PROMETHEUS - Menno ter Braak

PROMETHEUS DOOR GARRY VAN BRUGGEN

EEN BIJDRAG E TOT HET BEGRI P DE R ONTWIKKELIN G

VAN HE T INDIVIDUALISM E IN D E LITERATUU R

T W E E D E D L

ROTTERDAM NIJGH & VAN DITMAR' S UITGEVERS-MAATSCHAPPI J

MCMXIX

TWEEDE DEE L

D e h e e r s c h a p p i j v a n h e t A u t o r i t e i t s -b e g i n s e l .

De oppositie-figuur i n die iye-eeuwsche litteratuu r (vervolg) .

In ee n beschouwin g va n d e oppositie-figure n i n ee n periode va n maatschappelijk e kuns t ka n ove r d e oppositie -figuur bi j uitnemendheid , de n Duivel , nie t gezwege n worden . En daarom , oo k a l hebbe n w e bi j onz e besprekin g va n de n Middeleeuwschen duive l reed s naa r best e kunne n d e zin -ledigheid e n onbelangrijkhei d va n he t duivel-dram a i n prin -cipe aangetoond , zo o diene n w e toch , zi j he t kort , o p dez e plaats Milton s Satan , in „Paradis e Lost" , nog een s afzonder -lijk t e bezien . Waarbi j on s da n wee r za l blijke n he t oppor -tunistische (innerlijk-vervalschte) , he t egocentrische , me t als resultaa t he t willekeurig e e n onsamenhangend e va n all e kunst, di e collectiev e ideale n (dogma's ) spiegele n wil .

Uiterlijk heef t d e Duive l hie r ee n grootsche , ee n majes -tueuze gedaant e aangenomen , naa r w e zagen , innerlij k i s e r geen d e minst e verruimin g gekomen . He t zo o vaa k gebe -zigde woor d „verheven " i s o p Milton s dram a waarlij k aller -minst va n toepassing . Speur t me n doo r d e (naa r onze n smaak, maa r hieri n late n w e he t oordee l gaarn e aa n anderen ) pompeuze, va n geleerdheidsvertoo n opgezwolle n verzen , d e overladen beschrijvinge n heen , da n stui t me n o p d e volko -menste armoe , da n staa t he t zeventiende-eeuwsch e werk , met a l zij n prach t e n praal , gee n haarbree d hooge r da n d e Middeleeuwsche „duvelrij " doo r ee n volmaak t ontbreke n van war e redelijkhei d e n war e zedelijkheid .

Prometheus. 2 2 337

Ver zij n w e oo k hie r wee r verwijder d va n he t verzoenen d streven de r Renaissanc e naa r d e samenvattin g va n Griek -sche wijshei d e n Christelij k geloof , voortvloeien d ui t he t redelijk (e n du s nederig ) inzich t da t e r buite n e n behalv e eigen wereldbeschouwin g ander e mogelijkhede n moete n bestaan da n enke l „leugen " e n „zonde" .

Niets i s daarva n i n Milton s zeventiende-eeuwsche n gees t meer over . E r i s maa r éé n waarheid : protestanten-waarheid , één deugd : protestantendeugd . Wannee r w e i n de n aanvan g van he t wer k d e opsommin g leze n va n d e verschillend e ge -daanten di e Sata n aanna m onde r verschillend e volkere n i n verschillende tijde n o m „mensche n t e verleiden " — behalve dan d e enkel e bevoorrechten , di e „onde r God s bijzonder e bescherming" staa n — dan zie n w e da t di t eenvoudi g all e godengestalten zij n — oorspronkelijk al s symbole n gedacht , door Milton s platte n gees t to t „afgoden " vergroofd , waar -aan d e volkere n de r Oudhei d d e werel d e n zichzelve n be -grepen hebben .

Moloch e n Kamos, Baal en Astaroth, Thammoez en Adonis, Dagon e n Rimmon , Osiris , Isis , Orus , Saturnus , Krono s e n Zeus. A l datgen e waari n reed s d e denkend e Renaissancis t grondslag e n kie m va n eige n denken , beseffe n e n gevoele n trachtte o p t e spore n e n teru g t e vinden , waarme e d e acht -tiende eeu w zic h vereenzelvige n za l i n begrip , d e droome n en creatie s va n eeuwe n e n geslachten , va n begaafde n e n be -zielden, di e monumente n va n schoonhei d e n wijshei d lieten , is voo r de n dogmatisch-geloovig e (hi j zi j da n Protestan t o f Marxist) voorwer p va n minachting : walgin g o f spot , to t eigen zelfverheffing . D e eenig e e n eeuwig e waarhei d berus t bij de n groep , waarto e hij-zel f behoort .

En da n i s daa r verde r di e ander e opsomming , va n he t Paradijs de r Dwazen , e n hie r spreek t pa s rech t duidelij k d e fanatieke Protestant , di e verder-o p de n sexueele n omgan g

338

in he t huwelij k za l poëtiseeren , allee n maa r o m tege n he t Katholieke coelibaa t t e kunne n schimpen . 1) Daar , i n da t „Paradijs de r Dwazen" , bevinde n zic h „a l d e onvoltooid e werken de r natuur" , monsterlijk , onvoldrage n e n onnatuur -lijk, embryo's , idioten , kluizenaar s — deze waarschijnlij k slechts al s Katholieke n — monniken, wit , zwar t e n grij s „met a l hu n dwaasheid" . Verde r Empedokle s (d e filosoof) , Cleombrotus (Socrates' vriend), zotten , pelgrim s e n Baby -lonische torenbouwers , kor t gezegd , alle s wa t nie t to t d e kerk van Milto n behoort.

Merkwaardig i s hie r voora l d e zelf-aansprakelijkhei d va n „Natuur" voo r har e onvoldrage n werken ! D e egocentrische , redelooze mensc h verma g nie t „slecht " e n „goed " al s be -trekkelijkheden t e onderkennen , eve n zoomi n oo k „vol -maakt" e n .-.onvolmaakt" . Onbewus t zij n Go d geschape n hebbend naa r zij n beeld , heef t hi j „God s goedheid " naa r eigen maa t gemeten , naa r eige n sni t versnede n e n i s he t he m onmogelijk „goed " e n „kwaad" , „volmaakt " e n „onvol -maakt" i n God s een e weze n samenvallen d t e voelen . Die s moet he t kwaa d doo r de n Duive l ui t de n mensch , he t „on -voldragene e n onvolkomene " ui t „Natuur " afkomsti g zijn , waarbij da n wee r ongemerk t God s almach t he m al s doo r een achterdeu r ontloopt . He t karakteristiek e streve n va n d e Protestanten e n Janseniste n de r zeventiend e eeuw , waaro p we reed s weze n bi j Pascal , o m geloove n e n denke n t e ver -zoenen, leidt hie r als overa l to t dezelfd e verwarrin g e n inner -lijke (onbewuste ) tegenstrijdigheid , di e juis t he t tegendee l weer i s va n he t b e w u s t z i j n de r tegenstrijdighei d i n d e Eenheid, al s he t resultaa t va n he t denken .

Duidelijk openbaar t zic h i n Milton s bladzijden-lan g

') Reeds Pierr e Bayl e (zel f Protestant ) i s i n zij n „Nouvelle s d e l a République de s Letties " tege n da t exalteere n va n he t huwelij k doo r Pro -testanten al s tege n ee n smakelooshei d opgekomen .

339

pleidooi, waa r hi j vruchteloo s beproef t „vrije n wil " me t „uit -verkiezing" t e verzoene n e n zic h i n zij n eige n woorde n al s in strikke n verwart , d e volledig e zegepraa l va n de n Wi l (het Moeten ) ove r d e Intelligentie . Milton wa s een kerkelijk -voelende, ee n autoritair-voelend e e n daaro m m o e s t hij , tegen elk e evidenti e in , wee r i n de n vrije n Wi l gelooven . Di t i n n e r l i j k e n o p r e c h t vasthoude n aa n d e persoonlijk e zedelijke aansprakelijkhei d zulle n w e voortduren d me t he t autoriteitsbeginsel zie n opkome n e n afnemen . Wan t he t is , zagen we , de n zwakke n maatschappelijke n mense n onmo -gelijk iet s t e verteren , da t nie t voora f me t „heilige " o f „zedelijke" beginsele n i s aangemengd , he t i s he m nie t vol -doende, da t hi j d e m a c h t bezit zondare n t e „straffen" , hi j moet oo k geloove n i n zij n r e c h t daartoe , du s i n de n schuld, du s i n d e vrijhei d die r anderen .

In di t streve n o m he t ongerijmd e o p redelijke n gron d aan -nemelijk t e maken , laa t Milton zijn Go d ee n soor t orati o pr o domo houden , waari n hi j betoogt , da t d e mensche n he m hu n zondeval, vloe k e n verdoemeni s nooi t zulle n kunne n ver -wijten, daa r hi j he n schie p me t voldoend e krach t o m t e blij -ven staan , doch vri j o m t e vallen . D e simpel e vraag , waaro m de eerst e mensc h eigenlij k he t kwade , zij n ongeluk , vrijelij k verkoos e n he t goede , zij n geluk , verwierp , blijf t uitteraar d ook hie r onbeantwoord . Evenal s d e nó g onnoozele r vraag , die, naa r Kan t ergen s mededeelt , een s doo r ee n volwasse n neger-leerling wer d gestel d aa n de n zendeling , di e he m i n „Christelijke waarheid " onderrichtte : Waaro m sloe g Go d den Duive l nie t dood ?

Wat d e eerst e vraa g betreft , d e opvatting , da t ieman d •voor zij n genoege n kwaa d zo u kunne n doen , i s oo k wee r ee n zuiver-maatschappelijke opvatting , waari n he t „goede " nie t wordt verstaa n al s d e harmoni e va n d e zie l i n zichzelf , maa r onbewust vereenzelvig d me t he t afgedwongen , opgedronge n

340

maatschappelijk fatsoen , waarva n he t nu t nie t steed s e n nie t door ieder wordt ingezien. Dat het dus somwijlen ee n genoegen kan zijn , daartege n t e zondigen , i s alleszin s begrijpelijk . D e ware opvattin g va n he t goed e al s z i e l s g e z o n d h e i d toont echte r dadelij k d e vrij e verkiezin g va n he t kwad e al s een onmogelijkheid , t e vergelijke n me t d e daa d va n iemand , die zichzel f moedwilli g zie k make n zou , ziekt e verkiezen d boven gezondheid . Di t (o p zichzel f du s alreed s onmaatschap -pelijke!) inzich t i n d e goedhei d al s „zielsgezondheid " voer t dan oo k onmiddellij k to t he t besef , uitgedruk t i n Sokrates * woorden „nieman d doe t willen s kwaad " — en i n di e va n Spinoza „niemand ka n Go d haten " — en aldu s verschaf t he t zedelijk inzich t i n d e hoog e waard e va n di e „zielsgezond -heid" ee n bevestigin g aa n datgene , waarto e he t redelij k Eenheidsbesef ui t zichzel f reed s besluit : d e verwerpin g va n den Vrije n Wil . Doc h oo k bi j Milton ligt o p de n bode m va n al d e subtiel e redeneeringe n te n gunst e va n die n Vrije n Wi l niets da n ee n ingeschape n maatschappelij k instinct . D e dichter laa t he t i n d e naïev e argeloosheid , di e al s steed s zij n zedelijke rechtvaardigin g is , hee l duidelij k doo r God-zel f uitspreken. Wa t voo r voldoenin g heef t Go d e n wa t voo r verdienste hebbe n d e mensche n va n ee n gehoorzaamheid , die nie t vrijwEli g word t gegeven ? D e platte , utilistisch e moraal — ziedaar wa t d e vlottend e e n rekbar e e n willekeu -rige kerkelijk-maatschappelijk e theologi e (zo o verschillen d van d e in-zich-zel f gebonde n dialectiek ) altij d e n overa l za l „omkleeden" me t „redenen" , beurteling s aa n d e natuu r e n aan d e Schrift , aa n d e redeneerin g e n aa n d e ervarin g ont -leend, zonde r eeni g ande r richtsnoe r da n he t maatschappe -lijk behouds-instinct , da t almachti g werkt , al s he t levend e hart binne n d e „kleederen" , di e d e „redenen " zijn .

