystąpień, na międzynarodowej konferencji TEDxPugetSound2 przedstawił schemat zwany Teorią Złotego Kręgu obrazujący sposób, w jaki najbardziej rozpoznawalne, wiodące marki komunikują się ze „ światem zewnętrznym”, czyli potencjalnymi klientami. Zarówno firmy, jak i światowi liderzy popierani przez tysiące ludzi posługują się dokładnie tym samym wzorcem komunikacji, będący zupełnym przeciwieństwem w stosunku do spo-sobu porozumiewania się całej reszty. Ten niezwykle prosty schemat odpowiada na pytanie – dlaczego niektóre firmy oraz liderzy są w stanie inspirować ludzi, a niektórzy nie. Nie jest to kwestia większego budżetu, czy dostępu do lepiej wykwalifikowanych pracowników lecz prostej klasyfikacji przekazywanych na zewnątrz informacji.

Schemat składa się z trzech kręgów: Co? Jak? Dlaczego?3

Każda firma na świecie wie, czym się zajmuje – CO robi, niektóre z tych firm zagłębiają się w szczegóły tworzenia danego produktu czy usługi, co stanowi odpowiedz na pytanie – JAK. Bardzo niewielki odsetek zdaje sobie jednak sprawę DLACZEGO to robi i mowa tu nie o zysku pieniężnym, który jest prostym następstwem działań, ale o celu w kontekście ideologicznym.


Podczas gdy większość firm komunikuje się, począwszy od zewnętrznej strony sche-matu, przedstawiając klientowi najpierw gotowy produkt, następnie sposób, w jaki został wykonany, a na końcu konkretny cel, pionierzy w swej dziedzinie postępują w odwrotny sposób. Dlaczego? Otóż idea jest prosta. Dzięki takiej kolejności przekazywania informa-cji dają oni klientowi nie tylko możliwość kupna danego produktu, ale przede wszystkim w pierwszej kolejności pozwalają mu na utożsamienie się z daną marką, wyznawanymi przez nią wartościami i sposobem postrzegania świata. W wyniku tego procesu wytwa-rzana jest długotrwała więź pomiędzy firmą a klientem. Tak naprawdę przestaje liczyć się konkretny produkt, a zaczyna konkretna marka. Takie działanie inspiruje, sprawia, że człowiek pragnie stać się częścią tego, co firma sobą reprezentuje. Simon Sinek podsumo-wuje swoją teorię jednym zdaniem: „Tak naprawdę nie liczy się to CO robisz, a DLACZEGO to robisz”.

Przykładem jednej z wiodących marek jest firma Nike. Przytoczona na jednej z prezenta-cji Steve’a Jobsa4 stanowi idealne odzwierciedlenie działania teorii złotego kręgu. Steve Jobs mówi wprost: „NIKE TO FIRMA OBUWNICZA!”. Dlaczego więc kiedy słyszymy Nike myślimy: jakość , trwałość , wygoda i piękno?

Po pierwsze ten producent nigdy nie porównuje się do innych marek. Nie próbuje tłu-maczyć, dlaczego jest lepszy od innych. Nie przedstawia produktu poprzez opis. Każdy wie, jak wygląda but i nie potrzebuje szczegółowego wytłumaczenia, do czego on służy. Zamiast tego przedstawione zostają pewne wartości będące swego rodzaju podłożem firmy. To było źródłem decyzji Nike o rozpoczęciu współpracy z zawodowymi sportowcami. W szybki spo-sób stali się oni symbolem marki i wyrazem tego, czym jest firma.

3.3. VITRA A ARCHITEKTURA

Vitra wybrała jako wyraz swoich wartości architekturę. Jedno z pierwszych zdań, jakie można znaleźć na ich stronie internetowej, nie mówi o tym, czym się zajmują, ale o tym, w co wierzą. „Vitra wierzy w długotrwałą relację z klientami i pracownikami, wierzy w trwa-łość produktu oraz moc jaką niesie ze sobą dobry design”5.

Odzwierciedleniem tych przekonań jest to, w jaki sposób marka wykreowała swoją siedzibę. Kluczowe jest to, że słowa podparte są działaniami. Vitra pokazuje, że jest grupą ludzi z pasją i wizją, chcąca ulepszać otaczający świat poprzez ponadprzeciętny design i mającą możliwość, żeby to robić. Chcą to robić w miejscu, które samo w sobie jest dziełem sztuki i taką możliwość stwarza architektura. To jest to, kim są i w co wierzą. Dzięki swojej autentyczności zdobywają zaufanie odbiorców.

Pozyskiwanie i przywiązywanie do siebie klientów jest więc bezpośrednim następ-stwem tych działań. Pojęć architektury i marketingu nie da się w tym przypadku od siebie oddzielić. Zakorzeniona w historii rola architektury jako sposobu demonstracji, domina-cji i majętności ma tutaj niejako swój odpowiednik powiązany jednak nie tylko ze sferą


majątkową firmy, ale także jej polityką6. Miasteczko Vitry stało się fenomenem na skalę światową, przyciągając ludzi z całego świata, nie tylko tych powiązanych ze środowiskiem architektonicznym i wzorniczym.

4. ARCHITEKTURA MIASTECZKA VITRY:

Tak więc tym, co dla Vitry jest najważniejszym pojęciem oprócz designu zdecydowanie jest architektura. Dzięki obiektom wznoszonym od 1989 roku przez stararchitektów mia-steczko Vitry sukcesywnie dążyło do obecnej formy. Budynki, obok krzeseł, stały się drugim znakiem rozpoznawczym firmy – jej wizytówką. Aby jednak rozpocząć rozważania na temat architektury Vitry, należy najpierw odpowiedzieć na pytanie „Czym jest architektura?”.

Jest to sztuka kształtowania przestrzeni poprzez formę, funkcję i konstrukcję. Formą za-chwyca stacja pożarna Zahy Hadid, funkcją – hala produkcyjna SANAA Architects, a zadzi-wiająca konstrukcja prezentowana jest na przykładzie VitraHaus Herzoga & de Meurona. Budynki zdecydowanie przyczyniły się do wzrostu prestiżu firmy, nie bez przyczyny często można spotkać się z określaniem miasteczka, jako „architektonicznej Mekki”7. Jest o jedyne miejsce, gdzie nagromadzona została tak duża ilość wspaniałych obiektów, w tak niewielkim oddaleniu od siebie .

Przywołując wspomniane już wcześniej budynki oraz inne obiekty z miasteczka firmy, na-leży zastanowić się osobno nad ich przeznaczeniem oraz odpowiedzią na pytanie, czy speł-niają kryteria, jakie wyznacza definicja „architektury”.

4.1. BUDYNKI I ICH FUNKCJE

Pierwszy obiekt zrealizowano w 1989. Autorem projektu jest dekonstruktywista Frank Ghery[8]. Znany ze stosowania ramp, krzywizn oraz fantazyjnych elewacji i tym razem stworzył niezwykle dynamiczna formę budynku Vitra Design Museum9. Aby zwiększyć funkcjonalność obiektu, architekt zastosował doświetlenie z góry przez wielki świetlik (jest to najkorzystniej-szy sposób oświetlania wystaw). Elewacje natomiast zostały praktycznie pozbawione okien. Dało to możliwość maksymalnego wykorzystania przestrzeni wystawowej, ściany mogą być dowolnie zagospodarowane.

Była to pierwsza realizacja Ghery’ego w Europie, co działało na korzyść firmy, gdyż budy-nek przyciągał klientów niczym magnes. Ta odważna forma kojarzy się z pewnego rodzaju fikcją, kolażem, zabawą bryłami, jednak wnętrze spełnia swoją funkcję, jednocześnie prezen-tując niezwykłą grę światłem i zdolność architekta do gubienia skali budynku.

Bardzo ciekawym, choć stonowanym obiektem jest pawilon konferencyjny Tadao Ando10 z 1993 roku (pierwsza realizacja architekta poza granicami Japonii). Architekt zastosował charakterystyczną dla swoich wcześniejszych realizacji betonową okładzinę elewacyjną. Do


purystycznego pawilonu prowadzi długa, wąska ścieżka co jakiś czas załamująca się pod ką-tem prostym. Ten celowy zamysł projektanta niejako zmusza osobę zmierzającą do pawilo-nu do przyjęcia na chwilę filozofii architekta – refleksji, wyciszenia i zadumy. Niewątpliwie sprzyja temu również fakt, iż całość założenia przybrała prosta, stonowaną formę. Zimny beton skontrastowany został z ciepłym drewnem. Tadao Ando niezaprzeczalnie bardzo do-brze wkomponowuje bryłę w krajobraz umiejętnie wykorzystując przy tym różne otwarcia widokowe, jednak szare tarasy poniżej poziomu terenu o różnych kątach, w tym ostrych, wydają się być nieco klaustrofobiczne i nie kojarzą się raczej z typowym założeniem tarasu służącym do relaksu czy podziwiania widoków.

Innym betonowym, surowym dziełem architektury jest jednostka straży pożarnej Zahy Hadid11 12 również z 1993 roku. Jest to pierwszy zrealizowany w Europie obiekt architekt, któ-ra wcześniej znana była jedynie z teoretycznych projektów. Brak tam kątów prostych, ściany odchylone są w różnym stopniu, podłoga wznosi się i opada w najmniej przewidywalnych momentach, co powoduje zaburzenia równowagi oraz dyskomfort. Z tego powodu budynek nie pełni już swojej pierwotnej funkcji – miejsca szkoleń strażaków, lecz wykorzystywany jest obecnie jako przestrzeń wystawowa. Realizacja łączy w sobie inspirację modernizmem oraz dynamikę i niebanalność dekonstruktywizmu. Budynek Hadid można prędzej nazwać ciekawym eksperymentem przestrzennym i zabawą bryłami niż projektem funkcjonalnego budynku spełniającego swą rolę.

Zaprojektowany w 2010 roku przez Herzoga i de Meurona13 VitraHaus14 jest miejscem wystawowym, gdzie prezentowane są najnowsze kolekcje obiektów wnętrzarskich. Każda z poszczególnych części budynku przybrała kształt domu-stodoły. Ustawione pod różnymi kątami w postaci wieży stwarzają przestrzeń sprzyjającą ekspozycji, a wnętrze wywołuje wrażenie przebywania w świetnie urządzonym domu. Rozczłonkowanie bryły pozwala na urządzenie każdego segmentu w inny sposób. Oprócz przestrzeni wystawowej znajdują się tam również pomieszczenia do warsztatów oraz restauracja. Widoczna w dzień masywna bryła ginie po zmroku, a na pierwszy plan wychodzą rozświetlone wnętrza wraz z ich wy-posażeniem widoczne przez duże przeszklenia, z zewnątrz kreując wrażenie lekkości oraz ażurowości budynku.

Jeden z najnowszych budynków miasteczka z 2012 roku to projekt firmy SANAA15 16 peł-niący funkcję fabryki oraz dystrybucji. Mimo dość nietypowego jak na fabrykę kształtu (plan budynku zbliżony jest do koła) obiekt bardzo dobrze spełnia swoją funkcję. Architekci zadbali o każdy detal projektu, a płynna falująca elewacja w całości pokryta jest białym, połyskliwym materiałem potęgującym wrażenie nieskazitelności. Architekci firmy SANAA pokazali, że bu-dynek fabryki nie musi być kolejnym nudnym, szarym hangarem, ale może być przykładem doskonałej, nieoczywistej architektury i czystości formy.


5. DRUGA STRONA MEDALU

Istnieje jednak również druga strona podjętej przez Vitrę strategii. Obiekty, które stwo-rzone były, by zachwycać swą innowacyjnością i niebanalnym projektem, starzeją się. To co kilkadziesiąt czy kilkanaście lat temu wywoływało u odbiorcy westchnienie zachwytu, obecnie powoduje jedynie potulne kiwanie głową dla przestarzałej lecz szanowanej estetyki. Budynki mające symbolizować rozwój, postęp i swego rodzaju przełom w architekturze prze-stają wpasowywać się w bieżące trendy w związku z tak szybkim i dynamicznym rozwojem technologicznym naszych czasów. Vitra Design Museum mimo swej dynamicznej splątanej formy przestała szokować, a użyte materiały zdają się przeczyć innowacyjności. Firestation Zahy Hadid wzbudza w obserwatorze konsternację. Przyciąga odbiorcę niesamowitym ze-stawieniem brył i proporcji, lecz w tym samym czasie odpycha brakiem funkcjonalności. Tak jak we wszystkich dziedzinach, tak i w architekturze mamy dotyczenia z trendami, które przychodzą i odchodzą. Wydaje się, że los ‘przeterminowania’ osiągną ostatecznie wszystkie znajdujące się w miasteczku obiekty.

Gdyby zastanowić się jednak nad owym zjawiskiem w nieco bardziej ogólny sposób, moż-na zauważyć, że Vitra pod postacią swojej siedziby stworzyła tak naprawdę pewien rodzaj muzeum. Muzeum, które pokazuje nie tylko różnorodność i rozwój obiektów architektonicz-nych, ale również pokazuje przekrój przez dzieje firmy i stanowi fundament jej tożsamości. Każda z rzeźbiarskich form budynków jest swego rodzaju eksponatem. Mimo tak bliskiego sąsiedztwa i różnic jeden budynek nie wpływa na odbiór percepcyjny drugiego. Vitra zdecy-dowała się na połączenie w pełni sprawnej fabryki ze swoistą przestrzenią eksperymentów zarówno z zakresu architektury, jak i designu, w efekcie tworząc projektowy plac zabaw.

6. PODSUMOWANIE

Architektura i marketing są pojęciami, które są niemożliwe do oddzielenia. Vitra dzięki swojej autentyczności zdobywa zaufanie i stwarza długotrwałą relację z klientem.

Architektura w kontekście Vitry jest swoistym manifestem wartości wyznawanych przez firmę i stanowi wyraz jej spojrzenia na świat. Firma pokazuje wprost, że chce zmieniać ota-czający świat poprzez design i nie boi się eksperymentów. Tak naprawdę ludzi nie przyciąga gotowy produkt, a kryjąca się za nim ideologia. Podążając tym tokiem rozumowania: inspi-rowanie innych jest tak naprawdę kluczem do sukcesu.

Autorki serdecznie dziękują dr hab. inż. arch. Magdalenie Jagiełło-Kowalczyk, prof. PK, Opie-kunowi Koła Naukowego GROW, za pomoc i merytoryczne wsparcie przy pisaniu artykułu.

126

Il. 2. Schemat Teorii Złotego Kręgu wg Simona Sineka

Il. 1. Promenade, Alvaro Siza (fot. M. Zimnoch)

127

Il. 3. Vitra Design Museum, Frank Ghery (fot. Maria Zimnoch)

Il. 4. Vitra Design Museum, Frank Ghery (fot. Aleksandra Wykrota)

128

Il. 5. Pawilon konferencyjny Tadao Ando (wnętrze) (fot. Aleksandra Wykrota)

Il. 6. Fire Station, Zaha Hadid (fot. Maria Zimnoch)

129

Il. 7. Vitrahaus, Herzog&deMeuron (fot. Aleksandra Wykrota)

Il. 8. Factory and distribution building, SAANA (fot. Aleksandra Wykrota)

130

Il. 10. Logo Vitra (źródło: https://www.vitra.com)

Il. 9. Vitra Slide Tower, Carsten Hller (fot. Maria Zimnoch)


PRZYPISY

1 www.wikipedia.pl/Vitra (dostęp: 10.04.2017).2 S. Sinek, How great leaders inspire action, September 2009, www.ted.com, TEDxPuget

Sound (dostęp: 12.04.2017).3 Executive Summary: The Golden Circle with Simon Sinek, www.enviableworkplace.com

(dostęp: 12.04.2017).4 Steve Jobs unveils the Think Different campaign, www.youtube.com (dostęp: 15.04.2017).5 www.vitra.com (dostęp: 10-20.04.2017).6 L. Krier, Architektura – wybór czy przeznaczenie, Arkady, Warszawa 2001.7 http://www.bryla.pl/bryla/1,85298,7209973,Siedziba_Vitry__architektoniczna_mekka.

html (dostęp: 10.04.2017).8 F.O. Ghery, właściwie E. Goldberg (ur. 28.02.1929, Toronto) – amerykański architekt i pro-

jektant form przemysłowych, jeden z głównych przedstawicieli dekonstruktywizmu. Zdobył Nagrodę Pritzkera w 1989.

9 http://www.archdaily.com/211010/ad-classics-vitra-design-museum-and-factory-frank--gehry (dostęp: 15.04.2017).

10 T. Ando (ur. 13.09.1941, Osaka) – japoński architekt, w 1969 roku otworzył własne biuro projektowe Tadao Ando Architect & Associates. Jego projekty cechuje minimalizm, puryzm, ascetyzm, gra światłem oraz wykorzystanie jako materiału głównie betonu. Laureat nagrody Pritzkera z 1995 r.

11 Z. Hadid (ur. 31.10.1950, Bagdad, zm. 31.03.2016, Miami) – pochodząca z Iraku brytyj-ska architekt, przedstawicielka dekonstruktywizmu. W 2004 r. jako pierwsza kobieta zdo-była Nagrodę Pritzkera, a Nagrodę Miesa van der Rohe otrzymała rok wcześniej.

12 http://www.bryla.pl/bryla/56,85298,19848329,straz-pozarna-fabryki-vitra-w-weil-am--rhein-1993,,1.html (dostęp: 12.04.2017).

13 Herzog & de Meuron – szwajcarskie biuro projektowe. Założone zostało przez Jacques’a Herzoga i Pierre’a de Meuron w 1978 roku. Zasłynęli przede wszystkim niekonwencjonalnym podejściem do stosowanych w budownictwie materiałów. W 2001 roku Jacques Herzog i Pierre de Meuron zostali odznaczeni Nagrodą Pritzkera.

14 http://www.archdaily.com/50533/vitrahaus-herzog-de-meuron (dostęp: 13.04.2017).15 SANAA (Sejima and Nishizawa and Associates) – japońskie biuro architektoniczne z siedzibą

w Tokio. Zostało założone przez Kazuyo Sejima i Ryūe Nishizawa w 1995 roku. W 2010 roku Sejima i Nishizawa zostali laureatami Nagrody Pritzkera.

16 http://www.archdaily.com/363581/factory-building-on-the-vitra-campus-sanaa (dostęp: 15.04.2017).

ADRES BIBLIOGRAFICZNY ARTYKUŁU: Wykrota A., Zimnoch M., Vitra. Dobra architektura czy chwyt marketingowy?, Przestrzeń/Urbanistyka/Architektura, 1/2018, s. 119–132.DATA AKCEPTACJI OSTATECZNEJ WERSJI DO OPUBLIKOWANIA: 21.06.2018.

http://www.wikipedia.pl/Vitra

https://pl.wikipedia.org/wiki/Irak

https://pl.wikipedia.org/wiki/Architekt

https://pl.wikipedia.org/wiki/Dekonstruktywizm_(architektura)

https://pl.wikipedia.org/wiki/Nagroda_Pritzkera

https://pl.wikipedia.org/wiki/Szwajcaria

https://pl.wikipedia.org/wiki/Architektura

https://pl.wikipedia.org/wiki/Jacques_Herzog

https://pl.wikipedia.org/wiki/Jacques_Herzog


https://pl.wikipedia.org/wiki/Tokio

https://pl.wikipedia.org/wiki/Kazuyo_Sejima

https://pl.wikipedia.org/wiki/Ry%C5%ABe_Nishizawa

https://pl.wikipedia.org/wiki/2010

https://pl.wikipedia.org/wiki/Kazuyo_Sejima

https://pl.wikipedia.org/wiki/Ryue_Nishizawa


PUA

Ernestyna Szpakowska-Loranc ([email protected])Zakład Architektury Elementarnej, Instytut Projektowania Architektonicznego, Wydział Architektury, Politechnika Krakowska im. Tadeusza Kościuszki

L’Espace PiranesienL’Espace Piranesien

1/2018DOI: 10.4467/00000000PUA.18.009.8617

Streszczenie

Analiza przestrzeni uwiecznionej w serii rycin Carceri Giambattista Piranesi oraz wykorzystania mo-delu tej przestrzeni w architekturze współczesnej.

Słowa kluczowe: Aronoff Center, Carceri, Coop Himmelb(l)au, Peter Eisenman, Euralille, Rem Koolhaas, The Light Pavilion, Daniel Libeskind, Micromegas, Piranesi, Lebbeus Woods

Abstract

Analysis of the space in the series of figures Carceri by Gianbattista Piranesi and the use of the model of this space in contemporary architecture.

Keywords: Aronoff Center, Carceri, Coop Himmelb(l)au, Peter Eisenman, Euralille, Rem Koolhaas, The Light Pavilion, Daniel Libeskind, Micromegas, Piranesi, Lebbeus Woods


W 1742 roku Piranesi zaczął rysować serię szkiców więzień: Invenzioni capricciose di car-ceri (Więzienia dla wyobraźni)1. Sama tematyka rycin nie była w tym okresie niczym niezwy-kłym. Motyw więzienia często pojawiał się w teatralnych scenografiach, a sam Piranesi kilka lat wcześniej narysował grafikę zatytułowaną Carcere oscura. Niepowtarzalność i niezwy-kłość tablic Carceri wynika z ich estetyki. Jak napisała Maria Misiągiewicz: „wykadrowane przestrzenie, labiryntowe w domyśle, wypełnione: mostami, arkadami, schodami, gankami, kolumnami…, składają się na scenerię wciągającą w swój obręb, bez ujawnienia początku czy końca, jawiącą się jako metafora architektoniczna”2. Przez lata ryciny Piranesiego inspi-rowały artystów, których lista nie ma końca – grafików, architektów, filmowców, ilustratorów komiksów, pisarzy: np. wiktoriańskich rewiwalistów, surrealistów (m.in. Salvadora Dalego), Mauritsa Eschera, Fritza Langa, sytuacjonistów, Victora Hugo3, Luisa Borgesa, Umberto Eco stanowiąc pretekst ze Światowego Muzeum Wyobraźni4. „Czarny mózg Piranesiego” współ-cześnie fascynuje także między innymi Lebbeusa Woodsa, Daniela Libeskinda, Rema Koolha-asa, Petera Eisenmana czy grupę Coop Himmelb(l)au. Służy przekazaniu różnorodnych treści w formie labiryntowej, panoptycznej, otwartej przestrzeni – onirycznej, a więc pozbawionej czasu, logiki perspektywy i realnej kontynuacji oraz odniesień do elementów naturalnych – „snu kamienia”5.

Jako następca Piranesiego wskazywany jest Lebbeus Woods umieszczający swoje biomor-ficzne i mechanomorficzne formy w „przestrzeniach mitycznych”6. Podobnie jak Piranesi, Woods więcej rysował, niż budował. Piranesi poprzez swoje ryciny krytykował dogmaty klasycyzmu7, a Woods w dystopijnych wizjach pokazywał komercjalizm współczesnej architektury – konfor-mizm architektów; ich zgodę na tworzenie bezmyślnych, krzykliwych form, służących jedynie utrzymaniu obecnego porządku świata. Woodsowska „anarchitektura” jest pełna napięć, na-cięć, połamanych, zniszczonych i dziwnie rozmieszczonych elementów – tajemnicze maszyny, fantastyczne miasta, agresywne, biomorficzne budynki wywoływać mają jednocześnie pociąg i strach, uczucie przyjemności i obrzydzenia8. Jedyne zrealizowane przez Woodsa dzieło – Pawi-lon światła (The Light Pavilion, wspólne z Christophem a. Kumpuschem) zlokalizowany w Sliced Porosity Block9 formują cztery poziomy platform widokowych, połączone biegnącymi w otwartej przestrzeni schodami i podparte skośnymi, „połamanymi”, podświetlonymi belkami. Struktura zmienia kolor wraz z chińskim kalendarzem. Umieszczona została kilka kondygnacji nad ziemią w jednym z budynków Stevena Holla, otwarta na przestrzeń zespołu zabudowy. Z trzech stron otoczona została szklanymi ścianami, wizualnie przedłużającymi ją aż do nieskończoności. Ta przestrzeń miała być z założenia eksperymentalna i podobnie jak u Piranesiego nigdy wcześniej nie była doświadczona, pozbawiona logiki ortogonalnej, geometrycznej konstrukcji. Miała zo-stać uplasowana „gdzieś pomiędzy tradycyjną architekturą i wirtualnym środowiskiem cyber-przestrzeni”. Jej jedynym zadaniem jest dostarczanie nowych wrażeń, podobnie jak dostarcza je rzeczywistość – „nowych wyzwań dla możliwości zrozumienia i działania”10.

Carceri także prezentowały przestrzeń otwartą. Rysunki Piranesiego niewiele mają wspól-nego z rzeczywistym koszmarem więzienia, którego istotą jest zamknięcie na niewielkiej

E . S z p a k o w s k a - L o r a n c 135

powierzchni, przypominające zamurowanie w grobowcu, w epoce romantyzmu „ubarwio-ne” nędzą, śmiercią, robactwem i torturami, a od XX wieku – uniformizacją baraków i higie-ną kaźni. Kaprysy na temat więzień można określić bardziej jako dzieło oniryczne – marzenie senne pozbawione czasu (odrębność poszczególnych rycin wskazuje na brak fabuły w „nar-racji” Piranesiego), ale prezentujące „płynną” przestrzeń, której towarzyszy „wrażenie lotu, upojenie płynące z dotknięcia lub przekroczenia progu niemożliwości”, przerażenie bliskie ekstazie oraz „fatalne, nieuniknione piękno”.

Wizja piranesowskich więzień przybliża się więc do Panoptykonu. Ich przestrzeń jest labi-ryntowa, a jednocześnie otwarta. Nie sposób w niej uciec przed hałasem i wzrokiem obser-watorów. Charakteryzuje ją także absolutny brak prywatności i schronienia. Manfredo Tafuri widzi w niej przestrzeń nieskończoną, pozbawioną centrum, odpowiadającą zmieniającemu się, oświeceniowemu społeczeństwu. Zburzony został tu świat tradycyjnych, antycznych wartości – porządku i rozumu – przekształconych w absolutną irracjonalność. Carceri mają przepowiadać alienację – „ogólne, dobrowolne wyobcowanie we wspólnej formie”. „Więzie-nie, właśnie dlatego, że jest nieskończone, pokrywa się z przestrzenią ludzkiej egzystencji”11. Ludzki rozum u Piranesiego prowadzi jednocześnie do uwolnienia i potępienia12. Carceri były aktem krytycznym wobec otaczającej rzeczywistości.

Architektura Petera Eisenmana spełniać ma analogiczną funkcję. Eisenman zaznacza: „Architektura ma być zdolna do kwestionowania tradycyjnego sposobu przekazywania znaczenia i rozwiązania problemu funkcji, a tym samym funkcji społecznej i współczesnych sposobów legitymizacji”13. Architekt stosuje podobny do Piranesiego sposób myślenia i ana-logiczne formy, przekształcając je i interpretując we własnym akcie tworzenia. Podobień-stwa do Carceri prześledzić można na przykładzie Aronoff Center14. Centralna przestrzeń tego obiektu – hol z klatką schodową – kształtowana z przenikających się, rozbitych i dy-namicznych elementów w zróżnicowanych kolorach zamiast jednoznacznie kierować wzrok użytkownika oraz zapewnić mu poczucie bezpieczeństwa i orientację w przestrzeni, stawia go w sytuacji ciągłego odkrywania. Piranesi korzystał z perspektywy, aby prowadzić widza w swojej przestrzeni, „łączyć fragmenty układanki, która ostatecznie okazuje się być nieroz-wiązywalna”15. Eisenman natomiast za pomocą współczesnych technologii multimedialnych tworzy przestrzeń, którą „ciało mierzy i czuje” – ciągłą, zmienną i zaskakującą; taką, w której kolor podkreśla kontrasty i „dematerializuje napięcie przestrzenne”16.

Budynek instytucji edukującej w dziedzinie sztuki, który poprzez swoją formę uwrażli-wiać ma studentów i wpływać na ich postrzeganie świata wydaje się doskonałym obiek-tem, w którym można wykorzystać model piranesowskiej przestrzeni Carceri. Taką realizację ma w swoim dorobku Eisenman, ale także pracownia Coop Himmelb(l)au czy Thom Mai-ne. W budynku 41 Cooper Square17 projektu Morphosis centralna przestrzeń komunikacyj-na tworzyć ma swoistą „wertykalną piazzę” – miejsce wymiany społecznej, intelektualnej i twórczej – formalnej i nieformalnej, kształtującej akademickie środowisko18. Umieszczone w niej rozległe schody prowadzą przez cztery kondygnacje, otoczone konstrukcją na kształt


betonowego, „siatkowego” leja. Powyżej, pomosty łączące pomieszczenia o różnych funk-cjach krzyżują się i mijają w przestrzeni przeszklonego atrium. Pionowy transport przewi-dziany jest w budynku także za pomocą wind, jednak nie wszystkie z nich zatrzymują się na wszystkich piętrach, co powoduje konieczność przesiadania się, a tym samym kolejny ruch.

U Piranesiego, jak pisze Wilton-Ely, „niezrównana wolność rysowania pasuje do śmiałej gry przestrzennej architekta, uciekającego od ograniczeń konwencjonalnej perspektywy”19. Złudzenia kreowane przez Piranesiego polegają nie na błędnym wykreśleniu perspekty-wy, ale na konstrukcji uniemożliwiającej klarowne jej odczytanie oraz nagromadzenie ele-mentów o zróżnicowanych skalach, uniemożliwiających jednoznaczne ich umiejscowienie w przestrzeni, a także kształtowanie granic wnętrza w sposób nakazujący doszukiwanie się jego kontynuacji poza kadrem rysunku. Postrzegane jako całość grafiki tworzą więc prze-strzenny labirynt, przyciągają wzrok i nieodmiennie fascynują: „Ten świat, zamknięty sam w sobie, jest matematycznie nieskończony”20.

Rysunki Daniela Libeskinda wywołują podobne odczucia. Cykl Micromegas (1979) to gra-fiki przedstawiające swobodne kompozycje wykrzywionych, nagromadzonych elementów architektonicznych. Pozbawione roli znaków przestrzennych, na „post-apokaliptycznych tab-leaux”, tworzą nieskończoną przestrzeń bez centrum i granic, wywołującą uczucie niepew-ności i zagubienia. Bez skali i możliwości odczytania bliskich i dalekich planów niemożliwa jest tu identyfikacja oglądanej przestrzeni – jednoznaczne przypisanie jej do świata rzeczy realnych lub nie. Takimi zabiegami przestrzennymi operował Libeskind w projekcie Muze-um Żydowskiego w Berlinie. Konstruując tam palimpsesty prywatne i zbiorowe, jego celem było utworzenie doświadczenia, które „jest zawsze próbą obecności przeżytą w obecności – choćby była to obecność nieobecności”, jak doświadczenie wygnania czy śmierci21.

Architektury grupy Coop Himmelb(l)au nosi wyraźne cechy charakterystyczne, m.in.: skoś-ne rampy i słupy, ściany o zmiennych planach i podziałach, swobodnie rozmieszczone otwory, szklane przegrody, nieograniczające przestrzeni biegnącej „ku nieskończoności”. W monachij-skiej rozbudowie budynku Akademii Sztuk Pięknych te formy łączą strefy o różnych funkcjach (pracownie malarstwa, rzeźby, fotografii, medialne i drukarnię) – wydziały uczelni. Forma bu-dynku odpowiada jego przeznaczeniu – zróżnicowanym sposobom kreatywności – oraz kon-tekstowi22. Utworzony został ciąg przenikających się przestrzeni między parkiem i zabudową miejską: poprzez szklaną fasadę i bramę akademii, dziedziniec, tarasy studia i bramę do par-ku23. „Chcemy od architektury czegoś więcej. Chcemy architektury, która krwawi, wyczerpuje, wiruje, a nawet pęka. Architektury, która zapala, żądli, rozdziera i pod wpływem napięcia rozry-wa się. Architektura powinna być przepastna, płomienna, gładka, twarda, kanciasta, brutalna, okrągła, delikatna, kolorowa, obsceniczna, zmysłowa, idealistyczna, powabna, odpychająca, mokra, sucha i pulsująca. Żywa lub martwa. Jeśli zimna – to jak bryła lodu. Jeśli gorąca – to go-rąca jak płonące skrzydło. Architektura musi płonąć”24, można przeczytać w manifeście grupy.

Poszukując genezy Carceri, Marguerite Yourcenar wskazuje na życiorys Piranesiego, który w młodym wieku przeżył plagę. „Gorączka wyostrzyła przede wszystkim do granic


nadpobudliwości, niemalże tortury, percepcję artysty, umożliwiając tym samym z jednej strony ów oszałamiający rozmach i matematyczne upojenie, z drugiej zaś – jednoczesny kry-zys agorafobii i klaustrofobii, lęk przed zamkniętą przestrzenią więzienia, lęk, który z całą pewnością podyktował Piranesiemu Carceri”25.

W l’Espace Piranesien Rem Koolhaas odnalazł powiązanie pomiędzy otwartą przestrze-nią więzień i komunikacyjną siecią EuraLille26. Budynek na rzucie kwadratu o wymiarach 50 × 50 m i wysokości 25 m, to zadaszona szkłem „skorupa”, mieszcząca w sobie „ urbani-styczny chaos” żyjącego miasta – ludzi i pojazdy poruszające się we wszystkich możliwych kierunkach. W rozległej przestrzeni, podobnie jak w Carceri, widać jedynie konstrukcję i ruch: schody, rampy, windy, tunele TGV, lokalne metro, drogi dostępu na trójpoziomowy parking i autostradę27. Tafuri opisuje Carceri Piranesiego jako metaforyczną, labiryntową podróż bez końca. U Koolhaasa ta podróż nabiera „dosłowności” zrealizowanego obiektu, a jednocześ-nie paradoksalnego zabarwienia. L’Escape Piranesien jest realna – z metalu, szkła i betonu. Równocześnie zamiast jednoznaczności i lapidarności ułatwiających pasażerom poruszanie się w tym węźle komunikacyjnym (co byłoby zgodne z jego istotą) tworzy swoisty horror, dodając element labiryntu do często przywoływanych przez Koolhaasa motywów: gęstości i wielkości28.

Uzasadnienia dla opisanego bogactwa odniesień narracji architektury współczesnej do rycin Carceri należałoby zapewne szukać w głębiach ludzkiej psychiki. Thomas de Quincey w Confessions of an English Opium-Eater (1821) podawał Carceri jako najlepszy przykład wizji architektonicznych, które doprowadzają go do stanu ekscytacji pod wpływem opium. Architektura oparta na Carceri Piranesiego to nie architektura racjonalna, ani czysty funkcjo-nalizm, ale taka sztuka budowania, której tworzeniu towarzyszy euforia podobna do uniesie-nia podczas kreacji muzyki czy tańca. Architektura nie „analogiczna do salonowej konwersa-cji w kamieniu”, ale unikalny „symbol wiary” – „namiętna ekspresja przeniesiona w kamień swojego ideologicznego credo…”, która u Eisenmana, Maine’a, Woodsa, Libeskinda i Kool-haasa przekazuje nowatorstwo, eksperyment, zmienność i dynamikę ruchu. Gorączka, którą Piranesi „równoważył” w pozostałych swoich dziełach: „Bez Widoków i Starożytności fan-tasmagoryczny świat Więzień wydałby się nam nazbyt układny i sztuczny, nie umielibyśmy rozpoznać z nim elementów rzeczywistości, pojawiających się we śnie niczym obsesja. Z ko-lei bez demonicznej niemalże śmiałości Więzień nie umielibyśmy w klasycznych z pozoru Widokach i Starożytnościach rzymskich usłyszeć śpiewu głębokiej, wizualnej i metafizycznej zarazem medytacji nad życiem i śmiercią form”29.

138

Il. 1. G. Piranesi, Invenzioni capric [ciose] di Carceri, figure VII (źródło: J. Wilton-Ely, Piranesi as Architect and Designer, Yale University Press, New York 1993)

Il. 2. P. Eisenman, Aronoff Center for Design and Art (źródło: L. Galofaro, Digital Eisenman: An Office of the Electronic Era, Birkhäuser Architecture, Basel 1999)

139

Il. 4. R. Koolhaas, l’Espace Piranesien (źródło: N. Temple, Disclosing Horizons, Architecture,

perspective and redemptive space, Routledge, London 2007)

Il. 3. D. Libeskind, Micromegas (źródło: N. Spiller, Visionary Architecture, Blueprints of the Modern Imagination,

Thames & Hudson, London 2006)


PRZYPISY

1 Pierwszy album wydany został prawdopodobnie w roku 1745 i obejmował 14 rycin da-towanych na rok 1742 przez samego Piranesiego, który miał wtedy 22 lata. Druga edycja wyszła w roku 1761 pod zmienionym tytułem (Carceri d’invenzione di G. Battista Piranesi) i obejmowała już 16 rycin. Dwie z nich zostały dodane, a dwie inne podmienione. Piranesi poddał też swoje grafiki korekcie. Przyciemnił je, dodał pewne kreski i szczegóły do wize-runków elementów budowlanych, upodabniając je do narzędzi tortur. Według Marguerite Yourcenar owe „poprawki” w rzeczywistości należy traktować jako autorskie zmiany, a nie konieczne rzeczywiste korekty, bo „jeśli cokolwiek dorównuje wirtuozerii ukazanej w drugiej wersji lub ją przewyższa, to chyba jedynie wersja pierwsza”. Szukając genezy zmian, autorka najbardziej znanego eseju na temat Carceri skłaniała się raczej ku wpływowi Rembrandta, preromantyzmnu, próbie uczytelnienia wizji lub zmianie w pojmowaniu idei zbrodni i po-jęcia wymiaru sprawiedliwości. M. Yourcenar, Czarny mózg Piranesiego: Wprowadzenie w dzieło Konstandinosa Kawafisa, Słowo/obraz terytoria, Gdańsk 2004, s. 23–29.

2 M. Misiągiewicz, O prezentacji idei architektonicznej, Wydawnictwo Politechniki Krakowskiej, Kraków 2003, s. 65.

3 Victor Hugo widział w nich wizerunek wnętrza wieży Babel – wyrazu pychy ludzkiej, chi-merycznego przedsięwzięcia, prowadzącego do nieuniknionej porażki i zamętu.

4 D. Kozłowski, Skąd dziś wziąć nowy tekst? – albo preteksty racjonalne i poetyckie, Pretekst, Zeszyty Katedry Architektury Mieszkaniowej, nr 1, 2004, s. 4.

5 Marguerite Yourcenar upatruje w nim „snu kamienia”. Kamień jest bowiem główną materią Więzień, pozbawionych kompletnie fauny i flory oraz ziemskich żywiołów za wyjątkiem ognia w postaci kłębów dymu – „lekkich i bezkształtnych”. M. Yourcenar, op. cit., s. 31.

6 M. Misiągiewicz, op. cit., 147.7 Carceri są powiązane z ówczesnym zainteresowaniem Piranesiego architektonicznymi

fantazjami jako środkiem formalnej analizy. Dlatego obecne na innych rysunkach arty-sty wnętrza pałacowe z rozrzeźbionymi sklepieniami, masywnymi kolumnami i bogatym detalem architektonicznym stanowią bazę dla przestrzeni więziennych. Łukom sklepień, przeplatanym z drewnianymi elementami konstrukcyjnymi towarzyszą w nich skręcone, nierzeczywiste klatki schodowe i mosty, rampy, galerie, balkony, a detal architektoniczny zastępują w nich wiszące liny, szmaty, zarysy więźniów, ślady zniszczeń. Im późniejsze szkice, tym maniera rysowania jest wyraźniejsza, stopień skomplikowania przestrzeni większy, a także coraz więcej pojawia się uwiecznionych elementów niemożliwych – takich jak zafałszowana perspektywa, złudzenia optyczne. J. Wilton-Ely, Piranesi as Architect and Designer, Yale University Press, New York 1993, s. 12–14.

8 Por. N. Spiller, Visionary Architecture, Blueprints of the Modern Imagination, Thames & Hudson, London 2006.


9 Sliced Porosity Block to realizacja projektu Stevena Holla w chińskim Chengdu (2007–2012) o powierzchni ponad 310 tys. m2 i zróżnicowanej funkcji: biurowej, mieszkaniowej, handlowej i usługowej (m.in. hotel, restauracje, kawiarnie). Pięć wież otaczających wielopoziomowy plac (przestrzeń kształtowaną na podstawie poematu Du Fu) z sym-bolicznymi ogrodami wodnymi – świetlikami. Trzy otwarcia w budynkach nad poziomem placu mieszczą Pawilon Historii projektu Steven Holl Architects, Pawilon Światła Lebbeusa Woodsa (wraz z C. a. Kumpuschem) i Pawilon Sztuki Lokalnej chińskiego rzeźbiarza Hana Meilina. Steven Holl Architects, Sliced Porosity Block – Capitaland Raffles City Chengdu, http://www.stevenholl.com/project-detail.php?type=housing&id=98 (dostęp: 30.04.2013).

10 L. Woods, opis projektu, red. C. a. Kumpusch, The Light Pavilion by Lebbeus Woods and Christoph a. Kumpusch for the Sliced Porosity Block in Chengdu, China 2007–2012, Lars Müller Publishers, Zürich 2013.

11 M. Tafuri, Architecture and Utopia, Design and Capitalist Development, The MIT Press, Cambridge 1976, s. 16–19 [tłum. Aut.].

12 Bezskuteczność oporu przeciw nadchodzącym zmianom ilustruje według Tafuriego scena tortur z ryciny II – męczenie „nadczłowieka” otoczonego tłumem bezbarwnych postaci. Jednocześnie wiadomo, że celem Piraniesiego nie było pokazanie horroru tortur więzien-nych. Tylko w jednej rycinie artysta przedstawił wyraźnie grupę torturowanych. Na reszcie rysunków widnieją narzędzia i niewielkie postacie na dalszych planach – torturowani, kaci i zobojętniali widzowie: „Te więzienia, w których nie ma miejsca dla czasu i żywej natury, zamknięte cele, które szybko stają się celami tortur, a ich mieszkańcy czują się tu niebez-piecznie i tępo zadowoleni, te otchłanie bez dna, ale i bez wyjścia, nie są zwyczajnymi więzieniami – są naszymi Piekłami” – M. Yourcenar, op. cit., s. 41; M. Tafuri, op. cit., 18, 19.

13 Z wywiadu z P. Eisenmanem z roku 1997, [w:] L. Galofaro, s. 11 [tłum. aut.].14 Aronoff Center for Design and Art (1988–1996, Cincinatti, Ohio) to przebudowa i rozbudowa

budynku College’u Designu, Architektury, Sztuki i Planowania. Nowa część obiektu mieści przestrzeń wystawową, biurową, studio, bibliotekę i teatr. Jej estetyka wynika z kontekstu – płynnych linii otaczającego krajobrazu i krzywizn istniejącego budynku. Tworzony we współpracy z personelem, uczniami i mecenasami szkoły, obiekt ma kwestionować obecny proces kształcenia i prezentować rozwiązania alternatywne, przygotowując uczniów do sprawowania istotnej roli w społeczeństwie oraz unikania „sztuczności i niekonsekwencji”. Zamiast architektonicznego monumentu stworzono tu budynek – jako wynik ewolucyjnego procesu projektowania, z którym użytkownicy mogą się w pełni identyfikować. C. Davidson (red.), Tracing Eisenman, Peter Eisenman Complete Works, Rizzoli, London 2006, s. 154.

15 M. Tafuri, The Sphere…, op. cit., 26 [tłum. aut.].16 L. Galofaro, op. cit., s. 14–18 [tłum. aut.].17 41 Cooper Square (Nowy Jork, 2004–2009) to budynek szkoły sztuk pięknych, łączący

wydziały znajdujące się do tej pory w trzech różnych budynkach i mieszczący: laboratoria


i sale edukacyjne, przestrzeń wystawową, audytorium, hol, przestrzeń wielofunkcyjną i zaplecze. Architektura obiektu odzwierciedlać ma idee Fundacji Coopera – dogłębną i innowacyjną edukację na polach sztuki, architektury i inżynierii. Podobnie jak budynek, na którego miejscu stanął ma być charakterystyczny i innowacyjny, co zapewnia nie tylko jego nowoczesna technologia i oszczędność energetyczna, ale także forma architektury. Huxtable Ada Louise, State of the Cooper Union, The Wall Street Journal, 2.12.2009, http://online.wsj.com/article/SB10001424052748703499404574561752812990912.html (dostęp: 6.05.2013).

18 Ibidem.19 J. Wilton-Ely, op. cit., s. 12–14 [tłum. aut.]. 20 M. Yourcenar, op. cit., s. 35.21 N. Spiller, op. cit., 152,153; E. Rewers, Postpolis, Wstęp do filozofii postnowoczesnego

miasta, Kraków 2005, s. 40.22 Budynek (1992–2005; rozbudowa budynku akademii z 1876 r.) znajduje się na styku zabudo-

wy fasadowej Leopoldstraße i Akademiestraße, rozproszonych zróżnicowanych budynków Schwabing i zielonych terenów Leopoldpark i Akademiegarten.

23 Coop Himmelb(l)au, Academy of Fine Arts, opis projektu, http://www.coop-himmelblau.at/architecture/projects/academy-of-fine-arts (dostęp: 30.04.2013).

24 Coop Himmelb(l)au, Architektura musi płonąć, [w:] Teorie i manifesty architektury współ-czesnej, red. C. Jencks, K. Kropf, Grupa Sztuka Architektury, Warszawa 2013, s. 313.

25 M. Yourcenar, op. cit., s. 25.26 Zaprojektowana przez Rema Koolhaasa to nowe centrum handlowe i stacja TGV w Lille,

dobudowana do istniejącego dworca (1989–1995). Łączy historyczne centrum miasta z jego przedmieściami.

27 R. Aben, S. De Wit, The Enclosed Garden: History and Development of the Hortus Conclusus and Its Reintroduction Into the Present-day Urban Landscape, 010 Publishers, Rotterdam 1999, s. 204–206.

28 R. Koolhaas, “Life in the Metropolis” or “The Culture of Congestion”, [w:] Architecture Theory since 1968, red. K.M. Hays, The MIT Press, Cambridge 1998, 320–331; R. Koolhaas, B. Mau, S, M, L, XL, Rizzoli, New York 1998.

29 M. Yourcenar, op. cit., s. 15, 16.


BIBLIOGRAFIA

Aben R., De Wit S., The Enclosed Garden: History and Development of the Hortus Conclusus and Its Reintroduction Into the Present-day Urban Landscape, 010 Publishers, Rotterdam 1999.

Coop Himmelb(l)au, Architektura musi płonąć, [w:] Teorie i manifesty architektury współczesnej, red. C. Jencks, K. Kropf, Grupa Sztuka Architektury, Warszawa 2013, 313.

Coop Himmelb(l)au, Academy of Fine Arts, opis projektu, http://www.coop-himmelblau.at/architecture/projects/academy-of-fine-arts (dostęp: 30.04.2013).

Cooper-Hewitt, Contemporary Architecture and the Legacy of Piranesi, http://www.youtube.com/watch?v=NsmfA51xgxk (dostęp: 17.04.2013).

Galofaro L., Digital Eisenman: An Office of the Electronic Era, Birkhäuser Architecture, Basel 1999.Harries K., Fantastic Architecture: Lessons of Laputa and the Unbearable Lightness of Our Ar-

chitecture, The Journal Of Aesthetics and Art Criticism, No. 1, 2011, 51–60.Huxtable A.L., State of the Cooper Union, The Wall Street Journal, 2.12.2009, http://online.wsj.

com/article/SB10001424052748703499404574561752812990912.html (dostęp: 6.05.2013).Koolhaas R., Mau B., S, M, L, XL, Rizzoli, New York 1998.Koolhaas , “Life in the Metropolis” or “The Culture of Congestion”, [w:] Architecture Theory since

1968, red. K.M. Hays, The MIT Press, Cambridge 1998, 320–331.Kozłowski D., Skąd dziś wziąć nowy tekst? – albo preteksty racjonalne i poetyckie, Pretekst,

Zeszyty Katedry Architektury Mieszkaniowej, 2004, nr 1, 4,5.Kruft H.-W., A History of Architectural Theory, from Vitruvius to the Present, Princeton Archi-

tectural Press, Princeton 1994.Misiągiewicz M., O prezentacji idei architektonicznej, Wydawnictwo Politechniki Krakowskiej,

Kraków 2003.Ouroussoff N., The Civic Value of a Bold Statement, The New York Times, 4.06.2009, http://

www.nytimes.com/2009/06/05/arts/design/05coop.html?_r=0, (dostęp: 6.05.2013).Rewers E., Post-polis, Wstęp do filozofii ponowoczesnego miasta, Universitas, Kraków 2005.Spiller N., Visionary Architecture, Blueprints of the Modern Imagination, Thames & Hudson,

London 2006.Steven Holl Architects, Sliced Porosity Block – Capitaland Raffles City Chengdu, http://www.

stevenholl.com/project-detail.php?type=housing&id=98 (dostęp: 30.04.2013).


Tafuri M., Architecture and Utopia, Design and Capitalist Development, The MIT Press, Cambridge 1976.

Tafuri M., The Sphere and the Labirynth, Avant-Gardes and Architecture from Piranesi to the 1970s, The MIT Press, Cambridge 1995.

Temple N., Disclosing Horizons, Architecture, perspective and redemptive space, Routledge, London 2007.

The Light Pavilion by Lebbeus Woods and Christoph a. Kumpusch for the Sliced Porosity Block in Chengdu, China 2007-2012, red. C. a. Kumpusch, Lars Müller Publishers, Zürich 2013.

Tracing Eisenman, Peter Eisenman Complete Works, red. Davidson C., Rizzoli, London 2006.Yourcenar M., Czarny mózg Piranesiego: Wprowadzenie w dzieło Konstandinosa Kawafisa,

Słowo/obraz terytoria, Gdańsk 2004.Wilton-Ely J., Piranesi as Architect and Designer, Yale University Press, New York 1993.

Artykuł w polskiej wersji językowej stanowi przedruk angielskiego oryginału: Szpakowska-Loranc E., L’Espace Piranesien, Technical Transactions, 10-A/2015, pp. 41–50.

ADRES BIBLIOGRAFICZNY ARTYKUŁU: Szpakowska-Loranc E., L’Espace Piranesien, Przestrzeń/Urbanistyka/Architektura, 1/2018, s. 133–144.DATA AKCEPTACJI OSTATECZNEJ WERSJI DO OPUBLIKOWANIA: 21.06.2018.

PUA A

RC

HI

TE

KT

UR

A

KR

AJ

OB

RA

ZU

PUAOlga Harea ([email protected])

Marianna Simon ([email protected])Department of Urban Planning and Design, Faculty of Landscape Architecture, Szent István University, Budapest

1/2018DOI: 10.4467/00000000PUA.18.011.8619

Wineries in communication with holy mountainsWiniarnie w relacji ze świętymi górami

Abstract

The contemporary wine architecture built in the sacral landscape, their interaction and philosophy are the particular focus of this paper. The paper presents two recently completed winery complexes in Hungary, the Bazaltbor Winery (2010) and the St. Ilona Winery (2013). Both of them are built at the foot of the volcanic hills (Badacsony, Somló), which “witness” the reunion of man and nature through over two thousand years of wine culture. The research goal is to discover the architects’ and landscape architects’ intentions, how did they face the challenge? Did they subordinate the winery to the landscape, did they copy the shape of the natural landscape, did they hide the building under the earth or did they re-interpret the whole situation? Did they react to the sacrality of the place?

Keywords: sacral landscape, sacrality of wine, wine architecture

Streszczenie

Tematem artykułu jest współczesna architektura wina zbudowana w krajobrazie sakralnym – jej in-terakcja i filozofia. W artykule przedstawiono dwa ostatnio ukończone kompleksy winiarskie na Wę-grzech, Winiarnię Bazaltbor (2010) i Winiarnię Świętej Ilony (2013). Oba są zbudowane u podnóża wulkanicznych wzgórz (Badacsony, Somló), które „świadczą” o zjednoczeniu człowieka i natury przez ponad dwa tysiące lat kultury wina. Celem badawczym jest odkrycie zamiarów architektów i archi-tektów krajobrazu – w jaki sposób stawili czoła wyzwaniu? Czy podporządkowali winiarnię krajobra-zowi, czy skopiowali kształt naturalnego krajobrazu, czy ukryli budynek pod ziemią, czy też ponownie zinterpretowali całą sytuację? Czy zareagowali na sakralność tego miejsca?

Słowa kluczowe: krajobraz sakralny, sakralność wina, architektura wina


1. SACRALITY OF WINE

After all, two will remain, God and the wine1

The subject of wine touches on a huge range of academic disciplines, from natural sciences (chemistry, biochemistry, plant biology, even human biology and psychology) through humanities (history, geography) and social sciences (economics, sociology) to business management, and areas of philosophy (especially aesthetics and the philosophy of language). Although interest in wine is almost as old as humanity, it is only perhaps since the late twentieth century that ‘wine studies’ – looking at the place of wine in society as a whole – has emerged as a significant field of research and teaching2.

Besides its nutritional value, wine also has cultural and symbolic meanings, such as sacrality, joy, and sharing. Wine, as a representative of the divine, sacred spirituality also determined by traditions, has been present in the mind of humanity for several millennia3.

The references to the symbolic and cultural significance of wine and viticulture can be found in literary works as epics, histories and geographies, specific agricultural treatises, and miscellaneous poems and religious, which generally date from the period after about 500 BC. For instance, in the great epic poems, such as the Sumerian Epic of Gilgamesh and Homer’s Odyssey, dealing with tales of heroes, and the relationships between the gods and humanity, tell us much about the religious significance of wine [...]. The Historical and geographical works, such as The Histories of Herodotus dating from the fifth century BC, and Strabo’s Geography dating mostly from the early first century AD, also provide a wealth of material concerning the production, consumption, and redistribution of wine. The Roman agricultural treatises, such as the De Agricultura of Cato (234–149 BC), and Columella’s Res Rusticae written in 65 AD, provide a wealth of information concerning all aspects of the cultivation of vines and the production of wine. To these must also be added the vast corpus of religious writings, including perhaps most importantly the Bible, which provides a major source for our understanding of the Jewish and Christian symbolism of wine and the vine4. For the Jews, wine is a symbol of blessing, joy, and wealth, and it’s a crucial part of key Shabbat rituals, while to Christians, it is not only a symbol, but it is a part of God. Drinking wine during the Eucharist conveys a message of universal love and provides access to eternal life. By commanding, “Do this in remembrance of me,” Jesus ensured that wine will always be at the heart of the mystery of his presence. The Holy Grail further emphasizes to Christians that wine is the symbol of the blood shed for them. Of all religions, Christianity most firmly positions wine as an essential embodiment of its message5. In Hippocrates of Cos’s (460–370 BC) Regimen in Acute Diseases, Hippocrates identifies how to treat ailing patients, describing many healing uses of wine, including its use as a wound dressing, as a nourishing dietary drink, as a cooling agent for fevers and as a diuretic. Also, the significance of wine is charted in the philosophical musings of many great classical philosophers such as

O . H a r e a , M . S i m o n 149

Plato, Virgil and Horace6. These literary sources provide a wealth of evidence concerning the emergence of viticulture and winemaking for thousands of years ago, and their symbolic and cultural role in the ideology of the peoples. Wine has been a sign of wealth, power, and happiness. It was cherished and used widely in sacred (religious) and secular (non-spiritual) contexts to mark events, occasions, rituals, celebrations and in the treatment of patients through the ages. As well, it was used as a marker of history, tradition, local identity and spirituality. According to two of the world’s leading wine writers: There is no other product on earth, agricultural or industrial, where the value is as directly and precisely linked to where it grows and is made. Only wine goes to market with the name of a field, a farm, or at least a county7.

2. WINE ARCHITECTURE AND LANDSCAPE

Nowadays, wine architecture has the same imagery as wine, where the context, rituality and vague atmosphere are some common features of both. Wineries are like religious buildings where people go in droves on alcoholic pilgrimages. Moreover, the natural elements are important to utilize in an architectural emotion. The sun, land, stone, soil, the forces that contribute to the ripening of the wine, are presented in wine architecture to evoke a connection to nature. The relation between the territory and the built structure will be explored in this paper.

The most important communication for architectonic development is how the countryside can be built on, now and in the future, and how a new understanding of the symbiosis of nature and culture could be created8. The Hungarian contemporary wine architecture built in the sacral landscape, their communication and philosophy are the particular focus of this paper. Based on case studies, the aim of our research is to discover the architects’ and landscape architects’ intentions, how did they face the challenge? Did they subordinate the winery to the landscape, did they copy the shape of the natural landscape, did they hide the building under the earth or did they re-interpret the whole situation? Did they react to the sacrality of the place?

There were two criteria for the selection of case studies: their location and their architectural appreciation. We have selected two recently completed winery complexes from two wine districts which are known for their volcanic buttes. The case studies are widely published on websites and in periodicals. To carry out the study, we relied on written materials (designers’ texts, architectural critics’ reviews), photos and on the detailed, on-site analysis of the selected buildings.


2.1. SACRAL LANDSCAPE

Usually, the term ‘sacral landscape’ is construed as a subtype of a landscape where the spatial organisation of material and immaterial objects is conducive to experiencing sanctity. This is one of the oldest types of cultural landscape, remaining, for the most part, in an immaterial dimension. Depending on the region, its cultural development and the experience of the viewer, a sacral landscape can be any type of cultural landscape where sacrum is experienced and which becomes a place for outlook-related reflections, e.g. holy mountains, pilgrimage trails, locations sanctified by a religious event etc. The sacral landscape, developed over the centuries, includes not only the material domain in the form of numerous historic structures, monuments and other evidence of the religious development of the society, but also, to a large extent, the immaterial domain which manifests itself in the form of spiritual heritage, faith, traditions, customs or language9.

The north coast of Lake Balaton, the Balaton Uplands, includes areas under nature protection and cultural heritage protection, and as well as the areas under the protection of historic buildings and monuments. The significant natural treasures of the entire Balaton wine region are the picturesque surface forms of volcanic origin which provide a special and aesthetic landscape enhanced with a several-century-old viticulture and a folk architecture which lives on renewed. The volcanic mountains of the Balaton Highlands and on the nearby Small Plain have a special position: they testify to the height of the surface of the past. External forces cut off the softer rock area around them, but these peaks remained because the hard basement guard defended them from destruction. They are called “witness” mountains, which are guarding, showing, attesting to the old age. The natural gallery of volcanic and erosional phenomena has become a harmonic, humanized landscape of outstanding beauty in the wake of millennia-long human activity, and is considered a sacral landscape.

3. TWO WINERIES

A dozen countries in central and south-eastern Europe have been cultivating wine for centuries, but only a few of them are pursuing a progressive course in their vineyards and cellars/wineries to supplement their ancient traditions. One of these countries is Hungary, where wine is a major characteristic feature of its culture, history, and gastronomy. The new wineries are visual proof of the changes that have taken place since the 1990s (e.g. Hétszőlő winery (1992), Disznókő winery (1995), Oremus winery (1999-2000), Szent Donát winery (2001), Abbey Winery Pannonhalma (2003), Béres Winery (2003), Konyári Winery (2004), Füleky Winery (2010), Bazaltbor-Laposa Winery (2010), Kreinbacher-St.Ilona Winery (2013) etc.). According to the architects’ description, alongside the physical requirements of a winery, they stress the building’s relationship to the landscape and especially to the

O . H a r e a , M . S i m o n 151

territory. To express the local tradition, history and the mystery of wine production, to shape spirituality and capturing the ‘genius loci’ of the landscape, seems to be the basic evaluation criteria for wine architecture. This aspect is even stronger in a region which comprises unique natural and cultural values and advanced wine growing and viticulture, based on the rare geodiversity of the cultivable areas, as in the case of the Balaton region.

The case study buildings are situated in a specially valued and protected cultural landscape. The Bazaltbor-Laposa Winery complex (2010, Architects Péter Kis and Bea Molnár, landscape architecture Bogner Studio) is settled in the Badacsony wine district – a part of the Balaton Highland National Park. It is an exclusive territory located in central Transdanubia and delimited by the taller Bakony range from the north and the lake from the south. This wine region, comprising 1600 ha, was named after the mountain Badacsony (438 m) – “standing as lord-paramount of the northern shore of the Lake”10. The vines are planted on the foothills, steep slopes, and terraces which are covered by a clay soil mixed with basalt debris. The Kreinbacher-St.Ilona Winery complex (2012–2014, Architect Dezső Ekler, landscape architecture Bojza Bt.) is located in the Nagy-Somló or “Greater Somló” wine district. The entire region consists of one long-extinct volcanic hill and is Hungary’s smallest wine region, which covers 690 ha of vines. It is situated in western Transdanubia, on the boundary between the Bakony Mountains, and the Marcal Basin, on the eastern periphery of the Little Plain. Most of the vines are planted on the slopes of Somló hill, which are covered by a loam mixed with basalt clast, and weathered volcanic tuff.

The Bazaltbor-Laposa Winery complex lies at the foot of the holy mountain, Badacsony and is surrounded by the basalt cliffs and stone screes, which emerge from the forested peak of the mountain, vineyards, retaining walls, press houses, and lake. The complex consists of a wine production facility, which lies at the foot of the hill, and a wine hotel, built later, higher up the slope (Fig. 1). The hotel, having an archetypal vineyard press-house form, includes also a catering, tasting, and wellness facilities and offers an extraordinary panorama of Lake Balaton, vineyards, and the winery. The winery, including the production facilities, cellar, and a visitor centre, has international popularity, it became the “Industrial Building of the Year 2010” in an international public vote organized by the Archdaily portal11. The building volume emerging from the hillside is created by the serpentine of repeated blocks of stylized forms of the typical local, pitched-roofs of press houses. The longitudinal axis of the building, which is bent several times, recalls the tectonics of the landscape: poured out and hardened lava (Fig. 2). The size of the winery exceeds local scales, even though three-quarters of the volume is submerged in the belly of the hill. The visible part of the blocks is homogeneous clad in prefabricated concrete facing panels with a slightly transformed pattern of grapevines climbing and twining around them. These panels are punctuated by the glazed areas covered in metal panels perforated with a similar pattern.


The Kreinbacher-St. Ilona Winery complex lies at the foot of the volcanic hill, Somló and is surrounded by the vineyards, typical Hungarian buildings, and the basalt cliffs and stone screes which emerge from the forested peak of the mountain. The winery complex consists of four parts. Designed as individual buildings and completed in different periods, they are different in character, but their structures have much in common. The St. Ilona Winery was built as the first part of a major complex and includes the production facilities, cellars, and tasting room. The large part of the winery is hidden from view from the main road by an artificial hill, being visible just a cantilevered structure with a gabled roof, which protrudes from the body of the hill (Fig. 3). In the back, the building opens towards the mountain and the vineyards. The second part, the Kreinbacher Champagne winery, comprising the fermentation and processing areas, administrative offices and a spacious professional tasting room, is the twin brother of the St. Ilona winery and appears as if it were carved out of the latter’s hill. The monolithic concrete masses evoke forms of geological forces with shapes of lava flows appearing in their layouts and forms of tectonic movements and lava tunnels appearing in their sections12. The third part of the complex is the Champagne maturing facility where the long-term storage, maturing and bottling take place. Its volume, influenced by the narrow plot allowed for the construction, represents another artificial hill. The visible elements are the longitudinal, dark-grey wall punctuated by the “bubble” windows and a cantilevered structure with the gabled roof (Fig. 4). The hotel, the last unit, employing the same architectural approaches as the adjacent buildings: it is a hill-house with a concrete structure and basaltic colours13. The long, mild curved shape of the building frames a cosy yard organized in terraces (Fig. 5). On the longitudinal sides are generous windows, which make the building communicative and offer a panoramic view of the surrounding landscape.

4. INTENTIONS AND REFLECTIONS

The architects of the Bazaltbor-Laposa Winery conducted intensive research before getting to work. They described their intentions in several articles published after the completion of the complex. According to the architects, in structuring and shaping the winery they took into consideration the geography, natural tectonic components of the site, and the neighbouring wine cellars14. “In the geometric model two basic elements – the symmetric gable, closed roof abstraction of the press house and the hexagonal shaped idealized cross section of the basalt pillars-layers – connect together into a new system, which at the same time is also a reminder of both references. The basic elements – as the basalt bands that erupted to the surface – run freely, in any direction where there are no obstacles; sometimes separating, sometimes joining. The dimensions of the geometrical basic elements (cross sections) are variable, thus flowing into each other, in places rising from the soil and providing a distorted surface on the roof” – they explain the origin of the distorted line of the processing house15. The nature and

O . H a r e a , M . S i m o n 153

the basalt of the mountain here manifested in the basalt bounds once going down from the volcanic hill, and the traces of which can still be seen on the uneven surface of the hillside. Interestingly the architects don’t refer to the famous basalt columns (or organs) which are situated on the steep upper hillside, though they can be seen in the background of the precinct. This suggests that the designers were more influenced by topography than by the sacrality of the mountain. “The single reference point can only be the earthbound architecture of the vine (the press house and the retaining wall) as well as nature itself. Being bound to the earth as a result of the programme should be taken literally: building shall take place downwards along the gravitational principle so that the grapes are exposed only to the most necessary procedures”16. To sum it up: the architects had two main reference points, the traditional press house form with a gable and the topography of the hillside. They intended to reflect on both but in an abstract way.

Ironically, the reviewers revealed deeper intentions in the design. According to a reviewer, the design was inspired by the tectonics of the mountain. “The basalt wall, almost vertical at the top, halfway downwards refracts and runs to the Lake Balaton as a declivous slope. The same dynamism can be felt on the streamlined masses, following the field lines”17.His colleague has the same impressions. “The design is based on the analogy of the basalt columns, and vine-stocks grown in the soil of Badacsony”18. However, a few lines later he already mentions sacrality, more exactly the sacrality of wine-making, but he discovers it in the pure shape of the processing building. “In archaic thinking, the refinement of must into wine is the metaphor of the transformation of the ‘sinful’ human being into the pure son of god. In my interpretation the same holds true of the Laposa basalt wine building in Badacsony: it is also a church”19. In a third review, we find the same references: the building shapes the line of a stiffened lava. Sacrality is mentioned here twice: first, the visitors’ cellar hidden under the earth, which the reviewer calls sanctuary, secondly the hill itself. The abstract, minimalist shaping of the hotel – states the reviewer – “is too profane, if we know that gods live here in the mountain”20.

In case of the Kreinbacher-St.Ilona Winery complex the architect – who is one of the few Hungarian designers also known abroad – approached the task theoretically. This wasn’t his first commission for the winery. When explaining his earlier design, the Disznőkő Winery (Mezőzombor 1995) built on the slope of the mountain Tokaj, his starting point was the viticulture of the region, which results from the structure of the villages and which should define also the architecture itself. “The settlement here can be understood only if we understand the landscape and its cultivation”21. In the case of the winery complex under the Somló Hill, the main aim was to fit the building into the land. “The idea was not to make the buildings blend in with the other buildings in the area – which are small houses, and this, by contrast, is a huge industrial space – but with the land, as a part of it”22. The design was based on the analogy of the enlarged formations of geological forces and tectonic movements. However, the complex isn’t hidden under one huge tectonic layer,


it forms three hill-houses imitating the topology of the volcanic terrain, blending in with the environment as an artificial part of the landscape23. The analogy of lava flows running along the hill on its skirts is present also in the interior. “The overhead illumination of the underground hall is facilitated by the retaining walls and slittings that run parallel to the neighbouring fences. The holes in the interior concrete walls are reminders of the porous quality of lava tubes and basalt, which gives rise to bubble-like vaults of diverse sizes”24.The formal references of the volcanic hill appear in several forms, but the architect uses some direct formal references, too. The usual gabled roof of press houses is reflected in the cantilevered tasting room, which protrudes from the body of the artificial hill. The same shape, but in a smaller edition is repeated on the fermentation facility building, whose “bubble” windows has direct references to the champagne bubbles.

The Kreinbacher-St. Ilona Winery complex was wildly published, but with the official text for the press. Evaluations were published only in Hungarian. All reviewers appreciated the complex’s close connection to the landscape. “It is not a house but a terrain feature, it is not a building but a hill”25. It looks like a real hill, but “in the background, we see the range of the Somló Hill, the model, so we can read the topographic shape as the enlarged version of the original” adds another reviewer26. Some reviewers reflect on the spaces between the parts of the complex, but they interpret them differently. One sees the amphitheatre created between the winery and the hotel as a volcanic crater27, while the other interprets the narrow space between the winery and the champagne cellars, like the two parts being separated by an intense gully28. The round windows are mentioned almost in every review, but they are interpreted differently: sometimes they refer to champagne bubbles, sometimes to grape berries, but they may look like a gas bubble in active lava29. The messages of the two cantilevered parts, recalling the old press houses are interpreted as intended: a reference to the neighbourhood architecture, or as a clash of tectonic and architectural character. However, the reference to the sacrality of the hill is almost missing from the reviews. A reviewer discovers a sacrality in the motive of the press house, but she adds that it is often present in new Hungarian wineries30. The most emotion is expressed by the author who involves nature into the evaluation of the complex. “The sun, earth, stone, soil, all contribute to the ripening of the wine. These forces do appear in the buildings, with radiating power, somewhere cantilevered and jutting out, just like a champagne ripening winery, elsewhere sturdily looking downward, as in the case of the cellar house of the winery”31.

O . H a r e a , M . S i m o n 155

5. CONCLUSION

Analysing the case studies, it is clear that the design strategies are essentially the same: they copy, refer to, represent, and illustrate certain objects or phenomena outside of architecture. The landscape, the volcanic hill obviously served as an inspiration for the designers. The same inspiration, however, resulted in extremely diverse buildings being fundamentally different in their form, use of material and scale. Both of our wineries are subordinated to the landscape, though they didn’t want to melt into the landscape. The architects don’t intend to copy the shape of the natural landscape but reflect on it: in the hill form of the building, covered with the green roof, or in the lava-like processing building, to which rises the grape. Though most of the buildings are hidden under the earth, this is because of the technology of wine processing.

The architects of the two complexes give a detailed explanation for their design, but neither of them refers to the sacrality of the surrounding nature or place. (If somebody does so, he or she is the reviewer.) And still, sacrality is present in these complexes, thanks to the connectedness of wine and territory, terrain and landscape, which together create a harmony, an idyllic situation. As Béla Hamvas describes this mood: “At the cellars’ entrance stands a huge nut tree offering cool shade even during the hottest summer. In places such as these, we could come to a standstill anywhere, sit, settle down, and say: I stay here. And, perhaps, without noticing it, it is there that death would come”32.

156

Fig. 1. View of The Bazaltbor-Laposa’s winery and vine hotel, Badacsony wine district (photo by M. Simon, 2017)

Fig. 2. View of The Bazaltbor-Laposa winery from the upper part of its site, Badacsony wine district (photo by M. Simon, 2017)

157

Fig. 3. View of St.Ilona Winery, “Greater Somló” wine district (photo by M. Simon, 2017)

Fig. 4. View of Champagne maturing facility, “Greater Somló” wine district (photo by M. Simon, 2017)

158

Fig. 5. View of Lodging Building, “Greater Somló” wine district (photo by M. Simon, 2017)

O . H a r e a , M . S i m o n 159

FOOTNOTES

1 B. Hamvas, The Philosophy of Wine, [English translation by Csepregi, G.]. Medio Publishing House, Hungary, 2003, s. 5.

2 G. Morgan, R. Tresidder, Contemporary Wine Studies: Dancing with Bacchus, London and New York: Routledge, 2016, xiii.

3 M.L. Miklós, Book review of József Zelnik: The Great Ceremony The Wonders of Wine from Mythical Times through Dionysus to the Holy Communion, http://www.kia.hu/konyvtar/dkiadv/szertart/ceremony_rev.htm (accessed: 14.10.2017).

4 T. Unwin, Wine and the Vine: An Historical Geography of Viticulture and the Wine Trade, The Origins of Viticulture: Symbols and Mysteries, Routledge, London and New York 2005, s. 51.

5 A French Woman’s Guide to Wine, The Symbolism of Wine…”The Sacred Vine”. 21. March 2015, http://winewomanworld.com/2015/03/21/the-symbolism-of-wine-the-sacred-vine/ (accessed: 14.10.2017).

6 G. Morgan and R. Tresidder, Contemporary Wine Studies: Dancing with Bacchus, Understanding the Significance of Wine, Routledge, London and New York 2016, s. 35.

7 H. Johnson, J. Robinson, The World Atlas of Wine, Mitchell Beazley London 2013, 7th edn.8 D. Meyhöfer, O. Gollnek, P.C. Hubschmid, The Architecture of Wine: Die Architektur des

Weines / L’architecture du Vin, Gingko Press, Corte Madera CA, 2000, s. 23.9 T. Duda, Sacral Landscape and its Influence on Regional Tourism Space Development:

Western Pomerania, NW Poland, International Journal of Religious Tourism and Pilgrimage, Vol. 2 (2), 2014, s. 35–49 (36).

10 Badacsony wine region, http://www.bazaltbor.hu/en/badacsony (accessed: 14.10.2017).11 ArchDaily Building of the Year 2010, http://boty.archdaily.com/us/2010 (accessed: 14.10.2017).12 Ekler Architect, Kreinbacher Champagne winery, http://ekler-architect.hu/en/munkak/30#

(accessed: 14.10.2017).13 Ekler Architect, Lodging Building, http://ekler-architect.hu/en/munkak/54 (accessed:

14.10.2017).14 P. Kis, B. Molnár, Bazaltbor-Laposa pincészet: Feldolgozó épület [Bazaltbor-Laposa Winery:

Processing building], Alaprajz, Vol. 17 (6), 2010, s. 66–77.15 Laposa Winery, Archdaily.com (10 September 2010), http://www.archdaily.com/76960/

laposa-winery-atelier-peter-kis (accessed: 15.10.2017).16 Bazaltbor Laposa by Plant, Dezeen.com (7, September 2010), https://www.dezeen.

com/2010/09/07/bazaltbor-badacsony-by-plant/ (accessed: 15.10.2017).17 D. Wettstein, A kontextusába szőtt ház [A house in context], Metszet, No. 6, 2010, s. 61.18 Gy. Szegő, Oromfalas high-tech – Bazaltbor, Laposa Borászat, Badacsony [High-Tech with

Gable – Bazaltbor, Laposa Winery], Régi-új Magyar Építőművészet, No. 4, 2011, s. 18.19 Ibidem, s. 19.


20 I.A. Bojár, Terroir építészet – Bazaltbor Laposa Pincészet, feldolgozó épület és borhotel, Badacsony [Terroir architecture – Bazaltbor Laposa Winery, processing building and hotel, Badacsony], Octogon, No. 7, 2010, 116.

21 D. Ekler, Ember és háza. [Man and his house] Kijárat Kiadó, Budapest 2000, s. 93.22 Idem, Házak 2000–2014. Theory and Practice. AD Reklámstúdió Kft., Budapest 2014, s. 27.23 Ibidem, s. 93.24 Ibidem, s. 27.25 A. Wesselényi-Garay, Röntgenkép a „self”ről: Pezsgőérlelő, Somló [X Ray image about the

self, Champagne maturing factory, Somló], Metszet, No. 6, 2013, s. 42. 26 G. Széplaky, Diverzív építészet: Ekler Dezső építészete – esztétikai perspektívából [Diverse

architecture: Architecture of Dezső Ekler – from aesthetic perspective] L’Harmattan, Bu-dapest 2016, s. 121.

27 T. Dékány, Mintabirtok a Somlón, Kreinbacher [A model domain, Kreinbacher] Bor és Piac: borpiaci szakmai magazin, No. 5–6, 2015, s. 42.

28 A. Wesselényi-Garay, op. cit., s. 43.29 Ibidem, s. 45.39 G. Széplaky, op. cit., s. 114.31 E. Götz, A world formulated into architecture, Régi-új Magyar Építőművésze, No. 8, 2013,

s. 5.32 B. Hamvas, The Philosophy of Wine, [English translation by Csepregi, G.]. Medio Publishing

House, Hungary, 2003, s. 41.

REFERENCES

ArchDaily Building of the Year 2010, http://boty.archdaily.com/us/2010 (accessed: 14.10.2017).A French Woman’s Guide to Wine. The Symbolism of Wine…”The Sacred Vine”. 21. March

2015, http://winewomanworld.com/2015/03/21/the-symbolism-of-wine-the-sacred--vine/ (accessed: 14.10.2017).

Badacsony wine region, http://www.bazaltbor.hu/en/badacsony (accessed: 14.10.2017).Bazaltbor Laposa by Plant, Dezeen.com (7 September 2010), https://www.dezeen.

com/2010/09/07/bazaltbor-badacsony-by-plant/ (accessed: 15.10.2017).

O . H a r e a , M . S i m o n 161

Bojár I.A., Terroir építészet – Bazaltbor Laposa Pincészet, feldolgozó épület és borhotel, Ba-dacsony [Terroir architecture – Bazaltbor Laposa Winery, processing building and hotel, Badacsony], Octogon, No. 7, 2010, 116.

Dékány T., Mintabirtok a Somlón, Kreinbacher [A model domain, Kreinbacher] Bor és Piac: borpiaci szakmai magazin, No. 5–6, 2015, 40–43.

Duda T., Sacral Landscape and its Influence on Regional Tourism Space Development: We-stern Pomerania, NW Poland, International Journal of Religious Tourism and Pilgrimage, Vol. 2 (2), 2014, 35–49.

Ekler Architect, Kreinbacher Champagne winery, http://ekler-architect.hu/en/munkak/30# (accessed: 14.10.2017).

Ekler Architect, Lodging Building, http://ekler-architect.hu/en/munkak/54 (accessed: 14.10.2017). Ekler D., Ember és háza. [Man and his house] Kijárat Kiadó, Budapest 2000.Ekler D., Házak 2000–2014. AD Reklámstúdió Kft., Budapest 2014.Götz E., A world formulated into architecture, Régi-új Magyar Építőművészet, No. 8, 2013, 4–7.Hamvas B., A bor filozófiája. [The Philosophy of Wine, English translation by Csepregi,

G.], Medio Publishing House, Hungary, 2003.Johnson H. and Robinson J., The World Atlas of Wine, Mitchell Beazley, London 2013, 7th edn.Kis P., and Molnár B., Bazaltbor-Laposa pincészet: Feldolgozó épület [Bazaltbor-Laposa Winery:

Processing building], Alaprajz, Vol. 17 (6), 2010, 66–77.Laposa Winery, Archdaily.com (10 September 2010), http://www.archdaily.com/76960/

laposa-winery-atelier-peter-kis (accessed: 15.10.2017).Meyhöfer D., Gollnek O., and Hubschmid P. C., The Architecture of Wine: Die Architektur des

Weines / L’architecture du Vin, Gingko Press, Corte Madera CA, 2000.MorganG. and Tresidder R., Contemporary Wine Studies: Dancing with Bacchus, Routledge,

London and New York 2016.Szegő Gy., Oromfalas high-tech – Bazaltbor, Laposa Borászat, Badacsony, [High-Tech with

Gable – Bazaltbor, Laposa Winery], Régi-új Magyar Építőművészet, No. 4, 2011, 14–19.Széplaky G., Diverzív építészet: Ekler Dezső építészete – esztétikai perspektívából [Diverse

architecture: Architecture of Dezső Ekler – from aesthetic perspective] L’Harmattan, Bu-dapest 2016.

Wesselényi-Garay A., Röntgenkép a „self”ről: Pezsgőérlelő, Somló [X Ray image about the self, Champagne maturing factory, Somló], Metszet, No. 6, 2013, 40–45.

Wettstein D., A kontextusába szőtt ház [A house in context], Metszet, No. 6, 2010, 61.

ADRES BIBLIOGRAFICZNY ARTYKUŁU: Harea O., Simon M., Wineries in communication with holy mountains, Przestrzeń/Urbanistyka/Architektura, 1/2018, s. 147–162.DATA AKCEPTACJI OSTATECZNEJ WERSJI DO OPUBLIKOWANIA: 15.06.2018.

PUA

Janós Kárász ([email protected])Lecturer at Szent István University, Budapest

Furtwängler Garden: the sacrum as reference fieldFurtwängler Garden: sacrum jako pole referencyjne

1/2018DOI: 10.4467/00000000PUA.18.013.8621

Abstract

The sacred as initial layer in landscape architectureSalzburg’s entire historic centre is a World Heritage Site. In this context, the Furtwängler Garden project, which was completed in 2010, is defined by religious architecture and influenced by the spirituality of the site. This paper addresses the questions: Which sources of sacral traditions play a role? What are the consequences of such an approach? Which kind of transformations in landscape architecture evolve? How does “the sacral” become manifest in contemporary landscapes that are not religiously connoted spaces?

Keywords: sacrum, garden, traditions

Streszczenie

Całe historyczne centrum Salzburga wpisane jest na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO. W tym kontekście projekt Furtwängler Garden, który został ukończony w 2010 r., jest określany przez architekturę religijną i pod wpływem duchowości tego miejsca. W niniejszym artykule poruszono pytania: jakie źródła tradycji sakralnych odgrywają rolę? Jakie są konsekwencje takiego podejścia? Jakie przekształcenia w architekturze krajobrazu ewoluują? W jaki sposób sakralność manifestuje się we współczesnych krajobrazach, które nie są religijnie konotowanymi przestrzeniami?

Słowa kluczowe: sacrum, ogród, tradycje


1. NEW DESIGN IN WORLD HERITAGE SETTING

As set forth by ICOMOS, Salzburg’s entire historic centre is a World Heritage Site. This fabric is to a great extent characterized by religious architecture. Towards the north and west, the Furtwängler Garden is surrounded by the building of the old University, still serving as a theology faculty; towards the southern border are the former stables of the archbishop (1607), adapted by Clemens Holzmeister as the Salzburg Festival Hall. On the east side of the site is the Colleges Church (1707) by J. B. Fischer von Erlach: a sacred mountain, so to speak.

2. HISTORIC TYPOLOGY

The historic fabric of Salzburg, situated on the left bank of the river Salzach, dates back mainly to the medieval and Renaissance periods, and is not endowed with public parks. Mirabell Garden (1730), is located on the right side of the river. It is presently a public park. The Gardens of Hellbrunn – a Renaissance jewel in Central Europe and the first mannerist garden north of the Alps – were built in the early seventeenth century on the edge of Salzburg.

Characteristic, however, of mediaeval and Renaissance Salzburg are monastery gardens and cemeteries. They are closed, or in some cases, semi-closed areas, framed by walls. They are invisible from outside and, to this day, give rise to a specific ritual: they are quiet places, sites where our behaviour and movement diverges from the norm, where the number of functions is limited. These gardens are not expected to be part of a spectacle, to suggest an “event” – the exact opposite of contemporary public gardens.

3. TRANSFORMING TRADITION

The basic question for us as landscape architects has been: What approach can we – should we – take to this cultural background? The functional requirements set forth – in the form of requests and suggestions – by the municipality, by the citizens, and by different powerful players (for example, the Salzburg Festival, the University, and the Tourism Association) were endless, and the pressure to arrive at a flexible and multifunctional result (spells of the present planning alchemy) was enormous: as a play-ground, event-ground, leisure-ground, etc. We decided to refer to the tradition of this particular urban fabric, not by copying certain formal solutions, but by transforming and developing them into a contemporary design that reflects the inflationary diversity of these expressed needs and functions.

J . K á r á s z 165

4. FRAME AND CORE

The enclosure in the historic typology (of the monastery and cemetery gardens) seemed to us a promising reference element. Tilting the enclosure, so-to-speak, from the vertical into the horizontal, we created a 5-metre-wide paved surface serving as an unusually generous area for walking and lingering at the same time. A frame with again frame-like connections. The lawn areas within this net of frames sit 28 cm deeper – a sunken centre of sorts, a quiet midst. One can enter along the steps or along a short ramp. This sunken green core appears to the visitors as a distinct space within the garden.

5. DESIGN INTENTIONS

The intention was to signal a slowdown, to induce a calm spirit into the busy atmosphere of tourists, festival visitors, students and other locals. Design strategies are of course often not so explicit, but rather implicit or intuitive. In this project we sought a “contro corrente” solution – in contrast to the Zeitgeist’s design of green open spaces, in contrast to the current, short-term trends – or, in other words, a viable reference residing in the genius loci. A risky approach, based on a quite minimalistic intervention, yet with high atmospheric quality. Materials, details, the play between aspects of the familiar and the unfamiliar had to be used in a very precise way.

Elements of Sacrum as described above meet a second design layer referring to a likewise strong local tradition: That of Scenographic Representation, recognizable in the neighbouring eighteenth-century church; today symbolized by the Salzburg Festival, founded by Max Reinhardt, a man of almost Baroque-inspiration. The quiet midst of the Furtwängler Garden is flanked on two sides by 140 cm high hedges. This kind of stage setting creates protected niches in the Garden, subspaces without losing the perception of the whole site.

6. ATMOSPHERIC DETAILS

The sacrum in the design of this public place also appears indirectly in some details: • The single chairs and double chairs we selected induce a kind of “concentrated stay.”

The decision to use this type of furniture expresses a specific approach of ours: “form follows atmosphere.” The chairs are reminiscent of existing park benches but are distinctly different: We stay close to each other: alone, but not lonely.

• The ramps leading to the sunken lawn might seem superfluous, but they call attention to the significance of situating the ground level just 28 cm lower than the surroundings.


Il. 1. Layout plan(source: Auböck+Kárász)

• The unusual overlapping of the hornbeam hedges and the hydrangea is a poetic statement, creating astonishment through the use of familiar plants: a silent surprise.

7. REFLECTION

Various slow-paced spaces unfold in the Furtwängler Garden: largo/adagio con brio/ andante lento. The new site reclaims certain structural features still present in the mediaeval and Renaissance fabric of Salzburg and transforms them into the wilderness of public space of the twenty-first century.

167

Il. 2. View toward Hohensalzburg Castle(source: Auböck+Kárász)

Il. 3. View of the garden area (source: Auböck+Kárász)

168

Il. 5. Aerial view (source: Municipality of Salzburg)

Il. 4. Details of steps and lawn border (photo by: Andrew Phelps)

ADRES BIBLIOGRAFICZNY ARTYKUŁU: Kárász J., Furtwängler Garden: the sacrum as reference field, Przestrzeń/Urbanistyka/Architektura, 1/2018, s. 163–168.DATA AKCEPTACJI OSTATECZNEJ WERSJI DO OPUBLIKOWANIA: 25.06.2018.

PUA

Agnieszka Wartacz ([email protected])Instytut Architektury Krajobrazu, Wydział Architektury, Politechnika Krakowska

Sacrum w „Mieście bez Boga” Sacrum in a „City without God”

1/2018DOI: 10.4467/00000000PUA.18.010.8618

Streszczenie

W kształtowaniu założeń urbanistycznych realizmu socjalistycznego aspekt sacrum z różnych przy-czyn był zwykle deprecjonowany i marginalizowany. Celem pracy jest próba zmierzenia się z tą prob-lematyką na przykładzie założenia urbanistycznego – Nowej Huty. Poruszone tematy będą dotyczyć genezy pojawienia się obiektów lub miejsc kultu religijnego w Nowej Hucie – „mieście bez Boga” oraz wyboru ich lokalizacji, aspektu współczesnego bytu tych obiektów jako elementu tkanki miejskiej, ich wpływu na oryginalny plan Nowej Huty, krajobraz miejski i poszczególne wnętrza, a także konser-wacji i kreacji najbliższego im otoczenia.

Słowa kluczowe: sacrum, przestrzeń, Nowa Huta

Abstract

In shaping the urbanistic assumptions of socialist realism, the aspect of the sacred was often overlooked or marginalized for various reasons. This presentation is an attempt to tackle this problem on the example of urban planning – Nowa Huta. The topics discussed will be related to the origins of religious worship in Nowa Huta – the „city without God”, the choice of the siting of such objects as well as the aspect of the contemporary existence of these spaces, their preservation, and creation in today’s reality.

Keywords: sacrum, space, Nowa Huta


1. WSTĘP

Wielkim fenomenem Nowej Huty jest niewątpliwie jej sfera sacrum. Mimo iż od począt-ku była planowana jako ośrodek miejski bez świątyń i miejsc kultu religijnego, od początku jej istnienia, roku 1949, aż do dziś, na jej terenie zbudowano aż 9 kościołów. Obecność sa-kralnych budowli w przestrzeni architektonicznej i urbanistycznej ówczesnego miasta, dziś jednej z dzielnic miasta Krakowa, nie może być rozpatrywana z pominięciem aspektów za-równo społecznych, jak i historycznych powstawania kolejnych świątyń. Analizując plan No-wej Huty przygotowany w 1951 roku przez zespół architektów pod kierownictwem Tadeusza Ptaszyckiego, nie dostrzeżemy na nim kościoła, ponieważ do 1956 roku nie planowano jego budowy. Było to radykalne podejście władz, aby w miejscu o chrześcijańskich tradycjach, nie znajdowało się żadne miejsce kultu religijnego. To wyraz stosunku nowej władzy do Kościoła, której celem była całkowita laicyzacja społeczeństwa i zmuszenie do rezygnacji z praktyk re-ligijnych. Katolicyzm był postrzegany przez władze jako wróg nowego systemu. Ideologia so-cjalistyczna, odrzucając istnienie Boga1, popierając ateizm, urzeczywistniała założenia Karola Marksa, który religię określał jako „opium dla ludu”, zbiór złudzeń mających na celu uśmie-rzenie cierpienia, a także przeszkodę w zdobywaniu szczęścia ludziom. Jako dopust Boży dla mieszkańców Mogiły, Pleszowa czy Czyżyn, które to wsie zostały wchłonięte przez Nową Hutę, należy rozpatrywać już wybór miejsca jej powstania. Urodzajne żyzne ziemie, pokry-te łanami zbóż, w czerwcu 1949 roku, niedojrzałe, zostały skoszone, a malowniczy wiejski pejzaż został zamieniony na ogromny plac budowy nowego miasta i huty stali, w ludzkich umysłach jawił się przede wszystkim jako strach przed przyszłością. W okresie powojennym represje i prześladowania Kościoła były widoczne nie tylko w Polsce, ale także w innych częś-ciach Europy. Przykładem i potwierdzeniem niechęci władz do obiektów sakralnych są losy Kościoła św. Szymona i Heleny w Mińsku, na Białorusi. Neoromańska świątynia zbudowana na początku XX wieku, po zajęciu Mińska przez wojska radzieckie została zamieniona na kino „Sawieckaja Biełarus”, gdzie po przebudowie w prezbiterium urządzono toalety i palarnię. Ten precedens pokazuje, jak bardzo władze nie traktowały kościołów jako swoistego sacrum.

Celem pracy jest ocena stanu zachowania i aranżacji przestrzeni wokół kościołów, jak również ich wpływ na tkankę miejską. Badania przeprowadzono na 9 obiektach sakralnych znajdujących się w dzielnicach Krakowa, Nowej Hucie, Mistrzejowicach, Bieńczycach, Czyży-nach i Wzgórzach Krzesławickich. Przeprowadzone badania zostały poparte o pisane źródła historyczne, jak również interesujące przekazy ustne. W czterech przypadkach porównano również pierwotny plan Nowej Huty Tadeusza Ptaszyckiego z mapą sytuacyjną z roku 1961 i współczesnym układem (Il. 1), a w reszcie przypadków mapę z 1961 roku ze współczesnym układem.

A . W a r t a c z 171

2. RELIGIA W NOWEJ HUCIE

Ośrodki kultu religijnego Nowej Huty, poza opactwem Cystersów w Mogile, to przede wszystkim kościoły dokumentujące dzieje walki mieszkańców z władzą socjalistyczną. Są one niejako świadectwem przywiązania społeczności do tradycji katolickiej i jego determinacji w próbie zwalczenia desakralizacyjnej doktryny socjalizmu. Tożsamość Nowej Huty przez lata kształtowały dwa przeciwstawne, ścierające się ze sobą wzorce, z jednej strony władze państwowe tworzyły ją jako sztandarowy przykład nowoczesnego, socjalistycznego miasta, w którym nie ma miejsca dla Boga, z drugiej strony, społeczeństwo walczyło o przestrzeń zgodną z sakralną hierarchią i swoimi duchowymi potrzebami.

Proces formowania przestrzeni sacrum Nowej Huty postępował niezwykle wolno. W czerwcu, gdy kopano fundamenty pod pierwszy nowohucki blok mieszkalny, okoliczne wsie należały do dekanatu mogilskiego. W pobliżu terenów budowy nowego miasta znaj-dował się kościół parafialny św. Bartłomieja w Mogile i położony nieopodal kościół klasztor-ny oo. Cystersów. Nieco dalej położone były kościoły parafialne w Pleszowie i Ruszczy oraz wybudowany w latach 1936–1939 kościół w Czyżynach. We wsi Bieńczyce znajdowała się niewielka kaplica urządzona w dworku wybudowanym na początku XIX przez Komisję Włoś-ciańską. Oficjalna erekcja kaplicy odbyła się 21 marca 1947 roku2.