Maar hoezee r heef t d e Katholiek e Ker k va n eige n stand -punt gelijk , al s zi j he t Protestantism e juis t wegen s da t voort -

341

durende redeneere n e n uitleggen , doo r di e vermengin g va n „verstand" e n „geloof " aansprakelij k stel t voo r all e verwar -ruig e n redetwist me t d e (doo r beid e Kerke n gelijkelij k ver -foeide) Fransch e Revoluti e al s logisc h e n noodwendi g besluit. D e redelijkhei d i s ee n hellen d vlak , da t to t elk e gevaarlijke consequenti e voert . Wi e du s gevaarlijk e con -sequenties afdoen d voorkome n wil , di e redeneer e nie t over zij n standpunt , maa r hi j zwijg e e n sl a eikeee n o p den mond , di e tegenspreekt , zoolan g zij n ar m daarto e krachtig genoeg is. Wie aan anderen redenen voor zijn handel-wijze geeft , behoeft e voel t zic h tegenove r he m te rechtvaar -digen, heef t a l nie t mee r i n zic h d e krachtig e overtuigin g van zij n eige n Heili g Recht . D e door d e Godheid uitgespro -ken „orati o pr o domo" in Miltons „Paradise Lost " is het be -wijs va n „Gods " (Miltons ) innerlijk e zwakheid . Terech t merkt Heine op, dat e r een diepe beteekenis i s in de omstan-digheid da t Zeus i n de „Prometheus" va n Aischylos i n he t geheel niet sprekende wordt ingevoerd . Elk argumen t i s aan-tastbaar — op elk e replie k moet , i s he t eerst e woor d een s gesproken, d e duplie k volgen , e n daa r d e redelijkhei d altij d aan d e zijd e va n de n (individualistischen ) aanvalle r is , zo o .zal deze, eenmaal ee n twistgesprek uitgelok t hebbende , stel -lig daari n d e overwinnin g behalen . Zeu s debatteer t du s nie t tegen Prometheus, zijn inzich t bele t hem , eige n machts -uitoefening goe d t e praten , zij n innerlijk e krach t voel t daar -enboven nie t d e geringste behoeft e aa n „zedelijk e rechtvaar -diging" — en uit diezelfde krach t besef t hij , dat Prometheus, als het inderdaa d o m rech t e n redelijkheid ging , noodwendi g gelijk hebbe n moest . Daarom zwijg t hi j en slaa t toe — beeld van hardhei d en zwijgende hoogheid , waaro p zich el k „argu -ment" t e plette r stoot , zee r zeker , maa r althan s nie t he t beeld va n zwakhoofdige , absurd e red e verdraaiing i n d e poging tot zedelijk e rechtvaardigin g e n rechthebberi j jegen s

342

zijn eige n slachtoffers , zooal s de Go d van Milton , door mid-del va n „argumenten" , „evenzee r machteloo s al s subtiel" , om met Kan t t e spreken .

En tegelijkertij d toc h oo k wijs t dez e zelfontschuldigin g van Go d in „Paradise Lost" reeds uit den geborneerden, dog-matischen blind-geloovige n gees t van Milto n rechtstreeks heen naa r d e achttiende-eeuwsch e redelijkheid ! Ee n nieu w geslacht, sceptisch , zonde r (blind ) vertrouwen , za l eenmaa l meedoogenloos de zwakheden deze r theologisch e redeneerin -gen in het licht stellen . Zoo brengt, we zullen het overal zien , de zeventiend e eeuwe r i n rotsvas t geloo f e n voll e gemoeds -kalmte, argeloo s e n geduldi g he t materiaa l bijeen , waaraa n de achttiende-eeuwe r glorieus.he t goe d rech t va n zij n onge -loof bepleite n zal ! Maar de kracht va n zijn eige n geloo f (zij n blind vertrouwen ) bele t he m voortduren d i n t e zien , da t hi j voortdurend d e allergevaarlijkst e dinge n zeg t e n berge n buskruit stapelt , waarme e éé n von k va n critisc h inzich t zij n liefste institute n opblaze n zal .

Aldus speel t d e Redelijkhei d me t menschen , hoo g bove n hun drijve n e n hu n begrijpe n uit ! Wan t d e aanvaller s zij n reeds wee r i n aantocht , terwij l d e verdediger s no g i n voll e kracht zij n e n dez e worden , al s i n ee n grandioo s e n wree d spel, als het war e gebruik t o m zelf de n aanvallers d e zwakke plekken i n hu n eige n „fort " aa n t e wijzen ! Aldu s werke n vóór-en-tegen to t he t één e oogmer k va n d e leidend e zelf -onderscheidende Intelligentie .

Het collectivistisch , maatschappelij k karakte r i n d e Ker -kelijke, zoogenaam d Christelijke , dogmatiek , waaro p w e reeds bi j d e besprekin g de r Middeleeuwsch e duivelrije n wezen, blijk t oo k hie r ui t d e plaat s va n de n mensc h i n he t gansche gebeure n tussche n Go d e n Duivel , tussche n Ver -doemenis e n Verlossing . Juis t zooal s i n „Cinna " e n i n „L e Cid", waar he t conflic t ontstaa t buite n he t eigenlij k toedoe n

343

der persone n e n oo k d e ontknoopin g zic h voltrekt , buit a de zaa k zelv e e n eveneen s gehee l buite n he t redelij k toedoe n zonder medewerking o f goedachtin g der betrokkenen — juis zoo i s oo k hie r d e plaat s va n de n mensc h di e va n ee n zie l loozen speelba l — eerst verworpe n o m Adams schuld, da r weer verlos t doo r Jezus ' bloed , alle s to t meerder e eer e va r God e n den Zoon , maa r zonde r ee n spoo r va n zedelijk e zel f werkzaamheid, zonde r ee n begi n va n medezeggenscha p o i mede-daderschap. D e zo o hoogmoedig e egocentrische , di e de Eeuwighei d voo r zichzel f nie t t e lan g e n he t leve n va r anderen al s wraa k voo r ee n driftige n sla g nie t t e zwaa r ee r offer acht , schik t zic h hier , al s overa l waa r he t autoriteits -instinct i n he t spe l i s (den k aa n „L e Cid") , i n wa t de n indi -vidualist va n all e tijden afkee r e n wreve l heef t ingeboezemd : het uitschakele n e n te r zijd e schuive n de r zelfwerkzam e zedelijke persoonlijkheid . O p overeenkomstig e wijz e blijk t ten tweede he t maatschappelijk karakte r van de zoogenaamd e Christelijke dogma' s ui t d e to t ee n carricatuu r va n unifor -miteit verminkte , i n weze n zo o zee r zuiver e opvattin g va n „Goddelijke Genade " — en te n slott e zee r ster k ui t he t ont -breken va n eeni g onpersoonlij k inzich t i n d e rechte n va n den Tegenstander . Da t e r doo r de n opstan d va n Lucife r tusschen he m e n Go d ee n toestan d va n openlijk e vijandscha p is gecreëerd , waari n n u beid e partije n he t rech t hebbe n to t verdere vijandelijk e daden , word t nie t ingezien . Nada t Go d Lucifer overwo n e n he m me t zij n gezelle n genadeloo s e n wreedaardiglijk to t eeuwig e hellepij n verwees , ko n me n toc h van Lucife r bezwaarlij k ander s verwachte n da n da t hi j zic h bevrijden e n wreke n zo u — waarom zo u hi j God s arbei d gespaard hebben , dien Go d zel f nie t bescherme n wilde ? Doc h precies al s i n d e moraa l va n „Cinna " — is e r oo k hie r gee n algemeen Recht , bove n toevallig e situatie s e n persone n uit , er i s maa r éé n recht , da t va n d e wettige , d e eige n Autori -

344

teit, verpersoonlijkin g e n hoede r va n he t eige n belang . E n zoo ve r gaa t di t egocentrisch e instinc t (zo o duidelij k geble -ken i n den oorlog e n nog duidelijke r blijken d e r na) da t me n den wreed-verbanne n e n genadeloos-gekwelde n duive l no g zijn wro k tege n Go d al s ee n afzonderlijk e zwar e misdaa d ten kwad e duidt .

Een zee r karakteristie k symptoo m va n maatschappelij k voelen i s voort s no g d e beschrijvin g va n d e Zond e al s ee n afzichtelijk monster , waaraa n d e gemiddeld e mensc h zic h onmogelijk verwan t ka n voelen . Hierui t spreek t wee r d e zoo vaa k besproke n tendenti e va n all e collectiviteiten : he t stellen va n ee n scherp e distincti e tussche n „goed " e n „kwaad", braa f e n slecht , misdadige r e n onschuldig e e n i n verband daarme e ee n tegengaa n va n el k leven d (Christe -lijk) zondebesef , va n el k gevoe l va n gemeenschappelijk e aan -sprakelijkheid i n he t gemeenschappelijk e kwaad , ' t wel k zo o duidelijk spreek t i n he t N . T. , i n d e Renaissanc e (den k aa n wat w e zeide n ove r d e Inleidin g va n „Utopia" ) i n elk e redelijk-individualistische periode , waartegenove r d e collec -tieve instincte n (O . T. , Middeleeuwen , Zeventiend e eeuw ) stompzinnig vasthoude n aa n he t scherp e verschi l tussche n goed e n kwaad , schul d e n onschuld , o p d e basi s va n maat -schappelijk nu t e n ui t oorzaa k va n Noodzakelijkheid .

Hieraan volkome n overeenkomsti g i s d e socialistisch e distinctie tussche n de n „uitgezoge n proletariër " e n de n „uit -zuigenden bourgeois" , wel k verschi l te n eenenmal e nie t e n nergens hestaat , daa r immer s elk e mensc h (naa r d e mat e van zij n vermogen ) tegelij k he t ee n e n he t ander , da n we l eerst he t een , daarn a he t ande r o f omgekeer d is , e n elk e grens zic h i n nuance n verliest . Maa r oo k hie r maak t d e strijdbaarheid i n diens t va n ee n al s ideaa l verklee d collectie f belang, d e redelooshei d noodzakelijk , waa r ee n gevoe l va n gemeene plichtighei d aa n het gemeen e kwaa d de twee groot e

345

bronnen van kracht: — haat e n zelfoverschattin g — vergifti-gen zou .