Poza tymi świątyniami w nowobudowanym mieście nie zostało przewidziane żadne miej-sce kultu religijnego. Równocześnie z budową nowego miasta zaczęła napływać do niego lud-ność zarówno z okolicznych wsi, jak i innych miast Polski, o przewadze młodych osób stanu wolnego, a to wraz z koncepcją miasta pozbawionego Boga, stanowiło nowe, niewątpliwie jedno z trudniejszych wyzwań nie tylko dla krakowskiego, ale także dla polskiego Kościoła.

Nasilające się przez lata prześladowania Kościoła w Polsce, których następstwem stał się szeroko nagłaśniany w ówczesnej prasie proces zatrzymanych krakowskich księży, poprzedzony rewizją pomieszczeń krakowskiej Kurii Metropolitalnej, nie zniechęciły jednak społeczeństwa3.

Prośby ówczesnego biskupa, Franciszka Jopa, kierującego diecezją, składane pisemnie do premiera Józefa Cyrankiewicza o wyrażenie zgody na budowę kościoła w Nowej Hucie, nie zostały spełnione. O niechęci władz wobec tej sugestii może świadczyć fakt, że nie po-mógł również list współpracującego z rządzącymi, krakowskiego duchownego – ks. Stanisła-wa Hueta4.

Nowe nadzieje na liberalizację polityki państwa przyniosły konsekwencje polityczne czerwca i października roku 1956. Rządzący w tym czasie państwem Władysław Gomułka, na początku listopada tego samego roku pozytywnie rozpatrzył postulat dwunastoosobowej delegacji parafian w sprawie zezwolenia na budowę nowohuckiej świątyni, które zostało pisemnie wysłane w grudniu. 23 stycznia 1957 roku Biuro Projektów „Miastoprojekt” spo-rządziło dokument w sprawie lokalizacji kościoła. Po przeprowadzeniu wizji lokalnych w te-renie ustalono wstępną lokalizację na terenie os. C-1, przy skrzyżowaniu ulic Majkowskiego i Marksa5, w pobliżu teatru Kameralnego6.


Zgodnie z zaleceniami Prezydium Rady Nadzorczej Miasta Krakowa projekt kościoła stał się tematem ogólnopolskiego konkursu architektonicznego, w wyniku którego wyłoniony zo-stał projekt inż. Zbigniewa Solawy z Krakowa. Na placu przyszłej budowy 17 marca 1957 roku uroczyście ustawiono symboliczny dla kultury chrześcijańskiej krzyż. Niestety wypowiedzia-ne wówczas słowa ks. Stanisława Kościelnego „Wzięliśmy na swoje barki krzyż i mamy ten krzyż dźwigać, aż do szczęśliwego zakończenia”7 dały niedługo trwającą nadzieję. Już w roku 1959 nie uzyskał on zgody na procesję Bożego Ciała, a sam został odwołany z pełnionego przez siebie stanowiska proboszcza.

Dramat, który rozegrał się na nowohuckich ulicach po 19 kwietnia 1960 roku, rozbudził w społeczeństwie jeszcze większą wolę walki w obronie jego sumień i praw. Bez wątpienia stał się początkiem dla budowy nowohuckich świątyń. Tego dnia nowy inwestor pisemnie zażądał od parafii usunięcia krzyża z terenu, argumentując to decyzją o utworzeniu w tym miejscu tzw. szkoły tysiąclatki8.

27 kwietnia 1960 roku od godziny 8.30 przez cały dzień, aż do północy, trwały zamiesz-ki między mieszkańcami Nowej Huty a milicją, związane z próbą usunięcia krzyża z placu przeznaczonego pod budowę pierwszej nowohuckiej świątyni. Chcąc złamać opór prote-stującego społeczeństwa, milicjanci wspierani przez wojsko, atakowali ludzi stojących pod krzyżem śpiewających pieśni patriotyczne i religijne, zarówno gazem łzawiącym, jak i ar-matkami wodnymi, do protestujących strzelano z ostrej amunicji, a nocą w całej dzielnicy przeprowadzono aresztowania. W wydarzeniach wzięło udział około 2 tysięcy mieszkańców Nowej Huty, aresztowano 496 osób, a 87 osób zostało skazanych na kary od 6 miesięcy do 5 lat więzienia. Obrona krzyża była szokiem dla ówczesnych władz komunistycznych, których wizja o wzorcowym mieście bez Boga została zachwiana.

3. KOŚCIOŁY W NOWEJ HUCIE

Dopiero w 1965 roku, ówczesny administrator parafii – ks. Józef Gorzelany wraz z me-tropolitą krakowskim ks. abp. Karolem Wojtyłą przystąpił do budowy kościoła. Po wydaniu ostatecznej zgody, jeszcze w tym samym miesiącu, zaakceptowano projekt architekta Woj-ciecha Pietrzaka i Ewy Podolakowej. Choć władze państwowe utrudniały prace nad nową świątynią, nie pozwalając na wypożyczanie przez przedsiębiorstwa ciężkiego sprzętu, to dzięki organizacji ks. Gorzelanego, dyplomacji ks. kard. Wojtyły, pracowitości parafian i dat-kom pieniężnym od Polonii i katolików z Zachodu, po 10 latach budowy, w obecności 70 ty-sięcy wiernych, 15 maja 1977 roku, ks. kardynał Karol Wojtyła konsekrował pierwszy kościół w Nowej Hucie – pw. Matki Bożej Królowej Polski, nazwanego Arką Pana, bo „płynącego jak arka na morzu zła ponad wodami historii”. Ten moment stał się niejako symbolem wygranej walki o Kościół, toczonej przez lata między nowohuckim społeczeństwem, a komunistyczną władzą9.

A . W a r t a c z 173

Drugim kościołem powstałym w Nowej Hucie, którego budowa rozpoczęła się rok przed konsekracją Arki Pana, w roku 1976, był kościół pw. św. Maksymiliana Marii Kolbego. Genezy jego powstania doszukiwać się można już w oku 1970, kiedy to ks. Józef Kurzeja, wikariusz parafii, oddalonej o 5 kilometrów, w Raciborowicach, na terenie lasku akacjowego wybudo-wał zielony, drewniany barak o wymiarach 5 x 6 metrów, nazwany przez mieszkańców osiedla „zieloną budką”10, który miał pełnić rolę małego kościoła. Na projekt właściwego kościoła roz-pisano konkurs architektoniczny, który wygrał projekt Józefa i Anny Dutkiewicz. Znajduje się on w północno-zachodniej części osiedla, kilkadziesiąt metrów od układów mieszkaniowych.

Kolejnym Kościołem powstałym na Nowym Hucie w latach 80. jest kościół pw. Miłosier-dzia Bożego, budowany w latach 1982–1987, według projektu Witolda Cęckiewicza i Andrze-ja Lorka11. Kościół został usytuowany na wzgórzu, na skraju osiedla, sąsiadując jednocześnie z terenami zielonymi, jak również główną arterią komunikacyjną. Plac przed kościołem, dzię-ki dwóm podjazdom unoszącym się na coraz większych półkolistych arkadach, ujmujących plac w formie półkola i tworzących dziedziniec porośnięty murawą, ma niezwykle monu-mentalny charakter. Przeszklone przestrzenie otwierają się na otaczającą zieleń, dzięki cze-mu widoczna jest niezwykła korelacja wnętrza świątyni i jej zewnętrznego otoczenia. Projekt ten ukazuje słuszność i celowość pojmowania bryły jako całości z otaczającą ją przestrzenią.

Kolejnym kościołem, na który rozpisano konkurs architektoniczny w 1980 roku, był koś-ciół pw. Matki Bożej Częstochowskiej. Z dwóch propozycji, krakowskiej i warszawskiej, na świątynię mającą powstać na osiedlu Szklane Domy, jury pod kierownictwem profesora Wi-tolda Cęckiewicza wybrało drugą. Kościół budowany był w latach 1984–1994 według projek-tu Krzysztofa Dygi i Andrzeja Nasfetera12. Rozrzeźbiona ceglana bryła budynku z przeszkloną konstrukcją dachową stanowi kontrast do otaczających ją prostych brył układów mieszka-niowych. Otoczenie budynku zostało podporządkowane użyteczności i praktyczności, nie kładąc nacisku na estetykę. Stąd wokół kościoła nie znajduje się projektowana zieleń, a na znacznej przestrzeni znajduje się nawierzchnia z kostki brukowej, o niewielkich walorach estetycznych.

Następny kościół jest kolejnym kościołem zaprojektowanym przez Witolda Cęckiewicza. Kościół pw. św. Brata Alberta zbudowany w latach 1985–199413. Zlokalizowany został na nie-używanym lotnisku, na osi prostopadłej do pasa startowego. W jego najbliższym otoczeniu znajdują się czterokondygnacyjne bloki mieszkaniowe osiedla Dywizjonu 303. Swoją pro-stą, kubistyczną bryłą kościół wpisuje się w otoczenie. Obiegająca dookoła droga dojazdowa obsadzona została drzewami. Współautorem projektu otoczenia był Bolesław Figiel, dzięki któremu rosną tam klony złotolistne, graby, świerki, a także krzewy takie jak migdałowiec, ligustr czy tuja.

W latach 1991–1993 wybudowany został kościół pw. Matki Bożej Nieustającej Pomocy projektu architekta Marcina Stępniewskiego-Jankowskiego we współpracy z konstruktorem prof. Zbigniewem Jankowskim14. Jako miejsce wyznaczono niewielkie wzniesienie na skraju osiedla Bohaterów Września. Jest to kościół orientowany. Wokół kościoła zauważalna jest


spójność i harmonia w kompozycji zieleni projektowanej. Główna brama została podkreślo-na przez niski szpaler z tui i jałowców, które zostały zastosowane również wzdłuż ogrodzenia. Szpaler wysokich tui odwraca uwagę od części kościoła pełniącej funkcje administracyjne.

Na osiedlu Kalinowym powstał kościół pw. św. Józefa projektu Zofii Łuczyńskiej i Jana Kurka. Ostateczna wersja projektu powstała w 1991 roku, natomiast kościół został ukończo-ny w roku 200215. Bryła budynku nawiązująca do krzyża łacińskiego oraz kompleks zabudo-wań parafialnych założony na rzucie litery L, otoczone są zielenią, która kontrastuje z czer-woną dachówką pokrywającą dach i kremową elewacją. Dookreśla ona sakralny charakter świątyni, nadając tym samym atmosferę swojskości.

Kościół pw. Najświętszego Serca Pana Jezusa jest najmniejszym, mającym zaledwie 424 m2, kościołem Nowej Huty. Wybudowany został w latach 1998–2001 według projektu Krzysztofa Ingardena i Przemysława Gawora, przy współpracy Jacka Ewy, który to projekt wygrał konkurs w roku 199716. Jest on znamienny na wzgląd na historię religii w Nowej Hucie, ze względu na jego położenie w narożniku ul. Obrońców Krzyża i Ludźmierskiej, gdzie niegdyś miała powstać pierw-sza świątynia Nowej Huty i gdzie toczyła się walka o krzyż. Niewielką przestrzeń wokół kościoła pokrywa nawierzchnia z kwadratowych płyt betonowych, a także kilka drzew liściastych.

Ostatnim kościołem powstałym na Nowej Hucie w roku 2001 jest kościół pw. Matki Bożej Pocieszenia. Projekt wykonał w 1998 roku Witold Cęckiewicz17, we współpracy Jana Grabackie-go. W sąsiedztwie kościoła znajdują się głównie budynki mieszkaniowe jednorodzinne i budyn-ki gospodarcze. Bryła budynku przesunięta jest na zachód od osi wyznaczonej przez aleję Róż, a tuż za nią znajduje się budynek parafialny, który swoją formą mocno kontrastuje z kościołem i nie wpisuje się w całość założenia. Niestety nie został zrealizowany projekt otoczenia kościoła i ośrodka parafialnego, który zakładał szpaler drzew będący odbiciem obłej w narysie elewacji.

Wykaz analizowanych kościołów wraz z ich adresami, datami powstania i projektantami znajduje się poniżej.

Tabela 1. Wykaz analizowanych kościołów

Lp. Kościół Adresdzielnica

Data powstania Projektant

1 2 3 4 5

1.Matki Bożej

KrólowejPolski

ul. Obrońców Krzyża 1Bieńczyce 1967–1977 Wojciech Pietrzyk

Ewa Podolakowa

2. Św. Maksymiliana Marii Kolbego

os. Tysiąclecia 86Mistrzejowice 1976–1983 Józef Dutkiewicz

Anna Dutkiewicz

3. Miłosierdzia Bożego

os. Na Wzgórzach 1AWzgórza Krzesławickie 1982–1987 Witold Cęckiewicz

Andrzej Lorek

4. Matki Bożej Częstochowskiej

os. Szklane Domy 7Nowa Huta 1984–1994 Krzysztof Dyga

Andrzej Nasfeter

A . W a r t a c z 175

1 2 3 4 5

5. Św. Brata Alberta os. Dywizjonu 303 63Czyżyny 1985–1994 Witold Cęckiewicz

6.Matki Bożej Nieustającej

Pomocy

Os. Boh. Września 33Mistrzejowice 1991–1993 Marcin Stępniewski-Markowski

Zbigniew Jankowski

7. Św. Józefa os. Kalinowe 5Bieńczyce 1991–2002 Zofia Łuczyńska

Jan Kurek

8.Najświętszego

SercaPana Jezusa

Ludźmierska 2Nowa Huta 1998–2001 Krzysztof Ingarden

Przemysław Gawor

9. Matki BożejPocieszenia

Bulwarowa 15aBieńczyce 2001 Witold Cęckiewicz

4. PRZESTRZENIE WOKÓŁ NOWOHUCKICH KOŚCIOŁÓW

Wykonana analiza wykazała, że wszystkie badane kościoły znajdują się w niewielkiej od-ległości od zabudowań, zwykle mieszkalnych oraz usługowych. W większości są to wielokon-dygnacyjne budynki mieszkalne z połowy i końca XX wieku. Wyjątkiem jest kościół pw. Matki Bożej Pocieszenia, wokół którego znajdują się niewysokie budynki mieszkalne jednorodzin-ne oraz niewielkie budynki gospodarcze.

Wśród nich znajduje się jeden wpisany do gminnej ewidencji zabytków – pw. Matki Bożej Królowej Polski, a także dwa położone we wpisanym do rejestru zabytków układzie urbani-stycznym dzielnicy Nowa Huta, pw. Matki Bożej Częstochowskiej i pw. Najświętszego Serca Pana Jezusa.

Podjęte analizie przestrzenie przykościelne rzadko urządzone zostały jako czytelne kom-pozycje ogrodowe, a w znacznej części charakteryzują się przypadkowością. Zarówno ele-menty małej architektury, jak i symbole religijne rozmieszczone zostały bez uwzględnienia zasad kompozycyjnych. Na poddanych analizie terenach najliczniej występują drewniane krzyże i kapliczki. Elementami charakterystycznymi dla danego miejsca jest ołtarz polowy w kościele pw. Matki Bożej Królowej Polski, sadzawka z rzeźbą św. Jana Chrzciciela przed kościołem pw. Miłosierdzia Bożego czy stacje drogi krzyżowej w formie płaskorzeźb umiesz-czonych na ogrodzeniu kościoła pw. Matki Bożej Nieustającej Pomocy. W wielu obiektach wprowadzone oświetlenie ma niskie walory estetyczne, ma postać typowych lamp ulicznych bądź reflektorów podświetlających zieleń lub bryłę kościoła. Nagromadzenie detali architek-tonicznych i nawarstwienie stylowe powoduje wrażenie chaosu przestrzennego, dysharmo-nii oraz braku dbałości o estetykę.

Założenia sakralne są w większości ogrodzone. Wśród typów ogrodzeń najczęściej wystę-pują ogrodzenia składające się z metalowych prefabrykowanych przęsęł bądź metalowych


siatek. Wśród nieogrodzonych kościołów znajduje się kościół pw. Matki Bożej Królowej Pol-ski, pw. św. Maksymiliana Marii Kolbego i pw. św. Józefa. Dzięki temu, że nie są one ogrodzo-ne, płynnie łączą się z otaczającą je przestrzenią, dając jednocześnie wrażenie bardziej do-stępnych i otwartych, również w kontekście metafizycznym. Kościół pw. Miłosierdzia Bożego i pw. Najświętszego Serca Pana Jezusa mogą być rozpatrywane w tym kryterium dwojako, ponieważ są one częściowo oddzielony ogrodzeniem i roślinnością od otoczenia, a częścio-wo na nie otwartym.

W większości założeń nawierzchnie pełnią rolę jedynie funkcjonalną i użytkową. Naj-częściej wykorzystywanym materiałem nawierzchniowym jest kostka brukowa, zwykle w kolorze czerwonym i szarym, a także płyty betonowe. Wyjątkiem jest teren otaczający kościół pw. Matki Bożej Królowej Polski, gdzie zastosowano nieregularne płyty z kamienia naturalnego. Stan techniczny nawierzchni jest dobry, jedynie w kościele pw. św. Maksymi-liana Marii Kolbego można zauważyć nierówności, ubytki oraz przerastanie nawierzchni mchem.

W większości, w przestrzeniach wokół kościołów, rośliny nie tworzą układów kompozy-cyjnych. Najczęściej rozmieszone są one przypadkowo, bez przestrzegania odpowiedniego doboru gatunkowego oraz nieharmonizujące z otoczeniem. Wśród roślin jedynie niewielka część posiada wymiar symboliczny, który jest niezwykle istotny i celowy w takich założe-niach. Analizując rośliny, zostały one podzielone na dwie grupy, pierwszą z nich stanowią drzewa, drugą natomiast krzewy, byliny i rośliny zielne. Stosowane drzewa zazwyczaj mają charakter izolacyjny i sadzone są wzdłuż granic terenów przykościelnych. Najczęściej sto-sowane są rośliny iglaste, świerki, sosny, żywotniki czy cisy. Wśród drzew liściastych naj-częściej spotykane są lipy, dęby, jesiony czy brzozy. Analiza grupy krzewów, bylin i roślin zielnych wykazała, że są to rośliny spotykane w parkach i ogrodach przydomowych, między innymi barwinek pospolity, bukszpan wieczniezielony, berberys, jałowiec, ligustr pospolity, żywotnik czy róża. Jedynie kilka z nich posiada znaczenie symboliczne, wśród nich należy wymienić barwinek – wierność, bukszpan – nadzieja zbawienia, jałowiec – opieka Boża, róża – męka Chrystusa. Najczęściej stosowanymi bylinami i roślinami zielnymi są aksamitki, brat-ki, dąbrówki, pelargonie i fiołki. Wśród analizowanych obiektów wyróżnia się kościół pw. św. Józefa i pw. św. Matki Bożej Nieustającej Pomocy. Pierwszy z nich, otoczony Plantami Bień-czyckimi, wyróżnia się bardzo dobrym stanem zieleni, jej pielęgnacją i utrzymaniem. W jego północo-wschodniej części znajduje się również zieleń komponowana w formie niewielkiego wirydarzu uformowanego z bukszpanów, charakterystycznego dla średniowiecznych założeń klasztornych. W północnej części drugiego założenia znajduje się ogród różańcowy, z charak-terystycznymi rzeźbami w formie kul i nazw poszczególnych tajemnic różańcowych. Niestety, zastosowana zieleń swoją formą i rozmiarem nie podkreśla wyjątkowości tego miejsca i od-wraca uwagę od jego istoty.

A . W a r t a c z 177

Tabela 2. Analiza przestrzeni wokół kościołów

Lp. Otoczenie Ogrodzenie Nawierzchnia Mała architektura

Symbole religijne

1 2 3 4 5 6

1.

budynki wielorodzinnebudynki usługowebudynki oświaty

brak

nieregularne płyty z kamienia naturalnego

– drewniane ławki

– brak oświetlenia – metalowy trejaż

– kamienne donice

– pomnik JP II– dwie kapliczki– ołtarz polowy

2.

budynki wielorodzinnepark Tysiącleciapętla tramwajowa

brak

szare, duże płyty betonowe, przerośnięte mchem

– wysokie lampy par-kowe

– pomnik JP II– dwa

drewniane krzyże

3.

budynki wielorodzinnebudynki oświatybudynki usługowe

– siatka– żywopłot– częściowo

otwarte

szare, duże płyty betonowe

– lampy parkowe

– drewniany krzyż

– fontanna z rzeżbą z brązu

– trzy figury z brązu

4.budynki wielorodzinnepark Szwedzkibudynki oświaty

– brązowe, metalowe, rzeźbione,

– słupy z cegły

szara, czerwona, żółta kostka brukowa

– lampy par-kowe

– kosze na śmieci

– dwa drewniane krzyże

5.

budynki wielorodzinnebyły pas startowybudynki oświaty

– szare, metalowe, proste

szara, czerwona kostka brukowa ułożona we wzór

– stylizowane ławki

– drewniane trejaże

– metalowy krzyż,

– metalowa dzwonnica

6.

budynki wielorodzinnebudynki usługowepętla tramwajowa

– czarne, metalowe, rzeźbione

– słupy z klinkieru

czerwona kostka brukowa

– stylizowane oświetlenie

– „ogród różańcowy”,

– stacje drogi krzyżowej

– figura Jezusa w koronie

7.

budynki wielorodzinnebudynki usługowebudynki przemysłoweplanty Bieńczyckie

brakwielobarwna prostokątna kostka brukowa

– stojaki na rowery

– lampy parkowe

brak


1 2 3 4 5 6

8.budynki wielorodzinnebudynki oświaty

– proste, szare, metalowe

– słupy betonowe

– częściowo otwarte

szare, kwadratowe płyty betonowe

brak

– krzyż – pomnik Obrońców Krzyża

9.

budynki jednorodzinnebudynki gospodarczerzeka – Młynówka

– ciemnoszare, metalowe, proste

– podmurówka z piaskowca

czerwona kostka brukowa brak

– dwa drewniane krzyże

5. PODSUMOWANIE

Znaczenie sacrum w przestrzeniach kultu religijnego powinno być podkreślone zarówno przez funkcję, formę, jak i treść. Przeprowadzone analizy wykazały, że funkcje estetyczne mają mniejsze znaczenie niż funkcje użytkowe. Ponadto wymiar symboliczny, zarówno roślin, jak i małej architektury czy form terenowych, został zatracony i pominięty. Zatracona została również klarowna identyfikacja obiektu sakralnego, a jego otoczenia. Nowohuckie kościoły zostały zlokalizowane przypadkowo, a wynikające z tego ograniczenia terenowe i brak po-wiązań widokowych i kompozycyjnych pozbawiają go roli wymownego znaku przestrzenne-go. Marginalizowanie otoczenia kościołów widoczne jest głównie przez brak czytelnych ukła-dów kompozycyjnych, brak związku otoczenia z architekturą kościoła czy brak wyraźnego układu funkcjonalnego. Przestrzenie przykościelne, zwłaszcza zlokalizowane wśród zwartej tkanki miejskiej, powinny być miejscem oddzielenia sacrum od profanum i podkreślać od-rębność zabudowy sakralnej w aktualnym kontekście urbanistycznym i architektonicznym.

cd. tab. 1

179

Il. 1. Analiza urbanistyczna lokalizacji kościołów (oprac. Agnieszka Wartacz, 2017)


PRZYPISY

1 P. Raina, Kościół w PRL. Kościół katolicki a państwo w świetle dokumentów 1945–1989, T. 1, Poznań 1995.

2 J. Gorzelany, Gdy nastał czas budowy Arki. Dzieje budowy kościoła w Nowej Hucie, Paryż 1988, s. 18.

3 F. Musiał, M. Lasota, Kościół zraniony. Proces księdza Lelity i sprawa Kurii krakowskiej, Kraków 2003.

4 J.L. Franczyk, Bóg zamieszkał w Nowej Hucie, [w:] Nowa Huta. Miasto krzyża i pracy, red. J.L. Franczyk, M. Lasota, Kraków 2004.

5 Obecnie ulice Obrońców Krzyża i Ludźmierska, a także Teatr Ludowy.6 Archiwum parafii w Bieńczycach, Pismo Przedsiębiorstwa Projektowania Budownictwa

Miejskiego w Krakowie, Pracownia U, L. dz. U./42/57 r., 24 I 1957.7 Audycja radiowa z uroczystości poświęcenia krzyża. Zapis fragmentów audycji [w:] Ridan J.,

Róg Marksa i Obrońców Krzyża, „Karta”, nr 21, 1997, s. 121.8 DBOR Kraków-Miasto do proboszcza kościoła rzymskokatolickiego w Bieńczycach 14 IV

1960, dokument cytowany w całości [w:] Gorzelany J., op. cit., s. 62.9 J. Gorzelany, op. cit.10 J.L. Franczyk, Na fundamencie Krzyża. Kościół katolicki w Nowej Hucie w latach 1949–1989,

Kraków 2004, s. 191–20311 M. Latasiewicz, Parafia Miłosierdzia Bożego Kraków – Wzgórza Krzesławickie 1981–2001,

Kraków 2002.12 N.S. Karsznia, Powstanie parafii i budowa kościoła Matki Bożej Częstochowskiej w Nowej

Hucie, Kraków 1997.13 M. Latasiewicz, Parafia Świętego Brata Alberta Kraków – Nowa Huta 1983–2003, Kraków 2003.14 http://www.maryja-mistrzejowice.pl/parafia/akterekcyjny.html (dostęp: 05.11.2017).15 http://parafia.kalinowe.pl/parafia (dostęp: 05.11.2017).16 Kościół Najświętszego Serca Pana Jezusa w Nowej Hucie, „Dziennik Polski”, nr 15, 2003, s. 8.17 http://encyklopediakrakowa.pl/architektura-i-urbanistyka/swiatynie/125-koscioly/157-

-kosciol-matki-bozej-pocieszenia.html (dostęp: 05.11.2017).

A . W a r t a c z 181

LITERATURA

Franczyk J.L., Na fundamencie Krzyża. Kościół katolicki w Nowej Hucie w latach 1949–1989, Kraków 2004.

Golonka-Czajkowska M., Nowe miasto nowych ludzi. Mitologie nowohuckie, Kraków 2013.Gorzelany J., Gdy nastał czas budowy Arki. Dzieje budowy kościoła w Nowej Hucie, Paryż 1988.Jagło P., Nowa Huta dla Wolnej i Niepodległej, Kraków 2014.Karsznia N.S., Powstanie parafii i budowa kościoła Matki Bożej Częstochowskiej w Nowej

Hucie, Kraków 1997.Latasiewicz M., Parafia Świętego Brata Alberta Kraków – Nowa Huta 1983–2003, Kraków 2003. Latasiewicz M., Parafia Miłosierdzia Bożego Kraków – Wzgórza Krzesławickie 1981–2001,

Kraków 2002. Musiał F., Lasota M., Kościół zraniony. Proces księdza Lelity i sprawa Kurii krakowskiej,

Kraków 2003.Raina P., Kościół w PRL. Kościół katolicki a państwo w świetle dokumentów 1945–1989, T. 1,

Poznań 1995.Szarek J., Lasota M., Terlicki R., Nowa Huta – miasto walki i pracy, Kraków 2002.

ADRES BIBLIOGRAFICZNY ARTYKUŁU: Wartacz A., Sacrum w „Mieście bez Boga”, Przestrzeń/Urbanistyka/Architektura, 1/2018, s. 169–182.DATA AKCEPTACJI OSTATECZNEJ WERSJI DO OPUBLIKOWANIA: 15.06.2018.

PUA H

IST

OR

IAA

RC

HIT

EK

TU

RY

I S

ZT

UK

I P

IĘK

NE

W A

RC

HIT

EK

TU

RZ

E

PUA

Anna Pączek ([email protected])Studia Doktoranckie, Wydział Architektury, Politechnika Krakowska

Odnowa zabytkowych obszarów miejskich jako odpowiedź na potrzebę zrównoważonego rozwoju przy zachowaniu tożsamości miejsca. Przypadek Hankou (Chiny)The renewal of monumental urban areas as a response to a demand for sustainability while maintaining identity of the location. A case of Hankou (China)

1/2018DOI: 10.4467/00000000PUA.18.014.8622

StreszczenieW artykule przedstawiono wagę ochrony dziedzictwa w odnowie obszarów miejskich, a także potrzebę wyko-rzystania ekonomicznych i społecznych procesów na korzyść zrównoważonego rozwoju, na przykładzie terenu dawnej koncesji międzynarodowej w Hankou, obecnej dzielnicy Wuhan w prowincji Hubei w Chinach. Autorka dowodzi iż, aby chcąć utrzymać zdrową tożsamość miasta, uzasadnione jest tworzyć nowe obiekty, w harmonii z historyczną architekturą i tkanką miejską.

Słowa kluczowe: ochrona zabytków, zrównoważony rozwój, kolonializm

AbstractThe paper stresses the importance of heritage preservation in urban renewal and the need to use the economic and social processes that occur in the area for the benefit of sustainable development, with the example of former international concession in Hankou in Chinese province of Hubei. The author proves that in order to maintain a healthy urban identity it is justifiable to create architecture in harmony with pre-existing architecture and urban tissue.

Keywords: heritage preservation, sustainable development, colonialism


1. WSTĘP

Hankou jest obecnie dzielnicą stolicy chińskiej prowincji Hubei, Wuhan. Miasto o prze-mysłowym rodowodzie jest krajowym epicentrum zanieczyszczeń, stanowi więc dobrą ilustrację konieczności dążenia do zrównoważonego rozwoju w poszanowaniu tożsamości miejsca. Pamiętając o zjawisku rozrostu obszarów miejskich oraz zagęszczającej się populacji Chin, należy dążyć do optymalizacji istniejącego stanu. Historyczne Hankou staje przed kolej-nym wyzwaniem – pogarszająca się jakość powietrza nie tylko zagraża zdrowiu mieszkańców, ale sprawia, że ochrona zabytków architektury jest trudna.

Autorka podkreśla wagę ochrony dziedzictwa w odnowie obszarów miejskich, rozumianej jako zespół działań oraz środków administracyjno-prawnych, mających na celu ich rewitalizację, a także potrzebę wykorzystania ekonomicznych i społecznych procesów na korzyść zrównoważo-nego rozwoju. Ze względu na ograniczone zasoby finansowe ze strony rządu lokalne władze mu-szą szukać wsparcia u prywatnych inwestorów przez partnerstwo oparte na wzajemnych korzyś-ciach. Nowe okoliczności skutkują wyzwaniami, takimi jak gentryfikacja i przesiedlenia – to tylko niektóre z konsekwencji społecznych poprawy jakości zabudowy i komercjalizacji zabytkowych obszarów. Pozostaje także problem logistyczny, z którym boryka się wiele miast o historycznej za-budowie – profile dróg stworzone są dla pieszych, nie dla intensywnego ruchu samochodowego – rodzi to potrzebę ograniczenia czy zamknięcia ruchu kołowego w granicach centrum.

Autorka uważa, iż aby zachować tożsamość miasta, słuszne jest tworzenie i ochrona architektury oraz utrzymywanie środowiska miejskiego, które pasuje do wcześniej istniejącej koncepcji urbanistycznej, przy zachowaniu gabarytów, charakteru, form architektonicznych oraz skali urbanistycznej, stosownej do stanu istniejącego oraz tradycji miejsca. Nie oznacza to wcale ograniczenia czynności do ochrony, ale zezwolenie na projektowanie nowych obiektów w har-monii z historyczną architekturą, nie zaburzając tym samym oryginalnej tkanki miejskiej.

2. ZAKRES I METODYKA PRACY, STAN BADAŃ

Problematyka architektury kolonialnej wyłącznie w koncesjach handlowych portowych miast Chin została opisana po raz pierwszy przez Tess Johnson1.

Opracowania na temat Hankou do lat 90. XX wieku dotyczyły w większości zagadnień socjologicznych, politologicznych, ekonomicznych oraz historycznych2. Obszar występuje w wielu publikacjach dotyczących imperializmu3, a zwłaszcza w licznych pracach Williama Rowe’a4 oraz w wydawnictwie dotyczącym chińskich portów otwartych na Zachód autor-stwa Roberta Bickersa i Isabelli Jackson5.

Dyskusja na temat dziedzictwa architektury w Hankou została podjęta po raz pierwszy w 2008 roku dzięki wystąpieniu Yuan Ding6 na sympozjum ICOMOS w Quebecu oraz grupy Huang Huan, Bert Smolders i Jos Verweij7 na 44. Kongresie ISCOCARP w Dalian.

A . P ą c z e k 187

Aspekty urbanistyczne ochrony dziedzictwa omówione są w artykule tych autorów8, a także w planach zagospodarowania i rewitalizacji wydanych przez Biuro Planowania Prze-strzennego miasta Wuhan9.

Podstawowymi dostępnymi źródłami kartograficznymi są mapy Hankou z drugiej poło-wy XVIII wieku: sporządzona przez władze lokalne w 1877 roku10 oraz przez armię japoń-ską w 1915 roku11. Topografię obszaru po rewolucji kulturalnej pokazuje mapa wykonana w okresie II wojny światowej przez armię amerykańską12.

Badany obszar dawnych koncesji zagranicznych w Hankou nie posiada aktualnego, kom-pleksowego opracowania o charakterze naukowym, traktującego wyłącznie o zagadnieniach związanych z architekturą i urbanistyką, które dotyczyłoby historii, stanu obecnego oraz za-gadnień konserwatorskich i społecznych. Niniejsza praca ma na celu zwrócenie uwagi na ten brak, przez wzgląd również na walory rekreacyjne i dziedzictwo terenu, perspektywy rekul-tywacji i rewaloryzacji oraz dalszego rozwoju na zasadzie kontynuacji formy architektonicz-nej i urbanistycznej. Potencjał drzemiący w tym obszarze, zarówno turystyczny, jak i eko-nomiczny, na który zwraca uwagę autorka, mógłby pośrednio posłużyć staraniom o objęcie szczególną ochroną konserwatorską tego obszaru.

Praca o charakterze porównawczo-syntetycznym zbiera dotychczasowe materiały doty-czące badanego obszaru, porządkując je w jeden zwarty materiał w oparciu o kwerendę archiwalną dostępnych źródeł naukowych.

Synteza uzupełniona jest przez inne metody badawcze, takie jak:• własne badania terenowe – odbyte na terenie koncesji zagranicznej w Szanghaju we wrześ-

niu 2017 roku (w ramach innego projektu badawczego autorki dotyczącego Chin), • analiza porównawcza w oparciu o materiały archiwalne w opozycji do stanu obecnego.

3. HANKOU I KONURBACJA WUHAN

Hankou to największy port nad „Długą Rzeką” – Jangcy – która stanowi najważniejszy szlak komunikacji śródlądowej w Chińskiej Republice Ludowej (il. 1). Do 1949 roku było osobnym miastem, później zostało połączone z Hanyang i Wuchang, aby stworzyć stolicę chińskiej pro-wincji Hubei – Wuhan. Jest to obecnie najbardziej zaludnione miasto centralnych Chin.

Traktat tienciński, podobnie jak traktat nankiński, był konsekwencją zawirowań, któ-re wynikały z kolonialnych interwencji zbrojnych, m.in. drugiej wojny opiumowej. Aby unik-nąć zajęcia Pekinu przez koalicję brytyjsko-amerykańską, rządzący wtedy cesarz Xianfeng z dynastii Qing, nie mając innego wyjścia, zgodził się na zawarcie porozumienia. Oznaczało to przymusowe otwarcie chińskich portów dla handlu zagranicznego oraz legalizację handlu brytyjskim opium na terenie cesarstwa chińskiego. Na mocy traktatu zawartego w Tienci-nie w 1858 roku port w Hankou został przymusowo otwarty dla handlu zagranicznego. Trzy lata później w mieście przyznano koncesję handlową Wielkiej Brytanii, Francji, Rosji, Japonii


oraz Niemcom. Oznaczało to udzielenie zgody kraju macierzystego na działalność handlową i gospodarczą na wyznaczonym obszarze przez państwa kolonizujące. Dzięki temu na miej-scu powstało bądź otworzyło swoje oddziały wiele zagranicznych przedsiębiorstw. Szacuje się, że na całym obszarze mieszkało ok. 1500 obcokrajowców13. Podobne koncesje powstały w innych chińskich miastach – chociażby w Szanghaju.

Naturalną konsekwencją tych wydarzeń była potrzeba nowych realizacji architektonicz-nych. Co za tym idzie, styl, w jakim powstawała architektura na tym terenie, był uwarunkowany przez kraj zarządzający daną koncesją (np. widoczna na il. 2 część brytyjska portu w Hankou).

Warto zauważyć, że przez dziesiątki lat wartość dziedzictwa Hankou, a także obszarów prze-mysłowych, które powstały w tym samym czasie w dawnym Hanyangu, była umniejszana przez badaczy14. Nie powstawały na ten temat prace naukowe ani nie podjęto wysiłków, aby teren wpisać na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO. Jako powody wskazywano brak wpływu róż-nic kulturowych pomiędzy ówczesnymi Chinami a pięcioma krajami, koncesji na styl, nie tylko budowania, planowania urbanistycznego, ale także życia na tym obszarze15. Co więcej, w przy-padku Hanyangu rozwój chińskiego przemysłu sprawił, że wszystkie budynki zostały zastąpione nowymi, a pamięć o historii rozwoju przemysłu na tym obszarze została zredukowana do jednego małego muzeum. Inna jest sytuacja Szanghaju, gdzie budynki w stylu europejskim są obecnie w świetnym stanie i stanowią wizytówkę miasta. Obszar tej koncesji jest szacunkowo dwa razy mniejszy niż Hankou16. Imponująca dzielnica, określana jako „skrzyżowanie Huddersfield i Brukse-li”17 (il. 3), była solą w oku Mao Zedonga, przypominającą o przyporządkowaniu Chin zachodnim mocarstwom. Wkrótce po jego dojściu do władzy wszyscy właściciele budynków zostali wypę-dzeni, a wszelkie świątynie na tym obszarze zostały zrównane z ziemią. Architektura mieszkalna i handlowa pozostały nietknięte. Zaniedbany obszar był jednak stale zalewany przez wody rzeki, brakowało wałów przeciwpowodziowych, podmywane były budynki, a ludzie spływali ulicą ni-czym kanałem wodnym. Warto jednak wspomnieć, że do obecnej kondycji budynków przyczynił się przede wszystkim dwuletni gruntowny remont o wartości inwestycji szacowanej na 300 mi-lionów funtów18. Odbudowa była częścią przygotowań do wystawy World Expo, która odbyła się w maju 2010 roku. Całość kosztów przedsięwzięcia ocenia się na 30 miliardów funtów. Zmiany, które przyniosła odbudowa koncesji, to przede wszystkim redukcja biegnącej tam autostrady z jedenastu (il. 4–5) do czterech pasów, do stanu zbliżonego do tego z lat 30. XX wieku (il. 3). Ruch został przekierowany do podziemnych tuneli, a odzyskany teren zamieniony w promenadę, z po-sadzoną zielenią i dwoma tysiącami nowych ławek (il. 6). Wiele znaczących budynków, takich jak hotel Peace i hotel Peninsula, zostały ponownie otwarte, a miejsca jak Shanghai Club – elitarne miejsce spotkań towarzyskich – zostały odrestaurowane i wróciły do starej funkcji.

Wuhan został wpisany na chińską Listę Narodowych Miast Historycznych dopiero w 1986 roku19. Jest nazywany „Stolicą Rewolucji” ze względu na fakt, iż stał się punktem centralnym rozgrywek politycznych rewolucji roku 1911, która doprowadziła do obalenia dy-nastii Qingów i powołaniu Republiki Chińskiej. To określenie bardzo ogranicza postrzeganie Wuhanu w pełni jego walorów. Z jednej strony świadomość społeczna na temat wartości

A . P ą c z e k 189

dziedzictwa dawnych koncesji jest znikoma. Budynki w znacznej części nie są skatalogowane ani otoczone ochroną konserwatorską. Szacuje się, że od 1980 roku doszczętnie zniszczonych zostało ok. 100 obiektów, w tym wiele umieszczonych na liście zabytków20. Podobnie zdarzyło się niegdyś w Białym Mieście w Tel Awiwie, które jest dziedzictwem stylu międzynarodowego z pierwszej połowy XX wieku i było miejscem dewastacji oraz samowoli budowlanych. O ile w przypadku Izraela udało się uzyskać wpis na listę miejsc dziedzictwa kulturowego, o tyle w Chinach brakuje zarówno odgórnej, jak i społecznej inicjatywy do ochrony pozostałości te-renów pokoncesyjnych. Z drugiej strony istnieją hipotezy, że rewolucja kulturalna w Chinach nie doszłaby do skutku, gdyby nie konsekwencje wojen opiumowych i przymusowe otwarcie na świat, którego najbardziej namacalnym i monumentalnym objawem było stworzenie kon-cesji, a tym samym budowa architektury zakorzenionej w innych kręgach kulturowych21.

4. WYZWANIA OCHRONY DZIEDZICTWA ARCHITEKTURY W HANKOU

Aby rozważać wyzwania ochrony dziedzictwa Hankou, należy spojrzeć na obszar Wuhan jako całość. Warto zauważyć, że o ile okres trwania koncesji na terenie całego miasta datu-jemy od 1861 do 1896 roku, o tyle w przypadku zespołu dziesięciu budynków zachowanych do dzisiaj przypada on wcześniej. Mimo to w klasyfikacji National Famous Historical and Cul-tural Cities w Chinach Wuhan został zaliczony do miast ogólnej tradycji. Wynika to z braku jasnej definicji miasta historycznego w chińskim ustawodawstwie oraz braku jakichkolwiek ram czasowych, które byłyby przydatne w określaniu kategorii zabytków22. Zatem znaczenie Wuhan jako obszaru dziedzictwa rewolucji przemysłowej i kulturalnej, a także międzynaro-dowej architektury, zostało pominięte23.

Konsekwencją tego jest pierwsze wyzwanie – ograniczona świadomość społeczna w za-kresie wartości historycznej XIX-wiecznej architektury Hankou i Hanyang. Wynika ona rów-nież z oceny okresu, w jakim ta architektura powstawała. Wojny opiumowe, przegrane przez cesarstwo chińskie, były preludium do wewnętrznego osłabienia państwa. Po śmierci cesarza Xianfeng na tronie zasiadł jego małoletni syn Tongzhi, ale rzeczywiste rządy objęła Cesarzowa Wdowa, Cixi. Okres jej regencji zapisał się na kartach historii jako pogłębienie izo-lacji i zacofania oraz klęska militarna. Dzięki manipulacjom cesarzowa utrzymała faktyczną władzę aż do swojej śmierci w 1908 roku. Skorumpowana i niewydolna machina biurokra-tyczna, napędzana przez konserwatywną mandżurską elitę skupioną wokół dworu w Peki-nie, umacniała pozycję cudzoziemców. Wspomniany już traktat tienciński był tylko kolejnym z serii tzw. traktatów nierównoprawnych, narzucanych Chinom przez światowe mocarstwa. Wprowadzały one przywileje celne dla imperiów kolonialnych, prawnie nakazywały zezwa-lać na tworzenie obszarów kontrolowanych przez inne kraje oraz zmuszały cesarstwo do wy-płaty wysokich kontrybucji. Architektura koncesji traktowana jest więc często jako wstydliwy relikt kolonializmu, czego przykładem jest całkowite zrównanie z ziemią dzielnicy Hanyang.


Zabudowa została zamieniona na nowe obiekty przemysłowe, a historia dzielnicy prezento-wana jest w małym muzeum, jedynym pozostawionym w historycznym kształcie budynku24.

Istnieją przypadki budynków z czasów koncesyjnych, które udało się zachować w bardzo dobrym stanie, na przykład mieszkalny budynek w stylu neorenesansowym w brytyjskiej części Hankou (il. 7). Jednak ograniczona świadomość społeczna w połączeniu z negatyw-nym nastawieniem, wynikającym z uwarunkowań historycznych, mają swoje konsekwencje w niskim priorytecie ochrony zabytków w rządowych oraz lokalnych planach finansowych. To z kolei rodzi zaniedbanie w postaci braku kontroli nad przebudowami i adaptacjami bu-dynków, kwalifikującymi się do kategorii samowoli budowlanych (il. 8–9). Wiele budynków jest zarządzanych przez korporacje, co zniechęca małych inwestorów do lokowania kapitału w historycznych obszarach. Wzrost cen dzierżawy gruntów w centrach finansowych i bizne-sowych stanowi bezpośrednie zagrożenie dla historycznej zabudowy. Spowodowane jest ono większą opłacalnością nowych inwestycji, przynoszących większe zyski niż starania się o zachowanie istniejących budynków. W tym przypadku potrzebne będą również zespoły mieszkaniowe, do których będzie można relokować mieszkańców z historycznego centrum. Proces relokacji wiązałby się z ofertą rekompensat dla wysiedlonych osób25.

Ponadto czynniki środowiskowe, takie jak wysoki stopień zanieczyszczenia powietrza i wpływ nasilonego transportu samochodowego, skracają żywotność reliktów architektury. Drogi tworzone dawniej dla ruchu pieszego bądź konnego nie są przystosowane do ruchu sa-mochodowego. Wuhan jest kolebką rozwoju przemysłowego Chin. To, co stało się motorem napędowym rozwoju miasta, stało się jego przekleństwem26.

5. UTRZYMANIE TOŻSAMOŚCI HISTORYCZNEJ LOKALIZACJI W ODNOWIE MIEJSKIEJ

Aby sprostać wymienionym zagrożeniom, należy odtworzyć proces, który sprawił, że w 1911 roku Wuhan stał się nieformalną stolicą państwa. Opisuje się go jako stymulację dokona-ną przez zachodnią kulturę. Zrodziła ona reakcję Chin, która miała wywołać rewolucję kulturalną. To właśnie w Wuchang, w południowo-wschodniej części konurbacji, 10 października dokonało się powstanie, które zapoczątkowało rewolucję Xinhai, zwaną też chińską rewolucją 1911 roku27. Kluczem do utrzymania w Wuhan tożsamości historycznej jest akceptacja przeszłości jako warun-ku koniecznego do zachowania integralności, z dziedzictwem wszystkich trzech dzielnic28.

Pierwszym krokiem jest podnoszenie świadomości społecznej dziedzictwa, wartości kul-turalnej i architektonicznej. Obszar Hankou jest świadectwem historii. Na przykładzie Szang-haju, gdzie obszary portu i dawnej koncesji stały się modną dzielnicą miasta, widać, że jest to sposób na promocję i tworzenie nowych miejsc pracy, obsługujących zapotrzebowanie na usługi dla turystów29.