Zoo zie n w e du s oo k Milton s „Paradise Lost " als ee n zuiver produc t va n maatschappelijk e kunst , di e altij d zo o en nie t ander s is . I n de n tran t de r redeneering , d e soor t de r argumenten, d e innerlijk e zinledigheid , zoowe l al s i n d e uiterlijke pralend e schoonheid , — hier al s overa l leef t zic h des dichter s innerlijk-gebonde n persoonlijkhei d gehee l i n he t beperkt-aesthetische ui t — is ee n volmaakt e overeenkoms t met Corneille' s „Cinna " e n „L e Cid" . He t maatschappelij k dogma e n he t Christelij k dogm a openbare n zic h ui t dez e overeenkomst no g wee r een s al s vruchte n va n éé n boom , symptomen va n éé n gemoedstoestand : di e waari n d e Wi l volkomen heef t gezegevier d ove r d e Intelligentie , d e sterke , gezonde, twijfellooze , oprech t e n fanatie k i n gezagsaan -bidding e n autoriteitenverheerlijking , zonde r he t geringst e vermogen tot zelf-opheffend e boven-persoonlijk e redelijkheid , noodig to t he t begrijpe n va n ee n oppositi e e n har e vertegen -woordigers.

En di t war e weze n va n all e dogma' s — als uitdrukkinge n van de n Levenswi l — verklaart da n oo k he t hardnekki g vasthouden e r aan en he t opeische n van elk s eerbied e r voor .

Eén opmerkin g ma g hie r nie t achterweg e blijven . E r val t tusschen he t maatschappelijk , dienen d karakte r va n Milton s kunst e n d e gebeurtenisse n i n Milton s leve n ee n schijnbar e tegenstrijdigheid o p t e merken . He t i s immer s bekend , da t Milton een werkzaa m aandee l heef t geha d i n d e zoogenaam -de revolutionnair e beweging , di e culmineerd e i n d e executi e van Kare l I in 1649. Men zo u dus , zo o o p he t oog , moeilij k in he m va n ee n legitie m sentimen t kunne n spreken . Toc h was Milto n in geene n deel e ee n revolutonnair , e n i s e r ee n fundamenteel verschi l tussche n d e Puriteinen , di e i n Enge -

346

land d e parti j de r Royaliste n sloege n e n zel f d e mach t i n handen namen , e n d e Republikeinen , di e ee n klein e ander -halve eeu w late r i n Frankrij k he t koningscha p omverwier -pen e n daarn a h u n s o n d a n k s ee n Napoleo n t e voor -schijn broedden !

Deze laatste n immer s — waarvan Rousseau als d e leer -meester e n Rousseau's geschriften al s d e catechismu s kun -nen gelde n — poogden juis t me t el k autoritai r machtsbe -ginsel t e breken , zi j ware n individualisten , e n d e basi s va n hun voelen , streve n e n handele n was Rousseau' s uitspraak „De mensc h i s vri j geboren" . Da t di t i n die n zi n bezwaarlij k de opvattin g de s dichter s van „Paradis e Lost " kan zij n ge -weest, behoef t nauwelijk s vermel d t e worden . Hi j e n d e zijnen oordeelde n echte r da t d e konin g e n zij n partij , d e zoogenaamde Cavaliers , misbrui k maakte n va n hu n mach t en da t hu n di e mach t toekwa m — en he t za l deze n theolo -gisch geschoolde n volstrek t nie t moeilij k zij n gevalle n t e bewijzen, da t d e konin g e n d e Royaliste n afgezante n va n den Duivel , zi j daarentege n God s afgezante n ware n — dit hecht geloo f dee d ze da n oo k slage n — terwijl d e tegenparti j weer moes t valle n juis t doo r he t ontbreke n daarvan . Doc h met d e Fransch e Revoluti e heef t dez e zoogenaamd e Engel -sche Revoluti e slecht s de n naa m gemee n — innerlijk ver -schillen ze , zooal s Lodewij k XIV verschilt va n Napoleon . In Frankrij k wa s he t d e werkelijk e Revoluti e — individua-listisch vrijheidsbese f tege n maatschappelijke n dwan g — in Engeland wa s he t ee n burgeroorlog , he t poge n va n ee n (zeer autoritairen ) groe p o m ee n andere n groe p t e verdrin -gen zonde r schij n va n eenige n individualistische n vrijheids -droom. Integendeel , he t „individualisme " wa s eerde r bi j d e tegenpartij, d e epigone n va n d e Renaissance , di e haa r aller -minst to t eer e strekten . Bedenke n w e daarbi j da t Milton opgroeide, terwij l di e partijgees t reed s woedde , e n da t hij ,

347

gelijk he t de n ernstige n e n vrome n zeventiende-eeuwe r betaamt, zic h critiek-loo s schaard e onde r zijn s vader s vlag , trouw aa n vader s lee r e n vader s traditie , da n verdwijn t d e schijn va n tegenstrijdighei d tussche n de n Milton va n „Para -dise Lost " e n de n Milton , di e als verdedige r va n ee n parle -ment va n „Koningsmoorders " zij n „Ikonoklasten " schree f tegen de n onthoofde n konin g e n zij n aanhang .

De innerlijk e overeenkoms t tussche n Milton's „Paradis e Lost" e n Vondel s „Lucifer " i s beken d genoe g — beide zij n producten va n denzelfde n geest , de n zeventiende-eeuwsche n geest va n gezagsonderwerpin g e n autoriteiten-vereering , schoon dez e i n Vondel s binnenst e o p hee l wa t (doo r he m zelf veroordeelde ) individualistisch e eigenmachtighei d stuitte! Daa r zie n w e pa s duidelij k d e tweespal t tussche n zelf-gevoel e n collectie f gevoel , waari n (e n di t i s hie r he t belangrijke) he t collectie f gevoe l doo r de n dichter zel f bove n het weerstrevend e zelfgevoe l wer d geprezen , gelij k ui t zo o menige uiting , nade r t e noemen , blijkt . Zo o toon t zic h oo k Vondel va n zijn s tijd s gees t doortrokken . Doc h te n deze n opzichte i n bijzonderheden a f t e dalen , zo u on s stelli g t e ve r voeren.

H e t b a n k r o e t v a n h e t A u t o r i t e i t s b e g i n s e l .

De Maxime s Morales va n De l a Rochefoucauld.

Reeds vake r hebbe n w e aangetoon d da t d e mees t bruik -bare maatschappelijk e gemoedstoestan d bestaa t ui t ee n ver -binding va n matelooz e zelfoverschattin g doo r zelfverblin -ding, me t he t vermoge n to t critieklooz e onderwerping , d e combinatie va n tiran e n slaaf, di e me n da n ook , zi j he t onde r de welluidend e benamin g va n „ma n di e doo r gehoorzame n

348

heeft leere n heerschen " i n elk e maatschappi j hoor t opheme -len e n prijzen , e n waarbi j voo r critisc h vermogen , algemee n rechtsbesef e n werkelijk e fierhei d gee n plaat s overblijft . Da t de zi n voo r humo r — een ande r woor d voo r „zelfkennis " — in di t comple x a l zee r weini g t e pa s komt , heef t on s me t he t overige, d e critisch e uiteenzettin g va n d e beroemd e zeven -tiende-eeuwsche drama' s i n voldoend e mat e getoond .

Dit alle s n u i s zedelijk , wan t eerlijk , zoolan g d e Wi l i n de gemoedere n de r mensche n volkome n zegevier t ove r d e Intelligentie, da t wi l zeggen , zoolan g d e Eenhei d i n d e col -lectiviteit zelfbehou d doo r zelfvergetelhei d beoogt .

In d e eeuwig e bewegin g di e Leve n is , onweerhoudbaa r als d e wisselinge n de r seizoene n — ontwaakt d e Eenhei d weer to t d e zelfherkenning , die , naa r w e zagen , i n hoogst e instantie „zelfopheffing " is , e n di e zic h onmiddellij k open -baart i n he t verschijne n va n critisch e temperamenten , welk e zich, daa r he t Eenheidsgevoe l d e vijan d i s va n he t uniformi -teitsinstinct, noodzakelijkerwij s tege n d e maatschappi j e n hare instellinge n keeren . E n zooal s d e bladere n saploo s aa n de boome n hangen , wannee r d e herfstwin d kom t o m z e a f t e rukken, zo o i s oo k d e maatschappi j i n haa r nedergang , uit -gebloeid al s ee n hoogbedaag d seizoen , waari n he t nieuw e critische individualism e optreedt , al s d e dageraa d va n ee n zelfherkenningsperiode (zelfopheffingsperiode ) de r Eenheid . In di t verva l de r organisati e i s da n he t naïev e zelfvertrou -wen de r lede n ontaar d to t matelooz e zelfverheerlijkin g e n daar d e beste n altij d i n d e voorhoed e gaan , zo o word t i n d e beste voorhande n geeste n he t nieuw e critisch e bese f gebo -ren, terwij l d e laffe n e n d e krukke n d e maatschappi j e n har e instellingen blijve n steunen , zooal s z e tevore n doo r d e vroe -gere voorhoede , doo r edele n e n onbaatzuchtige n zij n inge -richt e n opgesteld . Ee n oud e waarhei d i s steed s ee n leugen . Heiligheid i s schijnheilighei d geworden , waa r eerlijkhei d

349

niet lange r d e zedelijke rechtvaardigin g de r maatschappelijk e steunpilaren i s — de zuiverhei d va n he t maatschappelij k idealisme neem t af , waa r he t idealism e zic h reed s wee r als „critiek " openbare n ka n e n ma g — critiek, onderschei -ding, die immer i n de eerste en i n de laatste plaat s beteekent : zelf critiek, zel f onderscheiding!

En he t i s gemakkelij k n a t e gaan , welk e voedingsstoffe n aldus ingesteld e geeste n pure n ui t d e moraliseerend e littera -tuur e n daarme e samenhangend e gezindhede n va n hu n tijd .

De oprecht e moralist , di e meenen d zij n medemensche n ee n zedelijken steun te geven , hun volmaakt e heldinnen e n helden tot voorbeel d voo r ooge n houd t — doet i n werkelijkhei d niets da n z e hu n zedelijke n steu n ontnemen , immer s d e eenige zedelijk e steu n i s zelfkennis e n gee n schepse l i s inner -lijk zwakker , da n dat hetwelk , zelfkenni s missend , vo l onge -gronde illusie s omtren t zichzelf , nie t tege n zichzel f o p zij n hoede wezen kan. Want we l verr e van te verzuchten „zoo zo u ik wille n zijn" — vereenzelvigt zic h de bekrompen egocentri -sche mensc h onmiddellij k me t d e nobele figure n i n zijn stich -telijke boeke n e n drama' s e n zeg t veeleer , a l erken t hi j da t nimmer, „zo o be n ik" — en op die manier verbeeldd e zic h el k i7e-eeuwsch zwaard-zwaaien d e n gepluim d jonkma n ee n Cid t e zij n e n spiegeld e zic h elk e jong e maagd , di e o p haa r stuk blijf t staan , aa n de nobel e Chimène , gelij k el k Engelsch -man, die niet dron k e n niet vloekt e e n nie t a l te gro f speelde , zich Christe n voeld e i n de n tran t va n de n joviale n Coverley , van de n sympathieke n Grandisson , va n de n brave n Freepor t en d e ander e nobel e Spectatorial e verschijningen , welk e oo k overigens hu n praktijke n al s koopman , kolonis t o f politicu s mochten zijn .

Want tegenove r d e voortdurend e behoeft e aa n zedelijke -zelfverheffing, di e zic h i n straffe n hoogmoe d tege n andere n keert, stond toen al s steed s de werkelijkheid, d e strij d o m he t

350

bestaan, d e kamp va n heerschzuch t e n winzucht , va n belan g en ijdelhei d e n wrok , d e han g naa r distincti e al s noodzake -lijkheid, i n de n wi l o m ee n „achtbaa r man " t e worden , me t een aanzienlij k fortuin , i n „moeste n vlijt " verdiend . He t on -recht e n d e wreedheid , di e di t streve n e n slage n noodzake -lijkerwijs me t zic h bracht , ko n nie t worde n aanvaar d e n mocht du s nie t al s zoodani g worde n herkend . Tegenove r gekleurde rasse n volston d d e superioritei t va n de n „Chris -ten", di e recht ga f to t d e grofst e excessen , tegenover rasge -nooten e n landgenoote n d e superioritei t va n de n „ma n va n geboorte", maa r oo k di e va n de n „achtbaren , eerlijken , vlij -tigen" man . Daaro m moes t d e we g naa r he t Paradijs-der -redelijken, naa r d e zelfcritiek , d e bevrijdende Waarheid , hu n afgesloten zij n doo r he t monster , da t Milto n in „Paradis e Lost" al s d e Zond e beschrijf t e n i n welk s verwronge n e n verdorven trekke n gee n gemiddel d zeventiende-eeuwe r ooi t zijn eige n zedelijk e tekorte n vermoch t t e herkennen . D e maatschappelijke strekkin g va n he t kerkelij k dogm a blee k ons daarui t te n volle , en zo o blee f d e maatschappelijk-nood -zakelijke kloo f tussche n „goed " e n „kwaad " voo r de n leze r gehandhaafd, waa r hi j immer s oo k overa l elder s i n zij n stichtelijke lectuu r d e „zonde " (meesta l zonde r verderen , dus zonde r eenige n werkelijke n inhoud ) o f onde r dezelfd e geëxalteerde trekken van afgrijselijken uitzonderingstoestan d geteekend o f zelf s gehee l verzwege n vond . Vergelij k daar -mee, nogmaals , de nuchter e uiteenzettin g ove r he t kweeke n van he t kwaa d al s gevol g va n maatschappelijk e instellin -gen, bi j Montaigne, Thomas Moru s e n all e ander e huma -nisten.

Deze instinctiev e afkee r van , e n du s he t onvermoge n to t zelferkenning werk t i n elk e collectivitei t onfeilbaa r e n keer t zich in woeste woede tegen den man, die met onverbiddelijk e waarheden aankom t e n zij n tijdgenoote n ee n spiege l voo r

351

oogen houdt , e n daa r di t pa s geschiede n kan , al s ee n maat -schappij i n haa r nedergan g is , daar juis t al s symptoo m naas t dien nedergang he t critisc h instinc t zic h openbaart , zo o i s di e „heilige" verontwaardigin g tege n de n „cynicus" , de n „pes -simist", de n ontwijde r va n he t „schoone " leven , gewoonlij k van ee n tamelij k laa g alloo i e n allesbehalv e „heilig" .

De zuiver-maatschappelijk e moraa l is , zage n we , o p d e beoordeeling va n daden , di e va n he t redelijk e individ u o p motieven gericht .

Daarom za l el k individualistisc h mouvemen t he t karakte r dragen va n ee n ontwrichtin g de r (uniforme ) wette n te n behoeve va n d e persoonlijk e zedelijkhei d e n he t persoonlij k rechtsbesef. Dez e tendenti e i s duidelij k t e bespeure n i n d e ethische voorschrifte n va n he t Christendom . Overa l word t de daa d al s bijkomstig , d e zedelijk e bedoelin g al s hoofdzaa k — het uniform e benede n he t persoonlijk e gesteld . Bijzonde r karakteristiek i s i n di t verban d d e uitspraa k da t „nie t wa t ten mond e ingaat , maa r wa t te n mond e uitgaat, " de n mensc h verontreinigt, al s weerleggin g va n d e nuttige , uniforme , i n ethischen zi n onbeteekenend e spijswette n de r Jode n te n gunste va n d e waardeerin g va n he t persoonlijk e woor d al s uiting va n he t persoonlijk e gevoel . Nie t wi e overspe l pleegt , maar wi e ee n vrou w „aanzie t o m haa r t e begeeren" , di e heef t volgens d e eerde r geciteerd e uitspraa k va n Mattheü s over -spel gepleegd . Nie t i n d e daad , maa r i n d e bedoelin g lig t het zwaartepun t — hij, di e ui t loute r vree s he t overspe l na -laat, i s volstrek t nie t zedelijke r da n hij , di e he t pleegt .

Ook voo r Sokrate s was , gelij k vanzel f spreekt , he t motie f verreweg belangrij k bove n d e daad . Denke n w e aa n d e „Phffidon" e n schie r all e ander e dialogen , waa r uitdrukke -lijk voortduren d word t vastgestel d e n afgesproken , da t hi j alleen „rechtvaardig " za l heeten , di e nimme r aa n stra f o f belooning denkt , j a die , a l beza t hi j Gyges ' ring , welk e on -

352

vindbaar e n onzichtbaa r maakt , nochtan s een s ander s ee r e n eigendom zou ontzien en zijn naaste hulp verleenen. De man, die goe d handelt , ui t vree s voo r straf , verdien t i n d e Plato -nische waardeerin g de n naa m rechtvaardi g niet .

En nogmaal s ditzelfd e zage n w e i n d e Reformatie , oo k deze doet zich voor al s een ontwrichtin g van de Wetten, waar ze tegenove r d e uniformitei t de r Goed e Werken , d e uitslui -tende waarde stel t va n het Geloo f — d.i. de gezindhei d aan -merkt bove n d e Daad . E n nie t allee n daarin , schoo n di t al s symptoom we l hee l ster k spreekt , maa r oo k i n d e algeheel e omzetting de r zedelijke waardeering , die overa l i n de Huma -nistische litteratuu r word t geëisch t e n betoogd .

Dat daartegenove r i n d e maatschappi j allee n d e dade n e n resultaten gelden , hebbe n w e me t overvloedig e duidelijkhei d bevestigd gezie n bi j d e besprekin g va n Corneille' s wer k — heel curieu s i n „Cinna" , waa r he t zee r practisch e motie f to t de clement e houdin g va n Augustu s voo r nieman d ee n belet -sel vormt , di e houdin g al s ee n hoog-zedelijk e daa d to e t e juichen, daa r me n eigenlij k i n dez e sfere n daa d e n motie f niet onderscheidt , nie t onderscheide n mag .

Het uitsluiten d beoordeele n va n daden , zonde r aanzie n van motieven , kom t he t krachtigst aa n den dag i n het O . T. , zooals w e reed s eerde r aantoonde n e n hang t same n me t d e nationale krach t e n he t national e zelfgevoe l de r „kindere n Israels" — het treed t da n oo k t e krasse r op , naarmat e ee n organisatie ee n sterke r (tijdelijk e o f durende ) behoeft e aa n aaneensluiting hare r lede n heeft , bijzonde r steed s dus i n ee n leger o f i n ee n oorlogvoeren d land . Naa r d e motieve n va n een „deserteur " word t evenmi n gevraag d al s naa r di e va n een „verrader" . E n d e lede n va n zul k ee n organisatie , spie -gels va n haa r behoefte n e n verlangens , hebbe n da n oo k zel f allerminst d e behoeft e e n he t verlange n naa r beoordeelin g van motieve n bove n daden , o f zelf s maa r naa r he t onder -

Prometheus. 23 353

scheiden die r beide , zooda t w e da n oo k i n d e maatschap -pelijke (propaganda- ) litteratuu r va n all e tijde n e n organi -saties stuite n o p d e mees t volkome n verwarrin g va n „edel " en „nuttig" , va n „belang " e n „ideaal" .

In overeenstemmin g daarme e za l du s onde r d e allereerst e symptomen va n verval , ontbindin g eene r no g vol-bloeiend e organisatie d e spontan e vraag , he t plotselin g verlange n naa r een redelijke r beoordeelin g va n goe d e n kwaa d optreden , een scheidin g tussche n „daad' ' e n „motief " o p de n basi s va n zelfcritiek, gevoe l va n gemeen e plichtighei d aa n gemee n kwaad. Me t d e scherp e distincti e tussche n „brave " e n „zon -daar" verdwijn t da n oo k he t inhoudlooz e geëxalteerd e ker -kelijk-maatschappelijke schrikbeel d va n „d e Zonde" .

In da t verban d n u heef t ee n geschriftj e al s da t van Roche -foucauld een eigenaardige n zi n e n beteeken t he t hee l wa t meer e n hee l wa t ander s da n d e persoonlijk e boutad e va n een doo r he t leve n verbitter d e n i n d e mensche n teleurge -steld man . He t i s veelee r ee n vroegtijdi g teeke n va n ont -wakend individualisme , ee n voorloope r va n d e algeheel e omzetting alle r moreel e waardebepalingen , di e zic h i n d e achttiende eeu w ontplooie n e n i n haa r schijnbare n triom f dan wee r bankroe t slaa n zal , ee n pogin g o m tegenove r d e gangbare beoordeelin g va n dade n d e wee r nieuw e beoordee -ling va n motieve n t e stellen .

Geenszins dus , omda t Rochefoucauld (gedurende d e „Fronde", getuige d e mémoire s va n kardinaa l D e Retz ) i n vriend e n tegenstande r wa s teleurgesteld , geloofd e hi j nie t meer i n „ziele-grootheid" ; dez e teleurstellin g ha d zij n in -geboren critische n zi n slecht s gescherpt ; oo k Corneill e e n Racine hebben hu n dee l aa n ' s leven s tegenspoe d e n teleur -stelling doo r snoodheid , ondan k e n zelfzuch t ruimschoot s ondervonden, zonde r da t di t hu n geloo f i n helde n e n heldin -

354

nen, i n „belle s ames " (als „l e gran d Condé" i) aa n he t wankelen brach t — er i s ee n innerlij k verschil .

In dezelfd e wereld , di e voo r Corneille' s aanbli k bevolk t is me t brave , nobele liede n va n beiderle i kunne , met „belle s ames" i n all e schakeeringen , e n voo r Addison s (minde r zuiveren) aanbli k no g me t massa' s „Christenen " — ziet D e la Rochefoucauld vrijwel allee n huichelarij , ijdelheid e n zelf-zucht e n di t kom t omda t Corneill e oordeel t naa r daden , al s een echt-maatschappelij k e n echt-kerkelij k temperamen t — zooals ook Bossue t nie t beproef t d e menschen to t innerlijk e harmonie te brengen, maar ze eenvoudig-we g naar altaar en biechtstoel verwijs t — en Rochefoucauld onderzoekt naa r motieven. Ee n vrouw , di e haa r echtgenoo t trou w blijft , i s voor Corneille , i s voo r d e maatschappelijk-voelende n va n alle tijden ee n deugdzame vrouw ; een vrouw, di e haar echt -genoot trouw blijft, ui t gebrek aan hartstocht, uit vrees voor de menschen, ui t angs t voo r haa r positie, i s voo r Rochefou-cauld, voor d e individualistisch-oordeelende n va n all e tijde n volstrekt niet altijd een deugdzame vrouw; handelt ze slechts uit kilhei d van hart , ui t hoogmoe d of vree s voor haar „goe -den naam" , zo o verlies t haa r gedra g i n he t oo g va n de n individualist all e zedelijke waarde , terwij l daarentege n juist , naar w e zagen , d e angs t voo r d e reputati e ee n oprech t erkend e n legitie m gevoel , ee n krachti g motie f i s i n d e helden e n heldinne n va n Corneille , e n va n all e vroeger e e n latere Engelsch e moraliste n al s ee n zuive r maatschappelij k sentiment.