Kluczowym rozwiązaniem jest ochrona istniejących budynków oraz tworzenie nowej architektury w ramach istniejącej, historycznej tkanki miejskiej. W następnym rozdziale

A . P ą c z e k 191

omówiono nowatorskie rozwiązania prawne, mające na celu odnowę historycznej struktury miejskiej. Potrzeba ich stworzenia wynikała ze stanu technicznego wielu budynków oraz ko-nieczności pokrycia wysokich kosztów ich renowacji, na które środki można zdobyć np. przez umowy wzajemne pomiędzy lokalnymi władzami a inwestorami30.

Należy też wspomnieć o potrzebie tworzenia obszarów zieleni i ochronie tych istnieją-cych. Na całym obszarze Wuhan znajdują się okazy drzew, które mają więcej niż 100 lat. Należy je otoczyć bezwzględną ochroną, a wcześniej dokonać inwentaryzacji zieleni w mie-ście. Konieczne jest także tworzenie nowych wysp zieleni oraz otaczanie nią traktów komu-nikacyjnych. Wiele nielegalnie powstałych budowli, które będą podlegać zburzeniu, może zwolnić grunt pod nowe parki czy place zabaw.

Obszary koncesji zagranicznych w Hankou powstały jako strefy powolnego ruchu, zatem spory problem stanowi tam obecność ruchu zmotoryzowanego31. Należy ograniczyć trans-port do pieszego i rowerowego, zaś w skali aglomeracji należy zapewnić podziemną, szybką zbiorową komunikację za pomocą sieci metra. Parkingi dla prywatnych samochodów usy-tuowane byłyby na obrzeżach centrum, a drogi dojazdowe zamienione na jednokierunko-we. Należy bezwzględnie chronić pierwotny profil dróg oraz pierwotne pierzeje kwartałów zabudowy, zwłaszcza w sytuacji nowych inwestycji. Priorytetem powinien być rozwój ruchu rowerowego, zarówno wśród mieszkańców, jak i turystów.

6. NOWE ROZWIĄZANIA PRAWNE W ODNOWIE TKANKI MIEJSKIEJ

Inwestorzy niechętnie lokują kapitał w renowacji zabytków ze względu na niekorzyst-ny stosunek zysku do kosztów adaptacji nieruchomości. Aby zaangażować ich w ochro-nę dziedzictwa historycznego centrum, stworzono rozwiązanie prawne w postaci Part-nerstwa Publiczno-Prywatnego (PPP)32. Polega ono na łączeniu możliwości uzyskania użytkowania wieczystego gruntu pod nowe inwestycje, niekoniecznie w centrum miasta, pod warunkiem wkładu w renowację zabytków architektury. Przykładem są nowe inwe-stycje skupione wokół traktu kolejowego w Hankou. Przeznaczenie środków uzyskanych w formie wkładu jest jawne i może to być konserwacja zabytków, tworzenie muzeów czy mechanizmów promocji. Ponadto możliwe jest wykorzystanie ich do rozwoju zabudowy mieszkalnej dla relokowanych z centrum mieszkańców. Warto zauważyć, że wzrost kosz-tów dzierżawy gruntów rodzi w konsekwencji podniesienie poziomu cen wynajmów prze-strzeni biurowej. Może być traktowany jako zagrożenie, jednakże dzięki niemu wiele hi-storycznych budynków zostaje ponownie przywróconych na rynek nieruchomości. Dzieje się tak ze względu na popyt na wynajem determinowany przez lokalizację, bez względu na standard przestrzeni.

Drugie rozwiązanie jest skierowane do mieszkańców. Jest to propozycja przekazania prawa własności domu pod warunkiem utrzymywania nieruchomości w dobrym stanie


technicznym33. Zbiór takich mikroczynności może polepszać ogólną jakość przestrzeni miej-skiej, nie wymagając inwestycji ze strony miasta. W mniejszej skali oferuje wzajemne ko-rzyści podobne do PPP. Właściciel, inwestując w swoją nieruchomość, podnosi jej wartość, a dzięki ogólnej poprawie standardu i popularności okolicy ceny sprzedaży rosną. Wydatek na poprawienie stanu budynku okazuje się inwestycją na przyszłość. W miasteczku Jiang’An w okolicach Wuhan takie rozwiązanie przyniosło oczekiwane rezultaty34.

7. PODSUMOWANIE

Zrównoważony rozwój jest ważnym aspektem w utrzymaniu społecznego, kulturalnego, ekonomicznego i historycznego charakteru zabytkowych obszarów miejskich. Do utrzyma-nia i polepszenia jakości życia rehabilitacja terenów dawnych koncesji musi odbywać się w harmonii z nowoczesnym charakterem działalności, ale bez poświęcania dziedzictwa i ko-rzeni, z których wywodzi się status quo miasta35.

W obszarze konurbacji, którą wraz z Hanyang i Wuchang tworzy Wuhan, można za-obserwować działania mające na celu osiągnięcie zrównoważonego rozwoju. Omówio-no je (wraz z propozycją kolejnych) oraz ich zróżnicowany wpływ społeczny, kulturalny i ekonomiczny na sytuację dziedzictwa Hankou. Warto wspomnieć, że mieszkańcy miasta jako grupa społeczna również są tutaj uznawani za jeden z ważniejszych elementów złożone-go procesu, jakim jest funkcjonowanie miasta. Podsumowując, metodologia zrównoważo-nego rozwoju musi brać pod uwagę wszystkie aspekty społeczne, ekonomiczne i polityczne w momencie podejmowania decyzji, które mają wpływ na miasto jako złożony organizm.

Istnieją rozwiązania prawne, mające na celu regulację statusu zabytkowego obszaru Wu-han, zwłaszcza dawnych koncesji międzynarodowych w Hankou. Niestety, nie są one wystar-czająco jednoznacznie sformułowane, aby chronić dziedzictwo ostatnich dwóch stuleci. Nale-ży dążyć do wprowadzenia kolejnej poprawki do ustawy o ochronie dziedzictwa narodowego Chin, a proces ten musi zostać pobudzony z poziomu władz lokalnych. Jednak, aby mogło to nastąpić, musi zostać przeprowadzona rehabilitacja okresu historii powiązanego z konce-sjami. Konieczna jest ona do podniesienia świadomości wartości tego dziedzictwa wśród spo-łeczeństwa. W przypadku Hankou, za przykładem koncesji w Szanghaju czy Tiencinie, należy również dążyć do wykorzystania potencjału komercyjnego i reprezentacyjnego obszarów post-kolonialnych.

Omówiony przykład dawnych koncesji zagranicznych w Hankou, umieszczonych w konurbacji Wuhan, pokazuje, iż aby utrzymać tożsamość miasta, musimy tworzyć architekturę i utrzymywać środowisko, które pasuje do wcześniej istniejącej koncepcji urbanistycznej. Nie oznacza to wcale ograniczenia czynności do ochrony, ale zezwolenie na projektowanie nowych obiektów w har-monii z historyczną architekturą, bez zaburzania oryginalnej tkanki miejskiej.

193

Il. 1. Mapa Hankou z ok. 1875 roku. Hubei Hankou zhen jie dao tu / Hubei guan shu ju bian zhi, [w:] Fang si kan, Qing Guangxu 3 nian, Hubei 1877

(źródło: https://www.loc.gov/resource/g7824h.ct003066/)

Il. 2. Widok na brytyjską część koncesji w Wuhan na pocztówce z 1931 roku. Wuhan 1931 (źródło: https://commons.wikimedia.org/wiki/File:A_Postcard_of_Wuhan_Bund_from_1931.jpg)

194

Il. 3. Koncesja międzynarodowa w Szanghaju, fragment promenady przy rzece w latach 30. XX wieku. Shanghai survey 1840s – 1940s, Jiangsu 1951 (źródło: http://www.flickr.com/photos/hq31/2154216483/)

Il. 4. Koncesja międzynarodowa w Szanghaju, fragment promenady przy rzece w 2006 roku. Autor: Matthew Booth (źródło: https://www.flickr.com/photos/matbooth/380494440/)

195

Il. 5–6. Koncesja międzynarodowa w Szanghaju, fragment promenady przy rzece w 2008 i 2010 (po renowacji). Materiały prasowe informacji turystycznej miasta Shanghaj, Shanghai 2011

(źródło: https://www.flickr.com/photos/bricoleurbanism/3409148424/)

Il. 7. Budynek w stylu renesansowym (numer katalogowy 140) w brytyjskiej koncesji w Hankou, zachowany w bardzo dobrym stanie. Bund #140, [w:] Quartier Anciennes de concession de Wuhan

(źródło: http://www.village-ginkgo.com/quartier-des-anciennes-concessions-a-wuhan/)

196

Il. 8. Budynek dawnego konsulatu brytyjskiego w Hankou zniszczony przez samowole budowlane. Le consulat anglaise, [w:] Quartier Anciennes de concession de Wuhan (źródło: http://www.village-ginkgo.com/quartier-des-anciennes-concessions-a-wuhan/)

Il. 9. Budynek mieszkalny w dawnej francuskiej koncesji w Hankou, którego cechy charakterystyczne i styl są ledwo widoczne po dewastacji i przez nieprzemyślane modyfikacje elewacji. Le batiment residentiale, [w:] Quartier Anciennes de concession de Wuhan (źródło: http://www.village-ginkgo.com/quartier-des-anciennes-concessions-a-wuhan/)

A . P ą c z e k 197

PRZYPISY

1 T. Johnson, Far From Home: Western Architecture in China’s Northern Treaty Ports, Old China Hand Press, 1996.

2 M.in. D.J. Zhou, Hankou’s concession, A Study of Historical Sociology, Tianjin Education Publication House, 2009; J.C. Yuan, History of Concession Districts in Hankou, Wuhan Publishing House, Wuhan 2013.

3 M.in. H.A. Franck, Roving Through Southern China, Century Co., New York–London 1925; B. Dean, Sino-British diplomacy in the 1860’s: the establishment of the British concession at Hankow, Harvard-Yenching Institute, 1972; R. Lee, France and the exploitation of China, 1885–1901: a study in economic imperialism, Oxford University Press, Hong Kong–New York 1989; J. Mollet, X. Guo’an, R. Pratt, Wuhan: Hankou-Wuchang-Hanyang (meridien on a three-city), Friedrich Reinhardt Verlag, Berlin 1994; M. Crinson, Empire Building: Orientalism and Victorian Architecture, Routledge, New York 1996.

4 M.in. W.T. Rowe, Hankow: Commerce and Society in a Chinese City, 1796–1889, Stanford University Press, 1984; W.T. Rowe, Hankow: Conflict and Community in a Chinese City, 1796–1895, Stanford University Press, 1992; W.T. Rowe, Urban society in late imperial China: Hankow, 1796–1889, Stanford University Press, 1980.

5 R.A. Bickers, I. Jackson, Treaty ports in modern China: law, land and power, Routledge, London–New York 2016.

6 Y. Ding, Five Misunderstandings of A Historic City and A Forgotten Perspective of Cultural Reorientation – A Case Study of Wuhan City, [w:] 16th ICOMOS General Assembly and International Symposium: Finding the spirit of place – between the tangible and the intangible, 29 września – 4 października 2008, Quebec, Kanada [publikacja pokonferencyjna].

7 H. Huan et al., Cultural heritage conservation in historic Wuhan, 44th ISOCARP Congress, Dalian 2008, www.isocarp.net/data/case_studies/1177.pdf (dostęp: 29.03.2017).

8 Z.L. Wu, H. Huang, S. Bert, J. Verweij, Practice of cultural ecology concept in Wuhan concession area, China. Proceedings of the Institution of Civil Engineers – Urban Design and Planning, Dalian 2015.

9 Preservation plan of Yiyuan road Historical Cultural District, Wuhan planning Bureau, Wuhan 2009; Detailed plan of Eryao road area, Wuhan planning Bureau, Wuhan 2009.

10 Mapa Hankou [w:] Hubei Hankou zhen jie dao tu / Hubei guan shu ju bian zhi, [w:] Fang si kan, Qing Guangxu 3 nian, Hubei 1877; dostępne w Bibliotece Kongresu, źródło: https://www.loc.gov/resource/g7824h.ct003066/ (dostęp: 01.06.2016).


11 Mapa Hankou, Hanyang i Wuchang z roku 1915, [w:] An Offical Guide to Eastern Asia, Volume IV: China. Published by The Imperial Japanese Government; źródło: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/d/d0/Hankow_1915.jpg (dostęp: 01.06.2016).

12 Mapa Hankou, Hanyang i Wuchang z czasów II wojny światowej, sporządzona przez armię amerykańską, [w:] Biblioteka University of Texas, Austin, TX; źródło: http://www.lib.utexas.edu/maps/ams/china_city_plans/txu-oclc-6566099.jpg (dostęp: 01.06.2016).

13 T. Johnson, Far From Home: Western Architecture in China’s Northern Treaty Ports, Old China Hand Press, Shanghaj 1996, s. 16.

14 Y. Ding, Five Misunderstandings…, op. cit., s. 5.15 Ibidem, s. 3.16 H.Th. Gould, An American in China 1936-39. A memoir, Greatrix Press, New York 2005,

s. 26.17 M. Moore, Shanghai reopens Bund after £280m restoration, the Telegraph [online],

26.03.2010, s. 2.18 Ibidem.19 M. Moore, Shanghai reopens…, op. cit., s. 2.20 Y. Ding, Five Misunderstandings…, op. cit., s. 5.21 Ibidem, s. 4.22 Cultural Relics Protection Law of the People’s Republic of China (2013 Amendment) [Revised],

Standing Committee of the National People’s Congress, Pekin 2013, s. 31.23 Ibidem, s. 1.24 Ibidem, s. 4.25 H. Huan et al., Cultural heritage..., op. cit., s. 5.26 Y. Ding, Five Misunderstandings..., op. cit., s. 5.27 D. Hoiberg, The Wuchang Uprising on Double Ten – 10/10/1911, [w:] Encyclopedia Britannica

Blog [online], s. 2.28 Y. Ding, Five Misunderstandings..., op. cit., s. 3.29 H. Huan et al., Cultural heritage..., op. cit., s. 2.30 Ibidem, s. 4.31 Ibidem, s. 5.32 Ibidem, s. 4.33 Ibidem.34 Ibidem.35 H. Elborombalyilaka, Sustainable Methodology for Architecture and Urban Conservation

of Heritage Areas: Theatrical and Application [online], s. 14.

A . P ą c z e k 199

LITERATURA

Cultural Relics Protection Law of the People’s Republic of China (2013 Amendment) [Revised], Standing Committee of the National People’s Congress, Pekin 2013; http://en.pkulaw.cn/display.aspx?cgid= 206076&lib =law (dostęp: 29.03.2017).

Ding Y., Five Misunderstandings of A Historic City and A Forgotten Perspective of Cultural Reorientation – A Case Study of Wuhan City [online], 16th ICOMOS General Assembly and International Symposium: Finding the spirit of place – between the tangible and the intangible, Quebec 2008; http://www.international.icomos.org/quebec2008/cd/toindex/77_pdf/77-fD87-92.pdf (dostęp: 29.03.2017).

Elborombalyilaka H., Sustainable Methodology for Architecture and Urban Conservation of He-ritage Areas: Theatrical and Application [online]; https://www.academia.edu/23273290/Sustainable_ Methodology_for_Architecture_and_Urban_Cons_ervation_of_Herita-ge_Areas_Theatrical_and_Application (dostęp: 29.03.2017).

Gould H.Th., An American in China 1936–39. A memoir, Greatrix Press, New York 2005.Johnson T., Far From Home: Western Architecture in China’s Northern Treaty Ports, Old China

Hand Press, Shanghaj 1996.Hoiberg D., The Wuchang Uprising on Double Ten – 10/10/1911, [w:] Encyclopedia Britanni-

ca Blog [online], 10.10.2011; http://blogs.britannica.com/2011/10/wuchang-uprising--double-ten-10101911 (dostęp: 29.03.2017).

Huan H. et al., Cultural heritage conservation in historic Wuhan, 44th ISOCARP Congress, Dalian 2008; www.isocarp.net/data/case_studies/1177.pdf (dostęp: 29.03.2017).

Moore M., Shanghai reopens Bund after £280m restoration, the Telegraph [online], 26.03.2010; http://www.telegraph.co.uk/news/worldnews/asia/china/7527106/Shanghai-reopens--Bund-after-280m-restoration.html (dostęp: 13.01.2018).

IkonografiaMapa Hankou, Hanyang i Wuchang z czasów II wojny światowej, sporządzona przez armię

amerykańską, [w:] Biblioteka University of Texas, Austin, TX; http://www.lib.utexas.edu/maps/ams/china_city_plans/txu-oclc-6566099.jpg (dostęp: 01.06.2016).

Mapa Hankou, Hanyang i Wuchang z roku 1915, [w:] An Offical Guide to Eastern Asia, Vol. IV: China. Published by The Imperial Japanese Government; https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/d/d0/Hankow_1915.jpg (dostęp: 01.06.2016).

Mapa Hankou [w:] Hubei Hankou zhen jie dao tu/Hubei guan shu ju bian zhi [w:] Fang si kan, Qing Guangxu 3 nian, Hubei 1877, dostępne w Bibliotece Kongresu; https://www.loc.gov/resource/g7824h.ct003066/ (dostęp: 01.06.2016).

ADRES BIBLIOGRAFICZNY ARTYKUŁU: Pączek A., Odnowa zabytkowych obszarów miejskich jako odpowiedź na potrzebę zrównoważonego rozwoju przy zachowaniu tożsamości miejsca. Przypadek Hankou (Chiny), Przestrzeń/Urbanistyka/Architektura, 1/2018, s. 185–200.DATA AKCEPTACJI OSTATECZNEJ WERSJI DO OPUBLIKOWANIA: 17.06.2018.

PUA P

LA

NO

WA

NI

EP

RZ

ES

TR

ZE

NN

EI

R

EG

IO

NA

LN

E

PUA

Krystyna Ilmurzyńska ([email protected])Wydział Architektury, Politechnika Warszawska

Ewolucja przestrzenna Ursynowa PółnocnegoSpatial evolution of Northern Ursynów in Warsaw

1/2018DOI: 10.4467/00000000PUA.18.015.8623

Str es zc zen i e

Projekt zespołu osiedli Ursynów Północny w Warszawie (1971–1977) był próbą połączenia idei osied-la społecznego z cechami struktury miejskiej w ramach ówczesnych uwarunkowań. Realizacja obję-ła budynki mieszkalne i niewielką część projektowanego programu towarzyszącego. Projekty z lat 80. XX wieku są poszukiwaniem możliwości rozwoju organizmu miejskiego na bazie wielkiego osiedla mieszkaniowego. Opracowania te stanowiły kontynuację pierwotnych założeń, opartą na elastycz-ności zabudowy w ramach niezmiennej zasady struktury urbanistycznej.

Słowa kluczowe: osiedla mieszkaniowe, rewitalizacja, miasto w mieście

A bs tr a c t

Northern Ursynów in Warsaw, built in the 1970s for 40 000 inhabitants, was planned as a small town rather than an estate. It combined the ideas of the neighbourhood unit and the city within the city. Eventually only housing blocks, some of the schools and a few shops were built. Through the next 10 years designers delivered several masterplans for Ursynów’s further development which introduced new types of buildings with respect to the primary structure, reflecting a structuralist approach.

Keywords: housing estates, revitalisation, city within the city


1. WSTĘP

Wielkie osiedla mieszkaniowe z okresu PRL-u stanowią znaczną część środowiska miej-skiego, krytykowaną za brak przestrzennych i społecznych cech miejskości. Zespół osiedli Ursynów Północny zalicza się do kategorii wielkich osiedli mieszkaniowych pod względem wielkości – 38 tysięcy mieszkańców, technologii prefabrykacji wielkopłytowej i czasu po-wstania – lata 70. XX wieku. Jest pierwszym zespołem zrealizowanym w południowym pa-śmie rozwoju Warszawy Ursynów – Natolin, opartym na linii metra i trasie komunikacji koło-wej. Niniejszy artykuł dotyczy opracowań projektowych dla obszaru Ursynowa Północnego, wykonanych w latach 1971–1990. Składają się na nie: projekt zespołu osiedli Ursynów Pół-nocny, opracowywany w latach 1971–1977, według którego zrealizowano część mieszkanio-wą zespołu, oraz projekty opracowywane w latach 80. XX wieku, przewidujące uzupełnienia zabudowy zespołu. Analiza skupia się na głównych założeniach i przesłankach projektowych wymienionych opracowań oraz ich związkach z ideami jednostki sąsiedzkiej i miasta w mie-ście. Celem artykułu jest zbadanie przebiegu ewolucji rozwiązań projektowych pod kątem możliwości rozwoju organizmu miejskiego na bazie wielkiego osiedla mieszkaniowego.

2. PROJEKT ZESPOŁU OSIEDLI URSYNÓW PÓŁNOCNY W WARSZAWIE

Projekt w swojej ostatecznej formie był próbą połączenia idei osiedla społecznego1 z ce-chami struktury miejskiej w ramach ówczesnych uwarunkowań. W wypowiedziach autorów projektu konkursowego Ursynowa Północnego (architekci Ludwik Borawski, Jerzy Szczepanik--Dzikowski, Andrzej Szkop) odwołania do warszawskich osiedli społecznych łączyły się z krytyką wielkich zespołów mieszkaniowych takich jak Stegny i Bródno w Warszawie. Ogólne przesłanki projektu obejmowały: traktowanie pasma lub zespołu osiedli jako osobnego organizmu miej-skiego, dążenie do skali bliskiej człowiekowi, ciążenia funkcjonalne do stacji metra, dążenie do możliwej koncentracji zabudowy, nawiązanie do miasta historycznego w formie ulicy pieszej ze szczególnym podkreśleniem wagi ukształtowania parteru, postulat współpracy z miesz-kańcami przy tworzeniu miasta, a także akceptacja technologii prefabrykacji i postulat bliskiej współpracy z „fabryką domów”2. Rozwiązania przestrzenne ostatecznej fazy projektu różnią się znacząco od koncepcji konkursowej. Zasadnicza zmiana nastąpiła w fazie wariantowej kon-cepcji pokonkursowej po tym, jak w związku ze śmiercią Ludwika Borawskiego funkcję gene-ralnego projektanta objął architekt Marek Budzyński. Wprowadził on swoją wizję rozwiązań przestrzennych. Do jego inspiracji należały: wnioski z opracowania „Koncentracja liniowa”3 oraz zawarty w tym opracowaniu pasmowy model rozwoju miasta, teoria rozwoju miasta „Par-celacja grupowa”, którą opracowywał Budzyński, duńskie rozwiązania społeczno-przestrzenne osiedli mieszkaniowych, systemu handlu oraz systemu edukacji, rozwiązania urbanistyczne południowego pasma rozwoju Kopenhagi Køge Bugt oraz techniczne możliwości prefabrykacji

K . I l m u r z y ń s k a 205

zawarte w systemie Terraform, zastosowanym w osiedlu Askerød pod Kopenhagą (proj. Svend Høgsbro)4. Podkreślić należy, że w warstwie ogólnych haseł i celów, wyrażonych w opisach, podejścia autorów konkursu i Marka Budzyńskiego były zbieżne.

W pierwotnej, konkursowej wersji projekt opierał się na punktowym centrum i dośrod-kowym układzie ciągów pieszych z układem zabudowy kształtowanym niezależnie od układu urbanistycznego. Zmiana, zapoczątkowana przez Marka Budzyńskiego, polegała na wprowa-dzeniu jednorodnej zasady kształtowania zabudowy w pierzejach ciągów pieszych w bezpo-średnim związku z zasadą urbanistyczną. Układ urbanistyczny w koncepcji pokonkursowej zmienił się z monocentrycznego na sieciowy z liniowym centrum (il. 1).

Zamysł „Parcelacji grupowej” opierał się na podziale terenu miasta na „parcele dla grup” ok. 300-osobowych. Nawiązywał więc bezpośrednio do jednostki społecznej, łącząc ją z ideami samorządności i partycypacji. Sieć ulic stanowiła strukturę tworzącą ramy dla parceli. Wzorem historycznych miast ulice wyznaczone były apriorycznie, ale ich fizyczna przestrzeń powsta-wać miała jako wynik działań wielu inwestorów zgrupowanych na parcelach. Przestrzeń par-cel miała być objęta pełną partycypacją mieszkańców i inwestorów5. Przestrzenna koncepcja Ursynowa Północnego oparta została jednak nie na podziale na parcele i grupy społeczne, lecz na apriorycznej formie ulicy i sieci ulic. Zdaniem Marka Budzyńskiego odpowiadała ona scentralizowanemu modelowi organizacji inwestycji, podporządkowanemu państwowemu inwestorowi i wykonawcy. Mimo nawiązań do miast historycznych, zawartych w sieciowości układu, przemieszaniu funkcji oraz zabudowie pierzejowej, istotową różnicą między zespołem osiedli a miastem pozostała struktura własności i inwestycji. Rozrzeźbienie form budynków, indywidualizacja ogródków przy mieszkaniach oraz rozproszenie programu usługowego i funk-cji towarzyszących wprowadzały tylko naskórkowo różnorodność i rozdrobnienie charaktery-styczne dla małych miast. Projekt zespołu osiedli pozostawał projektem, a nie planem miasta.

Obydwa warianty koncepcji pokonkursowej odczytywać można jako zbliżanie się do prze-strzennej interpretacji ogólnych założeń wyrażonych w opisie konkursowym. W wersji wybranej do realizacji zdefiniowana została forma uliczki pieszej. W następnej fazie – koncepcji progra-mowo-przestrzennej – to, co powstało w dużej mierze intuicyjnie na rysunkach koncepcyjnych, zostało zracjonalizowane, uporządkowane i ułożone w strukturę. W ten sposób powstała zasada trzech równoległych ciągów: zielonego, pieszego i kołowego, oraz podążających za nimi ciągów zabudowy mieszkaniowej i towarzyszącej (il. 2). Zasady tej struktury obejmowały zarówno strefę zabudowy mieszkaniowej, jak i obszar liniowego centrum (UCP – Usługi Ciąg Podstawowy)6.

Kolejne etapy projektu: założenia techniczno-ekonomiczne oraz projekty techniczne, wprowadzały do układu korekty wynikające z rozwiązań architektonicznych, technicznych, technologicznych i organizacji wykonawstwa, nie zmieniając podstawowej struktury.

Realizacja Ursynowa (1973–1978) objęła budynki mieszkalne i niewielką część projektowa-nego programu szkolnego i usługowego. Jeszcze w latach 80. XX wieku główna oś komunika-cyjna – obecnie al. Komisji Edukacji Narodowej (al. KEN) – oraz linia metra, a także związane z nimi centrum usługowe, kluczowe dla funkcjonowania zespołu jako organizmu miejskiego,


nie były zrealizowane. Brak centrum, a także realizacja dużego sklepu „Megasam” w początku lat 80. XX wieku przy ul. Surowieckiego na obrzeżu zespołu odwróciła kierunki ciążeń funkcjo-nalnych w stronę przeciwną do zakładanej w projekcie. Pod koniec lat 70. XX wieku aktywność inwestycyjna na Ursynowie Północnym zamarła. Projekty z lat 80. XX wieku są poszukiwaniem możliwości dalszego rozwoju zespołu.

3. PLAN MIEJSKIEJ ZABUDOWY MIESZKANIOWEJ Z USŁUGAMI MIĘDZY ULICAMI PUŁAWSKĄ I SUROWIECKIEGO7

Plan zabudowy mieszkaniowej, usytuowanej na obrzeżu zespołu osiedli Ursynów Północny, powstał na zlecenie Spółdzielni Budownictwa Mieszkaniowego Ursynów i był realizowany na prze-łomie lat 80. i 90. XX wieku. Teren między ulicami Surowieckiego i Puławską był pierwotnie prze-znaczony na funkcje techniczne i produkcyjne. Po zbudowaniu zespołu osiedli przeznaczono go na funkcje mieszkaniowe. W zamierzeniu projektantów plan miał realizować zamysł „Parcelacji gru-powej” w ramach inwestycji spółdzielczej. Teren podzielono na parcele – kwartały miejskie (il. 3). Inspiracją projektantów była międzywojenna zabudowa spółdzielni mieszkaniowej „Szare Domy” w Warszawie (proj. J. Stefanowicz)8. Każdy z kwartałów miał być budowany w innej technologii i projektowany przez osobne zespoły projektowe. Ostatecznie dwa zespoły zabudowy projektowa-ne przez architekt Annę Koziołkiewicz dla S.B.M. Techniczna oraz przez architekta Andrzeja Szkopa dla S.B.M. Ursynów zostały zbudowane w technologii tradycyjnej. Pozostałe kwartały, projekto-wane przez Marka Budzyńskiego i Zbigniewa Badowskiego oraz pracownię JEMS: Jerzego Szcze-panika-Dzikowskiego, Olgierda Jagiełło, Macieja Miłobędzkiego, zrealizowano w wielkopłytowym systemie szczecińskim z wytwórni na Służewiu. Wprowadzono do niego modyfikacje w postaci usługowego parteru i indywidualnych form balkonów. Parcele otoczone są zabudową obrzeżną, formującą zachodnią pierzeję ulicy Surowieckiego z usługami w parterach (il. 4) oraz prostopadłe do niej uliczki osiedlowe. Tym samym projektanci zaadaptowali sprzeczną z pierwotnym założe-niem lokalizację „Megasamu” jako część nowej ulicy usługowej, pełniącej rolę tymczasowego cen-trum, wobec braku centrum przewidzianego projektem. Wnętrza parcel ukształtowane są jako kameralne zielone dziedzińce, połączone przejściami pieszymi. Cechą wyróżniającą architekturę zespołu na tle zabudowy prefabrykowanej z lat poprzedzających są indywidualne detale parterów usługowych, balkonów, bram, nawiązujące do architektury historycznej.

4. URSYNÓW PÓŁNOCNY. DOBUDOWY. ANALIZA I WYTYCZNE9

Niezrealizowany plan, opracowany na zlecenie Spółdzielni Budownictwa Mieszkaniowe-go Ursynów, określał możliwości uzupełnień i rozwinięcia zabudowy osiedla. Stanowił pró-bę włączenia w rozwój miasta mieszkańców jako inwestorów przez możliwość drobnych,


indywidualnych, rozproszonych inwestycji. Bezpośrednią inspiracją projektu była działalność Luciena Krolla10 oraz chęć przełamania monokultury organizacyjnej i przestrzennej cechu-jącej zabudowę osiedlową. Podstawowym założeniem projektu było zintensyfikowanie ist-niejącej obudowy ulic pieszych w ramach możliwości zapewnionych przez istniejącą infra-strukturę. Opis projektu otwiera teza, że „każdy mieszkaniec ma prawo rozbudować swoje mieszkanie we wszystkich kierunkach, o ile inni mieszkańcy, których ta rozbudowa dotyczy, wyrażą na to zgodę” (il. 5). W ramach planu przewidziano możliwość:• dobudowy mieszkań i usług w budynkach plombowych,• rozbudowy mieszkań przez dobudowanie pomieszczeń w poziomie lub pionie,• nadbudowy przez budowę niezależnego funkcjonalnie pomieszczenia na dachu istnieją-

cego budynku,• przebudowy przez zmianę wykorzystania zbudowanej już kubatury (prześwity, halle),• budowy obiektów wolno stojących, takich jak zespoły mieszkalno-usługowe, pawilony,

kioski, stragany.Do podstawowych założeń projektu należało zachowanie i kontynuacja zasad struktury

przestrzennej zespołu, czyli:• obudowa ciągów pieszych zabudową mieszkaniową i usługową,• lokalizowanie obiektów wymagających dojazdu samochodowego w strefie ulic kołowych,• możliwie największa ciągłość przestrzenna z jednoczesnym zróżnicowaniem nastrojów

form i charakteru budynku.

5. PLAN REGULACYJNY ALEI KEN

Nieuchwalony, lecz zrealizowany (w latach 1990–2010) plan regulacyjny, wprowadza do cen-trum zespołu tradycyjną przestrzeń publiczną, kształtowaną kwartałami zabudowy mieszkanio-wo-usługowej. Intencja ta zawarta jest w szkicu Marka Budzyńskiego, pokazującym zwartą tkan-kę miejską wypełniającą przestrzeń al. KEN i niezrealizowanego centrum UCP (il. 6). Sporządzenie planu poprzedzone było decyzją o lokalizacji kościoła w centrum zespołu. Projekt zespołu osiedli przewidywał w tym miejscu plac targowy, będący częścią liniowego centrum usługowego, łączą-cego dwie stacje metra. Projektantem kościoła został generalny projektant zespołu osiedli Marek Budzyński. Po pierwszych próbach skomponowania kościoła frontem do al. KEN, która wówczas planowana była jeszcze jako trasa szybkiego ruchu, podjął on decyzję o usytuowaniu go tyłem do al. KEN i o wytworzeniu przed fasadą kościoła placu miejskiego, włączającego się w pierwotnie projektowany przebieg głównego ciągu usługowego11. Prace nad koncepcjami placu przed koś-ciołem przerodziły się w opracowanie nowego planu centrum zespołu osiedli. W nowym planie nazwę UCP – Usługi Ciąg Podstawowy zmieniono na Pasaż Ursynowski.

Pierwsza faza planu, zatytułowana „Ursynów Północny. Pasaż Ursynowski. Plan regula-cyjny UCP”12, opracowana została na zlecenie Spółdzielni Ursynów. Plan utrzymał przebieg


głównego pieszego ciągu usługowego, przewidując w miejsce pierwotnie projektowanych dwukondygnacyjnych obiektów usługowych oraz 6- i 8-kondygnacyjnych wolno stojących budynków uniwersalnych, kwartałową zabudowę mieszkaniową z usługami w parterach. W planie nie wystąpiła już dwupoziomowość pasażu, charakterystyczna dla pierwotnego projektu. Zachowano płynne połączenie przestrzeni ciągu usługowego z przejściami pod-ziemnymi przy stacjach metra i pośrodku zespołu, w rejonie kościoła. Północnej części Pasażu nadano charakter bazaru między zapleczami zabudowy mieszkaniowej i garażem. Zabudowa części południowej, w kwartałach wyraźnie podzielonych na mniejsze działki in-westycyjne, tworzyła proste pierzeje, jednoznacznie definiujące przestrzeń pasażu i placu przed kościołem. Przy placu przed kościołem zlokalizowano ratusz i bank spółdzielczy, a przy pasażu bliżej stacji metra – dom kultury. Od strony alei KEN usytuowano parkingi.

Kolejna faza projektu13 zlecona została przez Naczelnego Architekta Warszawy. Decydu-jąca dla tej fazy okazała się zmiana rangi komunikacyjnej alei KEN. Została ona zmieniona z trasy ruchu przyspieszonego na ulicę wielkomiejską. W związku z tym zniknęła konieczność izolowania się od uciążliwości trasy i ograniczenia możliwości jej przekraczania. Z elementu dzielącego teren zespołu zmieniła się ona w potencjalny element łączący – ulicę miejską. Potencjał ten nie mógł być do końca urzeczywistniony z powodu szerokości alei, wymuszo-nej istniejącymi uzbrojeniami – magistralą wodociągową – i trwającą jeszcze odkrywkową budową metra. Niemniej plan przewidywał pierzejową obudowę alei KEN z wyjątkiem jej północno-zachodniej strony. Tym samym zniknął północny odcinek Pasażu Ursynowskiego, zastąpiony usługami przy alei KEN, łączącymi się z dwupoziomowym placykiem przy wejściu do stacji metra Ursynów – dzisiejszym Pasażem Stokłosy. Południowy odcinek Pasażu Ur-synowskiego pozostał w dotychczasowej formie, łącząc południową stację metra Stokłosy z placem przed kościołem. Plan nie przewiduje już przejścia podziemnego pod al. KEN przy kościele, jego miejsce zajęły naziemne przejścia dla pieszych. Placyk przy alei KEN naprze-ciwko kościoła przeznaczony został pod bazar.

W fazie ostatniej z 1990 roku14 przypieczętowana została dominująca rola alei KEN jako centrum zespołu oraz odrębny charakter Pasażu Ursynowskiego w południowej części cen-trum. Zaplanowano obustronną pierzejową obudowę alei KEN między dwiema stacjami me-tra, nadając jej charakter ulicy – alei. Plan zawierał propozycje zagospodarowania poszcze-gólnych kwartałów, w większości przewidując wypełnienie wnętrz kwartałów parkingami podziemnymi z zielonym dachem, a także szczegółowe rozwiązania wyjść ze stacji metra z przejściami podziemnymi i pochylniami, łączącymi wszystkie poziomy ciągów pieszych.

Intencją planów było ukształtowanie centrum zespołu osiedli w formie tradycyjnego śródmieścia, które wytworzyłoby wartości miejskie. Zamysł ten musiano dostosować do obowiązującej szerokości alei KEN, która w kolejnych fazach planu przejmuje rolę wiodą-cej przestrzeni publicznej (il. 7). Istotą planu było wprowadzenie w miejsce jednorodnej inwestycji systemu rygorystycznego podziału na przestrzeń publiczną i prywatną oraz re-gulacji zabudowy. Regulacje te miały na celu wytworzenie między budynkami prywatnymi


przestrzeni publicznej, będącej wyrazem wspólnoty obywateli miasta (il. 8). Na uwagę za-sługuje fakt dostosowania kolejnych planów do zmieniającego się stanu zagospodarowania i zachowanie ciągłości między częściowo zrealizowaną pierwotną koncepcją centrum (prefa-brykowane pawilony handlowe, dwupoziomowe pasaże) i planowaną w latach 80. XX wieku zabudową mieszkaniową z usługami. Przykładem tej ciągłości może być placyk przy stacji metra Ursynów – Pasaż Stokłosy (il. 9).

6. PODSUMOWANIE

Wszystkie wyżej opisane opracowania były wykonywane przez projektantów osiedla. Za-pewniało to kontynuację pierwotnych założeń, opartą na elastyczności zabudowy w ramach niezmiennej zasady struktury urbanistycznej. Warto nadmienić, że opisany proces projek-towy odpowiadał postulatom wysuwanym przez Hannę Adamczewską-Wejchert: „elastycz-ności układu przestrzennego” oraz „stosowania projektowania jako czynności ciągłej”15. Ma on również cechy współczesnej urbanistyki, rozumianej jako „strategia osadzona w czasie”, mieszczącej się w pojęciu „planowania dynamicznego”16. Ciągłość procesu planowania Ur-synowa Północnego oparta była na ramowych zasadach struktury przestrzennej oraz dą-żeniu do wytwarzania przestrzeni miejskiej w sensie przestrzennym i społecznym. Cele te, zaliczające się do kategorii wartości i przekonań, były niemożliwe do zapisania w sposób parametryczny, na przykład w ramach planu miejscowego lub studium zagospodarowania przestrzennego. Z tego powodu trudno sobie wyobrazić sposób przekazania takich prze-słanek kolejnym autorom planów, niepowiązanym personalnie z autorami pierwotnej kon-cepcji. Z drugiej strony właśnie ten charakter myśli przewodniej pozwalał na adaptowanie jej do zmiennych warunków gospodarczych i politycznych oraz różnych technologii i kon-wencji urbanistycznych. Intencją omówionych opracowań było prowokowanie i otwieranie możliwości dla nowych inwestycji we wspólnym interesie obywateli miasta. Projekty planów miejscowych, wykonywane obecnie dla obszaru Ursynowa Północnego, skupiają się na za-chowaniu istniejących form przestrzennych i ich funkcji17. Główną przesłanką sporządzania planów jest konflikt między nowymi inwestorami i mieszkańcami broniącymi tereny zielone przez zabudowaniem18, stąd ich zachowawczy charakter. Idea kontynuacji podstawowych założeń urbanistycznych osiedli z okresu PRL-u przy elastycznym traktowaniu elementów wypełniających strukturę jest również trudna do zastosowania w świetle zapisów prawa wywłaszczeniowego, zgodnie z którym teren wywłaszczony powinien zostać wykorzystany ściśle na cele podane w akcie wywłaszczenia19. Ewolucja przestrzenna Ursynowa Północnego może służyć za przykład utworzenia zespołu miejskiego na bazie tkanki prefabrykowanego osiedla mieszkaniowego. Zagadnienie możliwości kontynuowania takiego procesu w ramach istniejących uwarunkowań formalno-prawnych bądź modyfikacji tych ostatnich pozostaje tematem do dalszych badań.

210

Il. 1. Ewolucja rozwiązań projektowych struktury urbanistycznej zespołu osiedli Ursynów Północny: I – projekt konkursowy, II – koncepcja pokonkursowa wariant A, II – koncepcja pokonkursowa wariant B, IV – założenia techniczno-ekonomiczne. a – istotne przestrzenie publiczne, b – obiekty oświaty i usług, c – ciągi piesze, d – komunikacja kołowa lokalna, e – komunikacja kołowa ponadlokalna (opracowanie własne)

Il. 2. Zasada rozwiązania funkcjonalno-przestrzennego zespołu osiedli Ursynów Północny (autor: Marek Budzyński)

211

Il. 3. Plan regulacyjny zabudowy mieszkaniowej przy ulicy Surowieckiego na Ursynowie Północnym (autorzy: Marek Budzyński, Zbigniew Badowski)

Il. 4. Usługowa pierzeja ul. Surowieckiego (fot. Krystyna Ilmurzyńska)

212

Il. 5. Zasady projektu „Ursynów Północny. Dobudowy” (autor: Marek Budzyński)

213

Il. 6. Ideogram projektu planu regulacyjnego alei KEN (autor: Marek Budzyński)

214

Il. 7. Ursynów Północny. Plac przy wejściu 7. Ewolucja rozwiązań projektowych miejskiej przestrzeni publicznej centrum zespołu osiedli Ursynów Północny. I – projekt z 1974 r., II – plan z 1982 r., III – studium z 1987 r., IV – plan z 1990 r. a) pierzeje usługowe, b) pierzeje nieusługowe, c) przejścia podziemne. 1 – stacja metra Ursynów, 2 – stacja metra Stokłosy, 3 – Pasaż Ursynowski, 4 – Aleja KEN, 5 – plac targowy, 6 – plac przed kościołem, 7 – Pasaż Stokłosy (opracowanie własne)

215

Il. 8. Ursynów Północny. Plac przed kościołem (fot. Krystyna Ilmurzyńska)

216

Il. 9. Ursynów Północny. Plac przy wejściu do stacji metra Ursynów KEN, 5 – plac targowy, 6 – plac przed kościołem, 7 – Pasaż Stokłosy (fot. Krystyna Ilmurzyńska)


PRZYPISY

1 J. Nowicki, Jednostka sąsiedzka, Warszawska Spółdzielnia Mieszkaniowa, Warszawa 1965.2 L. Borawski, J. Szczepanik-Dzikowski, A. Szkop, Mieszkalnictwo jakiego chcemy, „Życie War-

szawy”, 6.07.1971; wywiad z Jerzym Szczepanikiem-Dzikowskim, przeprowadzony w dniu 30.01.2014; wywiad z Andrzejem Szkopem, przeprowadzony w dniu 13.04.2017.

3 M. Budzyński, K. Chwalibóg, J. Górnicki, J. Janczewski, A. Kiciński, A. Kowalewski, J. Rutkie-wicz, Koncentracja liniowa. Wstęp do opracowania, 1971 (maszynopis).

4 Wywiad z Markiem Budzyńskim, przeprowadzony w dniu 27.12.2013.5 M. Budzyński, Parcelacja grupowa, praca doktorska obroniona na Wydziale Architektury

Politechniki Warszawskiej, 1984 (maszynopis).6 Ursynów Północny, Architektura, 1/2’75, s. 37.7 M. Budzyński, Z. Badowski, Ursynów Północny. Puławska. Koncepcja planu zagospodaro-

wania, Biuro Projektowo-Badawcze Budownictwa Ogólnego „Miastoprojekt-Warszawa”, Warszawa 1984.

8 www.szaredomy.pl (dostęp: 29.12.2017).9 M. Budzyński, Ursynów Północny. Dobudowy. Analiza i wytyczne, Państwowe Przedsiębior-

stwo Sztuka Polska, Warszawa 1984.10 M. Chmielewski, M. Mirecka, Modernizacja osiedli mieszkaniowych, Oficyna Wydawnicza

Politechniki Warszawskiej, Warszawa 2007, s. 156–163; Ch. Hunziker, Portrait de L. Kroll, L’Architecture D’aujourd’hui, nr 183, 1976, s. 62–80.

11 Wywiad z Markiem Budzyńskim, przeprowadzony w dniu 29.12.2013.12 M. Budzyński, Z. Badowski, P. Wicha, Ursynów Północny. Pasaż Ursynowski. Plan regulacyj-

ny UCP, Biuro Projektowo-Badawcze Budownictwa Ogólnego „Miastoprojekt-Warszawa”, Warszawa 1982.

13 M. Budzyński, Z. Badowski, Studium programowo-przestrzenne Alei KEN, Spółdzielnia Pracy Twórczej Architektów i Plastyków „A”, Warszawa 1987.

14 M. Budzyński, Z. Badowski, Ursynów-Natolin. Plan szczegółowy regulacyjny Alei K.E.N., Spółdzielnia Pracy Twórczej Architektów i Plastyków „A”, Warszawa 1990.

15 H. Adamczewska, Wpływ realizacji na przemiany planu miasta, Arkady, Warszawa 1964, s. 65–66.16 S. Gzell, Wykłady o współczesnej urbanistyce, Oficyna Wydawnicza Politechniki Warszaw-

skiej, Warszawa 2015, s. 141.17 Na przykład: Projekt Miejscowego Planu Zagospodarowania Przestrzennego Północnej

Części Osiedla Stokłosy, Miejska Pracownia Planowania Przestrzennego i Strategii Rozwoju, Warszawa 2017.

18 https://tvnwarszawa.tvn24.pl/informacje,news,wielka-przygoda-czy-wielkie-bloki-brsto-klosy-walcza-o-skrawek-zieleni,206974.html (dostęp: 29.12.2017).

19 http://www.administrator24.info/artykul/id4711,na-wywlaszczona-dzialke-w-warszawie--wroca-wlasciciele (dostęp: 29.12.2017).