Op dez e wijz e gezie n is Rochefoucaul d een voorloope r van Swif t en va n d e geheel e achttiende-eeuwsch e reek s maatschappij-critici, di e allen, el k naar zijne n aard — in het drama al s Schiller s „Rauber" , i n he t blijspe l al s Sheridan's „School for Scandal" — het ontoereikende e n ondeugdelijk e van de n maatschappelijke n maatstaf , he t vooz e va n maat -

3SS

schappelijk fatsoen , he t schijnheilig e va n kerkelij k Christen -dom demonstreeren , me t die n critische n geest , di e al s ee n splijtzwam. (d.i. : o n d e r s c h e i d e n d ) werk t e n onaf -wendbaar to t opheffin g (gezie n al s ontbinding ) e n Revoluti e leidt.

En daaro m moge n w e o p Rochefoucauld s geschriftj e da n ook we l wa t diepe r ingaan , da n he t belan g e r va n schijn t t e gedoogen, waa r he t reed s zo o duidelij k a l l e trekke n ver -toont va n d e wordend e individualistisch e wereldbeschou -wing, di e me n i n d e z e n v o r m zo o gri f e n gaarn e to t d e zijne verklaart , omda t me n e r d e consequentie s nie t va n overziet.

Ontwakend eenheidsgevoe l e n daarui t voortvloeien d bese f van gemeenschappelijk e aansprakelijkheid , zo o scher p af -stekend bi j d e voorstellin g de r Engelsch e puriteine n e n moralisten (Milton, Addison ) als zo u „d e zonde " e n „d e zondaar" ee n afzichtelijk e uitzonderingstoestan d e n uitzon -deringswezen zijn , essentiee l verschillen d va n de n „brave n mensch". „l'Orgueil, " zeg t Rochefoucauld, „es t égal dan s tous le s hommes , e t i l n ' y a d e difference qu'au x moyens e t a l a manier e d e I e mettr e a u jour. " E n di t geld t volgen s Rochefoucauld voor all e menschelijk e eigenschappen . Alle s is on s alle n gemeenschappelijk , allee n verschillen d i n uiting , door verschi l va n omstandigheid .

Het inzich t de r zedelijk e gelijkhei d va n all e mensche n (gelijk Spinoza di e aantoont i n zij n Staatkundig e Verhan -deling), di t oorspronkelij k Christelij k e n ideëel-socialistisc h en Humanistisc h zondebesef , de n maatschappelijk e vreemd , wordt hie r wee r i n eer e hersteld . Overa l blijk t d e zelfkennis , die e r aa n te n grondsla g ligt , i n d e voortdurend e waarschu -wing tege n exaltatie , zelfvergoding , zelfmisleidin g — tegen datgene wa t Rochefoucauld zo o scherp i n zij n maatschappi j naar vore n za g treden , juis t e n voo r zoove r z e no g gezon d

356

functioneerde, e n valschhei d waa r z e a l rottend e was . He t gevoel va n d e relatiev e waard e de r dinge n — zoo volkome n vreemd aa n d e egocentrisch e wereldbeschouwing , — blijkt uit „Maximes " al s „L a vérit é n e fai t pa s tan t d e bie n dan s Ie mond e qu e se s apparence s y fon t d e mal" .

Ja, d e verwerpin g va n d e zoogenaamd e wilsvrijhei d e n d e daarmee saamhangend e afwijzin g de r zedelijk e aansprake -lijkheid (essentiee l individualistisch ) i s alreed s voorhande n in ee n uitlatin g al s „Comm e o n n'es t jamai s e n libert é d'aimer, o u d e cesser d'aimer, l'aman t n e peu t s e plaindr e avec justice de l'inconstanc e d e s a maïtresse , n i ell e d e l a légèreté d e son amant" — 't wel k zic h natuurlij k o p all e andere gevoelen s e n dade n laa t toepassen . He t (individua -listisch) critisc h vermogen , e n d e kracht , d e moe d o m he t leven t e aanvaarde n oo k zonde r frazen , d e afkee r va n di e frazen blijk t ui t aforisme n al s „L a clémenc e de s Princes n'est souven t qu'un e politique pou r gagner l'affectio n de s peuples." Denke n w e i n di t verban d een s teru g aa n d e moraal va n „Cinna" , da n i s e r hie r toc h we l duidelij k he t gloren va n ee n nieuwe n dageraad , d e geboort e va n ee n nieuw geslacht , waari n Wi l e n Intelligenti e (altij d maa r gedeeltelijk) samenvallen , daa r d e Wi l (he t Universeel e Moeten) voo r ee n wijl e datgen e beoog t (d e zelfherkennin g van d e Eenheid , di e to t zelfopheffin g leidt ) wa t d e intelli -gentie naa r haa r weze n altij d beoog t — zelfherkenning e n zelfopheffing, i n beiderle i zin . D e intelligenti e ka n e n za l dus i n di t komend e geslach t zegepralen , omda t d e Wi l haa r niet lange r weerstreeft .

Overal blijk t in Rochefoucaul d als symptoo m e n resultaa t van zij n critisch e werkzaamhei d datzelfd e inzich t i n d e reali -teit de r dinge n onde r he t maske r va n hu n schoone n schijn : „Il es t d u veritable amou r comme d e l'apparition s de s

esprits: tout Ie monde e n parle , mais pe u d e gen s e n on t vu !"

357

In he t algemee n i s i n de Maxime s betreffend e d e liefd e ee n duidelijke afnemin g va n d e zeventiende-eeuwsche-middel -eeuwsche exaltatie , welke , ui t gronden , die w e reed s eerde r bespraken, d e liefd e zoovee l mogelij k bove n haa r diepst e wezen va n sexueele n dran g zoch t t e verheffen ; Rochefou-cauld spreekt elder s onomwonde n ove r d e liefd e al s ove r „une envi e caché e e t delicat e dan s I e corp s d e posséde r c e que l'o n aim e aprè s beaucou p d e mystères. " Duidelij k i s hier d e overeenkoms t me t Grieksc h e n Renaissancistisch , de voorbereidin g va n achttiende-eeuwsc h erotisc h realism e (Rousseau!) te herkennen . Ho e volkome n achttiende -eeuwsch, critisc h e n rationalistisc h klink t da n verde r dez e uitspraak ove r d e doodsverachting , di e typisch e Middel -eeuwsche e n zeventiende-eeuwsch e critiek-loo s opgehe -melde, inhoudlooz e deug d „pe u d e gen s connaissen t l a mort: o n n e l a souffr e pa s oixünairemen t par resolu -tion, mais pa r stupidit é e t pa r coütum e e t l a plüpar t des homme s meuren t parc e qu'o n n e peu t s'empêche r de mourir. " Hoezee r heef t Rochefoucauld ook reed s het verschi l tussche n d e zoogenaamd e nederigheid , d e „be -scheidenheid" e n d e war e nederighei d begrepen : „tout Ie monde se plait de sa métnoire, et personne ne se plait de son jugement" — hoe zuive r voel t hi j overa l he t weze n onde r den schij n „nou s nou s persuadon s souven t d' aimer les gen s plus puissants qu e nous e t néanmoins c'es t l'intérê t seu l qui produit notr e amitié. "

We*zouden me t citeere n kunne n doorgaan e n . . . . hadden het oo k gehee l achterweg e kunne n laten: het individualism e van Rochefoucaul d i s . . . : individualisme e n w e wete n dus alreed s o p welk e wijz e di t d e werel d bezie t e n wa t he t tegen d e eveneen s overa l e n altij d i n weze n eender e maat -schappelijke moraa l t e berd e brengt .

Dat zij n werkj e opgan g e n schandaa l maakt e e n moes t

358

maken, i s bekend . Allee n d e Janseniste n aanvaardde n e n exploiteerden he t o p hu n manie r al s practisch e bevestigin g van de n droeve n staat , waarto e d e mense n vervalt , di e va n de goddelijk e (Jansenistische ) genad e verstoke n i s — iets waaraan Rochefoucauld natuurlijk nie t heef t gedacht . Voora l de vrouwe n — over ' t algemee n geestelij k no g zwakke r da n de manne n e n du s ee n constante r behoeft e gevoelen d aa n illusies e n zelfverteederingen , di e da n „idealen " heete n — waren die p gegrief d — het merkwaardig e i s oo k hie r weer , dat d e best e onde r Rochefoucauld's mondaine vriendinne n (die vele n waren) , Madam e D e Schomberg , juis t nie t ver -ontwaardigd wa s e n me t droefeni s beleed , da t e r eigenlij k weinig tege n zij n stellinge n i n t e brenge n viel .

Wie d e Maxime s Morales ter han d neem t — ze loone n nog steed s di e moeit e — moet voora l nie t d e bi j d e later e uitgaven gevoegd e „apologie " overslaa n — ze i s wee r ee n karakteristiek voorbeel d va n he t eeuwig e misverstan d tus -schen de n redelijke n mense n e n d e redelooz e collectiviteit . Op d e beschuldigin g va n „cynisme " e n „pessimisme " — de geijkte etiquetten , waarme e elk e maatschappi j haa r werke -lijke zedemeester s beplakt , va n Sokrate s a f to t o p Sha w — antwoordt Rochefoucauld, dat hi j toc h waarlij k de n mensc h niet zwarte r heef t afgemaaid , da n d e kerkvader s he t doen , dan hij , al s Christen , vrijwilli g zic h heef t t e belijden ! D e naïeve — alsof e r i n de n zic h zondaa r belijdende n maatschap -pelijken Christe n ee n leven d e n concree t zondebese f voor -handen ware ! Zo o hi j misschie n va n natur e melancholisc h is, noem t hi j allich t di e zwaarmoedighei d me t de n schoone n naam va n „zondebesef " — maar hi j zal , zic h nie t zonde r volupteit „zondaar " belijdend , evenmi n al s d e kruidenie r va n wien Multatul i vertelt , bekenne n da t zij n beursgedobbe l on -behoorlijk e n zij n rijkdo m onchristelij k is , o f da t hi j me t zijn koffi e knoeit . Kwisti g me t vag e e n gratuit e schuldbelij -

359

denissen, ka n hi j to t ee n waarachti g inzich t va n eige n waar -achtige tekorte n nimme r komen .

Zoo i s Rochefoucauld s argumen t evenzee r juis t e n zuive r als da t va n Fichte , di e zic h verdedigd e me t d e betuiging , da t zijn uitin g „E r i s gee n ander e Go d da n d e zedelijk e wereld -orde", overeenstem t me t d e uitspraa k van Johannes : „God i s Liefde" — maar di t ko n geenszin s beletten , da t Ficht e al s „atheïst" wer d verjaagd !

Hartstochtelijke nature n zulle n zic h daa r altij d ove r op -winden — ze vergete n dan , da t d e collectivitei t maa r i n schijn argumenteer t e n da t z e zich , gelij k i n „L e Cid " e n „Cinna" duidelij k blijkt , slecht s bi j mond e hare r (zee r „zede -lijke" maa r nie t over-snuggere ) steunpilare n va n „begin -selen" bedient , inderdaa d nie t ander s beoogen d da n eige n gestelde ord e e n instandhoudin g e n zic h du s tegenove r d e ontbindende redelijkhei d noodzakelijkerwij s redeloo s e n ge -welddadig moe t gedragen . He t denkend e individ u daaren -tegen trach t altij d weer , e n dikwijl s tege n bete r wete n in , door werkelij k argumenteere n ee n collectivitei t i n haa r ver -tegenwoordigers va n haa r onrech t e n ongelij k t e overtuige n — b.v. doo r „Ope n Brieven " aa n staatshoofde n — omdat hijzelf, al s individu , mogelijkerwij s daardoo r overtuig d zo u kunnen worden , e n daari n lig t he t eeuwig e misverstand . E n dit bese f i s he t wa t he t leze n va n aanklachte n tege n d e col -lectiviteit, va n verdedigingen , apologieë n zo o aandoenlijk -roerend maakt , t e beginne n me t di e va n Sokrate s e n t e ein -digen me t di e va n madam e D e Stael . Wan t tegenove r soort -gelijke uitinge n i n onz e eige n dage n — „Open Brieven " aa n staatshoofden e n „Oproepingen " aa n volkere n o m „i n naa m van rechtvaardighei d e n christelijkheid " di t o f da t t e dde n of n a t e late n — voelt me n onwillekeuri g ietwa t anders . He t is precie s also f me n ieman d hoord e betooge n tege n ee n paa l of tege n de n Westenwin d — in he t eerst e geva l ui t verheve n

360

naïeveteit, i n he t tweed e geva l ui t vri j trivial e e n dikwijl s ijdele onnoozelheid .

Zoo beteeken t du s he t boekj e van Rochefoucaul d een be -langrijk keerpun t i n d e zedelijk e waardeerin g va n de n tijd . Meer da n va n Molière , di e d e menschelijk e ondeugde n i n hun excesse n te n too n stel t e n bespot , al s leelijk e e n dwaz e uitzonderingsvormen, e n daardoo r o p ee n ande r plan , maa r eigenlijk precie s al s Milton e n de Spectatorial e moraliste n „de Zonde " buite n he t gewon e tnenschenleve n schuift , aldu s loochenend d e gemeen e plichtighei d aa n he t gemeen e kwaad — meer da n va n Molièr e is Rochefoucaul d de geest -verwant va n Lafontame ! Minde r precies , minde r krachti g treedt toc h oo k i n dien s wer k dezelfd e tendenti e naa r voren . W e moete n zij n interessant e persoonlijkhei d echte r me t stil -zwijgen voorbijgaan , waa r d e feite n e n d e voorbeelde n on s slechts spaarzaa m moge n diene n to t toelichtin g e n verhel -dering va n datgen e wa t d e Red e ui t eige n werkzaamhei d i n ons al s noodzakelij k heef t ontvouwd , e n w e du s ui t he t vel e voorhandene slecht s he t mees t karakteristiek e kunne n kiezen .

Z e v e n t i e n d e- e e u w s c h I n d i v i d u a l i s m e .

Thomas Hobbes ' „Leviathan" ; Spinoza's Staatkundige Verhandeling.

W e hebbe n indertijd , ove r Pasca l sprekend , opgemerkt , dat d e zeventiend e eeu w voortduren d d e neigin g vertoont , dogma e n verstan d — autoriteitsinstinct e n redelijkhei d — met elkaa r t e verzoene n e n doo r mi n o f mee r subtiel e rede -neeringen, da n we l wonderlijk e overspronge n aanee n t e klin -ken. Pasca l staa t hieri n geenszin s alleen . Waa r he t e r on s echter aanvankelij k o m t e doe n was , he m al s overgangs -

361

figuur e n contrastfiguu r tegenove r de n zuivere n drager va n het autoriteitsinstinc t Bossue t t e plaatsen , moesten we hem, hoe kor t e n onvolledig ook , eve n afzonderlij k stelle n — hij is evenwe l d e vertegenwoordige r va n ee n gansche n groep , die me n ka n achte n d e verbindin g tussche n Renaissanc e e n Revolutie t e zij n — en di e me n naa r believe n nabloe i va n Renaissance-individualisme o f voorbloe i va n achttiende -eeuwsch individualism e ka n noemen. I n he n leeft weliswaa r een sterk e maatschappelijk e drif t o m dinge n voo r t e staa n ter will e va n hu n nu t e n bruikbaarheid , ee n instinc t va n in-stand-houden, ee n ingeschape n vree s voo r uiteenvallen , met afkee r en angs t va n twijfel, va n de open vraag, van het „non liquet" der Ouden — maar tegelijk i s he t hun niet lan-ger mogelijk zic h altijd en alleen op de autoriteit de r Schrif t te beroepe n — ze komen , al s gedreven , steed s wee r bi j d e Rede terecht . Di t i s hu n superioritei t e n hu n zwakhei d — elke superioritei t i s ee n zwakheid , wan t el k din g gaa t te n gronde aa n zij n superioriteit , zooal s w e overa l beproefde n aan t e toonen . E n i n di t geva l produceerd e d e redelijkhei d der zeventiende eeuwsche denkers juist de methode waarvan zich eenmaal de niets-ontziende achttiend e eeu w als va n ee n wapen bedienen zou o m hun eige n conclusie s t e vernietige n en van hun gebouw gee n stee n o p den anderen te laten. W e weten het : d e zeventiend e eeu w ga f d e grondslagen , d e richting van het moderne denken in het woord van Descartes, het „cogit o erg o sum" — 't wel k pa s doo r d e achttiend e eeuw, door Kant ten volle zo u worden begrepen en naar alle richtingen gerealiseerd . Welnu , zo o vind t me n oo k i n Thomas Hobbe s (Descartes' tijdgenoot) d e grondslage n van Rousseau's (Kants tijdgenoot ) „Contra t Social", 't welk den royalistische n zeventiende-eeuwe r stelli g me t afgrijze n zou hebbe n vervuld . Aldu s i s he t overa l i n d e zeventiend e eeuw, alo m worde n d e groot e formule s va n d e achttiend e

362

eeuw uitgesproken , nergen s worde n z e i n d e werkelijkhei d tot werkelijkhei d gemaakt . Di t geld t to t o p zeker e hoogt e zelfs van Spinoza. Zelfs in hem zegeviert d e Wil nog eenigs-zins ove r d e Intelligentie , me t ander e woorden , oo k he m belejt vaak zijn maatschappelijk instinc t tot de uiterste conse-quenties va n zij n eige n inzichten t e komen .

Dat de Intelligentie in de zeventiende eeuw deze dienende rol heef t vervul d va n schijn-redelijke n steu n aan , grondsla g voor dogmatisch, aprioristisch geloof, waardoor haar gevaar-lijke aar d nie t onderken d werd , maakt e da t z e oo k nie t i s onderdrukt, zooda t d e stroom des denken s nie t gewelddadi g werd gestuit, maar voortleven bleef, zi j het in dienstbaarheid en vermomd , o m eenmaal , opnieu w bevrijd , i n ee n nieu w geslacht t e zegevieren .

De groepe n mi n o f mee r individualistisc h gezind e zeven -tiende-eeuwsche theologe n e n mystic i — Jansenisten, Carte -sianen, Quiëtiste n — laten zic h derhalv e eenigszin s verge -lijken met zoogenaamde bacillendragers. Zelf zij n ze immuun door de kracht van een ingeschapen geloof (stelligheidsdrang , autoriteitsgevoel) maar in een volgende generatie zal de door hen gesteund e e n geliefd e organisati e aa n d e doo r hen-zel f uitgezaaide kieme n va n critisch e werkzaamhei d te n grond e gaan.

De resultaten-zel f va n dez e zeventiende-eeuwsch e werk -zaamheid zij n da n wee r ander s t e vergelijke n me t d e kron -kelige wortel s va n ee n plant , di e o p hu n we g ee n onver -zettelijken zware n stee n ontmoette n e n daaromhee n zij n gegroeid, aldu s zic h me t die n stee n „verzoenend " doch zon -der er één mee t e worden , — zoo „verzoende " zich de toen-malige intelligenti e me t d e zwar e onverzettelijk e steene n van „Gezag " e n „Schrift " —; zonder daarme e éé n t e zijn ; haar gansen e werkzaamhei d i s derhalv e „kronkelig " — uit-gaande va n zuiver e premisse n mond t z e voortduren d i n

363

absurde conclusie s uit , zic h bedienen d va n ee n soor t argu -menten, doo r Kant , zooal s w e reed s zeiden , „evenzee r mach -teloos al s subtiel " geheeten .

Een merkwaardi g e n spreken d voorbeel d hierva n i s d e Staatstheorie va n Thoma s Hobbe s zooal s hi j di e i n zij n hoofdwerk „Leviathan " heef t ontvouwd . Zee r terech t reken t men oo k Hobbe s onde r d e wegbereider s va n he t moderne , zelfstandige denke n e n we l omda t hi j zij n ontwer p voo r ee n Staatsinstelling nie t baseer t o p d e doo r vorig e geslachte n steeds aangenome n autoritei t va n d e Heilig e Schrif t — zoo-als Bossue t he t doe t i n zij n „Politique tirée d e l a Saint e Ecriture" e n zooal s het , ho e ongelooflij k he t schijne , i n d e negentiende eeu w no g een s doo r D e Bonal d za l worde n be -proefd, al s d e Revoluti e heef t getoond , waarto e consequen -te redelijkheid voert ! — maar o p datgene, wat zij n „ervaring " hem omtren t d e menschelijk e natuu r heef t geleerd . E n i n J e n kij k o p de n mensc h leg t hi j da n oo k we l ee n koelbloe -dige oprechthei d e n ee n koelzinni g realism e aa n de n dag , die aa n d e Renaissance , aa n Macchiavell i doe n denken , e n aan Rochefoucauld, schoon we l me t ee n gansc h ande r oog -merk. I n he t ontkenne n va n de n vrije n wi l e n he t verklare n van d e menschelijk e handelinge n ui t drijfveere n va n tegen -zin e n aantrekkin g ove r welk e hi j eve n weini g mach t heef t als ove r zij n lichamelijk e gesteldheid , toon t hi j zio h materia -listisch determinis t e n d e voorloope r de r achttiend e eeuw -sche Engelsch e empirisch-sensualistisch e filosofen .

Omtrent d e gedraginge n va n zij n aldu s beschouwde n mensch heef t Hobbe s weini g illusies . Zo o me n he m nie t o p alle wijzer , keten t e n bind t doo r wetten , za l hi j zic h slecht s door eerzuch t e n ijdelhei d late n leiden . Hi j i s volkome n vri j om da t t e doen . Wan t — en di t i s d e groot e formul e welk e Hobbes uitspreekt , maa r die doo r Roussea u pa s tot haa r recht za l worde n gebracht : D e m e n s c h i s v r i j g e b o -

364

r e n . I n zij n Natuurstaa t heef t hi j he t rech t o p alles , heef t iedereen he t rech t o p alle s — het natuurlij k rech t i s dus : he t recht va n de n sterkste . Di t natuurlij k rech t va n de n ee n botst o p tege n he t natuurlij k rech t va n de n ander , zooda t dus d e natuurlijk e staa t noodzakelijkerwij s ee n staa t va n vijandschap is . Di e staa t va n vijandscha p ach t Hobbe s zelf s van natur e t e bestaa n tussche n d e moede r e n haa r zoon .