BIBLIOGRAFIA

Adamczewska H., Wpływ realizacji na przemiany planu miasta, Arkady, Warszawa 1964.Borawski L., Szczepanik-Dzikowski J., Szkop A., Mieszkalnictwo jakiego chcemy, „Życie War-

szawy”, 6.07.1971.Budzyński M. Parcelacja grupowa, praca doktorska obroniona na Wydziale Architektury

Politechniki Warszawskiej, 1984 (maszynopis).Budzyński M., Badowski Z., Ursynów-Natolin. Plan szczegółowy regulacyjny Alei K.E.N., Spół-

dzielnia Pracy Twórczej Architektów i Plastyków „A”, Warszawa 1990.Budzyński M., Ursynów Północny Dobudowy. Analiza i wytyczne, Państwowe Przedsiębiorstwo

Sztuka Polska, Warszawa 1984.Budzyński M., Badowski Z., Wicha P., Ursynów Północny. Pasaż Ursynowski. Plan regulacyjny

UCP, Biuro Projektowo-Badawcze Budownictwa Ogólnego „Miastoprojekt-Warszawa”, Warszawa 1982.

Budzyński M., Badowski Z., Ursynów Północny. Puławska. Koncepcja planu zagospodarowa-nia, Biuro Projektowo-Badawcze Budownictwa Ogólnego „Miastoprojekt-Warszawa”, Warszawa 1984.

Budzyński M., Badowski Z., Studium programowo-przestrzenne Alei KEN, Spółdzielnia Pracy Twórczej Architektów i Plastyków „A”, Warszawa 1987.

Budzyński M., Chwalibóg K., Górnicki J., Janczewski J., Kiciński A., Kowalewski A., Rutkiewicz J., Koncentracja liniowa. Wstęp do opracowania, 1971 (maszynopis).

Chmielewski M., Mirecka M., Modernizacja osiedli mieszkaniowych, Oficyna Wydawnicza Politechniki Warszawskiej, Warszawa 2007.

Gzell S., Wykłady o współczesnej urbanistyce, Oficyna Wydawnicza Politechniki Warszawskiej, Warszawa 2015.

Hunziker Ch., Portrait de L. Kroll, L’Architecture D’aujourd’hui, nr 183, 1976, s. 62–80.Ursynów Północny, Architektura, 1/2’75, s. 22–70.Nowicki J., Jednostka sąsiedzka, Warszawska Spółdzielnia Mieszkaniowa, Warszawa 1965.Projekt Miejscowego Planu Zagospodarowania Przestrzennego Północnej Części Osiedla Sto-

kłosy, Miejska Pracownia Planowania Przestrzennego i Strategii Rozwoju, Warszawa 2017.https://tvnwarszawa.tvn24.pl/informacje,news,wielka-przygoda-czy-wielkie-bloki-brstoklosy-

-walcza-o-skrawek-zieleni,206974.html (dostęp: 29.12.2017).www.szaredomy.pl (dostęp: 29.12.2017).http://www.administrator24.info/artykul/id4711,na-wywlaszczona-dzialke-w-warszawie-

-wroca-wlasciciele (dostęp: 29.12.2017).Wywiad z Markiem Budzyńskim, przeprowadzony w dniu 29.12.2013.Wywiad z Markiem Budzyńskim, przeprowadzony w dniu 27.12.2013.Wywiad z Jerzym Szczepanikiem-Dzikowskim, przeprowadzony w dniu 30.01.2014.Wywiad z Andrzejem Szkopem, przeprowadzony w dniu 13.04.2017.ADRES BIBLIOGRAFICZNY ARTYKUŁU: Ilmurzyńska K., Ewolucja przestrzenna Ursynowa Północnego, Przestrzeń/Urbanistyka/Architektura, 1/2018, s. 203–218.DATA AKCEPTACJI OSTATECZNEJ WERSJI DO OPUBLIKOWANIA: 14.06.2018.

PUA

Wojciech Korbel ([email protected])Zakład Przestrzeni Urbanistycznych, Instytut Projektowania Urbanistycznego, Wydział Architektury, Politechnika Krakowska

System planowania przestrzennego szczebla lokalnego w ocenie gminnych władz samorządowych w Polsce – problemy elementarneValuation of local level spatial planning system by communal athorities in Poland – basic problemsStreszczenie

1/2018DOI: 10.4467/00000000PUA.18.016.8624

Proces kształtowania przestrzennego polskich miast będący pochodną przynależnej władzom gmin polityki przestrzennej wi-nien być realizowany wyłącznie w ścisłych granicach prawa. Czy zatem władze te zobligowane do poruszania się w określonych precyzyjnie ramach są w stanie sprostać nałożonym na nie obowiązkom i jakie zmiany systemowe są szczególnie oczekiwane? W ramach badania naukowego, skierowana została do władz samorządowych ankieta badawcza dotycząca „sposobu postrze-gania obowiązującego w Polsce prawa planowania przestrzennego i budowlano – inwestycyjnego w kontekście skuteczności re-alizacji zamierzonego rozwoju przestrzennego gmin oraz oczekiwanych zmian tego prawa”. W oparciu o uzyskane wyniki praca stawia tezę o niespójności oczekiwanych przez władze gmin kierunków zmian prawnych ze zmianami realizowanymi w kraju na przestrzeni ostatnich lat i podejmuje próbę określenia zmian koniecznych tj. szeroko akceptowanych i mogących jednocześnie wzmocnić system kształtowania przestrzeni urbanistycznej w Polsce.

Słowa kluczowe: instrumenty prawne planowania przestrzennego, oczekiwania samorządów gminnych, badanie ankietowe

AbstractThe process of Polish cities’ spatial development which belongs to the municipality’s own tasks is mainly a derivative of the spatial policy provided by local authorities. The process has to be implemented exclusively on the basis of law and strictly within the existing limits. Therefore, the question needs to be asked how do municipal authorities, responsible for local development meet their obligations and what are their main expectations? To answer this question a research questionnaire was sent to local authorities concerning their “perception of the Polish law and its effectiveness on local spatial development as well as expected changes in current legislation”. Based on the results, the work focuses on the capacity of municipal authorities to fulfill their planning tasks and the elementary problems they face, while carrying out their duties. The thesis deals with inconsistencies of the legal changes expected by local authorities with the changes implemented in the past. It also attempts to identify most necessary changes in present Polish legislation.

Keywords: legal instruments of urban planning, expectations of communal authorities, research poll


1. WPROWADZENIE

Realizacja polityki przestrzennej na szczeblu podstawowym, w tym uchwalanie studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy (SUiKZ) oraz miejsco-wych planów zagospodarowania przestrzennego (MPZP), zgodnie z obowiązującą ustawą o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym (UPZP)1, należy do zadań własnych gmin. Wójt, burmistrz lub prezydent miasta, w ramach sprawowanej przez siebie władzy, sporzą-dza zarówno studium, jak i miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego2. Kompeten-cje wójta, burmistrza lub prezydenta są więc bezsprzecznie pierwszoplanowe w prowadze-niu polityki przestrzennej gminy. Jednocześnie realizacja tej polityki w krajowym systemie prawnym wymaga podejmowania jedynie takich działań, które będą oparte na wyraźnie określonej normie kompetencyjnej.

Powyższa zasada wynika zarówno z zapisu Konstytucji RP3, w myśl którego „organy wła-dzy publicznej działają na podstawie i w granicach prawa”, jak i z orzecznictwa sądów admi-nistracyjnych4. Tym samym organy administracji publicznej, w tym urząd wójta, burmistrza lub prezydenta miasta, nie mogą realizować zadań własnych w sposób inny niż jednoznacz-nie określony przepisami prawa, zaś stosowanie zasady, „co nie jest zakazane, jest dozwolo-ne”, nie może mieć tu zastosowania.

Uwarunkowania prawne tworzą zatem zasadnicze ramy, w oparciu o które winien toczyć się proces kształtowania przestrzennego gmin, realizowany przez gminne organy władzy. Je-śli więc rola wójtów, burmistrzów i prezydentów miast, sporządzających najważniejsze doku-menty planistyczne, jest w swej istocie kluczowa, równie ważne jest pytanie adresowane do samych włodarzy gmin o ich subiektywną ocenę przedmiotowych ram prawnych, w obrębie których muszą oni realizować powierzone im zadania z zakresu kształtowania polityki prze-strzennej. W kontekście powszechnie występującego chaosu przestrzennego, rozproszenia zabudowy i niskiej jakości szeroko rozumianych przestrzeni publicznych, istotną kwestią jest również pytanie o postrzeganie przez władze samorządowe wymienionych zagadnień prob-lemowych.

Przeprowadzone badanie naukowe podjęło próbę odpowiedzi na tak postawione pyta-nia, stawiając sobie za cel pogłębienie wiedzy na temat oczekiwanych przez władze gmin kie-runków zmian prawa. Skuteczna reforma systemu planowania przestrzennego na szczeblu lokalnym, w tym zmiany proponowane w Kodeksie Budowlanym5, wymagają bowiem pogłę-bionej wiedzy o występujących w praktyce zagadnieniach problemowych i woli ich rozwią-zania przez samych autorów lokalnej polityki przestrzennej.

W . K o r b e l 221

2. ANKIETA BADAWCZA – DOBÓR ANKIETOWANYCH I ZAKRES PYTAŃ

Realizując zamierzony cel, przygotowana została Ankieta badawcza sposobu postrze-gania przez władze gminne obowiązującego w Polsce prawa planowania przestrzennego i budowlano-inwestycyjnego w kontekście skuteczności realizacji zamierzonego rozwoju przestrzennego gmin oraz oczekiwanych przez samorządy kierunków zmian tego prawa6.

Ankieta zorganizowana została w formie trzech bloków tematycznych, zatytułowanych ko-lejno: ocena obowiązującego systemu, oczekiwania i kierunki zmian oraz orzecznictwo sądowe w planowaniu przestrzennym gminy. Łącznie w ankiecie zawarte zostały 24 pytania badawcze.

Dla poprawności metodologicznej formułowanych pytań i właściwego doboru próby ankietowanych gmin nawiązana została współpraca badawcza z Fundacją Rozwoju Badań Społecznych7. Fundacja ta przygotowała także wersję internetową ankiety, rozesłała ją do wylosowanych gmin oraz opracowała wstępne wyniki badania.

2.1. PRÓBA BADAWCZA

Wybór właściwej próby badawczej spośród 2478 funkcjonujących w Polsce gmin stano-wił w badaniu jedno z istotnych zagadnień problemowych. Zgodnie z propozycją współpracu-jącej w badaniu Fundacji, na potrzeby doboru próby wykorzystana została ekspertyza nr 12 z 2016 roku Narodowego Instytutu Samorządu Terytorialnego, która wprowadziła podział ist-niejących jednostek samorządu terytorialnego na maksymalnie dziewięć klas, identyfikowanych w trzech różnych przekrojach, tj. społeczno-gospodarczym, demograficznym i finansowym.

W prowadzonym badaniu, dotyczącym problematyki kształtowania przestrzeni przez władze samorządowe, przekrój społeczno-gospodarczy (wyróżniający wszystkie dziewięć klas gmin), został przyjęty za najbardziej adekwatny. Tym samym próba badawcza winna była w swym założeniu objąć gminy reprezentujące wszystkie dziewięć klas w ilości propor-cjonalnej do podziału wynikającego z przytoczonej ekspertyzy.

Wielkość dopuszczalnego błędu statystycznego przyjęta została na poziomie wynoszą-cym ok. 5%, co według założonej metody badawczej i wykonanych kalkulacji wymagało ba-dania 10% wszystkich gminnych władz samorządowych w Polsce.

Stopę zwrotu rozsyłanych do gmin ankiet oszacowano na poziomie wynoszącym ok. 50%. Oznaczało to konieczność wystosowania prośby o udział w badaniu do ok. 20% wszystkich samorządów gminnych. Tym samym ankietę rozesłano do 491 wójtów, burmistrzów i prezy-dentów miast. Ankieta zawierała prośbę o to, by w ramach urzędu gminy wzięły w niej udział osoby najbardziej kompetentne w problematyce planowania przestrzennego.


2.2. ZAKRES PYTAŃ BADAWCZYCH

Wszystkie stawiane w ankiecie pytania proponowały wachlarz gotowych odpowiedzi, jak i umożliwiały ankietowanym formułowanie własnego, samodzielnego stanowiska.

Na potrzeby podejmowanej w artykule analizy problemów elementarnych systemu planowania przestrzennego w ocenie gminnych władz samorządowych, spośród 24 pytań zawartych w całej ankiecie badawczej wybranych zostało pięć pytań najbardziej reprezen-tatywnych w kontekście podejmowanego tematu. Trzy prezentowane poniżej pytania po-chodzą z pierwszego bloku tematycznego, zatytułowanego ocena obowiązującego systemu, czwarte i piąte pytanie – odpowiednio z drugiego i trzeciego bloku pod nazwą oczekiwania i kierunki zmian oraz orzecznictwo sądowe w planowaniu przestrzennym gminy.

3. SYSTEM PLANOWANIA PRZESTRZENNEGO SZCZEBLA LOKALNEGO W OCENIE WŁADZ GMINNYCH – PYTANIA I ODPOWIEDZI NA RZECZ IDENTYFIKACJI PROBLEMÓW ELEMENTARNYCH

Spośród rozesłanych 491 ankiet 244 ankiety zostały wypełnione i odesłane zwrotnie przez gminne władze samorządowe. Tym samym spełnione zostały podstawowe założenia badawcze, dotyczące oczekiwanej liczby respondentów i maksymalnego błędu statystycz-nego, wynoszącego ok. 5%. W związku z powyższym przyjąć należy, że uzyskany materiał badawczy, w tym pięć prezentowanych poniżej pytań, odzwierciedla faktyczne przekonania ogółu gminnych władz samorządowych w Polsce. Pytania wraz z proponowanymi odpowie-dziami zaprezentowane zostały w takiej kolejności, w jakiej były one przesłane ankietowa-nym. Każdej z potencjalnych odpowiedzi przypisana została wartość procentowa odpowia-dająca poparciu, jakiego udzielili jej ankietowani. W pytaniach 2, 3, 4 i 5 istniała możliwość udzielania przez respondentów więcej niż jednej odpowiedzi, przez co wartości procentowe przypisane poszczególnym odpowiedziom nie sumują się.

Pytanie 1

P.1 Czy Państwa Gmina posiada możliwość samodzielnego opracowywania / zmiany MPZP?

Procent wskazanych odpowiedzi

tak (własna pracownia urbanistyczna / własny wydział planowania prze-strzennego / zatrudnione na etacie osoby posiadające stosowną wiedzę, uprawnienia i umiejętności itp.)

8,9%

nie, MPZP mogą być tworzone tylko w trybie ustawy Prawo zamówień publicznych 87,0%

nie, MPZP nie mogą być tworzone, gdyż gmina nie posiada studium uwa-runkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego (SU i KZP) 0,9%

nie wiem 3,2%

W . K o r b e l 223

W ramach pytania możliwa była jedna odpowiedź. Ankietowani mogli również udzielić odpowiedzi własnej, odmiennej od proponowanych.

Łącznie odpowiedź „nie” wskazało 87,9% biorących udział w badaniu.Łącznie odpowiedź „tak” wskazało 8,9% biorących udział w badaniu.Ankietowane gminy nie zgłosiły uwag uzupełniających.Jak pokazało badanie, absolutna większość samorządów nie dysponuje możliwościa-

mi samodzielnego tworzenia dokumentów planistycznych. Tym samym blisko 90% władz gminnych, w liczbie ok. 2200, tworząc studium uwarunkowań i kierunków zagospodaro-wania przestrzennego lub miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego, musi ko-rzystać z pomocy niezależnych firm lub osób zatrudnianych okazjonalnie w trybie zapi-sów ustawy prawo zamówień publicznych8. Stosowane powszechnie kryterium najniższej ceny nie sprzyja jednak wyborowi najlepszych projektantów współpracujących z gmina-mi i przyczynia się do ich rotacji. W konsekwencji ogranicza to jakość powstających do-kumentów planistycznych. Rozwiązanie, mające w zamierzeniu oszczędność środków publicznych, skutecznie ogranicza stały monitoring procesów planistycznych w obrębie gminy9 i skupia się jedynie na działaniach okazjonalnych. Na niewystarczającą realizację przez władze samorządowe ustawowego obowiązku prac analitycznych, w tym aktualizacji SUiKZP, wskazuje też opublikowany w 2017 roku Raport Naczelnej Izby Kontroli10. Usta-lenia te wynikają właśnie z funkcjonujących, podstawowych rozwiązań systemowych, w których gmina nie posiada pełnej zdolności do stałego monitoringu własnego rozwoju przestrzennego, a prowadzone przez nią działania doraźne są wykonywane najniższymi możliwymi nakładami finansowymi.

Pytanie 2

P.2Czy w Państwa opinii tworzenie MPZP jest problematyczne? Jeśli tak, co przeszkadza w sposób szczególny (wyłączając problematykę rozstrzygnięć

sądowych, o których mowa w pytaniach 22–24)?


nie, nic w sposób szczególny nie przeszkadza 4.3%tak, zbyt małe zainteresowanie społeczne w trakcie tworzenia projektu planu 32,4%tak, zbyt duże zainteresowanie społeczne w trakcie tworzenia projektu planu 3,8%tak, konflikty społeczne w trakcie sporządzania projektu planu i ich skutki 30,5%tak, niedostateczna wiedza i przygotowanie zawodowe osób sporządzających projekty planów 8,9%

tak, nieznajomość problematyki planowania przestrzennego wśród radnych 24,2%tak, partykularne interesy części radnych, biorące górę nad dobrem wspól-nym 10,4%

tak, czasochłonność procesu planistycznego 67,7%tak, ilość i różnorodność niezbędnych uzgodnień formalnych 49,4%tak, zawiłości proceduralne w procesie powstawania planu 37,3%tak, koszty tworzonych opracowań planistycznych 56,2%


tak, niska jakość opracowań planistycznych i trudności w późniejszym proce-sie stosowania planu 11,5%

tak, uchwalane plany miejscowe mogą docelowo ograniczać możliwości pozyskiwania przez Gminę nowych strategicznych inwestorów i ich inwestycji budowlanych, dla których udzielenie decyzji o WZiZT jest łatwiejsze i szybsze niż czasochłonne sporządzenie nowego MPZP lub jego zmiana

21,0%

tak, ewentualne późniejsze roszczenia finansowe zgłaszane w trybie art. 36 Ustawy o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym 21,0%

tak, inne problemy – jakie? 6%trudno powiedzieć 1,7%nie wiem 0,4%

W ramach pytania możliwa była więcej niż jedna odpowiedź. Ankietowani mogli również udzielić odpowiedzi własnej, odmiennej od proponowanych.

Łącznie odpowiedź „nie” wskazało 4,3% biorących udział w badaniu.Łącznie odpowiedź „tak” wskazało 93,6% biorących udział w badaniu.Zgłoszono także 14 odpowiedzi uzupełniających w odniesieniu do odpowiedzi „o” (inne

problemy utrudniające realizację MPZP – jakie?). Wśród wskazywanych problemów respon-denci wymieniali samodzielnie brak odpowiednich map w zasobach starostw powiatowych, zawiłości proceduralne dotyczące wniosku rolnego, trudności w korzystaniu z systemu osło-ny przeciwosuwiskowej SOPO11, zawiłą procedurę zmiany obowiązującego planu oraz roz-strzygnięcia nadzorcze wojewody niweczące wykonywaną w gminie pracę.

Jak wskazała absolutna większość respondentów (93,6%), proces tworzenia planu miej-scowego jest dla nich problematyczny.

Cztery najczęściej wymieniane w badaniu kwestie, będące dla ankietowanych proble-matyczne, to:• czasochłonność procesu planistycznego (67,7%),• koszty tworzonych opracowań planistycznych (56,2%),• ilość i różnorodność niezbędnych uzgodnień formalnych (49,4%),• zawiłości proceduralne w procesie powstawania planu (37,7%).

Trudności proceduralne oraz koszty i czas tworzenia dokumentów planistycznych domi-nują zatem nad całym spektrum innych zagadnień problemowych, takich jak niedostateczna partycypacja społeczna (32,4%), konflikty społeczne w trakcie sporządzania projektu planu (30,5%) i nieznajomość problematyki planowania przestrzennego wśród radnych (24,2%). Dominują także nad ewentualnymi roszczeniami finansowymi, zgłaszanymi gminom w try-bie art. 36 Ustawy o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym (21,0%) i kwestią nie-chęci władz gminnych do opracowywania i uchwalania m.p.z.p., dla których udzielenie decy-zji o WZiZT12, w kontekście możliwości pozyskiwania nowych strategicznych inwestorów, jest łatwiejsze i szybsze niż czasochłonne sporządzenie planu miejscowego (21,0%).

Pozostałe problemy wskazywane w badaniu, w tym zagadnienie niskiej jakości opraco-wań planistycznych (11,5%), kwestie niedostatecznych umiejętności osób opracowujących

W . K o r b e l 225

te opracowania (8,9%) i partykularnych interesów części radnych, biorących górę nad do-brem wspólnym w procesie uchwalania tych dokumentów (10,4%), stanowią dla ankietowa-nych zagadnienia wtórne.

Wyniki badania zaskakują. Zaskakujące jest drugoplanowe w ocenie ankietowanych zna-czenie jakości dokumentów planistycznych, mających w praktyce kluczową rolę dla proce-su realizacji inwestycji budowlanych w gminie. Jeszcze bardziej zaskakuje wskazana jedynie przez 21% badanych kwestia problematyczności roszczeń odszkodowawczych, adresowa-nych do gmin uchwalających miejscowe plany zagospodarowania przestrzennego. Omawia-ne roszczenia mogły dotychczas w skrajnych przypadkach znacząco uszczuplić przyjęty bu-dżet lub wręcz go zrujnować. Wszystko to jednak podkreśla elementarne i pierwszoplanowe znaczenie czasochłonności i kosztowności procesu planistycznego, uwarunkowanego dodat-kowo trudnościami formalno-prawnymi jako czynnika absolutnie kluczowego dla władz sa-morządowych w procesie kształtowania ładu przestrzennego gmin. Czynnika dominującego nad wszelkimi innymi problemami.

Pytanie 3

P.3

Czy zdaniem Państwa wprowadzone w roku 2015 zmiany w Ustawie o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym (u.p.z.p.) w

zakresie art. 10, ust. 1, p. 7, wymagającym dodatkowych analiz demograficznych, ekonomicznych oraz bilansów powierzchniowych,

sporządzanych w ramach gminnego studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania (SUiKZP), to zmiany potrzebne czy niepotrzebne?


tak, potrzebne 10,7%tak, potrzebne, analiz powinno być więcej – jakich? 0,9%tak, ale brak jednoznacznie określonych zasad sporządzania tych analiz 22,3%nie, niepotrzebne 19,8%nie, analizy te dodatkowo wydłużają proces planistyczny 35,5%nie, analizy te są obarczone tak dużą niedokładnością, że mogą stanowić fikcję 26,2%

nie, analizy te w formie prognoz mogą być nietrafione lub oparte na wadliwych założeniach, a w konsekwencji prowadzić do błędnych decyzji planistycznych

25,1%

trudno powiedzieć 13,7%nie wiem 2,2%


Łącznie odpowiedź „nie” wskazało 54,8% biorących udział w badaniu.Łącznie odpowiedź „tak” wskazało 29,3% biorących udział w badaniu.Zgłoszono także dwie odpowiedzi uzupełniające w odniesieniu do odpowiedzi „b”. Od-

powiedź pierwsza dotyczyła potrzeby szczegółowych analiz przewietrzania, zanieczyszczenia


hałasem oraz bilansu terenów zieleni. W wypowiedzi drugiej stwierdzono bez uściślenia, że potrzebne jest „inne podejście do tematu”.

Wprowadzone w roku 2015 zmiany w Ustawie o planowaniu i zagospodarowaniu prze-strzennym z zakresie art. 10, ust. 1, p. 7 to zmiany mające na celu wzmocnienie procesu oszczędnego gospodarowania przestrzenią gmin. Zmiany te jednak stanowią doskonały przykład rozdźwięku pomiędzy stawianymi w ustawodawstwie celami a osiąganym w prak-tyce efektem. Zawarte w ustawie pojęcie chłonności terenu13, a zwłaszcza sposób jego ob-liczania, ma niewątpliwie znaczący wkład w rzeczywiste postrzeganie instytucji analiz przez samych ankietowanych.

W świetle badania niemal dwukrotnie mniej gminnych władz samorządowych dostrze-ga potrzebę dodatkowych analiz (29,3%), niż władz gmin będących przeciwnego zdania (54,8%). Do najczęstszych przyczyn niechęci samorządów względem dodatkowych analiz za-liczyć należy wydłużający się dodatkowo proces planistyczny (35,5%), obarczenie analiz tak dużą niedokładnością, że mogą one stanowić fikcję (26,2%), a także obawę o nietrafione lub wadliwe założenia, prowadzące w konsekwencji do błędnych decyzji planistycznych (25,1%).

W gronie akceptujących potrzebę dodatkowych analiz blisko dwie trzecie uznało, że mimo stosownej potrzeby brakuje określonych jednoznacznie zasad ich sporządzania.

Tylko 10,7% badanych zgodziło się, że analizy są potrzebne w formie ustalonej przepisa-mi Ustawy o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym, obowiązującej na dzień pro-wadzonej ankiety.

Jak wykazało badanie, porażka sposobu wprowadzenia z życie wymogów zawartych w art. 10, ust. 1, p. 7 UPZP jest oczywista. Brak jednoznaczności wprowadzanego prawa staje się problemem podstawowym, generującym ogromną niechęć samorządów gminnych do jego stosowania, a co za tym idzie, należytej dbałości o jakość planowanej na poziomie gminnym przestrzeni.

Pytanie 4

P.4 Czy zdaniem Państwa obecny proces tworzenia MPZP wymaga zmian? Jeśli tak, to jakich?


nie, obecny proces tworzenia MPZP nie wymaga zmian 5.5%tak, niezbędna jest szybsza ścieżka prawna dla tworzenia nowych MPZP 58,8%tak, niezbędna jest uproszczona ścieżka prawna zmiany istniejących MPZP 61,6%

tak, niezbędna jest instytucja oczywistej omyłki w treści zapisów MPZP, umożliwiająca sprostowanie pojawiających się w planach pomyłek pisarskich

59,9%

tak, ograniczenia wymaga zakres uzgodnień projektu planu, wynikają-cy z zapisów obowiązującej Ustawy o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym

27,2%

W . K o r b e l 227

tak, rozszerzenia wymaga zakres uzgodnień projektu planu, wynikający z zapisów Ustawy o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym 2,2%

tak, projekt MPZP winien zostać poprzedzony dodatkowymi opracowa-niami analitycznymi (np. w zakresie tradycyjnych form lokalnego budow-nictwa / potrzeb ruchu turystycznego / innymi – jakimi?)

7,5%

tak, korekty wymaga zakres ustaleń obejmowanych projektem planu, wynikający z zapisów art. 15 Ustawy o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym w sposób rozszerzający

4,8%

tak, korekty wymaga zakres ustaleń obejmowanych projektem planu, wynikający z zapisów art. 15 Ustawy o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym w sposób zmniejszający

10,4%

tak, potrzebne inne elementy procesu – jakie? 3,8%trudno powiedzieć 3,2%nie wiem 1,7%


Łącznie odpowiedź „nie” wskazało 5,5% biorących udział w badaniu.Łącznie odpowiedź „tak” wskazało 89,6% biorących udział w badaniu.Zgłoszono także dziewięć odpowiedzi uzupełniających w odniesieniu do odpowiedzi „j”

(potrzebne inne elementy procesu tworzenia MPZP – jakie?).Do elementów tych zaliczono m.in. potrzebę wprowadzenia jednoznacznego wzo-

ru wniosku rolnego14 oraz doprecyzowania kwestii proceduralnych zarówno w przypadku uwzględnienia uwag zgłaszanych do projektu MPZP, jak i w odniesieniu do liczby organów uzgadniających przedmiotowy projekt. W jednej wypowiedzi zwrócono uwagę na potrzebę wsparcia finansowego gmin w zakresie wykonywania ustaleń planów.

W przeprowadzonym badaniu blisko 90% ankietowanych władz wyraziło przekonanie, że proces tworzenia MPZP wymaga zmian. Tylko 5,5% respondentów było zdania przeciwnego.

Trzy spośród proponowanych odpowiedzi ankietowani wyróżnili w sposób szczególny. Dotyczyły one:• potrzeby uproszczonej ścieżki prawnej zmiany istniejących MPZP (61,6%),• potrzeby instytucji oczywistej omyłki w treści zapisów MPZP, umożliwiającej sprostowa-

nie pojawiających się w planach pomyłek pisarskich (59,9%),• potrzeby szybszej ścieżki prawnej dla tworzenia nowych MPZP (58,8%).

Problemem elementarnym okazała się zatem potrzeba ograniczania ilości czasu i wysiłku koniecznego zarówno do zmiany treści istniejących planów zagospodarowania przestrzen-nego, jak i tworzenia nowych. Wśród trzech najbardziej oczekiwanych zmian ankietowani wskazali także na potrzebę instytucji oczywistej omyłki pisarskiej w uchwalonych planach miejscowych. Czasochłonny, kosztowny i złożony proces zmiany planu, konieczny także w sy-tuacji niezamierzonej omyłki pisarskiej, w opinii bisko 60% władz gminnych jest rozwiąza-niem całkowicie nieefektywnym i pozbawionym sensu.


Art. 17 ust. 1 Ustawy o ogłaszaniu aktów normatywnych i niektórych innych aktów praw-nych15 stwierdza co prawda, że „błędy w ogłoszonym tekście aktu prawnego prostuje się w formie obwieszczenia”. Ponadto, w myśl art. 18, ust. 2, p. 5 Ustawy o samorządzie gmin-nym16, „do wyłącznej właściwości rady gminy należy (...) uchwalanie studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy oraz miejscowych planów zagospoda-rowania przestrzennego. Niestety, w świetle orzecznictwa sądów administracyjnych, w tym Naczelnego Sadu Administracyjnego17, zmiany w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego w drodze sprostowania, a więc bez zachowania trybu, w jakim plan i stu-dium są uchwalane stanowiłoby obejście art. 27 ustawy z dnia 27 marca 2003 r. o plano-waniu i zagospodarowaniu przestrzennym”. W świetle powyższego zaspokojenie oczekiwań samorządów gminnych w zakresie szybkiego prostowania błędów w dokumentach plani-stycznych byłoby możliwe tylko na drodze wprowadzenia nowych, jednoznacznych rozwią-zań ustawowych18.

Na kolejnych miejscach badani wskazywali potrzebę ograniczenia zakresu obligatoryjnych uzgodnień projektu planu (27,2%) i zakresu ustaleń obejmowanych tym projektem (10,4%).

Oczekiwania te, analogicznie jak uprzednio, koncentrowały się zatem na potrzebie re-dukcji czasu i obowiązków powstających w toku tworzenia MPZP.

Propozycje, zmierzające do rozszerzenia zakresu potencjalnych analiz, ustaleń planu miejscowego lub zwiększenia ilości wymaganych uzgodnień, zyskały marginalne poparcie ankietowanych, które nie przekraczało 7,5%.

Pytanie 5

P.5 Jeśli sąd stwierdził nieważność którejkolwiek z uchwał dotyczących MPZP, jakie faktyczne problemy były / są zdaniem Państwa przyczyną ta-kich rozstrzygnięć organów sądowych rozpatrujących skargi na uchwały?


faktyczny błąd gminy w podjętej uchwale 10,5%prawo sformułowane w sposób nieprecyzyjny, wywołujące rozbieżności interpretacyjne jego przepisów 29,3%

problemy z jakością i zawartością opracowań planistycznych sporządzanych przez uprawnione do tego osoby 12,8%

zawiłość procedur administracyjnych i mnogość wymogów formalno-praw-nych, sprzyjające pomyłkom proceduralnym 16,8%

niewłaściwa zdaniem Gminy interpretacja przepisów przez instancję odwoławczą (wywołana np. rozstrzygnięciem przez sąd na wzór innego podobnego, choć wątpliwego wyroku / naciskiem społecznym / ilością skarg / siłą przekonywania wynajętej przez skarżącego kancelarii prawnej / innymi przyczynami)

9,6%

inne problemy – jakie? 1,2%instancje odwoławcze nie uchyliły gminnych uchwał dotyczących MPZP 29,7%trudno powiedzieć 12,1%nie wiem 8,4%

W . K o r b e l 229

W ramach ankiety możliwa była więcej niż jedna odpowiedź. Ankietowani mogli również udzielić odpowiedzi własnej, odmiennej od proponowanych.

Łącznie według 29,7% ankietowanych biorących udział w badaniu instancje odwoławcze nie uchyliły w ostatnich latach żadnych gminnych uchwał dotyczących MPZP.

Łącznie według 49,8% ankietowanych biorących udział w badaniu instancje odwoławcze uchyliły w ostatnich latach (co najmniej jedną) gminną uchwałę dotyczącą MPZP.

Ponadto zgłoszono dwie odpowiedzi uzupełniające w odniesieniu do odpowiedzi „f” (inne problemy – jakie?). Odpowiedzi te wśród dodatkowych przyczyn uchylenia gminnych uchwał przez sądy administracyjne wskazywały na nierzetelność osób uprawnionych do spo-rządzania planu oraz na problem wprowadzania w życie ustaw bez przemyślanych przepisów przejściowych.

Połowa gminnych władz samorządowych biorących udział w badaniu otwarcie przyzna-je, że doświadczyła problemu uchylenia uchwały w sprawie miejscowego planu zagospoda-rowania przestrzennego. Biorąc pod uwagę ponad 20-procentowy odsetek ankietowanych niepotrafiących udzielić jednoznacznej odpowiedzi, faktyczna liczba samorządów gminnych, które na przestrzeni ostatnich lat napotkały problem uchylenia przez sąd planu miejscowe-go, może być jeszcze wyższa. Tak duży odsetek oznacza ogromne koszty społeczne i potężną utratę środków publicznych. Może również stanowić silny bodziec zniechęcający samorządy gminne do podejmowania kolejnych działań planistycznych.

Warto też zwrócić uwagę na wskazane przez ankietowanych przyczyny uchylenia uchwał dotyczących MPZP. Blisko 30% badanych za przyczynę uznało nieprecyzyjnie sformułowane prawo, wywołujące rozbieżności interpretacyjne, a 16,8% uczestników badania obarczyło winą zawiłości proceduralne i mnogość wymogów formalno-prawnych sprzyjające omył-kom. Tylko 10% badanych upatrywało przyczynę decyzji sądu w błędzie popełnionym przez gminę.

Wyniki badania jednoznacznie wskazują na wyrażane przez samorządy gminne ogromne zapotrzebowanie na przejrzyste i proste w użyciu prawo. Pokazują również na skalę marno-trawienia środków publicznych w procesie tworzenia planów zagospodarowania przestrzen-nego i kluczową potrzebę wzmocnienia ich realnej ochrony prawnej.

W ankiecie wzięły udział 244 gminne władze samorządowe (z czego 40 anonimowo) ze wszystkich 16 województw w kraju.

4. PODSUMOWANIE I WNIOSKI

Przeprowadzone badanie, dotyczące postrzegania przez władze gminne obowiązującego w Polsce systemu planowania, a zwłaszcza instytucji miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego, wykazało wiele problemów elementarnych. W świetle badania oczekiwania


i potrzeby władz gminnych są niespójne z obowiązującymi i wprowadzanymi na przestrzeni ostatnich lat krajowymi rozwiązaniami legislacyjnymi.

Przeprowadzone badanie pozwala na sformułowanie następujących wniosków:I. Planowanie przestrzenne dla zdecydowanej większości gmin realizujących ten ustawowy

obowiązek jest z uwagi na brak własnych pracowni planistycznych obowiązkiem uciążli-wym i trudnym do realizacji. Wykonywanie zadań monitoringu zachodzących procesów przestrzennych i sporządzanie gminnego studium oraz planów miejscowych bez gmin-nych pracowni urbanistycznych jest hipotetycznie możliwe. Zważywszy na ilość obowiąz-ków realizowanych w gminach, potrzebny czas i wysiłek dla każdorazowej organizacji przetargu, kryterium najniższej ceny oraz rotację osób uczestniczących w procesie two-rzenia dokumentów planistycznych, wypełnianie przez gminy powierzonych im obowiąz-ków planistycznych stanowi ogromne wyzwanie. W większości przypadków prowadzi to do zarzucenia starań o ład przestrzenny i do wątpliwej dbałości o jakość kształtowanych przestrzeni, zwłaszcza publicznych.

II. Władze samorządów gminnych wśród kluczowych problemów procesu tworzenia MPZP upatrują czasochłonność procesu planistycznego, koszty opracowań planistycz-nych, ilość i różnorodność niezbędnych uzgodnień formalnych oraz zawiłości procedu-ralne w procesie powstawania planu. Oczekiwania zmian systemowych koncentrują się zatem na potrzebie uproszczonej ścieżki prawnej zmiany istniejących oraz tworze-nia nowych planów, a także na potrzebie instytucji oczywistej omyłki w treści zapisów MPZP, umożliwiającej sprostowanie pojawiających się w planach pomyłek pisarskich.

Na tle omawianych zagadnień wprowadzona we wrześniu 2017 roku zmiana Ustawy o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym stanowi krok w dobrym kierunku19. W myśl nowych zapisów potencjalne odszkodowanie, wypłacane przez gminy z racji ewentualnego obniżenia wartości nieruchomości, w związku z uchwaleniem planu miej-scowego jest obliczane (na terenach uprzednio pozbawionych planów) w odniesieniu do faktycznego sposobu użytkowania tych terenów, określanego na dzień uchwalenia planu. Pamiętać jednak należy, że ten istotny problem natury finansowej wskazany został przez ok. 20% badanych samorządów, podczas gdy oczekiwana potrzeba uproszczonej ścieżki zmiany dokumentów planistycznych lub prostowania omyłek w planach miejsco-wych określona została przez ponad 60% ogółu badanych.

III. Rola analiz w systemie planowania przestrzennego jest szczególnym problemem w kontek-ście racjonalnego gospodarowania przestrzenią. Wykazany w badaniu sposób postrzegania przez władze gmin dodatkowych analiz demograficznych, ekonomicznych oraz bilansów powierzchniowych, sporządzanych w ramach gminnego studium uwarunkowań i kierun-ków zagospodarowania, jest bezpośrednim wynikiem nieostro zdefiniowanego w pra-wie sposobu opracowywania tych dokumentów. W świetle badania poziom dezaprobaty władz samorządowych dla wprowadzonych w 2015 roku rozwiązań prawnych praktycznie

W . K o r b e l 231

całkowicie dezawuuje ich znaczenie dla polityki racjonalnego gospodarowania przestrzenią gmin i stawia pod znakiem zapytania sensowność ich istnienia.

IV. Elementarnym problemem krajowego systemu planowania przestrzennego jest skala uchylanych przez sądy gminnych uchwał dotyczących MPZP. Skoro połowa gminnych władz samorządowych doświadczyła tego problemu, to efektem zjawiska są wymierne straty ekonomiczne, marnotrawstwo czasu i zaangażowania społecznego w nieskuteczny proces planistyczny, a także zniechęcenie do podejmowania kolejnych działań. Najczęś-ciej wskazywaną przyczyną opisanego stanu rzeczy według ankietowanych było niepre-cyzyjnie sformułowane prawo generujące rozbieżności interpretacyjne. Doprecyzowanie funkcjonującego, lecz nieprecyzyjnego prawa jest zatem szczególnym wyzwaniem, albo-wiem właśnie ten problem władze gminne uznają za pierwszą i kluczową potrzebę zmian ustawodawczych.

V. Uwzględniając znaczenie i stopień rozwoju demokracji lokalnej w realizacji polityki prze-strzennej, skuteczne działania gmin na rzecz poprawy ładu przestrzennego nie będą możliwe, dopóki władze samorządowe nie dostrzegą ich głębokiej potrzeby i zasadności. Nie stanie się to jednak bez oczekiwanych, jednoznacznych i relatywnie prostych instru-mentów działania. Jest to zatem warunek konieczny i elementarny dla poprawy jakości kształtowanych przestrzeni, bez zaspokojenia którego wszelkie bardziej zaawansowane instrumenty planistyczne, niezbędne do ograniczenia panującego chaosu, nie znajdą zrozumienia i akceptacji wśród władz gmin, kształtujących realnie lokalną politykę prze-strzenną.

Prezentowane wyniki badań, zrealizowane w ramach tematu nr A3/50/2016/DS oraz A3/159/2017/DS, zostały sfinansowane z dotacji na naukę, przyznanej przez MNiSW.

232

Il. 1. Procentowy rozkład odpowiedzi wskazanych przez respondentów na pytanie 1


233



234


W . K o r b e l 235

PRZYPISY

1 Zgodnie z art. 3 ust 1 UPZP (Dz.U. 2017, poz. 1073).2 Zgodnie z art. 9 i 15 UPZP.3 Art. 7 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz.U. 1997, nr 78,

poz. 483).4 Postanowienie składu siedmiu sędziów SN z dnia 18 stycznia 2005 r. (wk 22/04), dotyczące

stosowania przez organy władzy normy kompetencyjnej.5 Projekt Kodeksu Budowlanego, przygotowany przez Ministerstwo Infrastruktury i Budowni-

ctwa i skierowany do konsultacji społecznych 6 października 2016 r. http://www.konsultacje.gov.pl/node/4338 (dostęp: 04.11.2017).

6 Ankieta badawcza, przygotowywana w latach 2016 i 2017, opracowana w ramach działalno-ści badawczej Instytutu Projektowania Urbanistycznego Wydziału Architektury Politechniki Krakowskiej.

7 Fundacja Rozwoju Badań Społecznych, al. Juliusza Słowackiego 6/13, Kraków.8 Obwieszczenie Marszałka Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 20 lipca 2017 r. w spra-

wie ogłoszenia jednolitego tekstu ustawy – Prawo zamówień publicznych (Dz.U. 2017, poz. 1579).

9 Monitoring rozumiany w myśl art. 32 UPZP.10 Raport NIK System Gospodarowania Przestrzenią Gminy Jako Dobrem Publicznym, Nr ewid.

193/2016/KIN, Warszawa 2017, s. 17.11 http://geoportal.pgi.gov.pl/portal/page/portal/SOPO.12 Decyzja o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu w rozumieniu art. 4 ust. 2 UPZP.13 Zgodnie z art. 10 ust. 5 u.p.z.p.14 Zgoda ministra właściwego do spraw rozwoju wsi przeznaczenie na cele nierolnicze i nie-

leśne gruntów rolnych, udzielana na podstawie art. 7 Ustawy o ochronie gruntów rolnych i leśnych (Dz.U. 2017, poz. 1161).

15 Obwieszczenie Marszałka Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 17 lutego 2016 r. w spra-wie ogłoszenia jednolitego tekstu Ustawy o ogłaszaniu aktów normatywnych i niektórych innych aktów prawnych (Dz.U. 2016, poz. 296).

16 Obwieszczenie Marszałka Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 15 września 2017 r. w spra-wie ogłoszenia jednolitego tekstu Ustawy o samorządzie gminnym (Dz.U. 2017, poz. 1875).

17 Wyrok NSA z dnia 13 sierpnia 2010 r., sygn. akt II OSK 1488/10.18 Wyrok NSA z dnia 8 sierpnia 2014 r., sygn. akt II OSK 1656/14.19 Art. 37 ust. 1 u.p.z.p. zmieniony we wrześniu 2017 r., z datą obowiązywania od 1.01.2018 r.

(Dz.U. 2017, poz. 1566).

http://www.konsultacje.gov.pl/node/4338

http://www.konsultacje.gov.pl/node/4338


LITERATURA

Jędraszko A., Zagospodarowanie przestrzenne w Polsce – drogi i bezdroża regulacji ustawo-wych, Wydawnictwo PLATAN, Warszawa 2007.

Przestrzeń Życia Polaków, Raport z inspiracji Prezydenta RP, koordynacja J. Sepioł, autor zbiorowy, Warszawa 2014, http://www.sarp.org.pl/pliki/1908_53fdc64bb3140-pzp_spi-stresci_1.pdf (dostęp: 2.11.2017).

Kierunki reformy prawa planowania i zagospodarowania przestrzennego, Lex Wolters Kluwer Business, Warszawa 2012.

Powierzchnia i ludność w przekroju terytorialnym w 2016 r., Zakład Wydawnictw Statystycz-nych, Warszawa 2016, http://stat.gov.pl/files/gfx/portalinformacyjny/pl/defaultaktu-alnosci/5468/7/13/1/powierzchnia_i_ludnosc_w_przekroju_terytorialnym_w_2016_r.pdf (dostęp: 3.02.2017).

Ekspertyzy Nr 12, 2016, Narodowy Instytut Samorządu Terytorialnego, http://www.nist.gov.pl/nauka-i-badania/ekspertyzy-i-opracowania-nr-12,123.html (dostęp: 5.12.2016).

System Gospodarowania Przestrzenią Gminy Jako Dobrem Publicznym, Raport Naczelnej Izby Kontroli, Nr ewid. 193/2016/KIN, Warszawa 2017.

Korbel W., Możliwości realnego kształtowania współczesnych przestrzeni miejskich w świetle krajowych uregulowań planistycznych, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2014.

ADRES BIBLIOGRAFICZNY ARTYKUŁU: Pączek A., System planowania przestrzennego szczebla lokalnego w ocenie gminnych władz samorządowych w Polsce – problemy elementarne, Przestrzeń/Urbanistyka/Architektura, 1/2018, s. 219–236.DATA AKCEPTACJI OSTATECZNEJ WERSJI DO OPUBLIKOWANIA: 17.06.2018.

http://www.sarp.org.pl/pliki/1908_53fdc64bb3140-pzp_spistresci_1.pdf

http://www.sarp.org.pl/pliki/1908_53fdc64bb3140-pzp_spistresci_1.pdf

http://stat.gov.pl/files/gfx/portalinformacyjny/pl/defaultaktualnosci/5468/7/13/1/powierzchnia_i_ludnosc_w_przekroju_terytorialnym_w_2016_r.pdf



http://www.nist.gov.pl/nauka-i-badania/ekspertyzy-i-opracowania-nr-12,123.html

http://www.nist.gov.pl/nauka-i-badania/ekspertyzy-i-opracowania-nr-12,123.html

http://suw.biblos.pk.edu.pl/resourceDetailsBPP&rId=42120

http://suw.biblos.pk.edu.pl/resourceDetailsBPP&rId=42120

PUA P

RZ

EP

IS

N

A

MI

AS

TO

M Ł O D A

PUA

Aleksandra Besser ([email protected])Koło Naukowe SKN Planowania Przestrzennego PUZZLE, Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocławiu

Ochrona i kształtowanie środowiska miejskiego na przykładzie miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego dla obszaru miasta Świdnica – osiedle ZawiszówProtection and development of the urban environment on the example of a local spatial development plan for area of Świdnica city – district Zawiszów

1/2018DOI: 10.4467/00000000PUA.18.017.8625

StreszczenieCelem niniejszej pracy było określenie wpływu zapisów miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego dla obszaru Świdnicy- osiedle Zawiszów na stan i jakość przestrzeni miejskiej. Wyniki przeprowadzonych analiz pozwoliły na zweryfikowanie przestrzennego oddziaływania na środowisko, wynikającego ze zmian zagospodarowania przestrzennego oraz rozwoju społeczno-gospodarczego. W ramach badań przepro-wadzono etapową ocenę przestrzeni miejskiej w oparciu o wskaźniki jakości środowiska analizowanych z użyciem macierzy przyczynowo-skut-kowej Leopolda oraz prognozę możliwego oddziaływania na poszczególne komponenty środowiska wynikające z planowanych przekształceń terenu. Analizy przeprowadzono w oparciu o ogólnodostępne źródła danych przestrzennych oraz statystycznych wspieranych narzędziami GIS.

Słowa kluczowe: wskaźniki środowiskowe, ochrona środowiska, rozwój miast

AbstractThe aim of the research was to determine the impact of local spatial development plan for area of the city of Świdnica – Osiedle Zawiszów entries on the condition and quality of the urban space. The results of the analyses allowed us to verify the spatial impact on the environment resulting from changes in spatial development and socio-economic development. As part of the research, a gradual assessment of the urban space was carried out based on the environmental quality indicators analysed using Leopold’s cause and effect matrix. Then, a forecast of possible impact on individual components of the environment resulting from the planned transformation of the area was made. The analyses were based on generally available spatial and statistical data sources supported by GIS tools.

Keywords: environmental indicators, environmental protection, urban development


1. WSTĘP

Planowanie przestrzenne jest głównym instrumentem kształtowania polityki przestrzen-nej w miastach, gminach oraz w kraju. Zgodnie z Ustawą z dnia 27 marca 2003 r. o planowa-niu i zagospodarowaniu przestrzennym, należy tworzyć miejscowe plany zagospodarowania przestrzennego (mpzp) zgodnie z zasadami zrównoważonego rozwoju oraz przy utrzymaniu ładu przestrzennego. Przy czym zrównoważony rozwój definiowany jest jako taki rozwój, który równoważy aspekty społeczne, ekonomiczne i środowiskowe bez umniejszania możli-wości funkcjonowania obecnych i przyszłych pokoleń. Z kolei ład przestrzenny definiowany jest jako ukształtowanie przestrzeni tworzącej harmonijną całość z uwzględnieniem wyma-gań funkcjonalnych, społeczno-gospodarczych, środowiskowych, kulturowych oraz kompo-zycyjno-estetycznych1. Miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego służy kreowaniu, podporządkowaniu oraz osiąganiu określonych celów w związku z planowanymi funkcjami dla poszczególnych terenów w mieście bądź gminie. Całokształt procesów związanych z pla-nowaniem i zagospodarowaniem przestrzennym prowadzić powinien do kształtowania śro-dowiska miejskiego w warunkach zrównoważonego rozwoju oraz przy zachowaniu, ochronie i poprawie środowiska (miejskiego). Samorządy muszą zapewnić uwzględnienie zagadnień ochrony i kształtowania środowiska przyrodniczego we wszystkich dokumentach planistycz-nych. Oprócz planów miejscowych ważnym narzędziem służącym do zapewnienia zrówno-ważonego rozwoju2 jest Strategiczna Ocena Oddziaływania na Środowisko. Dokument ten wykonywany jest podczas sporządzania planów miejscowych oraz pozwala na określenie rodzaju, wielkości oraz możliwych zmiany środowiskowych3.

Celem niniejszego artykułu jest analiza wpływu zapisów planu miejscowego dla obsza-ru miasta Świdnica na stan i jakość środowiska kształtowanej przestrzeni miejskiej. Bada-nia przeprowadzono na przykładzie planu zagospodarowania przestrzennego dla obszaru Świdnicy – osiedle Zawiszów.

2. OCHRONA ŚRODOWISKA A KSZTAŁTOWANIE ŚRODOWISKA MIEJSKIEGO W PLANACH MIEJSCOWYCH

Kształtowanie i rozwój środowiska miejskiego jest procesem związanym z urbanizacją, którego początki datuje się na okres powstawania cywilizacji. Proces ten trwa do dziś4. Wraz z rozwojem cywilizacji na rozwój miast wpływały różnorodne, złożone procesy społeczno--demograficzne, które z kolei wpłynęły na rozwój społeczno-gospodarczy, postęp techniczno--technologiczny oraz przemiany cywilizacyjne5. Konsekwencją rozwoju miast są przekształcenia jego wewnętrznych struktur, a nierzadko zmiany w kształtowaniu całych układów osadniczych.

W Polsce problemy z kształtowaniem i rozwojem miast zaczęły się w XIX wieku na sku-tek gwałtownego procesu koncentracji ludności w miastach, czego skutki odnotowano

A . B e s s e r 241

w XX i XXI wieku6. W okresie tym pojawił się i narastał problem niekontrolowanego rozprze-strzeniania się miast. Rozwój przestrzenny oraz związane problemy nieracjonalnego rozwoju przestrzeni skłoniły do dyskusji dotyczącej niekorzystnych wpływów na środowisku oraz ich możliwego zapobiegania. Dlatego na potrzeby racjonalnego i odpowiedniego kształtowania miast i obszarów wiejskich w prawodawstwie polskim stworzono Ustawę o planowaniu i za-gospodarowaniu przestrzennym7. Ustawa definiowała tworzenie dokumentów planistycz-nych, tj. studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego (późn. stu-dium) oraz miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego (późn. plan miejscowy). Dokumenty te mają za zadanie kreować przestrzeń w gminach oraz w miastach. Oba doku-menty są aktami planowania przestrzennego zaliczanymi do dokumentów planistycznych. Studium, pomimo tego że jest dokumentem obligatoryjnym, nie jest aktem prawa miejsco-wego i nie stanowi podstawy do wydawania decyzji administracyjnej. Odwrotnie sytuacja wygląda w przypadku planu miejscowego, który stanowi akt prawa miejscowego, jednak nie jest on dokumentem obligatoryjnym. Plan miejscowy uchwalany jest przez wójta, bur-mistrza lub prezydenta miasta w drodze rozporządzenia, a jego zapisy stanowią podstawę do wydawania decyzji administracyjnych powiązanych m.in. z wydawaniem pozwolenia na budowę. Jednakże w dokumentach tych nie są sprecyzowane zasady ochrony środowiska. Ustawa precyzuje dokumenty, jakie powinny powstać przed przystąpieniem do tworzenia planu miejscowego, tj. opracowanie ekofizjograficzne.

W Ustawie o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym brakuje również precy-zyjnych informacji dotyczących ochrony środowiska. Dlatego instrument prawny w tym za-kresie stanowi Prawo ochrony środowiska8. W dokumencie tym określone są m.in. zasady ochrony i korzystania z zasobów naturalnych. W Ustawie zostało zapisane, że gminy mają obowiązek tworzenia Programów Ochrony Środowiska (POŚ), które mają znaczący wpływ na ekorozwój gminy oraz sporządzanie Strategicznej Oceny Oddziaływania na Środowisko dla planów miejscowych. POŚ jest ściśle powiązany z planem miejscowym, nie może jednak być tożsamy ze strategią rozwoju gminy, czy studium uwarunkowań9. Korelski w swoim artykule wspomina o istotnych elementach, które powinny być zawarte w POŚ:

„W zakresie ochrony i kształtowania środowiska szczególnie istotne są odniesienia pro-gramu (Program ochrony środowiska) do takich kwestii, jak: gospodarka wodno-ściekowa, emisje do powietrza i zadania w zakresie ochrony powietrza, jakość gleb i sposób ich ochro-ny i użytkowania, wpływ gospodarki odpadami na jakość powierzchni ziemi, formy ochrony przyrody i zadania w zakresie jej ochrony”10. Zatem, aby kształtowanie miast odbywało się zgodnie z zasadami ochrony środowiska i zrównoważonego rozwoju, samorządy są zobligo-wane do tworzenia POŚ w zakresie ochrony środowiska na obszarze zainteresowania. Oprócz tego ważne jest tworzenie planów miejscowych, a wraz z nimi Oceny Oddziaływania na Środowisko (OOŚ). OOŚ już na etapie opracowywania dokumentów pozwalają na określenie możliwych konsekwencji, jakie mogą zaistnieć w związku z planowanymi inwestycjami oraz nowymi funkcjami terenu. Zgodnie z nowelizacją Ustawy o planowaniu i zagospodarowaniu


przestrzennym z 2017 roku, decyzje z zakresu planowania i zarządzania przestrzenią powin-ny bazować na analizach z zakresu m.in. środowiska. Analizy te mają na celu określić możli-wy wpływ danej inwestycji na stan środowiska oraz jego zasobów.

Niniejsza praca powstała w celu identyfikacji, analizy i prognozy wpływu zapisów planów miejscowych na kształtowanie przestrzeni miejskiej. Ponadto w pracy zweryfikowano czy podczas tworzenia planu miejscowego wzięto pod uwagę elementy środowiska, stanowiące ważny element w przyszłościowym określeniu jego stanu i jakości.

3. METODA BADAŃ

3.1. MATERIAŁY I ZAKRES OPRACOWANIA

Obszar badawczy obejmuje fragment miasta Świdnica – obszar obręb Zawiszów. Świd-nica to dynamicznie rozwijające się miasto powiatowe, położone w województwie dolno-śląskim o powierzchni 21,76 km2. Świdnica posiada 32 obowiązujące plany miejscowe oraz 4 plany w trakcie realizacji. Miasto jest pokryte w 95% planami miejscowymi. Podstawowe dane statystyczne oraz plan miejscowy wykorzystane w niniejszej pracy pochodzą kolejno z Banku Danych Lokalnych oraz z Urzędu Miejskiego Świdnica.

3.2. METODA WYKONANIA BADAŃ

W niniejszej pracy zastosowano etapową metodę do określenia wpływu zapisów planów miejscowych na stan i jakość kształtowanej przestrzeni miejskiej oraz związanej z nią ochroną środowiska miejskiego. Pierwszym etapem była ocena wskaźnikowa jakości środowiska na obszarze opracowania. Metoda ta przeznaczona jest (podczas sporządzania ocen oddziaływa-nia na środowisko11) do ulepszania procesu oceny oraz monitoringu zagospodarowania prze-strzennego12. W tym celu wybrano trzy wskaźniki oddające stan jakości środowiska, takie jak:• powierzchnia terenów biologicznie czynnych (wartości współczynników zostały zaczerp-

nięte z zapisów Miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego dla fragmentu miasta – obręb Zawiszów);

• zasięg powierzchniowy osadów gumy z opon samochodowych, określony na podstawie A. Kula13, zasięgu minimalnego – 15 m oraz maksymalnego – 45 m;

• powierzchnia zniszczenia roślinności powodowanych przez sól, określonych na podsta-wie A. Kula14, zasięgu oddziaływania, tj. minimalny – 15 m, maksymalny 90 m.Wskaźniki te zostały określone oraz przedstawione na mapie z wykorzystaniem oprogra-

mowania ArcGIS (wersja 10.5.1).Następnie wykonano diagnozę oddziaływań na poszczególne komponenty śro-

dowiska oraz zagrożenia z nich wynikające. W tym celu posłużono się macierzą

A . B e s s e r 243

przyczynowo-skutkową Leopolda. Matryca została wykorzystana do oceny interakcji, jakie występują między poszczególnymi elementami środowiska oraz procesami zachodzącymi w ich otoczeniu. Macierz Leopolda jest matrycą wykorzystywaną w ocenach oddziaływania na środowisko, zawierającą dwie osie: (1) zamierzeń i działań mających wpływ na środowi-sko oraz (2) istniejących komponentów środowiskowych, które mogą pokazywać wielkość wpływów tych zamierzeń15. Oryginalna macierz Leopolda składa się z 100 działań oraz 88 cech środowiska, jednak na potrzeby niniejszej analizy została zmodyfikowana do 54 dzia-łań oraz 45 komponentów środowiska. Na ocenę macierzy składało się 2430 poszczegól-nych ocen cząstkowych z różnorodnych typów w zależności od przedstawionych w skali zmodyfikowanej w stosunku do pierwowzoru. Tym samym w matrycy zastosowano pięcio-stopniową skalę, gdzie:• 0 – brak oddziaływania; • 1 – małe oddziaływanie;• 2 – zauważalne oddziaływanie;• 3 – średnie oddziaływanie;• 4 – znaczące oddziaływanie;• 5 – bardzo duże oddziaływanie.

W poszczególnych komórkach zostały umieszczone dwie oceny. Pierwsza, z lewej strony, jest to ocena znaczenia danego zamierzenia na komponent środowiska, która wskazuje, jak bardzo jest istotny dany komponent na stan środowiska. Druga to ocena wielkości danego zamierzenia na środowisko.

4. WYNIKI

Pierwszym etapem badań była analiza dokumentu planistycznego w sprawie zapisów dotyczących ochrony i kształtowania środowiska – Uchwały nr XXXIV/356/17 Rady Miejskiej w Świdnicy z dnia 28 czerwca 2017 r. w sprawie miejscowego planu zagospodarowania prze-strzennego dla obszaru Świdnicy – osiedle Zawiszów. W kwestii zasad ochrony środowiska w planie miejscowym został określony zakaz lokalizacji przedsięwzięć mogących zawsze zna-cząco oddziaływać na środowisko. Na niektórych obszarach został określony specjalny przepis, tj. nakaz zachowania naturalnego ukształtowania terenu dla obszarów zabudowy wielorodzin-nej. Oprócz tego w planie zostały określone zasady dotyczące zasad gospodarowania odpada-mi czy standardy dotyczące poziomu hałasu w środowisku na wybranych obszarach. W planie znajdują się także zapisy dotyczące kształtowania przestrzeni publicznej, w której określone są m.in. nakaz realizacji nowej zieleni oraz dopuszczenie parterowej zabudowy. Na załączniku graficznym do miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego przedstawiono (Il. 1) obszary narażone na zalanie w przypadku zniszczenia lub uszkodzenia wału przeciwpowodzio-wego. Oprócz tego znajdują się również informacje dotyczące kształtowania zabudowy, takie jak: nieprzekraczalna i obowiązująca linia zabudowy, projektowane dominanty czy granice


sąsiednich linii kolejowych. Dla ochrony środowiska kulturowego i przyrodniczego również za-twierdzono zapisy, które zwizualizowano na załączniku graficznym.

Następnie przeanalizowano i oceniono trzy wskaźniki jakości środowiska. Pierwszy z nich, tj. powierzchnia terenów biologicznie czynnych, szacowany jako powierzchnia biologicznie czynna w stosunku do powierzchni całego obszaru opracowania, wskazał udział powierzchni biologicznie czynnej na poziomie 31,85%. Jeżeli jednak zaczniemy zmieniać i kształtować przestrzeń miejską z zachowaniem terenów zieleni już istniejącej i dodatkowo nasadzać nowymi drzewami czy bylinami, powierzchnia ta może ulec zmianie. Dodatkowo z zasto-sowaniem zmian w zapisach planu miejscowego związanym z wykonaniem oceny oddzia-ływania na środowisko jest możliwe zwiększenie powierzchni biologicznie czynnej o 2,3% (Il. 2) w skali całego obszaru opracowania. Zmiany te wpłyną korzystnie na kształtowanie przestrzeni miejskiej oraz zwiększeniu stanu i jakości środowiska.

Kolejny ze wskaźników, tj. zasięg powierzchniowy osadów gumy z opon samochodowych, mierzony powierzchniowo na podstawie stref oddziaływania zanieczyszczenia od dróg, cha-rakteryzował się znaczącym oddziaływaniem przestrzennym (Il. 3) na obszarze opracowania. Skutki te są efektem ubocznym urbanizacji. Duża liczba dróg na analizowanym obszarze oraz codzienny dojazd do pracy samochodem lub autobusem wpłynął na emisję osadów gumy z opon samochodowych. Wysoki stopień negatywnych oddziaływań na środowisko wiąże również się z pogarszaniem jakości środowiska.

W badaniach przeprowadzono analizę zasięgów emisji osadów gumy z opon samo-chodowych w odniesieniu do całkowitej powierzchni badanego obszaru (Il. 4). Emisja osadów gumy wynosi 59,29 ha powierzchni, co stanowi prawie 30% całego obszaru opra-cowania. Jest to bardzo wysoki wynik, który negatywnie wpływa na jakość środowiska. Kształtowanie przestrzeni miejskiej w tych obszarach jest zdecydowanie trudniejsze, występują duże zanieczyszczenia gleb oraz powietrza. Zanieczyszczenia te występują za równo na analizowanym obszarze, jak i mogą dotyczyć obszarów przylegających do nich, gdyż wskaźnik ten jest powiązany z ciągami komunikacyjnymi oraz samochodami mają-cymi największy udział w tym zanieczyszczeniu. Wiąże się to również z konsekwencja-mi wynikającymi z planowanymi funkcjami terenu na obszarze opracowania i zmianami w kształtowaniu przestrzeni.

Trzecia z analizowanych wskaźników, tj. powierzchnia zniszczenia roślinności powodo-wanych przez sól, pozwoliła zweryfikować przestrzenny wymiar zniszczenia roślinności. Za-solenie dróg jest związane z niekorzystnymi warunkami na drogach takimi jak gołoledź czy śnieg. Jednak ułatwienie kierowcom jazdy wiąże się z niszczeniem zieleni przydrożnej oraz wnikaniu soli w glebę, która następnie przenika do wód (Il. 5). Łatwo można zauważyć, że prawie cały analizowany obszar jest zagrożony zniszczeniem roślinności. Ma to niekorzystny wpływ na środowisko i jakość kształtowanej przestrzeni miejskiej, ponieważ poprzez zurba-nizowanie miast niszczone są przydrożne ekosystemy.

A . B e s s e r 245

Na wykresie (Il. 6) możemy zauważyć, że zasięg zniszczeń roślinności przez sól wynosi 115,19 ha, co w stanowi prawie 63% całego badanego obszaru. Jest to bardzo wysoki wskaź-nik o niekorzystnym wpływie na życie ludzi i środowisko.

Kolejno przeprowadzono ocenę badanej przestrzeni miejskiej na podstawie macierzy przyczynowo-skutkowej Leopolda, bazującej na wskaźnikach jakości środowiska. W wyniku tego stworzono prognozę wpływu poszczególnych komponentów środowiska na oddziały-wania środowiska. Następnie zsumowano oceny z poszczególnych kolumn oraz wierszy, aby określić skalę i stopień całego przedsięwzięcia. Na tej podstawie poszczególne oddziaływa-nia zostały sklasyfikowane do następujących grup:• 0–25 małe oddziaływanie na środowisko – nieistotne bądź mało ważne;• 26–50 oddziaływanie zauważalne w środowisku, lecz mające średni wpływ;• 51–74 znaczące oddziaływanie na środowisko;• 75–100 poważne oddziaływanie na środowisko;• 101–130 duże oddziaływanie na środowisko – wymaga eliminacji bądź zmian w zapisach

planu.Do komponentów i oddziaływań zaliczają się te warianty, które uzyskały liczbę punk-

tów kwalifikującą je do oddziaływań poważnych i o dużym znaczeniu (Il. 7): urbanizacja, wiercenia i wybuchy, wycinka drzew i emisja spalin. Natomiast największe oddziaływanie na środowisko mają gleby, ukształtowanie terenu, jakość i powierzchnia wód oraz zagrożone wyginięciem gatunki roślin. W poniższej tabeli (Il. 7) zostały przedstawione wyniki oceny macierzy. Kolorem różowym zostały zaznaczone komponenty o największym oddziaływaniu na kształtowanie i ochronę środowiska miejskiego.

5. PODSUMOWANIE

Celem niniejszego artykułu było określenie wpływu zapisów planu miejscowego na stan i jakość kształtowanej przestrzeni na przykładzie planu miejscowego dla fragmentu miasta Świdnica – osiedle Zawiszów. Przedstawiona problematyka dotyczy wpływu rozwoju spo-łeczno-gospodarczego w ujęciu przestrzennym na zmiany stanu środowiska danego obszaru. Za pomocą matrycy oraz analiz wykonanych z użyciem oprogramowania ArcGIS zostały zi-dentyfikowane i ocenione oddziaływania na obszarze osiedla Zawiszów w mieście Świdnica.

Niniejsze badania pokazały, że zapisy planu miejscowego są mocno powiązane z jakością kształtowanej przestrzeni miejskiej. Dla zapewnienia odpowiedniego stanu środowiska miejskie-go wykonywane są plany miejscowe oraz studium uwarunkowań, które mają na celu pomóc samorządom terytorialnym w podejmowaniu decyzji administracyjnych dotyczących kształtowa-nej przestrzeni. Poprzez stosowanie się do zapisów uchwalonego planu miejscowego, zostanie stworzona przestrzeń przy zachowaniu zrównoważonego rozwoju oraz ładu przestrzennego.


Wraz z decyzjami administracyjnymi podejmowanymi przez władze poszczególnych jednostek samorządu terytorialnego będą tworzone obszary służące kolejnym pokoleniom.

Nieprawidłowe zarządzanie przestrzenią oraz działania związane z rozwojem miast mogą doprowadzić do niekorzystnych zmian w przestrzeni. W rezultacie działania oraz nowe przed-sięwzięcia mogą prowadzić do degradacji środowiska i zaburzenia tzw. organizmu miejskie-go, jakim jest miasto. Zmiany zachodzące w środowisku mają wpływ pod każdym względem na stan i jakość środowiska. Dlatego aby zapobiec niepożądanym skutkom kształtowanej przestrzeni, podczas sporządzania planu miejscowego, ważnym aspektem jest stworzenie Strategicznej Oceny Oddziaływania na Środowisko. SOOŚ przewiduje, na etapie planowania poszczególnych przestrzeni, konsekwencje, jakie mogą wynikać z planowanych i realizowa-nych przedsięwzięć. Tym samym, prognoza przy jednoczesnym uwzględnianiu zasad obo-wiązujących w Prawie ochrony środowiska jest w stanie zapewnić odpowiednio jakościową przestrzeń miejską.

Niniejsza metoda udowadnia zależność pomiędzy ochroną środowiska a jakością kształ-towanej przestrzeni miejskiej. Przedstawione wskaźniki jakości środowiska oraz poszczegól-ne zależności komponentów środowiska na oddziaływania obrazują w sposób obiektywny wpływ uchwalonego planu na stan i jakość środowiska. Praca wskazuje, na co należy zwrócić uwagę podczas tworzenia planów miejscowych w celu bardziej zrównoważonego kształto-waniu miast. Zaproponowane rozwiązanie pozwala na wcześniejsze zdiagnozowanie konflik-tów przestrzennych w przypadku tworzenia nowej inwestycji. Zachowanie zasad ochrony środowiska przy kształtowaniu nowych funkcji terenu pozwoli na zachowanie stanu i jakości środowiska, a tym samym uniknąć degradacji środowiska i przestrzeni miejskiej.

247

Il. 1. Załącznik graficzny miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego dla miasta Świdnica – obręb Zawiszów (źródło: http://um.swidnica.pl; dostęp: 15.03.2018)

Il. 2. Porównanie wskaźnika powierzchni biologicznie czynnej (źródło: opracowanie własne z wykorzystaniem oprogramowania ArcGIS)

248

Il. 3. Zasięg powierzchniowy osadów gumy z opon samochodowych (źródło: opracowanie własne z wykorzystaniem oprogramowania ArcGIS)

Il. 4. Porównanie powierzchni zasięgu osadów z gumy oraz powierzchni obszaru opracowania (źródło: opracowanie własne z wykorzystaniem oprogramowania ArcGIS)

249

Il. 5. Zasięg zniszczeń roślinności przez sól (źródło: opracowanie własne z wykorzystaniem oprogramowania ArcGIS)

Il. 6. Porównanie powierzchni zasięgu zniszczeń roślinności przez sól w stosunku do obszaru opracowania (źródło: opracowanie własne z wykorzystaniem oprogramowania ArcGIS)

250

251

Il. 7. Fragment macierzy Leopolda opracowany na podstawie jego publikacji, kolorem różowym zaznaczono oddziaływania o największej liczbie punktów (źródło: opracowanie własne)


PRZYPISY

1 Ustawa z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym (Dz.U. 2017, poz. 1073).

2 A. Shepherd, L. Ortolano, Strategic Environmental Assessment for sustainable urban deve-lopment, Environmental Impact Assessment Review, 16, 1996, s. 321–335.

3 J. Kazak, M. Świąder, S. Szewrański, R. Żmuda, Geo-environmental indicators in strategic environmental assessment, Acta Sci. Pol., FormatioCircumiectus, 2017, 16(2), s. 123–135.

4 D. Szymańska, Urbanizacja na świecie, PWN, Warszawa 2008.5 Ibidem.6 B. Hamm, Wprowadzenie do socjologii osadnictwa, Książka i Wiedza, Warszawa 1998.7 Ustawa z dnia 27 marca 2003 r., op. cit.8 Uchwała nr XXXIV/356/17 Rady Miejskiej w Świdnicy z dnia 28 czerwca 2017 r. w sprawie

miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego dla obszaru Świdnicy – osiedle Zawiszów.

9 B. Hamm, op. cit.10 Ustawa z dnia 27 marca 2003 r., op. cit.11 J. Kazak, S. Szewrański, P. Decewicz, Indicator-Based Assessment of Land Use Planning in

Wrocław Region with CommunityViz, Proceedings REAL CORP 2013, Tagungsband 20–23 May 2013, Rome, Italy, 1248–1251, http://www.corp.at (dostęp: 15.03.2018).

12 M. Świąder, Zastosowanie narzędzi GIS w strategicznych ocenach oddziaływania na śro-dowisko dla miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego- studium przypadku, [w:] Wybrane problemy rynku nieruchomości i gospodarowania przestrzenią, Towarzystwo Naukowe Nieruchomości, Olsztyn 2017, s. 55–68.

13 A. Kula, R.T. Kurek, K. Okrasiński, Kwalifikowanie przedsięwzięć do oceny oddziaływania na środowisko. Teoria i praktyka na podstawie wyników monitoringu procesów inwestycyjnych w Karpatach, Stowarzyszenie Pracownia na rzecz Wszystkich Istot, Bystra 2008.

14 Ibidem.15 Ustawa z dnia 27.03.2001 r., op. cit.

BIBLIOGRAFIA

Hamm B., Wprowadzenie do socjologii osadnictwa, Książka i Wiedza, Warszawa 1998.Kazak J., Świąder M., Szewrański S., Żmuda R., Geo-environmental indicators in strategic

environmental assessment, Acta Sci. Pol., FormatioCircumiectus, 2017, 16(2), 123–135. Kazak J., Szewrański S., Decewicz P., Indicator-Based Assessment of Land Use Planning in

Wrocław Region with CommunityViz, Proceedings REAL CORP 2013, Tagungsband 20–23 May 2013, Rome, Italy, 1248–1251, http://www.corp.at (dostęp: 15.03.2018).

A . B e s s e r 253

Kistowski M., Wybrane aspekty metodyczne sporządzania strategicznych ocen oddziaływania na środowisko przyrodnicze, Człowiek i Środowisko, 2002, 26 (3–4), 55–72.

Kistowski M., Staszek W., Poradnik do opracowania gminnego i powiatowego programu zrównoważonego rozwoju i ochrony środowiska, WOŚiR Pomorskiego Urzędu Woje-wódzkiego, Gdańsk 1999.

Korelski K., Problematyka ochrony i kształtowania środowiska w dokumentach służących re-alizacji zrównoważonego rozwoju gmin, [w:] Infrastruktura i ekologia terenów wiejskich, Polska Akademia Nauk, Kraków 2009, 31–42.

Kula A., Kurek R.T., Okrasiński K., Kwalifikowanie przedsięwzięć do oceny oddziaływania na środowisko. Teoria i praktyka na podstawie wyników monitoringu procesów inwesty-cyjnych w Karpatach, Stowarzyszenie Pracownia na rzecz Wszystkich Istot, Bystra 2008.

Leopold L., A Procedure for Evaluating Environmental Impact, Geological Survey Circular 645, Washington, https://pubs.usgs.gov/circ/1971/0645/report.pdf (dostęp: 15.03.2018).

Shepherd A., Ortolano L., Strategic Environmental Assessment for sustainable urban development, Environmental Impact Assessment Review, 1996, 16, 321–335.

Szymańska D., Urbanizacja na świecie, PWN, Warszawa 2008.Świąder M., Zastosowanie narzędzi GIS w strategicznych ocenach oddziaływania na środo-

wisko dla miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego – studium przypadku, [w:] Wybrane problemy rynku nieruchomości i gospodarowania przestrzenią, Towarzystwo Naukowe Nieruchomości, Olsztyn 2017, 55–68.

Ustawa z dnia 27.03.2001 r. Dz.U. 2018 poz. 142.Uchwała nr XXXIV/356/17 Rady Miejskiej w Świdnicy z dnia 28 czerwca 2017 r. w sprawie

miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego dla obszaru Świdnicy – osiedle Zawiszów.

Ustawa z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym (Dz.U. 2017, poz. 1073).

Ustawa z dnia 3 października 2008 r. o udostępnianiu informacji o środowisku i jego ochronie, udziale społeczeństwa w ochronie środowiska oraz o ocenach oddziaływania na środo-wisko (Dz.U. 2017 poz. 1405).

http://um.swidnica.pl (dostęp: 27.04.2018).

ADRES BIBLIOGRAFICZNY ARTYKUŁU: Besser A., Ochrona i kształtowanie środowiska miejskiego na przykładzie miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego dla obszaru miasta Świdnica – osiedle Zawiszów, Przestrzeń/Urbanistyka/Architektura, 1/2018, s. 239–254.DATA AKCEPTACJI OSTATECZNEJ WERSJI DO OPUBLIKOWANIA: 18.06.2018.

PUA

Monika Fronczak ([email protected])Politechnika Krakowska, Wydział Architektury

Kształtowanie struktur urbanistycznych na terenach zagrożonych smogiem i zanieczyszczeniem powietrzaShaping urban structures in the areas threatened by smog and air pollution

1/2018DOI: 10.4467/00000000PUA.18.018.8626

Streszczenie

Niniejszy artykuł stanowi przegląd rozwiązań urbanistycznych mających zastosowanie w wal-ce z problemem smogu oraz zanieczyszczenia powietrza w mieście. Autorka przedstawia sposoby kształtowania przestrzeni miejskiej, wprowadzając wiele zabiegów urbanistycznych, architektonicz-nych, strategicznych oraz funkcjonalnych, mających na celu polepszenie jakości powietrza. Ich funk-cjonowanie argumentuje działaniem pionierskich realizacji, wdrożonych w życie.

Słowa kluczowe: smog, zanieczyszczenie powietrza, rozwiązania urbanistyczne, modernizacja miast, środowisko miejskie, procesy urbanizacyjne, urbanistyka

Abstract

This article is an overview of urban solutions applicable in the fight against the problem of smog and air pollution in the city. The author presents ways of shaping the urban space by introducing a number of urban, architectural, strategic and functional processes aimed at improving air quality. Their function is argued for pioneering works which were put into effect.

Keywords: smog, air pollution, urban solutions, city modernization, urban environment, urbanization processes, urbanity

mailto:[email protected]


1. WSTĘP

Każda struktura urbanistyczna, zarówno będąca terenem miejskim, jak i wiejskim, zło-żona jest z wielu tkanek, w których rozwój cywilizacji wywołuje zarówno pozytywne, jak i negatywne skutki w ich funkcjonowaniu. Samorządowcy, którzy sprawują pieczę na danym terenie, muszą zagwarantować mieszkańcom jak najlepsze warunki do życia, zapewniając w miarę swoich możliwości potrzeby socjalne, modernizację infrastruktury, bezpieczeństwo oraz rozwój terytorium. Jednakże coraz częściej zdarza się, że postępująca urbanizacja prze-kracza możliwości bezpiecznego funkcjonowania siedliska w ekosystemie. Problem ten po-jawia się najczęściej w obrębie struktur miejskich, gdzie wskaźniki skażenia powietrza prze-kraczają normy. Brak wystarczającej kontroli nad rozrastaniem się oraz funkcjonowaniem przemysłu, nieprzemyślane pozwolenia na inwestycje, źle rozplanowana komunikacja czy też niewielka wiedza mieszkańców w temacie ekologii to podstawowe błędy, które najczęś-ciej są powodami pojawienia się zanieczyszczenia powietrza. W rezultacie jednostka urba-nistyczna bierze czynny udział w procesie degradacji własnego terytorium, co bezpośrednio wpływa na jakość życia społeczeństwa.

Objawami niepoprawnego funkcjonowania miasta są: złe samopoczucie, choroby i zwiększona umieralność społeczeństwa, niszczenie budynków oraz infrastruktury, pogar-szanie się warunków klimatycznych oraz wiele innych problemów zarówno pośrednio, jak i bezpośrednio wpływających na warunki bytowe. Aby uniknąć dynamizacji procesu subur-banizacji, konieczna będzie zmiana sposobu myślenia oraz interdyscyplinarne podejście do kwestii skażenia środowisk miejskich. Wprowadzenie reguł rozwoju zrównoważonego oraz korekt związanych z organizacją panującą w mieście, są jednymi z wielu sposobów na roz-wiązanie problemu zanieczyszczenia powietrza.

2. JAK, GDZIE I KIEDY POJAWIA SIĘ PROBLEM?

Zanieczyszczenia powietrza powstają w obrębie ośrodków przemysłowych, w okoli-cy szlaków transportu mechanicznego oraz przede wszystkim na terenach mieszkalnych, gdzie systemy grzewcze oraz paliwa używane do ich zasilania są niezgodne z normami eko-logicznymi, przyczyniając się do powstania zjawiska niskiej emisji. Istnieją także ruchy mas powietrza, które sprowadzają zanieczyszczenie z okolicznych wiosek lub miast. Efektem gromadzenia się spalin w przestrzeni miejskiej jest smog. Jest to zjawisko występowania rdzawobrunatnej mgły o charakterystycznym, nieprzyjemnym zapachu. Smog jest wyni-kiem reakcji połączenia czynników związanych z topografią terenu, zjawiskami atmosfe-rycznymi oraz mieszanką szkodliwych związków chemicznych rozpylonych w powietrzu; są to m.in. tlenki siarki, azotu, węgla, sadze oraz różnego rodzaju pyły. Układ wyżowego ciśnienia powoduje inwersję temperatury, czyli unoszenia się ciepłych mas powietrza nad

M . F r o n c z a k 257

zimnymi. W warstwie mieszania się skrajnych temperatur, w połączeniu z czynnikami wy-żej wymienionymi, powstaje zjawisko, które w niepożądany sposób wpływa na złą kondy-cję miasta i ich mieszkańców1.

3. CO MOŻE ZROBIĆ ARCHITEKT/URBANISTA?

Przed podjęciem się tworzenia opracowania projektowego architekci oraz urbaniści po-winni zdobyć jak najwięcej informacji o terenie. Analizy dotyczące identyfikacji źródeł za-nieczyszczeń oraz ich rozprzestrzenianiu powinny być oparte na badaniach z pozyskanych materiałów wyjściowych, a także prac projektowych i studiów2. Kompleksowość analiz bę-dzie uzyskana tylko wtedy, gdy będą one sporządzone w oparciu o karty interdyscyplinarne, które wyczerpująco dostarczą informacji pod względem tematycznym, szczegółowości, wia-rygodności czy też kompletności3. W pracy analitycznej projektantom będą potrzebne dane z zakresu urbanistyki, kartografii czy też meteorologii. Dobrymi źródłami, które dostarczą nam informacji na temat obszaru, będą również publiczne publikacje o danych przestrzen-nych, takie jak m.in. Geoportal.

Projektant badający teren zagrożony skażeniem powinien uwzględnić w szczególności czynniki istotne w zapobieganiu zanieczyszczeniom powietrza. Informacje na temat zmien-nej jakości powietrza w ciągu doby, w konfrontacji z kontrolą emisji zanieczyszczeń po-wietrza z zakładów przemysłowych lub też lokalizacją najgęstszego ruchu ulicznego, będą kluczową informacją w trakcie procesu projektowania. Ważne jest także uwzględnienie to-pografii terenu; szorstkość podłoża lub jego chropowatość wpływają na rozprzestrzenianie się zanieczyszczeń. Istotne także będzie określenie kierunku przedłużenia pierzei zielonych oraz lokalizacja głównych arterii przewietrzania miejskiego i kierunków wiatru, w których odbywa się wymiana powietrza. Kluczowym zagadnieniem będzie też określenie wysoko-ści oraz gęstości zabudowy, które mogą stanowić bariery architektoniczne dla przepływu powietrza. Analiza komunikacyjna zidentyfikuje najczęściej używane drogi, nad którymi generują się siedliska spalin. Warto także ocenić warunki położenia obszaru pod szerszym kątem niż lokalny. Wpływ na funkcjonowanie miasta może mieć także jego bliższe i dalsze otoczenie.

Planiści, którzy podjęli się badania przestrzeni, muszą wziąć pod uwagę nie tylko to, jak prezentuje się aktualna sytuacja na danym terenie; ważne jest także poznanie genezy te-rytorium oraz planów co do jego przyszłości. Dzięki temu można sporządzić prognozy oraz określić szanse na jego rekultywację. Wykonanie analiz urbanistycznych może zająć dużo czasu, jednakże pominięcie jakiegokolwiek aspektu może spowodować niepowodzenie pro-jektu. Projektanci wtenczas poszukują odpowiedzi na pytania, których odpowiedzią będą konkretne plany działania. Przewidują, czy zmiany, które chcą wprowadzić, będą owocne i nie zaszkodzą strukturze miejskiej4.


Kolejnym etapem działania będzie określenie rozwiązań w oparciu o analizy. Urbaniści mogą ograniczać emisję zanieczyszczeń poprzez określenie ustaleń w planach zagospodarowania miej-scowego, które każdy budynek powinien spełnić, by nie tworzył zagrożenia dla generowania lub kumulowania skażeń. Architekci, dzięki wytycznym urbanistów, mogliby formować budynki tak, by były one nieszkodliwe w aspekcie funkcjonowania miasta, a nawet propagować rozwiązania proekologiczne. Dzięki użyciu nowoczesnych technologii budownictwa można zmodernizować stare budynki, a nowe realizacje mogłyby zapoczątkować trend powstawania budowli energoo-szczędnych5. Istotnym elementem jest także informowanie i kształcenie społeczeństwa na temat przemian w środowisku, które będzie brało udział w tym przedsięwzięciu. Rozmowy z przedsta-wicielami społeczności, otwarte dyskusje oraz inne formy informacji o procesach rekultywacyj-nych dadzą obraz mieszkańcom, że warto jest zatroszczyć o wspólne dobro.

4. JAK DZIAŁAĆ W SKAŻONYM ŚRODOWISKU?

Polityka przestrzenna miast bywa różna. W większości miast planowanie przestrzenne odbywa się nie do końca konsekwentnie, a czasem w oparciu tylko o zyski niosące z rozrostu tkanek oraz ich coraz intensywniejszej zabudowy. Jednakże urbanista, powołany do pracy nad projektem poprawy jakości powietrza, posiada całe spektrum narzędzi planistycznych, które może wprowadzić, by ówczesny stan uległ polepszeniu.

Narzędzia te obejmują działania na strukturach funkcjonalnych, przestrzennych oraz ro-dzajowych miasta, gdzie szczególny nacisk kładzie się na uwarunkowania fizyczne i geogra-ficzne terenu6. Poniżej wymienione elementy strategii są tymi sugerowanymi do uwzględ-nienia w pracy projektowej.a) Przewietrzanie miejskie:

• określenie istniejących i wyznaczenie potencjalnych ścieżek wietrzenia miejskiego – wyznaczone wzdłuż obszarów dolin rzecznych, wód powierzchniowych, obszarów ochrony ekologicznej, obszarów o zabudowie luźnej lub jej braku,

• zidentyfikowanie dominujących wiatrów, które mogą sprowadzić zanieczyszczenie na teren, a także pomóc im się przemieszczać i rozprzestrzeniać,

• ustalenie położenia układów urbanistycznych względem stron świata, określenie gra-dacji wysokości i gęstości budynków, które mogą stanowić bariery architektoniczne dla przepływu powietrza7,

• określenie odległości od stref przemysłowych kompleksów mieszkaniowych i biurowych, • zaplanowanie stref ochronnych w postaci zielonych barier, które będą izolowały na-

pływ spalin do wnętrza założeń8,• zlokalizowanie zakładów przemysłowych na mapie miasta oraz określenie ich wpły-

wu na otoczenie, wyznaczenie stref przemysłowych, w których wprowadzona będzie monokultura funkcjonalna9,

M . F r o n c z a k 259

• sprecyzowanie wymagań dotyczące powstawania nowych budynków, które mają po-wstać w strefach buforowych przewietrzania miejskiego,

• wprowadzenie większej ilości uwarunkowań w planach zagospodarowania prze-strzennego dotyczących kubatury oraz wydajności energetycznej budynków,

• wzmożenie kontroli stanu technicznego budynków przez samorządy, • uwzględnienie ochrony prawnej odnośnie terenów wolnych od zabudowy10.

b) Zieleń i woda:• racjonalne gospodarowanie przestrzenią w oparciu o sytuowanie zieleni, z uwzględ-

nieniem mikroklimatu, regulacji temperatury powietrza, powstrzymywania hałasu, ograniczania nasłonecznienia i zacieniania, oczyszczania powietrza oraz hamowania przemieszczania się spalin,

• precyzowanie kształtu, rodzaju oraz gradacji wysokości zieleni w obrębie założeń ur-banistycznych, z uwzględnieniem kształtu tkanek urbanistycznych,

• określenie minimalnej procentowej wartości powierzchni biologicznie czynnej, za-równo dla budynków istniejących, jak i nowo powstających,

• wyznaczenie stopnia możliwości przekształcenia istniejącej zieleni, kontrola nad jej stanem technicznym,

• formowanie zieleni w bufory hamujące lub rozpraszające zanieczyszczone powietrze w obrębach zabudowy mieszkaniowej oraz miejsc pracy,

• aranżowanie powierzchni wolnej w mieście od zabudowy w celu zaaranżowania na niej przestrzeni rekreacyjnej, która również stanie się buforem migracji powietrza11,

• unikanie formowania alei drzew w zielone tunele wzdłuż alei komunikacyjnych12,• ochrona przed zabudową naturalnych korytarzy zieleni i wody, • sytuowanie w obrębach struktur zabudowy miejsc z zielenią niską, które będą stano-

wiły miejsca wymiany powietrza13,• umieszczanie zieleni na budynkach w postaci zielonych dachów, ogródków piętro-

wych, zielonych elewacji jako substytut na terenach, gdzie zabudowa jest zwarta14,• tworzenie sztucznych zbiorników wodnych, które będą zarówno atrakcją dla kom-

pleksów architektonicznych, jak i elementem zwalczającym smog15.c) Infrastruktura

• zawarcie idei energooszczędności, ekologiczności oraz kompozycji, która nie będzie stanowiła barier dla rozwoju naturalnego waloru miasta,

• utrzymanie zasad przepływu powietrza poprzez aranżowanie nowych struktur urba-nistycznych regulujących tkankę miejską,

• eliminowanie powstawania tzw. bram miejskich – kompleksów wysokich budynków biurowych na obrębach miast – stanowiących bariery dla wymiany powietrza, aran-żowanie aerodynamicznych układów równoległych względem kierunku wiatru16,

• wypełnianie luk w zabudowie, stwarzających okazję do powstawania wirów po-wietrznych, eliminowanie oporu aerodynamicznego17,


• unikanie formowania korytarzy wzmagających prędkość wiatru wzdłuż ciągów ulicz-nych – wzrasta ryzyko powstania zjawiska przeciągu miejskiego, który może zasysać zanieczyszczenia,

• integracja struktury miejskiej z zielenią śródmiejską i pozamiejską,• aranżowanie obiektów wysokich w obłe kształty, niestanowiące bariery dla wiatrów

poruszających się w wyższych partiach troposfery,• rozproszenie względem siebie budynków wysokich18,• eliminowanie w mieście powstawania wysp ciepła, które zasysa zimne i chłodne po-

wietrze z obrzeży – sytuacja osłabionej konwekcji powietrza kreuje warunki do po-wstania siedliska smogu19,

• próby z rozwiązaniem problemu niskiej emisji wielkoobszarowej: inwestycje w po-wstanie lub poszerzenie sieci ciepłociągowej, dofinansowania do wymiany pieców grzewczych, sankcje karne przy nieodpowiednim ogrzewaniu budynków20.

d) Komunikacja• wprowadzenie większej ilości rozwiązań alternatywnych sposobów komunikacji bez-

pośredniej, tj. ścieżki rowerowe, ścieżki piesze21,• rozbudowa infrastruktury transportu publicznego oraz jej urozmaicenie w postaci

stopnia prędkości oraz dostępności, przewidzenie potencjalnej liczby użytkowników przestrzeni oraz zaaranżowanie jej zgodnie z potrzebą22,

• utrzymanie konwencji proekologicznej w postaci wprowadzenia masowego transpor-tu elektrycznego, np. szybka kolej aglomeracyjna czy też metro,

• wprowadzenie taniego transportu zbiorowego, o urozmaiconym rozkładzie jazdy23,• nadanie terenom śródmiejskim ograniczeń w postaci regulacji prędkości ruchu koło-

wego, wykluczenia silników spalinowych, zamknięcia lub ograniczenia ruchu w da-nych strefach, wprowadzenie wysokich stawek za parkowanie w mieście24,

• wprowadzenie systemu „park and ride”25,• dbałość o stan techniczny dróg oraz ścieżek przez samorządy.

e) Architektura:• propagowanie wśród społeczności budowanie domów w oparciu o proekologiczne

zastosowania budowlane, tzw. domy pasywne, zmodernizowanie systemów ogrze-wania, np. wykorzystanie pompy ciepła czy panelów solarnych26,

• tworzenie budynków użyteczności publicznej w oparciu o wymagania certyfikatów, które określają normy budownictwa ekologicznego, np. Certyfikat LEED27,

• aranżowanie zielonych elewacji i dachów zarówno na starych, jak i nowych budyn-kach, termomodernizacje z systemami pochłaniania zanieczyszczeń28,

• wprowadzenie elementów małej architektury, np. wieże antysmogowe, ekrany po-chłaniające spaliny, panele przeciwpyłowe29.