Op d e onvolkomenhei d va n d e menschelijk e natuur , o p di e onafzienbare ellend e va n de n natuurstaat , word t n u ee n voortdurende nadru k geleg d e n me t ee n voortdurende , stra f in he t oo g gehouden , bedoelin g — want alle s wa t Hobbe s schrijft, dien t o m me t waarlij k bewonderenswaardi g vernuf t tot zij n voora f aangenome n stellin g al s war e he t to t ee n zic h van natur e voordoend e conclusi e t e komen : to t d e verheer -lijking va n he t ongebreidel d Absolutisme , va n he t „régim e du bo n plaisir. " Me n behoef t maa r d e hoofdstukke n va n he t boek Jo b (40—41) waarin va n d e „Leviathan " sprak e is , o p te slaan , o m onmiddellij k t e beseffen , da t Hobbe s nie t to t zijn conclusi e k w a m , maa r o p zij n conclusi e u i t -g i n g , e n da t zij n gansch e verhandelin g neerkom t o p een me t redene n omkleed e ingeschape n bewondering , een me t „argumenten " gestaafd e ingegroeid e autoritei -tenvereering, o p dezelfd e wijz e verklaarbaa r ui t de s tijd s gesteldheid, zooal s w e da t eerde r te n opzicht e va n Pascal hebbe n beproef d t e doen . Hobbes ' ideale n — hij wordt nie t moed e he t eerlij k ui t t e spreke n — zijn da n oo k weer d e typisch-maatschappelijk e idealen : rust , ord e e n vei -ligheid — ongeacht to t welke n prij s z e gekoch t zij n e n onge -rekend waa r z e voo r d e maatschappelijk-zwakkere n nood -zakelijkerwijs o p moete n neerkomen . Ee n hooger , o f laa t ons zeggen , ee n ander , ee n individualistisc h rechtsbese f ont -breekt i n he m gehee l e n al . D e „ellendig e natuurtoestand " maakt he t noodzakelij k da t d e mensche n zic h aaneensluite n

365

tot ee n Staat . Daarto e kiezen z e zic h vrijwillig ee n Koning . Hier stuite n w e reed s o p d e ficti e va n de n me t eenparig e stemmen (o f bi j meerderheid) gekoze n konin g al s onmiddel -lijk n a de n „natuurtoestand " optredend e regeeringsvorm , geschapen doo r he t bese f de r menschen , da t di e natuurtoe -stand onhoudbaa r is . Eeni g elementai r historisc h inzich t leert reeds , da t ee n dergelijk e overgan g va n de n „toestan d waarin iederee n ieder s vijan d is" , to t ee n ui t he t redelij k besef daarva n opzettelijk ingestel d koningschap nergen s ooi t heeft plaat s geha d o f zo u kunne n plaats hebben — doch w e zeiden het eerder : het historisc h bese f pas t nie t i n den ego-centrischen geestestoestand ; immers het leert va n de dingen de herkomst , e n daarme e d e noodzakelijkhei d va n wee r te n onder t e gaan , da t is : d e betrekkelijkheid ; waarme e gee n „heiligheid" t e vereenige n valt .

Het ondermijn t du s in het algemeen he t geloo f i n d e defi -nitieve deugdelijkhei d e n d e volstrekt e houdbaarhei d va n deze of gen e staatsinrichting — en in Hobbes ' geval zou op-recht historisc h bese f a l t e duidelij k leeren , da t nimme r macht wer d verkrege n doo r ee n contract , maa r we l doo r overweldiging e n kracht . Macchiavell i i s voo r die waarhei d eerlijk opgekomen , Hobbe s gaa t ervoo r terug.

Nemen w e me t Hobbe s aan , da t d e mense n i s vri j gebo -ren en derhalve slecht s nood e van zij n vrijheid afstan d doe t — Hobbes bestrijdt naa r w e eerde r zagen , zelf s de meenin g van Aristoteles , da t d e mensc h ee n „gezelli g dier " zou zij n en houd t staande , da t mensche n elkaa r allee n zoeken , voo r zoover ze elkaar noodig hebben, om boven elkaar uit te mun-ten — dan zou daaruit maar één ding kunnen volgen, en wel dit, da t die vrijgeboren , va n nature o p zijn vrijhei d gesteld e mensch zich ook nie t meer zal binden dan volstrekt noodza -kelijk i s o m ui t d e ellend e va n de n natuurstaa t verlos t t e worden en dat hi j geen macht aa n een ander zal overdrage n

366

dan me t behou d va n zij n eige n waardighei d e n onde r zij n voortdurende control e — en da t i s da n oo k al s zuiver e con -clusie ui t d e gegeve n premiss e d e opvattin g van Roussea u omtrent d e Volkssouvereiniteit . He t lijk t i n el k geva l on -doenlijk o m va n ee n volkome n ongebreidel d natuurrech t ove r te springe n naa r ee n staatsinrichting , waari n d e mensche n als slave n leven , zonde r eenig e zedelijk e o f geestelijk e vrij -heid da n allee n di e va n „ z i c h t e v e r r i j k e n v o o r z o o -v e r d e o p e n b a r e o r d e h e t t o e l a a t " — Hobbes echter slaag t i n die n overspron g doo r zij n brillan t vernuft , zijn weergalooz e behendighei d e n d e stuwkrach t va n zij n absolutistisch instinct . Hi j houd t zic h vas t aa n twe e dingen . Ten eerst e dit : Rech t i s e r nie t i n de n natuur-toestan d — en te n tweede : rech t ontstaa t daar , waa r contracte n zij n gemaakt. Onrech t kom t du s altij d nee r o p contractbreuk . Contracten worde n geslote n ui t vrees . Wi e allee n i n staa t i s zich tege n alle n t e verweren , behoef t gee n contrac t t e slui -ten, ka n e r du s oo k nimme r ee n verbreken , ka n du s nooi t onrecht begaan . God s rech t o p all e dinge n berus t o p zij n macht ove r all e dingen . Di t i s d e zuiver e e n zee r subtiel e theorie va n he t rech t va n de n sterkste . El k heef t Recht , voorzoover hi j Mach t heeft .

De mensche n n u verbinde n zic h o m a l hu n mach t ove r t e dragen aa n ee n koning , di e da n al s he t war e d e drage r e n uitvoerder word t va n hu n gemeenschappelijke n Wi l — hij is d e synthes e va n all e burger s tezamen . D e schubbe n o p het lichaa m va n de n g e k r o o n d e n Leviatha n me t he t m e n s c h e n g e l a a t , de n Koning , die n me n o p he t schut -blad va n ee n oud e Hollandsch e vertalin g va n Hobbes ' ver -handeling aantreft , zij n da n oo k al s klein e menschenlichame n geteekend. D e individue n sluite n me t de n „Leviathan " ee n contract, e n kunne n du s va n da n a f jegen s he m doo r d e overtreding daarva n voortduren d onrech t begaan . Hi j echte r

367

sluit me t he n gee n contrac t e n ka n du s jegen s he n gee n onrecht begaa n ui t tweeërle i hoofde : te n eerst e omda t hi j „vrij" is , da t is : nie t contractuee l gebonden ; de n vrije n mensch n u i s alle s toegestaa n (volgen s d e grondstelling) , ten tweede , omda t zi j he m hu n alle r wi l onvoorwaardelij k hebben overgedragen .

O n v o o r w a a r d e l i j k . Nadrukkelij k betoog t Hobbe s de f ormeele „onmogelijkheid " van een constitutionee l koning -schap. Immer s d e t e kieze n konin g ka n me t d e (me n bedenke he t wel : steed s fictieve ) „volksmenigte " gee n ver -drag aangaan , w a n t . . . . die volksmenigt e i s e r nie t al s zoo -danig e n ontleen t juis t haa r zij n va n rechtspersoonlijkheid , haar ontstaa n aa n d e daad-zel f va n d e koningskeuze , di e du s zonder eenig e voorwaard e geschiede n moet , daa r d e een e partij pa s ontstaat , nada t e n doordat z e zic h zonde r restricti e of voorbehou d voo r tij d e n eeuwighei d aa n handen e n voete n gebonden heeft ! Oo k va n de n doo d de s koning s ka n d e „volksmenigte" gee n gebrui k make n o m zij n opvolge r (e n de volstrekt e noodzakelijkhei d va n he t erfelij k koningscha p wordt hierme e o p dezelfd e wijz e „bewezen" ) aa n bande n te leggen , wan t d e wi l de s koning s i s overgegaa n o p de n opvolger — en moch t dez e e r onverhoop t nie t zij n (Hobbe s kan i n voll e gerusthei d he t geva l stellen , wan t zij n antwoor d ligt immer s a l gereed ) da n val t d e Staa t doo r ' s koning s dood tot „menigte " uiteen — de „natuurtoestand " treedt wee r in, e r i s nie t lange r ee n contract , du s e r i s gee n recht , du s er i s gee n rechtspersoo n e n dez e ontstaa t pa s opnieu w doo r een natuurlij k wee r volkome n onvoorwaardelijk e konings -keuze !

Alles wa t d e konin g doe t vertegenwoordig t du s (inge -volge he t fictiev e contract ) elks eigen wi l e n verkiezing : wie zich ove r de n konin g beklaagt , beklaag t zic h ove r zichzelf , wat ee n dwaasheid i s — wie door de n konin g word t te r doo d

368

veroordeeld, i s du s feitelij k zij n eige n rechter , e n heef t aller -minst t e klagen . Wi e echte r de n konin g zo u wille n afzette n en straffe n voo r wa t hi j deed , begaa t ee n onrech t omda t immers de konin g niet s doet , dan wa t hijzel f he m opgedrage n beeft e n no g een s dubbel , omda t d e konin g doo r gee n contract gebonde n is .

Een beloft e va n de n konin g aa n ee n mogelijkerwij s doo r hem bijeengeroepe n volksvergaderin g o m dez e opnieu w bijeen t e roepe n heef t gee n bindend e waard e — immers d e „volksvergadering" ontstaa t e n bestaa t allee n e n uitsluiten d door ' s koning s wi l — is z e eenmaa l uiteengegaan , da n be -staat d e persoon , aa n wi e d e vors t d e beloft e dee d nie t lange r en i s hi j dus , al s war e he t doo r de n dood , va n di e beloft e ontslagen.

Aldus word t va n d e zo o veelbelovend e stellin g „D e mensen i s vri j geboren " me t bewonderenswaardig e geslepen -heid d e kete n gesmeed , welk e he m aa n hande n e n voete n gebonden overlever t aa n éé n enkele n mensch , die n hij , w e weten he t maa r a l t e wel , nimme r ui t eige n bewegin g geko -zen heeft . Immer s o m dez e ficti e eenigszin s reëe l t e maken , zou me n althan s moete n toestaa n da t n a de n doo d va n de n vorst d e volksmenigt e opnieu w bijeenkwa m o f da t el k meer -derjarig geworde n burge r opnieu w ee n ste m uitbrenge n mocht. Doc h Hobbe s heef t oo k di t bezwaa r bi j voorbaa t ondervangen doo r d e verhoudin g va n ouder s to t kindere n voor t e stelle n al s di e va n slave n to t hu n meesters , waa r door he t „besluit " va n de n vade r va n natur e overgaa t o p den zoon . Oo k hie r i s o p ongelooflijk-vernuftig e wijz e parti j getrokken va n d e stellin g da t d e mensc h vri j gebore n i s e n dat allee n c o n t r a c t e n verplichten , di e me n da n echte r naar believe n o p andere n ka n late n overgaan .

In d e natuu r i s d e moede r d e eigenare s va n he t kind . Z e zou het , daa r immer s d e natuurverhoudin g tussche n mensc h

Prometheus. 2 4

369

en mensen o p vijandscha p berust , aa n zijn lo t kunne n over-laten — doet ze dit niet dan is het slecht s o m te beletten dat haar zoon , opgroeiend, haa r vijand za l zij n — de zoo n (he t kind) zijnerzijd s slui t al s loon voo r de verzorging e n onder -stand die hi j va n zij n moede r geniet , me t haa r ee n contrac t van algeheel e e n levenslang e gehoorzaamheid , t wel k doo r de moeder op den vader wordt overgedragen : het kin d i s de slaaf va n de vrouw , de vrouw i s d e slavin va n de n man, de man va n de n koning , e n di t ze t zic h voor t va n geslach t o p geslacht, e n he t „contract " va n d e vader s gaa t aldu s ove r op d e zonen , gelij k d e wi l de s koning s onvoorwaardelij k e n ongebreideld o p zij n opvolgers !