Wprowadzenie wszystkich wymienionych zaleceń do struktury miejskiej może trwać niestety latami, jednakże warto myśleć o mieście z perspektywą. Wizję idealnego miasta,

M . F r o n c z a k 261

w którym elementy te zostały wprowadzone, można obejrzeć w koncepcyjnych projektach wybitnego francuskiego architekta, Vincenta Callebauta. Jego awangardowe pomysły na całkowite przearanżowanie struktur miejskich są warte naśladownictwa, mimo że wydają się utopijne. Projekt, który opracował dla Paryża (Il. 1), zakłada całkowite przekształcenie ówczesnej struktury miasta. Inteligencja projektowanych budynków miała objawić się w po-łączeniu podstawowych funkcji budynku z funkcją dodatkową, między innymi antysmogo-wą. Budynki w jego ideach zawierały instalacje: fotowoltaiczne, uzyskujące energię z wody deszczowej czy też wieże z bioreaktorami z alg. Głównym i dominującym elementem w jego projektach budynków jest wplatanie zieleni w każdy zakątek. Niektóre propozycje budynków sugerowały także utworzenie na ich obszarze farm i ogrodów30.

5. PRZYKŁADY WPROWADZONYCH TECHNIK WALKI ZE SMOGIEM

Na świecie jest wiele miast, których problem smogu dotknął stosunkowo dawno, a ich walka z nim trwa już od dłuższego czasu. Objawia się ona w różny sposób, począwszy od niewielkich zmian w organizacji ruchu czy popularyzacji środków komunikacji publicznej lub rowerowej, skończywszy na kreowaniu całych koncepcji miast, które mają już od samego powstania być odpornymi na smog.

Miasto Czandigarh to jeden z przykładów, który może wykorzystać ukształtowanie tere-nu, by zminimalizować problem smogu. Miasto to od dawna boryka się z intensywnym zanie-czyszczeniem powietrza. Ratunek miały przynieść analizy wietrzenia miejskiego oraz wpływ lokalnych wiatrów na wymianę powietrza. Okazało się, że wiatr górski pomaga w szybkim rozproszeniu dymu i innych cząstek stałych w powietrzu nad miastem31.

Kraków, miasto o niskim procencie udziału zieleni miejskiej, opracowuje plan zagospo-darowania przestrzennego bulwarów Wisły, które mają pozostać głównym korytarzem prze-wietrzania miejskiego oraz miejscem rekreacji dla mieszkańców. Miasto wszczęło również wiele akcji promocyjnych polegających na sadzeniu drzew oraz rozdawaniu roślin doniczko-wych. Ruch oparty na ochronie terenów zielonych w mieście jest bardzo popularny – Stowa-rzyszenie Łąk Nowohuckich staje coraz częściej w obronie terenów ważnych dla krajobrazu miasta. Aktywność społeczna takich organizacji i ich świadomość działania intensywnie po-głębia wiedzę na ten temat wśród mieszkańców32.

Przykładami na walkę ze smogiem w kwestii ograniczenia transportu będą miasta eu-ropejskie. Madryccy urbaniści pracują nad przeprojektowaniem 24 ulic, które najbardziej odczuwają nasilenie ruchu. Dla kierowców oznaczałoby to też, że zmiany w organizacji ruchu wprowadzą różne sankcje, za których nieprzestrzeganie przewidziana będzie wysoka kara. Hamburg oraz Kopenhaga (Il. 2) to miasta, które pracują nad tym, by polepszyć w swoim mieście infrastrukturę dla pieszych i rowerzystów.


Miasto, które odniosło największy sukces po wprowadzeniu ograniczeń ruchu, to Paryż. Zanieczyszczenie spadło o 30% tuż po wprowadzeniu sankcji w niektórych częściach miasta. Teraz planowane jest całkowite zamknięcie wstępu dla kierowców do centrów miast. Ogra-niczenia pojawiają się również dla właścicieli silników Diesla – w niektóre obszary miejskie nie mają one dostępu, a każde przekroczenie zakazu jest karalne33. Szwedzkie Malmö jest kolejnym miastem, które walczy ze smogiem. W planie przearanżowania centrum miasta duży nacisk kładzie się na ograniczenia ruchu drogowego, głównego źródła emisji i zanie-czyszczenia powietrza. Miasto wdrożyło nowe pasy autobusowe dla transportu publicznego, przebudowało drogi i obniżyło ograniczenie prędkości z 50 do 40 kilometrów na godzinę. Również władze Rzymu wprowadziły wiele zabiegów, m.in. wprowadzenie systemu „park and ride” oraz modernizacja metro34.

Nowoczesna zabudowa oparta o nurt zrównoważonego projektowania tkanki miejskiej nie ominęła także Mediolanu. Bosco Verticale (Il. 3, 4) to kompleks dwóch luksusowych bu-dynków mieszkaniowych, zaprojektowanych przez Stefano Boeriego. Budynek charaktery-zuje się żyjącą elewacją – na balkonach budynku rosną rośliny wyłapujące zanieczyszczenia z powietrza. Odmiany roślin zostały dobrane tak, by mogły funkcjonować w każdych warun-kach nasłonecznienia, były łatwe w utrzymaniu oraz poprawiały jakość powietrza mieszkań-com35. Budynków tego typu powstaje coraz więcej – nie tylko ze względu na ich interesującą formę, ale przede wszystkim ideę, która im przyświeca. Elementem architektury moderni-zowanej o nowoczesną instalację jest Szpital im. Manuela Gea Gonzaleza w Mexico City (Il. 5). Od kilku lat budynek jest w posiadaniu nietypowej elewacji. Zaprojektowana została ona przez pracownię Elegant Embellishments z Berlina i nie odbiega ona od wyglądu dzieła sztuki; ażurowe panele w kolorze białym imitują w kształcie plastry miodu. Powierzchnie in-stalacji zostały pokryte zostały dwutlenkiem tytanu, który wystawiony na słońce neutralizuje szkodliwe związki chemiczne36.

Przykładem wdrożenia w tkankę miejską nowoczesnych technologii małej architektury będzie Modena we Włoszech. Miasto podjęło się testowania nowego rozwiązania – CityTree (Il. 6). Jest to specjalna konstrukcja pochłaniacza zanieczyszczeń w formie ściany z mchu. Producenci gwarantują, że CityTree może zastąpić pracę 275 drzew. Claudio Carbone, kie-rownik projektu badawczego o skuteczności instalacji, twierdzi, że tego rodzaju rozwiązania łagodzące działają najlepiej w zamkniętych przestrzeniach. Jest to dobra substytucja na brak miejsca na zaaranżowanie naturalnej zieleni37. Również w krakowskim parku Jordana testuje się instalację wieży antysmogowej. Smog Free Tower ma wysokość 7 metrów i działa w opar-ciu o opatentowaną technologię jonizacji38.

M . F r o n c z a k 263

6. PODSUMOWANIE

Problem zanieczyszczenia powietrza nasila się z każdym rokiem na całym świecie. Coraz więcej miast, nie tylko tych, w których działa przemysł, jest zagrożone smogiem, zatem moż-na uznać, że jest to problem natury globalnej. Jednakże dzięki współpracy interdyscyplinar-nej inżynierów, socjologów, samorządowców oraz przede wszystkim mieszkańców zjawisko to może być ograniczone lub w przyszłości ma szansę na likwidację. Instrumenty do walki z zanieczyszczeniem powietrza są coraz bardziej powszechne, a nabyta wiedza i doświadcze-nie pozwala kreować miasto wolne od tego problemu. Ważne, by były chęci, determinacja oraz konsekwencja w działaniu każdego, kto w procesie uzdrawiania miast bierze udział.

264

Il. 2. Kopenhaska kładka piesza (źródło: https://www.detailonline.com/fileadmin/user_upload/Cirkelbroen-Teaser-1500.jpg; dostęp: 8.05.2018)

Il. 1. Wizja Paryża wg Vincenta Callebauta (źródło: https://ocdn.eu/pulscms-transforms/1/61lktkpTURBXy9iOTMxOTQ3ZjI2OWJmYmMzMTQ5NDJjZjRhYmMwNzBmMi5qcGeSlQMAAM0CwM0BjJMFzQMgzQHC; dostęp: 8.05.2018)

265

Il. 3, 4. Bosco Verticale w Mediolanie (fot. M. Gyurkovich)

266

Il. 5. Szpital im. Manuela Gea Gonzaleza w Mexico City (źródło: https://inhabitat.com/wp-content/blogs.dir/1/files/2013/03/Prosolve-Torre-de-Especialidaes1.jpg; dostęp: 8.05.2018)

Il. 6. City Tree (źródło: https://media.treehugger.com/assets/images/2017/06/citytree-green-cities-solutions-1.jpg.860x0_q70_crop-scale.jpg; dostęp: 8.05.2018)

M . F r o n c z a k 267

PRZYPISY

1 Polski Alarm Smogowy, Skąd się bierze smog?, https://www.polskialarmsmogowy.pl/polski--alarm-smogowy/smog/szczegoly,skad-sie-bierze-smog,18.html (dostęp: 8.05.2018).

2 A. Zwirowicz-Rutkowska, A. Michalik, The use of spatial data infrastructure in environmen-tal management: an example from the spatial planning practice in Poland, Environmental Management, 2016.

3 R. Gnatowska, The urban planning in accordance with sustainable development using modeling methods. Inżynieria Ekologiczna, 33, 2013, s. 35–40.

4 A. Michalik, A. Zwirowicz-Rutkowska, M. Wojtkiewicz, Problematyka przeciwdziałania za-nieczyszczeniom powietrza w pracach projektowych urbanistów i architektów w kontekście wykorzystania infrastruktur i systemów informacji przestrzennej, Acta Sci. Pol. Administratio Locorum, 16(4), 2017.

5 J. Dudek, A. Rybka, Miasto energooszczędne – wpływ kształtowania współczesnej urbanistyki i architektury na poziom emisji dwutlenku węgla, Czasopismo Techniczne, Architektura, 2010.

6 A. Faron, Wybrane czynniki struktury funkcjonalno-przestrzennej miasta, których kształto-wanie może wpływać na zachowania transportowe mieszkańców, Czasopismo Logistyka, 2004, s. 3.

7 L. Laskowski, Wybrane zagadnienia fizyki miasta, Centralny Ośrodek Informacji Budowni-ctwa, Warszawa 1987.

8 S. Różański, Budowa miasta a jego klimat, Arkady, Warszawa 1959.9 W. Czarnecki, Planowanie miast i osiedli, t. VI. Region miasta, Państwowe Wydawnictwo

Naukowe, Warszawa–Poznań 1964.10 A. Michalik, A. Zwirowicz-Rutkowska, M. Wojtkiewicz, Problematyka przeciwdziałania

zanieczyszczeniom…, op. cit.11 S. Różański, Budowa miasta a jego klimat, op. cit.12 B. Maiheu, J. Vankerkom, S. Janssen, Improving local air quality in cities: to tree or not to

tree?, Environmental Pollution, 2013.13 T. Bartkowicz, Wpływ zagospodarowania i użytkowania terenów miejskich na zanieczysz-

czenie powietrza Zeszyt naukowy nr 15, Politechnika Kakowska, Kraków 1975.14 A. Hulicka , Miasto zielone. Miasto zrównoważone. Sposoby kształtowania miejskich terenów

zieleni w nawiązaniu do idei Green city, Prace Geograficzne, 2015, s. 141.15 Z. Haber, Kształtowanie terenów zieleni z elementami ekologii. Wydawnictwo Akademii

Rolniczej, Poznań 2001.16 L. Laskowski, Wybrane zagadnienia fizyki miasta, op. cit.17 T. Bartkowicz, Wpływ zagospodarowania i użytkowania terenów miejskich…, op. cit.18 R. Gnatowska, Planowanie terenów zabudowanych…, op. cit.19 Z. Bagieński, Miejska Wyspa Ciepła – jej wpływ na jakość powietrza, Ciepłownictwo, Ogrzew-

nictwo, Wentylacja, 2011, s. 4.


20 P. Piwecki, Niska emisja dużym problemem, Przegląd Komunalny, 2016, s. 11.21 T. Kopta, Konkurencyjność transportu rowerowego, Przegląd Komunalny, 2012, s. 6.22 A. Michalik, A. Zwirowicz-Rutkowska, M. Wojtkiewicz, Problematyka przeciwdziałania

zanieczyszczeniom …, op. cit.23 R. Tomanek, Rola bezpłatnego transportu zbiorowego w równoważeniu mobilności w mia-

stach, Transport Miejski i Regionalny, 2017, s. 7.24 L. Garfield, 13 miast, które chcą ograniczyć ruch samochodów. W niektórych już się to uda-

ło, https://businessinsider.com.pl/lifestyle/jak-ograniczyc-ruch-samochodow-w-miescie--przyklady-rozwiazan/xfeh0jn (dostęp: 8.05.2018).

25 N. Lester, Parkingi park & ride w Wielkiej Brytanii, Zeszyty Naukowo-Techniczne Stowarzy-szenia Inżynierów i Techników Komunikacji w Krakowie, 2013, s. 1.

26 M. Lewoc, Dom pasywny – wszystko, co musisz o nim wiedzieć, https://www.morizon.pl/blog/dom-pasywny-wszystko-co-musisz-o-nim-wiedziec/ (dostęp: 8.05.2018).

27 Polskie Stowarzyszenie Budownictwa Ekologicznego, Certyfikacja wielokryterialna, LEED https://plgbc.org.pl/certyfikacja-wielokryterialna/leed/ (dostęp: 8.05.2018).

28 A. Hulicka, Miasto zielone. Miasto zrównoważone…, op. cit.29 Sztuka Architektury, Architektura, która zmniejsza smog, http://sztuka-architektury.pl/

article/9729/1525/architektura-ktora-zmniejsza-smog-page-4 (dostęp: 8.05.2018).30 J. Górecki, Ekologiczne inwestycje budowlane. Innowacyjne wizje Vincenta Callebauta,

Przegląd Budowlany, 2009, s. 5.31 S. Dhaliwal, Gone with the wind: Smog in Chandigarh, http://indianexpress.com/article/

cities/chandigarh/gone-with-the-wind-smog-in-chandigarh-4363233/ (dostęp: 8.05.2018).32 K. Przyjemska-Grzesik, Kraków w zieleni, czyli jak na nowo oswoić zieloną, miejską przestrzeń.

Dobre praktyki z Krakowa, http://www.ecometropolis.eu/index.php/aktualnosci/220--krakow-w-zieleni-czyli-jak-na-nowo-oswoic-zielona-miejska-przestrzen-dobre-praktyki--z-krakowa (dostęp: 8.05.2018).

33 L. Garfield, 13 miast, które chcą ograniczyć…, op. cit.34 W. Yeates, Are ‘smog-sucking’ solutions solving air pollution?, https://dailyplanet.cli-

mate-kic.org/smog-sucking-solutions-solving-air-pollution/ (dostęp: 8.05.2018).35 Archdaily, Bosco Verticale / Boeri Studio, https://www.archdaily.com/777498/bosco-ver-

ticale-stefano-boeri-architetti (dostęp: 8.05.2018).36 Sztuka Architektury, Architektura, która zmniejsza smog, http://sztuka-architektury.pl/

article/9729/1525/architektura-ktora-zmniejsza-smog-page-4 (dostęp: 8.05.2018).37 W. Yeates, Are ‘smog-sucking’…, op. cit.38 B. Dybała, Kraków. Antysmogowa wieża czyści powietrze w parku Jordana, http://www.

gazetakrakowska.pl/wiadomosci/krakow/a/krakow-antysmogowa-wieza-czysci-powietrze--w-parku-jordana-zdjecia,12924862/ (dostęp: 8.05.2018).

M . F r o n c z a k 269

BIBLIOGRAFIA

Wydawnictwa książkoweCzarnecki W., Planowanie miast i osiedli, t. VI. Region miasta, Państwowe Wydawnictwo

Naukowe, Warszawa–Poznań 1964.Haber Z., Kształtowanie terenów zieleni z elementami ekologii, Wydawnictwo Akademii

Rolniczej, Poznań 2001.Laskowski L., Wybrane zagadnienia fizyki miasta, Centralny Ośrodek Informacji Budownictwa,

Warszawa 1987.Różański S., Budowa miasta a jego klimat, Arkady, Warszawa 1959.

CzasopismaBagieński Z., Miejska Wyspa Ciepła – jej wpływ na jakość powietrza, Ciepłownictwo, Ogrzew-

nictwo, Wentylacja, 2011, 4.Bartkowicz T., Wpływ zagospodarowania i użytkowania terenów miejskich na zanieczyszczenie

powietrza, Zeszyt naukowy nr 15, Politechnika Kakowska, Kraków 1975.Dudek J., Rybka A., Miasto energooszczędne – wpływ kształtowania współczesnej urbanistyki i ar-

chitektury na poziom emisji dwutlenku węgla, Czasopismo Techniczne, Architektura, 2010.Faron A., Wybrane czynniki struktury funkcjonalno-przestrzennej miasta, których kształtowanie

może wpływać na zachowania transportowe mieszkańców, Czasopismo Logistyka, 2004, 3.Górecki J., Ekologiczne inwestycje budowlane. Innowacyjne wizje Vincenta Callebauta, Prze-

gląd Budowlany,2009, 5.Gnatowska R., Planowanie terenów zabudowanych w zgodzie z zasadami zrównoważonego

rozwoju z zastosowaniem metod modelowych, Inżynieria Ekologiczna, Nr 33, 2013.Gnatowska, R., The urban planning in accordance with sustainable development using mod-

eling methods, Inżynieria Ekologiczna, 2013, 33, 35–40.Hulicka A., Miasto zielone. Miasto zrównoważone. Sposoby kształtowania miejskich terenów

zieleni w nawiązaniu do idei Green city, Prace Geograficzne, 2015, 141.Lester N., Parkingi park & ride w Wielkiej Brytanii, Zeszyty Naukowo-Techniczne Stowarzyszenia

Inżynierów i Techników Komunikacji w Krakowie, 2013, 1.Kopta T., Konkurencyjność transportu rowerowego, Przegląd Komunalny, 2012, 6. Maiheu B, Vankerkom J, Janssen S., Improving local air quality in cities: to tree or not to tree?,

Environmental Pollution, 2013.Piwecki P., Niska emisja dużym problemem, Przegląd Komunalny, 2016, 11.Tomanek R., Rola bezpłatnego transportu zbiorowego w równoważeniu mobilności w miastach,

Transport Miejski i Regionalny, 2017, 7.Zwirowicz-Rutkowska, A., Michalik, A., The use of spatial data infrastructure in environmental

management: an example from the spatial planning practice in Poland, Environmental Management, 2016.


Prace zbioroweMichalik, A., Zwirowicz-Rutkowska, A., Wojtkiewicz, M., Problematyka przeciwdziałania

zanieczyszczeniom powietrza w pracach projektowych urbanistów i architektów w kon-tekście wykorzystania infrastruktur i systemów informacji przestrzennej, Acta Sci. Pol. Administratio Locorum, 16(4), 2017.

Artykuły stron internetowychArchdaily, Bosco Verticale / Boeri Studio, https://www.archdaily.com/777498/bosco-verticale-

-stefano-boeri-architetti (dostęp: 8.05.2018).Dhaliwal S., Gone with the wind: Smog in Chandigarh, http://indianexpress.com/article/cities/

chandigarh/gone-with-the-wind-smog-in-chandigarh-4363233/ (dostęp: 8.05.2018).Dybała B., Kraków. Antysmogowa wieża czyści powietrze w parku Jordana, http://www.ga-

zetakrakowska.pl/wiadomosci/krakow/a/krakow-antysmogowa-wieza-czysci-powietrze--w-parku-jordana-zdjecia,12924862/ (dostęp: 8.05.2018).

Garfield L., 13 miast, które chcą ograniczyć ruch samochodów. W niektórych już się to udało, https://businessinsider.com.pl/lifestyle/jak-ograniczyc-ruch-samochodow-w-miescie--przyklady-rozwiazan/xfeh0jn (dostęp: 8.05.2018).

Lewoc M., Dom pasywny – wszystko, co musisz o nim wiedzieć, https://www.morizon.pl/blog/dom-pasywny-wszystko-co-musisz-o-nim-wiedziec/ (dostęp: 8.05.2018).

Polski Alarm Smogowy, Skąd się bierze smog? https://www.polskialarmsmogowy.pl/polski--alarm-smogowy/smog/szczegoly,skad-sie-bierze-smog,18.html (dostęp: 8.05.2018).

Polskie Stowarzyszenie Budownictwa Ekologicznego, Certyfikacja wielokryterialna, LEED https://plgbc.org.pl/certyfikacja-wielokryterialna/leed/ (dostęp: 8.05.2018).

Przyjemska-Grzesik K., Kraków w Zieleni, czyli jak na nowo oswoić zieloną, miejską przestrzeń. Dobre praktyki z Krakowa, http://www.ecometropolis.eu/index.php/aktualnosci/220--krakow-w-zieleni-czyli-jak-na-nowo-oswoic-zielona-miejska-przestrzen-dobre-praktyki--z-krakowa (dostęp: 8.05.2018).

Sztuka Architektury, Architektura, która zmniejsza smog, http://sztuka-architektury.pl/artic-le/9729/1525/architektura-ktora-zmniejsza-smog-page-4 (dostęp: 8.05.2018).

Yeates W., Are ‘smog-sucking’ solutions solving air pollution?, https://dailyplanet.climate-kic.org/smog-sucking-solutions-solving-air-pollution/ (dostęp: 8.05.2018).

ADRES BIBLIOGRAFICZNY ARTYKUŁU: Fronczak M., Kształtowanie struktur urbanistycznych na terenach zagrożonych smogiem i zanieczyszczeniem powietrza, Przestrzeń/Urbanistyka/Architektura, 1/2018, s. 255–270.DATA AKCEPTACJI OSTATECZNEJ WERSJI DO OPUBLIKOWANIA: 18.06.2018.

PUAJakub Kaczorowski ([email protected])Koło Naukowe Gospodarki Przestrzennej, Koło Naukowe Inżynierii Komunikacyjnej, Politechnika Warszawska

Jonasz Misiaszek-Przybyszewski ([email protected])Uniwersytet SWPS

Odbudowa zlikwidowanych linii kolejowych: Historia, teraźniejszość, perspektywyRestoring closed railway lines: past, present, prospects

1/2018DOI: 10.4467/00000000PUA.18.019.8627

StreszczeniePolska kolej prawie od samego początku istnienia zmagała się z wieloma trudnościami – początkowo należało scalić w jedność sieci kolejowe trzech zaborców i odbudować park taborowy, po drugiej wojnie światowej sieć kolejową dotknęły zniszczenia i późniejsza grabież dokonana przez Armię Czerwoną, a po przemianach ustrojowych doszło do bezprecedensowej w historii Europy fali zamknięć i likwidacji połączeń, dlatego też odbudowa zlikwidowanych linii kolejowych i przywracanie na nich ruchu pasażerskiego powinna być dla państwa polskiego priorytetem. Praca opisuje uwarunkowania dotyczące likwidacji i odbudowy linii kolejowych na przestrzeni lat, stawiając hipotezy na temat błędów popełnionych przy restrukturyzacji oraz popełnianych do dziś, powodujących szkody dla polskich ko-lei, miast i społeczności, oraz formułując potencjalne rozwiązania problemów kolei w Polsce.

Słowa kluczowe: kolej, rewitalizacja, PKP

AbstractPolish railways almost from the very beginning struggled against many difficulties. Firstly, there was the need to unify the three partitioning powers’ railway networks and rebuild the pool of rolling stock. After the Second World War, the Polish railway network was once again heavily damaged by the war and succumbed to plunder conducted by the Red Army. Finally, during the political transformation of the 1990s, Poland has seen a wave of transportation closures that had no precedent in the history of Europe. Thus, rebuilding railways and restoring transportation should be a priority for the Polish state. This work describes the conditionings regarding closing down and restoration of railway lines over the years, forms hypotheses about mistakes which were made during the reorganization and are still made today, causing harm to Polish rail transport, towns and societies, and shows the potential solutions for Polish railways. However, as shown by the study of this report – the policies and actions taken do not provide a perspective towards such restoration in the near future, with detriment to Polish railways, towns and local communities, as well as the whole society.

Keywords: railway, renewal, Poland


1. RYS HISTORYCZNY

Kolej na ziemiach polskich praktycznie od samego początku zmagała się z trudnościami i za-wirowaniami historii. W okresie narodzin tego środka transportu Polska była krajem podzielo-nym między trzech zaborców, z których każdy prowadził inną politykę rozwoju infrastruktury i transportu, a w Królestwie Kongresowym, którym władała carska Rosja, kolei postanowiono w ogóle nie rozwijać ponad niezbędne minimum. Przeciwną strategię przyjęły Prusy, które pozwoliły na intensywny rozwój zarówno państwowej kolei normalnotorowej, jak i rozmaitych kolei prywatnych, a także kolejek wąskotorowych, które swego czasu budowali nawet prywat-ni właściciele folwarków. W Austrii natomiast rozwój był zbalansowany, ale przyjęto ruch le-wostronny i do tego sposobu prowadzenia ruchu dostosowywano infrastrukturę i sygnalizację.

Dlatego też, kiedy Polska odzyskała niepodległość, stanęło przed nami bardzo trudne zada-nie – scalić w jedność trzy całkowicie różne sieci kolejowe, odbudować zniszczoną na wojnie infrastrukturę i przywrócić ilostan taboru kolejowego do wystarczającego poziomu. Z tymi wy-zwaniami starano się uporać przez cały okres międzywojnia – przekuwano linie, dostosowywa-no infrastrukturę do ruchu prawostronnego, udało się też osiągnąć znaczne sukcesy, jak wybu-dowanie magistrali kolejowej ze Śląska do nowego portu w Gdyni, zagęszczenie sieci kolejowej na terenach Centralnego Okręgu Przemysłowego, budowa nowego taboru kolejowego, odbu-dowa wielu zniszczonych i uszkodzonych linii kolejowych, rozpoczęto też elektryfikację.

Kolejny wielki cios dla polskich kolei przyniosła jednak II wojna światowa. Mocno ucier-piała infrastruktura i tabor, nierzadko biorąc bezpośredni udział w zmaganiach, a duża część jednostek została wywieziona do Niemiec. Pod koniec wojny rozpoczęła się zaś pierwsza w historii polskich kolei akcja zaplanowanego demontażu większej liczby linii kolejowych przez trofiejnyje otriady, oddziały Armii Czerwonej ogałacające Ziemie Odzyskane ze wszyst-kiego, co mogło się przydać państwu sowieckiemu lub stanowiło większą wartość. Roze-brano ok. 2500 km linii normalnotorowych, głównie na Pojezierzu Mazurskim, Pomorskim i Lubuskim oraz Pobrzeżu, z czego odbudowano ok. 1000 km. Rozebrano także ok. 2500 km drugich i dalszych torów na liniach wielotorowych (głównie rejon Dolnego Śląska, Pojezierzy, Podlasia i Lubelszczyzny), z czego odbudowano ok. 700 km, a także zdemontowano 407 km sieci trakcyjnej, głównie na Dolnym Śląsku. Teraz najważniejsze zadania obejmowały odbu-dowę przemysłu kolejowego, infrastruktury, przywrócenie taboru do stanu używalności oraz odzyskanie jednostek wywiezionych za granicę, głównie do Niemiec.

2. KOLEJ W PRL I LIKWIDACJE W LATACH 90. XX WIEKU

W okresie PRL sieć PKP uległa w kilku punktach dalszemu zmniejszeniu, jednocześnie jednak zrealizowano kilka dużych inwestycji, które tę sieć powiększyły – Centralna Magistrala Kolejo-wa, łącząca Warszawę ze Śląskiem, oraz Linia Hutnicza Szerokotorowa, która połączyła śląskie

J . K a c z o r o w s k i , J . M i s i a s z e k - P r z y b y s z e w s k i 273

zagłębie przemysłowe z ZSRR, eliminując jednocześnie konieczność zmiany rozstawu szyn. Zapro-jektowano także i rozpoczęto wstępne prace ziemne nad północną odnogą Centralnej Magistrali Kolejowej do Gdańska oraz łącznicą CMK Północ z linią kolejową nr 8. W latach 70. osiągnięto szczyt przewozowy, zaś samo przedsiębiorstwo Polskie Koleje Państwowe przekroczyło liczbę 360 tys. zatrudnionych pracowników, co jest wynikiem imponującym mimo charakteryzującego go-spodarkę socjalistyczną przerostu zatrudnienia nad realnym zapotrzebowaniem.

Tabela 1. Przewozy kolejowe osób i towarów w latach 1946–1988

RokLiczba przewiezionych

pasażerów (mln)Liczba ton przewiezionego

towaru (mln)

1946 244,9 52,3

1950 612,8 160,4

1955 940,3 236,4

1960 816,5 286,9

1965 971,5 341,3

1970 1056,5 382,3

1975 1118 464,2

1976 1109,8 465,2

1977 1151,7 481,1

1978 1132 478,9

1979 1099,5 480

1980 1100,5 482,1

1985 1005,1 419,4

1986 986,6 430,7

1987 977 428,8

1988 983,8 428

Źródło: opracowanie własne na podstawie A. Wielądek, Zrównoważony rozwój transportu warunkiem rewitalizacji kolei w Polsce, „Problemy Kolejnictwa”, nr 156

Jednocześnie jednak coraz bardziej widoczne stało się zacofanie techniczne w PKP. W la-tach 50. ostatecznie zarzucono produkcję parowozów, ale następnie położono największy nacisk na produkcję taboru elektrycznego, pomijając jednostki spalinowe do ruchu lokalne-go. Ponadto, w latach 90. tabor zakupiony trzydzieści lat wcześniej był już przestarzały. Dla-tego też w latach 80., a nawet 90. na porządku dziennym były ciężkie parowozy towarowe ciągnące jeden–dwa wagony pasażerskie w ruchu lokalnym.

Obok nieefektywnego taboru do obsługi kolei lokalnej, jedną z głównych przyczyn ogromnej skali cięcia połączeń pasażerskich w 1989 roku było także podejście kierownictwa PKP do kierowania ogromnym przecież przedsiębiorstwem. Niemal całkowicie zaniechano


kampanii marketingowych, które są nieodłącznym elementem gospodarki rynkowej. Ceny biletów dostosowywano jedynie do pędzącej inflacji, nie zaś do konkurencji i sytuacji ryn-kowej. Czasy przejazdu i punktualność pogarszały się i nie stanowiły już konkurencji wobec transportu drogowego. Oprócz tego dochodziło też do wygaszania popytu – kursy poranne przesuwano na godziny nocne, a popołudniowe – na późny wieczór – mieszkańcy byli zmu-szani zmieniać swoje nawyki transportowe, przenosili się do aut lub w ogóle tracili możli-wość dojazdu. Działanie to podejmowano na wielu liniach, także o większym zapełnieniu, co mogłoby podchodzić pod jawne działanie na szkodę przedsiębiorstwa.

Na najwyższym szczeblu prezentowano jednakowe podejście. O potrzebie restrukturyza-cji kolei mówiło się bowiem od końca lat 80. i podjęto w tym celu pewne kroki – został wy-dany krytyczny raport NIK, nakreślono trzy perspektywy restrukturyzacyjne, przy czym były one tworzone niezależnie przez Bank Światowy, Ministerstwo Transportu i Gospodarki Mor-skiej oraz Dyrekcję Generalną PKP – po braku konsensusu opracowanie studium restruktu-ryzacji zlecono amerykańskiej firmie Mercer, lecz ostatecznie NIK wszelkie prace zakończyło bardzo celną konkluzją: „etap przygotowania restrukturyzacji PKP […] nie został zakończony i ostateczny wynik tych działań nie jest możliwy do przewidzenia”.

Wprowadzenie nieprawidłowo funkcjonującego podejścia do kolei po niedokończonej restrukturyzacji spowodowało, że na lata 90. przypadło również apogeum w likwidacji li-nii kolejowych – długość linii kolejowych spadła z 26 228 km w 1990 roku do 22 560 km w 2000 roku i nigdy wcześniej ani nigdy później nie osiągnęła takiego spadku (14% długości linii – ponad trzykrotnie więcej niż rozbiórki powojenne).

Patrząc na różnice w długościach linii kolejowych między krajami europejskimi, Polska zdecydowanie przoduje w likwidacjach, podczas gdy po koleje czeskie mimo transformacji gospodarki jak w Polsce cały czas rosną na sile, a między rokiem 1990 a 1995 zlikwidowano jedynie 124 km (1,3%) sieci kolejowej, a następnie już tylko ją rozbudowywano.

3. KOLEJE SAMORZĄDOWE

Reforma administracyjna roku 1999 dała możliwość przejmowania linii kolejowych od Grupy PKP przez samorządy wojewódzkie, co umożliwia znacznie efektywniejsze zarządza-nie linią i przewozami na niej prowadzonymi – skutkiem jest wzrost liczby przewożonych pa-sażerów w późniejszych latach. Minusem reformy stały się dodatkowe komplikacje w przy-padku, gdy relacja pociągu łączyła dwa lub (co gorsza) więcej województw.

Dodatkowym problemem przy przejmowaniu linii kolejowych pod zarząd wojewódzki jest kwestia własności gruntów, pod którymi leżą linie kolejowe. Nie stanowiły one bowiem własności PKP – zgodnie z wprowadzonym w lipcu 1961 r. prawie o użytkowaniu wieczystym, przedsiębiorstwo miało je jedynie w wieczystej dzierżawie, stąd też nie mogło nimi rozpo-rządzać i np. przekazać je na własność województwa. Procedura wymagała, aby najpierw to


PKP zwróciły się do Skarbu Państwa o przejęcie gruntów pod linią na własność, ponieważ były one ich użytkownikiem – dopiero po przejęciu gruntów można było je kolejno przeka-zać na własność województwa. Tak skomplikowana procedura może dodatkowo zniechęcić samorządy do podjęcia starań o przejęcie linii. Z dniem 1 stycznia 2019 roku wchodzi jednak w życie ustawa, która zamieni grunty będące w użytkowaniu wieczystym w grunty własnoś-ciowe, co umożliwi uproszczenie procedur przejmowania linii przez województwa.

4. URBANISTYCZNO-SOCJOLOGICZNE ZALETY ISTNIENIA I WADY LIKWIDACJI LINII

Utrzymywanie przewozów na liniach kolejowych ma liczne ważne atuty, przede wszyst-kim jeśli chodzi o kolej aglomeracyjną, obejmującą miasta w pobliżu dużego ośrodka, są to:• integracja rozproszonej struktury osadniczej w jeden spójny organizm, stymulowanie

rozwoju liniowego,• przyspieszenie rozwoju regionu dzięki zwiększonej mobilności mieszkańców i dostępno-

ści głównego miasta,• minimalizacja emitowanych zanieczyszczeń i hałasu przez ograniczanie ruchu samocho-

dowego,• znacznie ograniczona zajętość terenu potrzebnego do wykonania porównywalnego wo-

lumenu przewozów,• tworzenie dogodnych węzłów przesiadkowych z komunikacją miejską.

Należy pamiętać, że kolej nierzadko jest czynnikiem miastotwórczym, nawet w miejscach, gdzie wcześniej istniały jedynie niewielkie osady lub nawet nie było ich w ogóle. Przykładem może być Krzyż Wielkopolski, który powstał na gruntach dawnej wsi olęderskiej, kiedy skrzyżo-wano tu linię pruskiej kolei wschodniej (Ostbahn) z linią Poznań–Szczecin. Innym miastem po-wstałym w ten sposób jest Jaworzyna Śląska, która zaczęła się rozwijać po ulokowaniu w miejscu dzisiejszego miasta rozgałęzienia trasy na linię do Świdnicy i Świebodzic. Czynnik miastotwórczy nieco stracił na znaczeniu w późniejszych latach, kiedy nastąpił rozwój transportu samochodowe-go i lotniczego, jednak w dalszym ciągu szybka i dostępna kolej byłaby dużym impulsem do roz-woju miast takich, jak: Kcynia, Szubin, Żnin, Więcbork, Międzychód, Jastrzębie-Zdrój (największe polskie miasto bez kolei – ponad 90 tys. mieszkańców) czy Mielec. Rozwój dotyczy oczywiście nie tylko transportu pasażerskiego, ale i towarowego – rewitalizacja linii pozwoli nie tylko na szybki dojazd do większych ośrodków miejskich i zwiększenie rozwoju budownictwa mieszkaniowego, ale i na rozwój lokalnego przemysłu i usług, które mogłyby korzystać z transportu kolejowego.

Prowadzone systematycznie w latach 90. XX wieku i pierwszej dekadzie XXI wieku likwi-dacje linii doprowadziły do pozbawienia dostępu do transportu kolejowego ponad dwóch milionów osób – mimo posiadania wcześniej połączeń kolejowych, nieraz bardzo dogod-nych, obecnie miasta takie jak: Jastrzębie-Zdrój (90 tys. mieszkańców), Lubin (73 tys.), Łomża (63 tys.), Mielec (61 tys.), Bełchatów (58 tys.), Knurów (39 tys.), Police (33 tys.), Śrem (30 tys.),


Turek (28 tys.) czy Świecie (26 tys.) obsługiwane są jedynie komunikacją autobusową, a fak-tem stał się wzrost użycia transportu indywidualnego. Skutki urbanistyczne i socjologiczne dla miast odciętych od kolei są tragiczne. Oprócz tak oczywistych jak migracje do innych ośrodków z lepszymi połączeniami (często do miast wojewódzkich) czy degradacja funkcjo-nalna i przestrzenna miejscowości jest to także pozbawienie dojazdu z miasteczek i wsi do ośrodków opieki lekarskiej, urzędu gminnego, poczty, biblioteki, domu kultury czy banku – które w świetle opisanej wyżej likwidacji PKS-ów pozostawia osoby niezmotoryzowane bez żadnej opcji dojazdu i są zdane wyłącznie na osoby posiadające auta1.

Może to powodować także izolację i spadek jakości życia osób np. w podeszłym wieku, które są zdane wyłącznie na siebie, ale nie tylko – brak możliwości swobodnego dojazdu i powrotu może powodować frustrację wszelkich grup wiekowych i skutecznie zniechęcać od wizyty np. w ośrod-ku kultury, powodując negatywne skutki w edukacji i kontaktach społecznych. Ludzie także nie-rzadko rezygnują z pracy, ponieważ po zlikwidowaniu pociągów nie mają możliwości dogodnego dojazdu do dużego miasta, gdzie pracowali. Należy także zwrócić uwagę na problem wybierania gorszych szkół kosztem lepszych, do których zlikwidowano bezpośredni dojazd – ma to ogrom-ne znaczenie, bo bardzo mocno ogranicza wybór ścieżki życiowej. Z badań wynika, że likwidacja każdej najmniejszej linii kolejowej drastycznie ogranicza możliwość dojazdu do pracy lub szkoły albo sprawia, że komuś przestaje się opłacać działalność gospodarcza.

5. STUDIUM PRZYPADKU LIKWIDACJI LINII I JEGO SKUTKÓW

Jako przykład jak poprzez likwidację linii kolejowych pozbawiono komunikacji całego rejo-nu może posłużyć rejon pogranicza województw mazowieckiego i podlaskiego, gdzie likwida-cja pięciu linii, oprócz dobrze funkcjonującej magistralnej linii nr 6 do Białegostoku, zniszczy-ła obsługę rejonu zajmującego około 50 000 km2 z miastami takimi jak dawne wojewódzkie miasta Ostrołęka i Łomża, a także Ostrów Mazowiecka, Wyszków i Sokołów Podlaski: w sa-mych tych miastach mieszkają ponad 183 tysiące osób. Obecnie ze wszystkich linii jedyne na co mogą liczyć pasażerowie to kilka kursów dziennie z Ostrołęki, na pozostałych liniach nie są wykonywane kursy pasażerskie. Przykładem stopniowej utraty i odzyskiwania kolei jest Łomża (63 tys. mieszkańców), która utraciła pasażerskie połączenia kolejowe w 1993 roku.

Był to pierwszy cios dla miasta, które sześć lat później utraciło ponadto status stolicy wo-jewództwa, co zapoczątkowało spadki w ekonomii miasta. Z dawnej infrastruktury kolejowej zachowało się tu niewiele, zwłaszcza że rozebrano budynki dworcowe, na ich miejscu nato-miast zlokalizowano miejski bazar. Przez wiele lat trwał spór o linie, najpierw skierowane do likwidacji, a obecnie do rewitalizacji w ramach Krajowego Programu Kolejowego do 2023 roku. Nie jest to jednak koniec perypetii z funkcjonowaniem linii – na przeszkodzie stoi jedna linia na mapie, a konkretniej granica województw, bowiem Podlasie nie ma odpowiednich środ-ków na funkcjonowanie linii. Brak środków i niechęć wśród województw to częsty problem,


tak jak w przypadku gdzie województwo dolnośląskie wykazuje się na tym polu dużą inicja-tywą, przejmując lub dążąc do przejęcia wielu linii. Władze województwa lubuskiego nato-miast dążą raczej do likwidacji, zamiast której prawdopodobnie ostatecznie powstanie ścieżka rowerowa, która jest najczęściej wybieranym sposobem zagospodarowania zlikwidowanych linii kolejowych, niezrozumiałym wobec linii o dużym potencjale towarowym i pasażerskim, zwłaszcza w przypadku wcześniej małych i średnich ośrodków miejskich.

6. UWARUNKOWANIA DOTYCZĄCE ODBUDOWY LINII I POLITYKA DOT. KOLEI

Koszty odbudowy linii (ok. 10 mln zł za kilometr) są wysokie z punktu widzenia woje-wództwa i mogą skutecznie zniechęcać do podejmowania tematu ewentualnej rewitali-zacji. Ponadto, zwłaszcza w społecznościach małych miast nadal pokutuje obraz kolei jako siermiężnego i niewygodnego środka transportu. Małe miejscowości zostały zdominowane przez transport indywidualny, a co gorsza – stopniowo wycofują się z nich także przewoźnicy autobusowi, co powoduje całkowitą izolację takich ośrodków.

Przyszłość zawieszonych i zlikwidowanych linii w Polsce zapowiada się zarówno w świet-lanych barwach, jak i w szarościach – wszystko zależy od regionu. Według informacji z Kra-jowego Programu Kolejowego, rewitalizację planuję się w większości na liniach z już prowa-dzonym ruchem pasażerskim, a oprócz tego jedynie na jednej lub dwóch liniach bez ruchu pasażerskiego w czterech województwach i czterech liniach w województwie podlaskim.

Trzeba w tym miejscu zauważyć, że rewitalizacja wyżej wymienionych linii nie ozna-cza jednocześnie, że wznowione zostaną na nich przewozy pasażerskie – deklaracje co do wznowienia znaleziono jedynie dla dwóch linii. Ponadto, jest to jedynie kropla w morzu potrzeb, jeśli mamy w pamięci skalę zamknięć i likwidacji linii, które dotknęły polską kolej po 1990 roku. Należy też pamiętać, że polityka państwa polskiego w stosunku do zamknię-tych linii kolejowych nie jest jednorodna, bowiem praktycznie każdy organ odpowiedzialny chociaż częściowo za to zagadnienie stoi na innym stanowisku odnośnie do przywracania regionalnych połączeń kolejowych.

Ministerstwo Infrastruktury i Budownictwa, które deklarowało „koniec systemowej likwi-dacji sieci kolejowej w Polsce”, jednocześnie po interpelacji przekazało wykaz 83 linii kolejo-wych wskazanych do likwidacji przez poprzednich ministrów oraz zaznaczyło, że decyzje doty-czące likwidacji linii kolejowych, które wydane zostały do końca roku 2015, nadal obowiązują. Lista tychże linii jest długa i obejmująca rejon całego kraju, odcinając kolejne miasta, miastecz-ka i wsie od normalnego funkcjonowania. Do likwidacji przeznaczonych zostało wówczas po-nad 1300 kilometrów linii kolejowych, czyli około 6% obecnej sieci linii kolejowych.

Poruszona została także kwestia nieodpłatnego użycia nieczynnej, w tym likwidowanej infrastruktury linii kolejowej organizacjom prokolejowym w celu utworzenia tam kolei hi-storycznej bądź okazjonalnego prowadzenia ruchu. Obecne przepisy nie przewidują takiej


możliwości, bowiem grunty po zlikwidowanych liniach kolejowych nie stanowią, w wyniku wydanych decyzji, linii kolejowej w rozumieniu przepisów ustawy o transporcie kolejowym. Senacka Komisja Infrastruktury poszukuje obecnie rozwiązań problemu.

Ostatecznie widać tu sytuację patową – Ministerstwo Infrastruktury i Budownictwa de-klaruje kres likwidowania nieczynnych linii kolejowych, jednocześnie tłumacząc się, że za decyzje poprzednich rządów nie odpowiada. Samorządy wojewódzkie wolą pozbywać się nieczynnych linii niż w nie inwestować, bowiem po pierwsze muszą od tych linii płacić po-datek (prowadzone są prace prowadzące do jego zniesienia), a po drugie grunty pod liniami nie stanowiłyby ich własności, toteż z krótkowzrocznego punktu widzenia bardziej opłaca się linię zlikwidować i wówczas pozyskać grunt, niż zainwestować w jej remont i prowadzić ruch po linii leżącej na gruncie państwowym. Zarządca infrastruktury, czyli PKP PLK, jest w zasa-dzie obojętny wobec działań samorządu i państwa, bowiem zamknięte linie są pozostawione same sobie, a jedyne działania, których wymagają ze strony PLK, to cykliczny objazd tech-niczny drezyną w celu sprawdzenia stanu linii (a zatem pole do popisu mają złodzieje). Sy-tuacja ta jest obojętna także spółce POLREGIO, która jako firma należąca do państwa działa na zasadzie służby publicznej, a nie wolnego rynku, toteż nie zależy jej na ekspansji i zapew-nianiu wysokiej jakości, tanich i dostępnych usług dla wszystkich zainteresowanych, tylko na negocjowaniu dotacji, nawet jeśli pociągi wożą tylko powietrze.

Powyższe czynniki to oczywiście czubek góry lodowej, bowiem zagłębiając się w system wzajemnych zależności i przeszkód, można dojść do jeszcze bardziej skomplikowanego ukła-du, w którym jedna instytucja blokuje drugą nie tylko przed działaniami dotyczącymi rewita-lizacji linii, ale także przed zachowaniem linii przed likwidacją i demontażem. Trudno znaleźć racjonalne wytłumaczenie dla tak niejednolitej i krótkowzrocznej polityki prowadzonej przez organy odpowiedzialne za polskie koleje.

7. PERSPEKTYWY ODBUDOWY I WSKAZANIA

Jedyną możliwą pozytywną perspektywą na przyszłość jest to, że koleje da się jeszcze uratować – wymaga to jednak dużo wysiłku ze strony tak rządu, jak i samorządów. Potrzebne są stanowcze i jak najszybsze zmiany w polskim prawie, rozwiązujące kwestie zarówno grun-towe, jak i przejmowania samych linii. Należy dołożyć wszelkich starań, aby jak najwięcej linii o niewielkim znaczeniu ekonomicznym stało się własnością samorządów, oraz należy zapewnić im należyte środki, aby utrzymać linie. Światełkiem w tunelu w tej sprawie choć po części może być kwestia zmiany prawa o użytkowaniu wieczystym. Kolejnym wnioskiem jest potrzeba zapewnienia odpowiedniego taboru, zoptymalizowanego do specyfiki linii lo-kalnych, co pozwala obniżyć koszt eksploatacji i podnosi jakość oferty przewozowej, oraz środków dla przewoźników niższego szczebla oraz potrzeba zawiązania nowych przewoźni-ków na terenie każdego województwa lub przewoźników w związkach międzyregionalnych.


Te działania mogą być mocno utrudnione, ponieważ działania obecnego rządu zmierzają do rekonsolidacji Grupy PKP i zwiększenia wpływów POLREGIO, pojawiają się głosy o włączeniu przewoźników wojewódzkich do POLREGIO.

Rewitalizacja i utrzymywanie obecnych połączeń są kluczowe w utrzymaniu obecnej struk-tury ludności w mniejszych miastach. Dzięki korzystnym połączeniom aglomeracyjnym i regio-nalnym hamuje się wyjazd ludności do głównego miasta: za wzór powinna służyć rewitalizacja linii w województwie zachodniopomorskim, gdzie dzięki modernizacjom dwóch linii regional-nych: Kołobrzeg–Goleniów oraz Wałcz–Kalisz Pomorski–Ulikowo wzmacniane są powiązania komunikacyjne miejscowości na liniach ze Szczecinem. Innym interesującym przypadkiem jest województwo lubuskie – efektem przeprowadzanych tam prac modernizacyjno-rewitalizacyj-nych jest utworzenie sprawnego połączenia kolejowego między dwoma głównymi miastami – Zieloną Górą i Gorzowem Wielkopolskim oraz rejonem przygranicznym2. Nie tylko umożliwia to mieszkańcom normalne funkcjonowanie w regionie, ale także wzmacnia ekonomię.

Wykonując rewitalizację linii należy pamiętać o przeanalizowaniu lokalizacji przystanków kolejowych, bowiem te jako znajdujące się na gruntach strategicznych nie podlegały usta-leniom planów miejscowych i miasta nie miały na nie wpływu, a te ustalone kilkadziesiąt lat temu mogą obecnie być nieoptymalne lub nieprzydatne. Poza tym należy wycofać się z warszawocentrystycznego modelu funkcjonowania kolei i skupić się na powiązaniach lokal-nych zamiast inwestowania ogromnych kwot tylko w główne magistrale kolejowe (choć i te wydatki mają sens, jednak należy znaleźć balans).

Wskazanym jest skierowanie na inwestycje kolejowe i utrzymanie linii znacznie większej ilości środków pieniężnych. Oprócz starań w celu uratowania przeznaczonych do likwidacji linii należy dbać o stan techniczny funkcjonujących linii, bowiem jesteśmy świadkami ich postępującej de-gradacji, mającej negatywny wpływ na prędkość, regularność, punktualność i bezpieczeństwo. Doprowadzenie do zadowalającego stanu samej funkcjonującej infrastruktury kolejowej w Pol-sce wymagało będzie zwiększenia środków z budżetu państwa do poziomu ponad 1 miliarda złotych rocznie. Pieniądze przeznaczane na budowę, odbudowę i utrzymanie linii kolejowych są niewspółmierne do potrzeb, podczas gdy wielokrotnie większe kwoty przekazuje się na budowę autostrad i dróg ekspresowych. Ponadto do współpracy ministerstwa zapraszają głównie organi-zacje związane z ruchem drogowym, pomijając przy tym ogromną ilość stowarzyszeń i fundacji skupionych na ruchu kolejowym. Kilka takich organizacji wystosowało w ostatnich dniach list ot-warty do ministerstwa, domagając się szerszego dostępu do prac ministerialnych.

Oprócz tego, jako ogół działań na rzecz kolei, powinno rozważyć się wprowadzenie poleca-nego przez Unię Europejską modelu niemieckiego utrzymania tras o niskiej liczbie pasażerów: lokalne czy regionalne władze ogłaszają tam przetargi na obsługę takich połączeń kolejowych, a w tych przetargach mogą – oprócz państwowego przewoźnika – startować firmy prywatne, firma, która wygrywa, dostaje od lokalnych czy regionalnych władz wynagrodzenie lub dopłatę za obsługę danej linii, a w przetargu wygrywa ten, kto zaoferuje najniższe wynagrodzenie lub dopła-ty3. Model ten funkcjonuje w wielu krajach zachodniej Europy i jest jak najbardziej funkcjonalny.

280

Il. 1. Zamknięcia normalnotorowych linii kolejowych dla ruchu pasażerskiego na obecnym terytorium Polski w podziale na dekady (źródło Taylor Z., Rozwój i regres sieci kolejowej w Polsce, Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania im. Stanisława Leszczyckiego PAN, Warszawa 2007)

281

Il. 2

. Zm

iany

dłu

gośc

i lin

ii ko

lejo

wyc

h w

kra

jach

Uni

i Eu

rope

jski

ej n

a pr

zest

rzen

i la

t 19

90–2

003

(Nie

mcy

i W

łoch

y od

199

5)

(źró

dło:

opr

acow

anie

wła

sne

na p

odst

awie

T. D

yr, P

. Weł

nic,

Infr

astr

uktu

ra tr

ansp

ortu

kole

jow

ego

w U

nii E

urop

ejsk

iej i

Polsc

e, „T

echn

ika

Tran

spor

tu

Szyn

oweg

o”, 2

006,

nr 7

–8, 2

3–38

)

282

Il. 3. Miasta powyżej 10 tys. mieszkańców bez dostępu do kolejowych przewozów pasażerskich w Polsce i pozostałych państwach regionu (źródło: opracowanie własne na podstawie Centrum Zrównoważonego Transportu, http://www.czt.org.pl; dostęp: 25.03.2018)


PRZYPISY

1 Z. Taylor, Przestrzenna dostępność miejsc zatrudnienia, kształcenia i usług a codzienna ruchliwość ludności wiejskiej, Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania im. Sta-nisława Leszczyckiego PAN, Warszawa 1999.

2 K. Kowalczyk, Efekty inwestycji w infrastrukturę kolejową na liniach regionalnych, 2012.3 J. Krzemiński, Dlaczego dopłacamy do kolei?, NBP – Portal Edukacji Ekonomicznej,

https://www.nbportal.pl/wiedza/artykuly/gospodarka/dlaczego_doplacamy_do_kolej (dostęp: 25.03.2018).

BIBLIOGRAFIA

Centrum Zrównoważonego Transportu, http://www.czt.org.pl (dostęp: 25.03.2018).Deutsche Bahn, Facts and figures 2016, https://www.deutschebahn.com/resource/blo

b/1262924/582383d64c9517e9d833f8140a1a313a/cms9-2016_duf_en-data.pdf (dostęp: 25.03.2018).

Dylewski A., Historia kolei w Polsce, Fenix, 2014.Dyr T., Wełnic P., Infrastruktura transportu kolejowego w Unii Europejskiej i Polsce, „Technika

Transportu Szynowego”, nr 7–8/2006, nr 7–8, 23–38.Forsal.pl, W ubiegłym roku wzrost przewozów towarów i pasażerów na kolei, http://forsal.pl/

artykuly/1100608,w-ubieglym-roku-wzrost-przewozow-towarow-i-pasazerow-na-kolei.html (dostęp: 25.03.2018).

Informacja o wynikach kontroli funkcjonowania systemu monitorowania inwestycji kolejo-wych w PKP PLK S.A., Najwyższa Izba Kontroli. Departament Komunikacji i Systemów Transportowych, Warszawa 2009.

Kowalczyk K., Efekty inwestycji w infrastrukturę kolejową na liniach regionalnych, 2012.Krzemiński J., Dlaczego dopłacamy do kolei?, Jacek Krzemiński, NBP – Portal Edukacji Eko-

nomicznej, https://www.nbportal.pl/wiedza/artykuly/gospodarka/dlaczego_doplaca-my_do_kolej (dostęp: 25.03.2018).

Narodowe Archiwum Cyfrowe, Koncern Ilustrowany Kurier Codzienny, https://audiovis.nac.gov.pl/obraz/80843/e105b905e39fa1a58c8a0aa76b06a91d/ (dostęp: 25.03.2018).

Prawie sto linii z decyzją o likwidacji, Martyn Janduła, Rynek Kolejowy, http://www.rynek-kolejowy.pl/wiadomosci/prawie-sto-linii-z-decyzja-o-likwidacji-81620.html (dostęp: 25.03.2018).

Taylor Z., Przestrzenna dostępność miejsc zatrudnienia, kształcenia i usług a codzienna ruchli-wość ludności wiejskiej, Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania im. Sta-nisława Leszczyckiego PAN, Warszawa 1999.


Taylor Z., Rozwój i regres sieci kolejowej w Polsce, Instytut Geografii i Przestrzennego Zago-spodarowania im. Stanisława Leszczyckiego PAN, Warszawa 2007.

Wielądek A., Zrównoważony rozwój transportu warunkiem rewitalizacji kolei w Polsce, „Prob-lemy Kolejnictwa”, nr 156.

Wołek M., Rynek kolejowych przewozów pasażerskich, Uniwersytet Gdański, Gdańsk 2007.

ADRES BIBLIOGRAFICZNY ARTYKUŁU: Kaczorowski J., Misiaszek-Przybyszewski J., Odbudowa zlikwidowanych linii kolejowych: Historia, teraźniejszość, perspektywy, Przestrzeń/Urbanistyka/Architektura, 1/2018, s. 271–284.DATA AKCEPTACJI OSTATECZNEJ WERSJI DO OPUBLIKOWANIA: 17.06.2018.

PUA

Maciej Rodak ([email protected])Student, Wydział Architektury, Politechnika Krakowska

Dobro publiczne w dobie alienacjiCommon welfare in the era of alienation

1/2018DOI: 10.4467/00000000PUA.18.020.8628

StreszczeniePraca koncentruje się wokół kondycji współczesnego społeczeństwa. Autor podejmuje próbę ocenienia po-tencjału drzemiącego w społecznościach i zdefiniowania istotnych aspektów dziedzin życia, które wpływają na postrzeganie przestrzeni. Mając świadomość, z jednej strony – kryzysu społeczeństwa, z drugiej zaś – ewolu-cji w kierunku coraz pełniejszej cywilizacji masowej, autor zgłębia problemy, które w Nowej Karcie Ateńskiej wyłącznie zarysowano. Poszukuje drogi do skutecznego planowania z udziałem wszystkich stron oraz wyjaśnia w jaki sposób pobudzić świadomość społecznej odpowiedzialności, przy użyciu odpowiednich kanałów komu-nikacji. W tym aspekcie wyszczególnione zostają sprawdzone w europejskich miastach sposoby, dzięki którym z sukcesem podjęto próby tworzenia pełnowartościowych przestrzeni publicznych.

Słowa kluczowe: partycypacja, społeczeństwo masowe, kanały komunikacji

AbstractThe essay focuses on the condition of modern society. The author tries to assess the potential hidden in communities and define important aspects of areas of life that affect the perception of space. The author, conscious of the crisis in society and evolution towards a mature mass civilization, tries to deeply analyse a few aspects which were only outlined in The New Charter of Athens. He looks for a way to plan effectively involving a majority of inhabitants. The author tries to explain how to stimulate awareness of social responsibility by the use of communication channels. He refers to the methods tried and tested in European cities which have been used in a process of designing valuable public spaces.

Keywords: participation, mass society, channels of communication


1. WSTĘP

W starożytnej Grecji dom rodzinny był zwierciadłem gospodarza. Panowały w nim jas-no określone zasady. Właściciel miał wyjątkową moc ustanawiania obiektów realnymi przez ujawnianie ich w przestrzeni publicznej; reszta była tylko cieniem rzeczywistości1. Podobnie sytuacja ma się w przypadku miast. Są one refleksem żyjących w nich ludzi. Wszystko, co publicznie konstytuują swymi rękoma, definiuje otoczenie. Im doskonalsze to dzieła, tym wspanialsze staje się miasto. Wszystkim więc powinno zależeć na budowaniu go w taki spo-sób, by życie w nim nie było uciążliwe i mogło bezpiecznie się rozwijać. Co jednak w przy-padku, gdy zbiorowość interesów jest tak duża, iż zaczynają się wzajemnie wykluczać? Jak pobudzić partycypację na najniższych szczeblach w momencie, gdy społeczeństwo ulega dezintegracji, a mieszkańcy decydują się na świadomą alienację? Czym wobec tego staje się dziedzina publiczna, rzecz (z założenia) wspólna wszystkim użytkownikom?

2. WIEK ZMIAN

Runięcie Pruitt-Igoe w 1972 roku zamknęło epokę eksperymentów i wielkich ideologii. Stało się jasne, że ówczesna polityka odnowy miast przestała spełniać swoją rolę; dostrze-żono, że społeczeństwo nie mieści się już w modularnych podziałach narzuconych przez modernistycznych idealistów, wierzących, że strefowanie miast pozwoli rozwiązać problemy panującego chaosu (tak powszechnego u progu XX wieku).

2.1. DWIE WIZJE MIAST

Według pierwszej Karty Ateńskiej, projektowaniu przyświecać miała idea towarzysząca inżynierii maszyn. Wszystko, co wchodziło w skład miasta, miało być gruntownie przemy-ślane; najmniejsze elementy wchodziły w skład większych podzespołów, którym zlecano konkretne zadanie. Użytkownik miał tylko decydować o wyborze funkcji (mieszkanie/praca/wypoczynek). Szybko jednak przekonano się, że mechaniczny porządek trafił w ręce żywiołu, który nie chciał podporządkować się schematyzacji.

W takiej sytuacji architekci i urbaniści stanęli przed szczególnym wyzwaniem. Jak bo-wiem stworzyć nową ideę planowania przestrzeni, przy jednoczesnym zachowaniu spuści-zny Karty Ateńskiej z 1933 roku? Przez lata miasto przekształciło się w gąszcz interesów wielu grup społecznych. Ponadto, w wyniku upadku żelaznej kurtyny i stabilizacji na Starym Konty-nencie, otworzyły się nowe perspektywy – polityczne i gospodarcze. Odpowiedzią na nowe wyzwania towarzyszące europejskiej integracji stała się w 1998 roku Nowa Karta Ateńska opracowana przez Europejską Radę Urbanistów2. Zaproponowano w niej wizję miasta dla początku nowego tysiąclecia:

M . R o d a k 287

Wizja nie jest ani nową utopią, ani oderwaną od realiów projekcją innowacji technologicznej. Kon-centruje się ona na Mieście Spójnym i jest wyobrażeniem takiego miasta, jakie chcielibyśmy mieć dziś i w przyszłości3.

Twórcy Karty upatrywali źródła problemów w braku spójności. To właśnie koherentne miasta, budowane w oparciu o troskę wobec tradycji, ekonomii, środowiska i społeczeń-stwa, miały pozwolić nie tylko na lokalny rozwój jednostek terytorialnych, ale również znor-malizować je w taki sposób, by mogły łączyć się w policentryczne sieci. Po epoce wielkich projektantów, traktujących miasta jako inkubatory dla innowacji, nastał czas porządkowania i zszywania miejskich „wysp”. Czy jednak możliwe jest budowanie sieci metropolii w czasie, gdy najmniejsze komórki miast ulegają dekonstrukcji, a rozpiętości w poziomie warunków życia wciąż wzrastają4?

2.2. SPOŁECZNA SPÓJNOŚĆ

Wyjątkowość Nowej Karty Ateńskiej polega na tym, iż po raz pierwszy zwrócono uwagę na złożoność procesu powstawania pełnowartościowej tkanki miejskiej. Oddolne ruchu spo-łeczne dowiodły, że niemożliwe jest opracowanie planu na doskonałe miasto bez szerokiej analizy dotyczącej mieszkańców danego ośrodka. Do łask powróciły zagadnienia dziedzictwa i tożsamości. Obecnie szeroki program społeczny, koncentrujący się wokół siedmiu zagad-nień5, jest odpowiedzią na nową rzeczywistość, w której system wolnorynkowy i globalizacja wytyczają kierunek cywilizacji, pociągając za sobą również szereg negatywnych procesów. Lekarstwem na to ma być zapewnienie ładu społecznego i wygody życia, ujęte w haśle rów-nowagi i spójności społecznej6. Europejska Rada Urbanistów zwróciła szczególną uwagę na potrzebę tworzenia nowych systemów reprezentacji i partycypacji, które ułatwią dostęp do informacji publicznej i stworzą obszar współpracy z aktywnymi obywatelami. Ma to pozwolić na szerokie współuczestnictwo w wytyczaniu priorytetów dla miast. Skupiono się również na przemianach społecznych. Starzejące się społeczeństwo oraz obecność tzw. czasowych użyt-kowników miasta coraz częściej determinują decyzje planistów oraz władz samorządowych. Jak zauważają twórcy Karty: „[Istotnym] wyzwaniem jest unowocześnienie sposobów funk-cjonowania demokracji lokalnej, poszukiwanie nowych dróg zwiększenia udziału społecz-nego i uczestnictwa wszystkich podmiotów w celu zabezpieczenia wspólnych interesów”7.

2.3. NOWA KARTA ATEŃSKA A RZECZYWISTOŚĆ

Łatwo ulec wrażeniu, że Karta kreuje wizję zielonych „miast z duszą”, w których świado-me społeczeństwo potrafi troszczyć się o wspólne dobro. Jest to tylko jedna strona medalu. Dziedzina publiczna, szczególnie w Polsce, pozostaje w defensywie. Brak pomysłu na gospo-darowanie dobrem miejskim powoduje, że przestrzeń ulega agresywnej prywatyzacji. Mia-sta coraz częściej przypominają ogromne przedsiębiorstwa, które, zmuszone konkurować


o inwestycje, motywują swoje działania przez pryzmat finansów8. Przychylność zyskują ci, którzy oferują najwięcej, co powoduje, że lokalne potrzeby przestają mieć znaczenie. Wiara samorządu w społeczną korzyść płynącą z działalności sektora prywatnego spycha na dalszy plan ideę społecznego uczestnictwa. Temat uchybień demokracji znalazł miejsce w Nowej Karcie Ateńskiej i postrzegany jest jako efekt zmian politycznych w epoce wolnorynkowości.

Wizja miasta przyjaznego mieszkańcom, którzy dzięki swej aktywności będą w stanie zawalczyć o interes publiczny (nawet w obliczu intensyfikacji działań sektora prywatnego), może budzić wątpliwości. Wydaje się, że twórcy Nowej Karty Ateńskiej pokładają bezgra-niczną ufność w jednostkę i jej zdolność do samoorganizacji. Obecnie jednak coraz trudniej wyobrazić sobie osiedla, które zrzeszają ludzi zdolnych do bezinteresownej integracji. Prze-ciwnie, coraz częściej mamy do czynienia ze świadomą alienacją, a jedność zachowują tylko te grupy, które potrafią jasno określić cel działania i interes – wymierny i osiągalny w krótkiej perspektywie czasowej. Kryzys napędzają lokalne samorządy, których działalność wpływa na ogólne niezadowolenie i poczucie osamotnienia w walce o interes publiczny.

3. OBRAZ SPOŁECZEŃSTWA

Istotą wszelkich rozważań na temat społeczeństwa i jego zaangażowania w walkę o in-teres publiczny jest zbadanie kondycji ogółu populacji, na który niebagatelny wpływ miała nowożytność; odbiła się nie tylko na rozwoju, ale również na sposobie postrzegania rze-czywistości. Umieszczenie trosk ekonomicznych w centrum publicznej uwagi (pozostających dotychczas w domenie ogniska domowego) spowodowało zmianę nastawienia ludzi wzglę-dem siebie; od tego momentu człowiek zaczął definiować się przez pryzmat konsumpcji9. Doczesność, ze wszystkimi jej aspektami, osiągnęła nowy wymiar dzięki utożsamieniu się człowieka z naturą ludzką i jej ewolucyjnym charakterem.

3.1. KLASYCZNE DZIEDZINY ŻYCIA

Rozbicie uniwersalnej (do pewnego czasu) przestrzeni na relatywne światy przyczyniło się do destrukcji dwóch, dotychczas jasno zdefiniowanych obszarów – prywatnego i publicznego.

Oba terminy mocno zakorzenione są w europejskiej cywilizacji. Już w starożytnej Grecji występował wyraźny podział na dwie dziedziny życia. Rzymianie jeszcze mocniej je wyodręb-nili, wytyczając między nimi konkretne granice10.

Kluczowe wydają się tu spostrzeżenia Hanny Arendt – wybitnej żydowskiej teoretycz-ki polityki, według której prywatność, w swoim deprywacyjnym charakterze, opiera się na nieobecności innych; wynika z „pozbawienia rzeczywistości, która bierze się z bycia widzia-nym i słyszanym przez innych”11. W założeniu jest to przestrzeń, która udziela schronienia przed światem i ścierającymi się w nim antagonizmami. Z drugiej strony otacza człowieka

M . R o d a k 289

dziedzina publiczna, w której, według Arendt, zawierają się dwa zjawiska. Pierwsze odnosi się do powszechności odbioru bodźców – wszystko, co się w niej znajduje, „może być widzia-ne i słyszane przez każdego i ma najszerszy z możliwych krąg odbiorców”12. To właśnie rze-czy poddane do ogólnego wglądu definiują rzeczywistość. Drugie zjawisko traktuje termin „publiczny”, jako określenie świata, który jest „wspólny wszystkim i różny od posiadanego w nim prywatnego miejsca”13. Odnosi się to nie tyle do pojęcia Ziemi i przyrody, a prze-strzeni zdefiniowanej przez wytwory ludzkie – tak materiały jak i sprawy, w których się po-ruszamy. W świetle tego dziedzina publiczna powinna posiadać instrumenty do zespalania ludzi – zbierania ich w niejako jeden organizm. Tak zdefiniowane obszary, o określonych gra-nicach, porządkowały rzeczywistość, a ich trwanie na zasadzie koegzystencji było podstawą budowania społeczeństwa wielu interesów o jasno określonych regułach.

3.2. SPOŁECZEŃSTWO MASOWE

Wraz z nastaniem nowożytności gruntownej przebudowie uległo społeczeństwo i jego systemy wartości14. Od tego momentu praca zepchnęła kontemplację (tak umiłowaną w sta-rożytności i wiekach średnich) na niższe szczeble hierarchii15. Kapitał i praca stały się nowym punktem odniesienia, czego wyrazem były chociażby wielkie rewolucje XVIII i XIX wieku. To stworzyło niebezpieczeństwo utraty wspólnego dla wszystkich świata. Odkrycia tłumaczące umiejscowienie człowieka w niekończącym się wszechświecie zasiały wątpliwości. Rozcza-rowanie, jakiego bez wątpienia doświadczyły poprzednie pokolenia, zrodziło plon w postaci szerokiego relatywizmu. Widać to chociażby w powszechnym upadku pewników, który po-łączony ze świadomością, że twory ludzkie mają, podobnie jak autorzy, ograniczoną żywot-ność, doprowadził do ucieczki w siebie. Powstanie wielu różnorodnych „światów” złamało zasadę wspólnego wszystkim terytorium – Ziemi. Za Arendt można wnioskować, że reakcją obronną na bezwzględność czasu stała się próba zintensyfikowania uciech i konsumpcji rze-czy tego świata. Odstąpiono tym samym od przestrzeni publicznej, jako wspólnoty rzeczy gromadzących ludzi i wiążących ich ze sobą wzajemnie przez pryzmat trwałości. Doprowa-dziło to do zaprzeczenia definicji tak ważnej domeny, którą Arendt wyraziła słowami:

Jeżeli świat zawierać ma przestrzeń publiczną, nie można go budować dla jednego pokolenia i pla-nować jedynie dla żyjących; musi on przekraczać czas życia śmiertelników16.

Permanentny brak pewności co do rzeczy tak dobrze znanych spowodowały wzrost nie-ufności już nie tylko do świata, ale także wobec żyjących wokół siebie ludzi. Potwierdziły to tragedie XX wieku. Dla świata i dziedziny publicznej, które przecież są zbiorem nieskończonej ilości perspektyw, zaczęto upatrywać miary, która byłaby w stanie objąć wszystkie aspekty życia człowieka. Zrodziło się to w zgodzie z odzywającą się potrzebą trwałości i pewności. Paradoksalnie, owym papierkiem lakmusowym stał się pieniądz (najmniej trwała z otacza-jących człowieka rzeczy)17. Zwężenie widzenia do jednego punktu zbiegu spowodowało, że


„ludzie stali się osobami całkowicie prywatnymi, to znaczy zostali pozbawieni możliwości widzenia i słyszenia innych, bycia widzianym i słyszanym przez nich”18. Doprowadziło to do zatarcia się granic pomiędzy dziedziną prywatną i publiczną. Wdarcie się sfery quasi-pub-licznej do obszaru prywatnego zapoczątkowało proces „cofania się” ludzi do wnętrza, co zerwało „społeczną umowę” o współtworzeniu jednego, acz wieloaspektowe świata. Zaczę-to postrzegać go w odmienny sposób – jako przestrzeń relacji „ja-oni”, z uwspólnionym dla wszystkich horyzontem. Zmarginalizował on potrzebę istnienia innych ludzi jako gwarantów rzeczywistości.

3.3. ODPOWIEDŹ NA NOWY MODEL ZBIOROWOŚCI

Postępujący rozwój społeczeństwa masowego odkrywa przed urbanistami i socjologami nowe wyzwania. Wzrost poziomu wiedzy na temat naszej planety przyczynił się do posze-rzenia horyzontów świata na niespotykane dotąd rozmiary19. Ów pozytywny aspekt świado-mości niesie ze sobą również negatywne konsekwencje. „Zmniejszenie” odległości między kontynentami (wzmocnione rozwojem technologii i cyfryzacji) skurczyło planetę do wiel-kości piłki golfowej20. Taki stan rzeczy uczynił z ludzi (ponownie, choć w zmienionej wersji) grupę nomadów. Możliwość bycia w każdym miejscu i o każdej porze pozbawił człowieka jego miejsca we wszechświecie. Zatarciu ulega świadomość symbiozy terytorium z prywat-nym światem – w którym miejsce znajdują świętości, a czas ma subiektywny wymiar. Powód tej utraty jest prosty – zerwane zostały granice, które określały przestrzeń znaną i obcą, a co za tym idzie – sferę prywatną, w której można było skryć to, co człowiek uważał za ściśle związane z własnym „ja”.

Jaka powinna być odpowiedź na powszechną alienację społeczeństwa? Nie sposób udzielić jednoznacznej odpowiedzi. Trzeba zwrócić uwagę na „prędkość”, z jaką przychodzi ludzkości żyć. Coraz bardziej prawdopodobne staje się podejrzenie, że w trakcie istnienia jednego pokolenia ludzie będą ulegać znacznie większej liczbie trendów. To utrudnia pla-nowanie z wyprzedzeniem w czasie. W tym wypadku pozostaje trwać w stałym skupieniu wobec śledzonych zjawisk.

Inną sprawą jest potrzeba odbudowania poczucia odpowiedzialności za przestrzeń. We wspólnym dla wszystkich świecie, otwartym na migracje, samorządowcy oraz planiści po-winni różnymi środkami budować więź z mieszkańcami (zachowując szacunek wobec coraz silniejszej kosmopolitycznej tożsamości jednostek). To niezmiernie wymagające wyzwanie, gdyż przeciwstawia się pewnym cechom społeczeństwa masowego. Pierwszy krok do zmian opierać się powinien na określeniu relacji wobec Ziemi, gdyż mylne uznanie jej za rzecz prze-znaczoną do „obrotu” prowadzi do skrajnego uprzedmiotowienia. W takiej sytuacji mądre i odpowiedzialne decyzje zawsze będą spychane na margines przez wspólny wszystkim punkt zbiegu – kapitał.

M . R o d a k 291

4. KANAŁY KOMUNIKACJI I ROZWIĄZANIA

W społeczeństwie anonimowym i świadomie wyobcowanym trudno dojść do porozu-mienia. Wynika to nie tylko z mnogości interesów, ale również z braku oddolnego zaanga-żowania, przejawiającego się szeroką biernością, charakterystyczną dla tzw. społeczeństw zewnątrzsterownych21. Jak więc w takim wypadku planować przestrzeń do życia, jeśli grono zainteresowanych partycypacją nie odzwierciedla pełnej struktury społeczności? Jak zachę-cić mieszkańców do współpracy nad projektem?

4.1. ANONIMOWOŚĆ A DOBRO WSPÓLNE

Współcześnie człowiek wykazuje tendencje do tworzenia grup (często hermetycznych) o zdefiniowanym i łatwo dostrzegalnym interesie. Niejednokrotnie odpowiada to potrzebie budowania własnej rzeczywistości22 i dążeniu do szczęścia, czemu na drodze stoją odmienne punkty widzenia. Mnogość grup i interesów wymaga mediacji23.

Dążenie miast do modelu przypominającego przedsiębiorstwo sprzyja budowaniu chłod-nej relacji z mieszkańcami, która przyjmuje konsumpcyjny charakter24. Obywatele coraz częściej patrzą przez pryzmat powinności wobec aglomeracji i odbieranych z tego tytułu ko-rzyści. Poszukiwanie regulacji prawnych dla większej aktywności miejskiej jest tylko częścio-wym rozwiązaniem. Podstawową ideą, która powinna przyświecać urzędnikom i planistom, jest wzmocnienie wśród mieszkańców poczucia jedności i odpowiedzialności za przestrzeń, otwierającej drogę do oddolnych inicjatyw, tak by możliwości społeczeństwa w odpowiedni sposób korespondowały z potencjałem urbanistycznym25.

Odpowiedzią na takie zapotrzebowanie może być budowa zdecentralizowanych jedno-stek, potrafiących analizować potrzeby mieszkańców z konkretnej perspektywy. Samorządy powinny wspierać organizacje społeczne, których działalność opierałaby się na promowaniu partycypacji obywatelskiej oraz gromadzeniu informacji na temat preferencji użytkowników miast. Tworzenie komórek w poszczególnych dzielnicach (o różnych formach działania) po-zwoliłoby łatwiej wytyczać cele w rozwoju osiedli bądź dzielnic i zainteresowałoby tematem ludzi z różnych środowisk, którym często przyświecają przeciwne idee. Okresowe badania, opracowywane rokrocznie w formie sprawozdań, dałyby samorządowcom okazję do wglądu w sytuację dzielnic, co z pewnością przyczyniłoby się do skuteczniejszego gospodarowania wspólnym majątkiem. Ich działalność nie opierałaby się wyłącznie na opracowywaniu sta-tystyk, lecz przede wszystkim na organizacji wydarzeń (warsztatów, dyskusji, gier miejskich) pochylających się nad konkretnymi zagadnieniami. Wsparłoby to kształtowanie się poczucia odpowiedzialności za to, co nas otacza, zachęciło lokalne społeczności do angażowaniu się w życie miasta, a przez to dało podwaliny pod odnajdywanie własnego miejsca na świecie.


4.2. WSPÓLNY WYSIŁEK

Na szczególną uwagę zasługują inicjatywy, które zyskują popularność w wielu europej-skich miastach i sprawdzają się w procesach mających na celu wypracowanie porozumie-nia między inwestorami a mieszkańcami. Warto przytoczyć przykład Warsztatów Charette – inicjatywy rozpowszechnionej w USA, po którą sięga coraz więcej krajów Unii Europej-skiej. Metoda polega na zebraniu w jednym miejscu jak największej liczby zainteresowanych osób – ekspertów, inwestorów oraz mieszkańców. Zadaniem spotkania26 jest rozwiązanie problemów związanych z opracowywanym terenem, a co za tym idzie, stworzenie projektu, odpowiadającego na potrzeby wszystkich użytkowników. Zgodnie z zasadami, uczestnicy zo-stają podzieleni na mniejsze grupy, w zależności od liczby zagadnień. Moderowane rozmowy pozwalają wypracować konkretne propozycje, którymi dyskutujący dzielą się systematycznie z pozostałymi grupami. Wieloetapowe rozmowy pozwalają zgłębić większość aspektów i po-znać zdanie różnych środowisk.

Innymi rozwiązaniami, działającymi często na mniejszą skalę, są chociażby komórki planujące i zespoły robocze. Pierwsze z nich proponuje rozwiązanie dotyczące zdecen-tralizowanych instytucji w formie „barometru nastrojów społecznych”. Projekt polega na stworzeniu grupy 25 osób, której członkowie przez określony czas spełniają rolę lokalnych konsultantów, zbierających informacje na temat opracowywanego zagadnienia. Czuwa nad nimi grupa moderatorów, odpowiadających za przebieg inicjatywy. Seria spotkań z miesz-kańcami i ekspertami pozwala sporządzić „obywatelski raport”, który następnie przekazuje się władzom samorządowym. Inicjatywa jest szczególnie pomocna w przypadkach, gdy po-jawiają się trudności projektowe, które należy skonsultować z obywatelami.

Druga metoda (grupy robocze) odnosi się do przypadków, kiedy podjęcie decyzji wy-maga pochylenia się przedstawicieli różnych środowisk nad opracowanym przez ekspertów raportem. W tym przypadku tworzy się zespół (10–30 osób), skupiający ludzi z różnych grup społecznych – od urzędników po niezrzeszonych obywateli. Może mieć charakter czasowy bądź stały i przyjmować różne role, a jego głównym zadaniem jest stworzenie konkretnego projektu w procesie opartym na szeregu dyskusji. Ostateczny wynik przekazywany jest wła-dzom samorządowym. Taki model pracy ułatwia wymianę doświadczenia pomiędzy eksper-tami i członkami lokalnych społeczności27.

4.3. URBAN COMMONS

Zdarza się, że inicjatywy partycypacyjne pełnią wyłącznie rolę opiniotwórczą, a lokalne władze uznają wypracowane ustalenia za cenne sugestie, które i tak nie znajdują odzwier-ciedlenia w rzeczywistości. Dopiero ważne dla wszystkich kwestie potrafią wywołać porusze-nie, które ma szansę wpłynąć na decyzje samorządowców. Dowodem na to jest projekt ws. prywatyzacji sieci włoskich wodociągów, który rozpętał publiczną debatę na temat objęcia

M . R o d a k 293

ochroną wody – jako dobra publicznego. To rozszerzyło dyskusję na ogólne zagadnienie „do-bra wspólnego” (urban commons). Stworzona definicja mówi o „zasobach należących do wszystkich udziałowców społecznych, które prawo musi chronić, również dla przyszłych po-koleń”28. Nie ma wątpliwości, że tak zdefiniowane elementy mają wielką wartość dla więk-szości społeczeństwa. Dzięki temu o wiele łatwiej jest działać w tym obszarze, tak aktywi-stom, jak i urzędnikom.

Jedne z pierwszych kroków w dziedzinie urban commons podjęła Rada Miasta Bolonii w 2014 roku, przyjmując rozporządzenie w sprawie współpracy między obywatelami a admi-nistracją publiczną. Dotyczyło ono działań „mających na celu opiekę i regenerację miejskich dóbr publicznych (commons)”29. Stworzyło to ogólne ramy prawne do oddolnych inicjatyw, według których obywatele mieliby zgłaszać własne projekty z ofertą wkładu własnego pod postacią wolontariatu. Decyzja ta odnosiła się głównie do projektów o tzw. niskim progu konfliktu30.

Podobną drogą podążył Neapol, którego Rada Miejska już w 2013 roku przyjęła Kartę Przestrzeni Publicznej; ustalenia odnosiły się do procedur wspierania przestrzeni publicznej w mieście. Rok później zatwierdzono rozporządzenie ws. urban commons, które „wspiera logikę samorządności i eksperymentalnego zarządzania przestrzeniami publicznymi”31. Efek-tem tego jest inicjatywa Je So’Pazzo, w wyniku której grupa mieszkańców przejęła przestrzeń byłego szpitalu psychiatrycznego i zorganizowała w nim usługi dla lokalnej społeczności. Umowa z gminą stanowi, że koszty komunalne pokrywają władze miasta, zaś wydatki zwią-zane z działalnością leżą w gestii użytkowników32.

Analogiczne rozwiązania stają się coraz bardziej popularne w pozostałych krajach Unii Europejskiej. O te działania zabiegają nie tylko mieszkańcy, ale również lokalne administra-cje, które coraz chętniej przyłączają się do sieci samorządów wspierających partycypacyjne zarządzanie.

5. PODSUMOWANIE

Wzrost indywidualizmu człowieka i odsunięcie zagrożeń nietrywialnych poza linię ho-ryzontu przyczyniły się do osłabienia więzi pomiędzy mieszkańcami. Kryzys w rodzinach przeniósł się na wyższe szczeble zbiorowości. Łatwo ulec wrażeniu, że życie zależy znacznie bardziej od przedsiębiorcy po drugiej stronie globu niż kogoś mieszkającego po przeciw-nej stronie ulicy. Globalna wioska napędza poczucie osamotnienia, któremu lokalne władze w żadne sposób nie przeciwdziałają. Miasta, traktowane jako przedsiębiorstwa, przyjmują charakter usługowy, przez co nie stwarzają dobrej atmosfery do życia. Jednym ze środków zaradczych, zdolnych stanąć w opozycji do kryzysu, jest próba odbudowania tożsamości miast jako obszarów zamieszkiwanych przez ludzi, których aspiracje wyrażają się we wzro-ście metropolii. Jest to szczególne wyzwanie dla władz samorządowych, które we właściwy


sposób powinny reagować na potrzeby mieszkańców, zachowując przy tym pole dla inwesty-cji sektora prywatnego. Wierząc w ideę decentralizacji i zrównoważonego rozwoju, urzęd-nicy powinni zacieśniać współpracę z organizacjami pożytku publicznego, które najlepiej odzwierciedlają nastroje społeczne. Okazji do dialogu jest wiele, o czym świadczy szeroki za-kres narzędzi komunikacji. Wymienione w publikacji warsztaty Charette, komórki planujące czy zespoły robocze są tylko częścią „pakietów pomocy” przydatnych w procesie planowa-nia i konsultacji. Powyższe metody zdobyły szerokie uznanie w wielu krajach Europy, dzięki czemu wspólnym wysiłkiem zabezpieczono tak ważne, z punktu widzenia społeczeństwa, interesy publiczne – czy to przywracając do życia miejsca budujące tożsamość obywateli, czy zabezpieczając prawnie oddolne inicjatywy.

Kluczowe w tym wszystkim jest odkrycie wspólnotowości i wielowymiarowości zbioro-wego życia. Należy pamiętać, że „koniec wspólnego świata nadchodzi wówczas, gdy świat ten jest widziany tylko w jednym aspekcie i wolno mu prezentować się tylko w jednej per-spektywie”33.

PRZYPISY

1 Na podstawie wniosków H. Arendt, Kondycja ludzka, Wydawnictwo Aletheia, Warszawa 2010. 2 Uzupełniona w 2003 roku.3 Nowa Karta Ateńska. Wizja miast XXI wieku, oprac. Europejska Rada Urbanistów, tłum. S. Wy-

ganowski, Lizbona 2003, 6.4 „Dekonstrukcja najmniejszych komórek miast” objawia się brakiem holistycznego spojrzenia

na miasto – nie jako związku osiedli, lecz „administracyjnej unii” enklaw. W tym wypadku przedstawicielom dzielnic nierzadko pozostaje walka o wyłącznie lokalny interes, co tylko napędza rozkład miejskiej wspólnoty. Z drugiej strony rozpad objawia się (a zarazem napę-dza) wzrostem „rozpiętości w poziomie warunków życia”. Polaryzacja zachodzi szczególnie w rejonach, w których odtrąca się istniejącą tkankę – napływowa ludność (mniej lub bardziej świadomie) ogradza się od „rdzennych” mieszkańców, tworząc niejako zamożne wyspy.

5 Twórcy Nowej Karty Ateńskiej w rozdziale „Spójność społeczna” wyszczególnili siedem zagadnień, na które urbaniści powinni zwracać szczególną uwagę: równowaga społeczna, zaangażowanie społeczne, wielokulturowe bogactwo, związki międzypokoleniowe, tożsa-mość społeczna, ruchliwość i środki transportu, usługi. Wszystkie z nich odzwierciedliły rzeczywiste tendencje mieszkańców miast.

6 Nowa Karta Ateńska. Wizja miast XXI wieku, op. cit., 7.7 Ibidem, 17.8 Zjawisko „prywatyzacji miast” zostało wskazane w Nowej Karcie Ateńskiej jako jedna z ten-

dencji zmian (Europejska Rada Urbanistów, op. cit., 15).9 Rozważania na temat nowożytności: H. Arendt, Kondycja ludzka, op. cit.

M . R o d a k 295

10 O istotnym znaczeniu obu dziedzin świadczy m.in. mnogość bóstw opiekujących się daną sferą.11 H. Arendt, Kondycja ludzka, op. cit., s. 79.12 Ibidem, s. 70.13 Ibidem, s. 73.14 Według Arendt, przyczyniło się to również do podmiany podstawowych pytań – miejsce

„co?” i „dlaczego?” zajęło „jak?”.15 A z nią szeroko pojętej idei, koncentrującej się wokół zagadnień, które z obecnego, prak-

tycznego punktu widzenia wydają się bezużyteczne ze względu na niemożność ocenienia ich ekonomicznej wartości.

16 H. Arendt, Kondycja ludzka, op. cit., s. 75.17 Dowodzą temu wnioski H. Arendt.18 H. Arendt, Kondycja ludzka, op. cit., s. 78.19 Wg Arendt „wytyczenie” Archimedejskiego punktu oparcia poza globem rzuciło całkiem

nowe światło na ludzkość i planetę.20 Z przekorą można stwierdzić, że pierwszym etapem poznania świata jest postawienie go

na szafce w dziecięcym pokoju.21 W temacie kultury masowej, zob.: D. Riesman, Samotny tłum, Państwowe Wydawnictwo

Naukowe, Warszawa 1971. 22 Odpowiadającej elementom składowym wewnętrznego świata.23 Według Nowej Karty Ateńskiej niedocenionym aspektem pracy planisty jest właśnie me-

diacja i szukanie konsensusu.24 „Miasta-przedsiębiorstwa” sprzyjają zanikaniu zbiorowego poczucia odpowiedzialności. To

również prowadzi do kurczenia się domeny publicznej i zanikania „wielkiej narracji miejskiej” (K. Frysztacki, Między przestrzenią i publicznością miejską, [w:] Przemiany miasta. Wokół socjologii Aleksandra Wallisa, red. B. Jałowiecki, A. Majera, M.S. Szczepański, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2005, s. 153).

25 S. Lose, Ku urbanologii. Didaskalia architektury i urbanistyki, Wydawnictwo Unpubleashed, Wrocław 2015, s. 25–28.

26 Może trwać kilka godzin bądź kilka dni – wówczas dzieli się je na kilka sesji.27 Więcej informacji na temat partycypacji obywatelskiej na stronie: http://partycypacjaoby-

watelska.pl/strefa-wiedzy/techniki.28 Cyt. za: D. Patti, Przestrzeń jako dobro wspólne w mieście. Przykłady włoskich regulacji,

Autoportret, 2017, nr 3 [58], s. 81.29 Ibidem, s. 83.30 Projekty o niskim progu konfliktu to inicjatywy, które nie ingerują w problematyczne

zagadnienia sfery społeczno-politycznej (własność, zarządzanie i warunki ekonomiczne nieruchomości); w świetle tego bolońskie inicjatywy dotyczą głównie otwartych przestrzeni publicznych o przejrzystym statucie własnościowym.

31 D. Patti, Przestrzeń jako dobro wspólne w mieście, op. cit., s. 84.


32 Ibidem, 84.33 H. Arendt, Kondycja ludzka, op. cit., 79.

BIBLIOGRAFIA

Arendt H., Kondycja ludzka, Wydawnictwo Aletheia, Warszawa 2010.Frysztacki K., Między przestrzenią i publicznością miejską, [w:] Przemiany miasta. Wokół socjo-

logii Aleksandra Wallisa, red. B. Jałowiecki, A. Majera, M.S. Szczepański, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2005, 151–158.

Lose S., Ku urbanologii. Didaskalia architektury i urbanistyki, Wydawnictwo Unpubleashed, Wrocław 2015.

Nowa Karta Ateńska. Wizja miast XXI wieku, oprac. Europejska Rada Urbanistów, tłum. S. Wy-ganowski, Lizbona 2003.

Patti D., Przestrzeń jako dobro wspólne w mieście. Przykłady włoskich regulacji, Autoportret, 2017, nr 3 [58], 81–85.

Riesman D., Samotny tłum, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1971.

Archirama.pl, https://archirama.muratorplus.pl/architektura/39-lat-po-smierci-architektury--modernizmu,67_1094.html (dostęp: 22.03.2018).

Partycypacja obywatelska – komórki planujące, http://partycypacjaobywatelska.pl/strefa--wiedzy/techniki/komorki-planujace/ (dostęp: 25.03.2018).

Partycypacja obywatelska – Warsztaty Charette, http://partycypacjaobywatelska.pl/strefa--wiedzy/techniki/charette/ (dostęp: 24.03.2018).

Partycypacja obywatelska – zespół roboczy, http://partycypacjaobywatelska.pl/strefa-wiedzy/techniki/zespol-roboczy-grupa-robocza/ (dostęp: 25.03.2018).

Urbnews.pl, http://urbnews.pl/warsztaty-charette-otoczenie-dopasowane-mieszkancow/ (dostęp: 24.03.2018).

ADRES BIBLIOGRAFICZNY ARTYKUŁU: Rodak M., Dobro publiczne w dobie alienacji, Przestrzeń/Urbanistyka/Architektura, 1/2018, s. 285–296.DATA AKCEPTACJI OSTATECZNEJ WERSJI DO OPUBLIKOWANIA: 17.06.2018.

Przestrzeń Urbanistyka Architektura 2018 vol. 1

Documents