In denzelfde n toestan d va n contractueel e verplichtin g bevindt zic h d e mense n tegenove r Go d wegen s zij n zwak -heid tegenove r God s alvermogen . Go d immer s behoef t nie -mand t e vreezen , du s gee n contracte n t e sluite n (volgen s de grondstelling) ka n dus geen onrecht begaan — de mensen echter heef t alle s va n Go d t e vreeze n e n verbind t zic h du s „contractueel" to t onbeperkt e gehoorzaamheid , opda t Go d hem spare n za l e n zij n oogs t laa t gedijen .

Niemand in den Staat heeft eenig , ook maar het geringst e recht naas t e n tegenover de n koning — hij alleen i s hee r en meester ove r leve n e n eigendom , ove r lege r e n vloot , ove r kerken en scholen , hi j i s hoof d va n d e rechtspleging , hoof d van den Staat , hoof d va n de Kerk . Noc h godsdienstvrijheid , noch vrijhei d va n denke n o f spreken , noc h zelfstandighei d van oordee l — niets res t er voo r den mensen, die onde r den Leviathan staat , da n d e vrijhei d „zic h zoovee l t e verrijke n als d e openbare ord e he t toelaat. "

Het aristocratische , maatschappelijke , zeventiende-eeuw -sche karakter van Hobbes ' werk komt in vele trekken voort-durend duidelijk aa n den dag, o.a . in eenig e en voorzichtige , uit het verband liggende, restricties van de koninklijke macht

370

ten opzicht e van het privaat-bezi t — in de typisch-maat -schappelijke geringschattin g tegenove r bezitloozen , „boeve n en gepeupel " die „ a n d e r e n d e n s c h u l d g e v e n v a n w a t z e d o o r e i g e n l u i h e i d e n o n b e-k w a a m h e i d b e d o r v e n h e b b e n " (vergelij k hierme e nog een s wee r d e dialoo g i n d e Inleidin g va n Morus ' „Utopia") e n nie t onvermakelij k oo k i n he t remplasanten -systeem! D e „algemeen e verplichting " to t krijgsdiens t wordt, oo k a l wee r me t verbluffend e spitsvondigheid' , te n behoeve va n d e bezittende n e n hooggeplaatste n volkome n weggegoocheld.

Hobbes' staatstheorie i s stelli g ee n monument va n juridi -sche geslepenheid — boeiend van valsche spitsvondigheid' — en daarbi j d e schitterendst-denkbar e zegepraa l va n den Wi l (het Moeten ) ove r d e Intelligenti e — maar e r zij n oogen -blikken, da t de moderne lezer, al s hem even zijn redelijkhei d ontglipt, me t Hebbe l verzucht : „Eine n Wahnsinnige n z u sehen oder einen Menschen, der mit Scharfsi n un d Verstan d das Absurd e z u beweise n such t — ich weis z nicht , wa s einer schauerlichere n Eindruc k macht. "

Zoo zie n w e he t verschi l tussche n Hobbe s e n zij n tijdge -nooten teruggebracht to t een verschi l i n uitgangspunt, maar niet i n conclusies . Wan t wa t dez e betref t ha d Hobbe s zo o goed al s Bossue t i n zij n „Politique tirée d e l a Saint e Ecriture" va n d e Schrif t kunne n uitgaan . Da t hi j he t nie t deed e n als Pasca l d e redeneerin g e n de overredin g verkoo s — om toc h to t he t Rom e de r Gezagsvereerin g t e komen , waarheen toen nog vel e wege n leidde n — stempelt he m to t modernen geest, tot een dier merkwaardige persoonlijkheden, waaraan de zeventiend e eeu w zo o rijk is , di e me t he t kom -pas der twijfelende redelijkhei d i n de hand, ronddolen in het rijk de r dogmatisch e stelligheid , omda t daa r allee n lich t ontstoken is, en ook he t scherpste oog niet i n den nacht kan o n d e r s c h e i d e n .

371

De tijdgenoote n hebbe n he t gevaarlij k karakte r va n Hobbes' grondstellingen nie t ingezien , maar zic h evenal s ten opzichte va n Pasca l e n Descartes e n overeenkomstig de n aard va n elk e collectiviteit , di e slecht s naa r resultate n e n niet naa r motieve n vraagt , me t d e bruikbaarhei d de r conclu -sies tevreden gesteld , voo r zoove r z e namelijk Hobbes ' doo r de partijtwiste n i n Engelan d o p d e spit s gedreve n royalisti -sche inzichte n va n natur e deelden . Hobbe s wa s ee n groo t man in , een woordvoerder va n d e Royalistisch e partij , gelij k zijn tijdgenoo t Milton in di e der Puriteinen ; Hobbes d e op -voeder va n de n prin s va n Wales , Milton de penvoerder va n het parlemen t da t Kare l I had late n onthoofden , di e i n zij n tractaat „Ove r Koninge n e n Magistraten " de rechtmatighei d dierzelfde executi e betoogde , waarva n Hobbe s betoog t da t het ee n zwart e misdaa d was ; beide n bewijze n overvloedig -lijk wa t z e stellen e n zij n volmaak t overtuigen d voo r elkee n die bi j voorbaa t a l overtuig d is . D e oud e Hollandsch e ver -taling va n de n Leviatha n beva t ee n voorrede , waari n he t boek word t aangepreze n al s stichtelij k e n nutti g voo r d e instandhouding va n he t gezag . „Onvoldoend e kenni s va n de mat e waarin , e n va n d e persone n aa n wi e z e to t onder -werping verplich t ware n i s steed s va n de n ondergan g de r volkeren d e oorzaa k geweest " doceer t d e ijverig e inleide r met dezelfd e zekerhei d al s waarme e w e tegenwoordi g doo r geestdriftige „significi " o f opgetoge n Freudiane n hoore n verkondigen dat een richtig gebruik de r woorden o f een open-hartig uitspreke n de r sexueel e gevoelen s d e ontwricht e we -reld wel weer i n haar voegen brengen zal . En evenmi n al s de bewonderaars hebbe n oo k d e bestrijder s de n ware n gevaar -lijken aar d va n Hobbes ' stellinge n begrepe n — zij immer s stuitten zic h vooral , met nam e Swift , wiens „Tale o f the Tub" naar w e zulle n zie n rechtstreek s tege n Hobbes ' „Leviathan" i s gerich t aa n d e doo r deze n voorgestane n

372

afhankelijken toestand de r kerken , he t lievelingsdenkbeel d van d e Stuarts, en aa n Hobbes ' miskennin g va n d e rechte n der volkere n o p ee n constituti e — in de n gron d echte r ver -schillen Swift en Hobbe s eigenlij k vee l minde r da n me n uit d e geschrifte n va n de n eerst e opmake n zou .

Het loon t i n el k opzich t d e moeit e Hobbes ' „Leviathan " eenigszins 'va n nabi j t e vergelijke n met Spinoza' s Staatkun-dige Verhandelin g — zoowel o m d e overeenkoms t al s o m het verschil . Me n za l dusdoend e to t d e conclusi e komen , dat he t redelijk , individualistisc h elemen t in Spinoza' s werk in vee l hooge r mat e voorhande n is , daartegenover val t even -wel ee n ster k bese f va n d e noodzakelijkhei d va n tuch t e n orde, he t autoriteitsgevoel , ' t wel k he m ondank s alle s to t zeventiende-eeuwer stempel t nie t t e miskenne n — zoodat Spinoza's tractaa t als he t war e d e overgan g vorm t va n Hobbes' Leviatha n naa r Rousseau's „Gontra t Social" , waarin eigenlijk pa s all e consequentie s zij n getrokken . Oo k Spinoza gaat ui t va n de stelling, dat de mensch in de natuur vrij is , geen plichten o f rechte n heef t e n da t elks recht word t bepaal d door zij n macht , doo r zij n vermogen . Evenal s Hobbe s leid t hij da t a f ui t he t weze n va n God , di e all e vermoge n heeft , alle vrijhei d e n du s all e recht . Doc h evenzee r al s Hobbes ' monotheïstische anthropomorph e Godsvoorstellin g verschil t van Spinoza' s vergeestelijkte Gods-ide e — evenzeer ver -schillen Hobbes * conclusie s van Spinoza' s conclusies. Vri j is hij , zeg t Spinoza, di e onder zij n eige n mach t staa t — God is du s volkome n vrij . Mensche n zij n vrij , voo r zoove r z e God zij n — dat i s t e zeggen , voo r zoove r z e redelij k zijn , want Go d i s d e Rede , i s d e Wijsheid-zelf . Onvri j i s hij , di e door zij n begeerte n e n hartstochte n word t geleid . Mach t i s vrijheid, vrijhei d i s redelijkheid , redelijkhei d i s he t bese f va n onvrijheid I Wijs i s slecht s hij , die wee t da t hi j nie t wij s i s —

373

aldus Sokrate s — vrij i s slecht s hij , di e waarlij k wee t da t hij onvri j i s — aldus Spinoza! Het Rech t va n de n Sterkst e is du s in Spinoza' s opvatting he t rech t va n de n Uitnemende , van hem , die doo r d e Red e word t geleid , el k i s „sterk " zoove r als zij n redelijkhei d gaat . Hoo g scha t oo k Spinoza dat vermo -gen niet . Deze zel f zo o vlekkelooz e e n voortreffelijk e geloofd e noch i n de n „vrijgeschape n wil" , noc h i n d e „zedelijk e hoog -heid" va n de n mensch ; d e blinde , matelooz e zelfverheffing , de matelooz e minachtin g voo r de n „zondaar " di e de n maat -schappelijken moralis t va n all e tijde n kenmerkt , wa s he m volkomen vreem d — diep doordronge n voeld e hi j zic h va n de onvolkomenhei d de r menschelijk e natuu r e n va n d e nood -zakelijkheid zic h onderlin g t e verstaa n to t onderlin g behoud . Doch daa r hi j redelij k wa s e n bovendie n nie t to t ee n kerke -lijken o f staatkundige n groe p behoorde , waari n hi j voordee l en ee r genoot , maa r d e noodzaa k eene r zo o groo t mogelijk e vrijheid gevoelend , all e maatschappelij k eerbetoon , ' t wel k banden knoop t e n verplichtin g maakt , juis t ui t de n we g ging (den k aa n he t Heidelbergsc h professoraa t e n aa n d e hem vermaakte , doo r he m afgeweze n erfenis , aa n zij n een -zaam, afgezonderd , buiten-maatschappelij k leven , zo o ver -schillend va n Hobbes ' leven ) daaro m ko n hij , dors t hij , da n ook d e recht e consequentie s ui t zij n eige n stellinge n trek -ken — maar daaro m i s he t t e merkwaardige r i n deze n vrije n en edele n gees t toc h no g d e trekke n va n autoriteitsgevoe l en maatschappelij k utiliteitsbese f aa n t e treffen , di e hie r dus i n hu n zuiverhei d bove n elk e verdenkin g staa n va n t e zijn ingegeve n doo r vree s o f belang .

Macht i s Rech t — Macht i s Vrijheid . Vri j i s di e redelijk , slaaf i s di e onredelij k i s — onze mach t gaa t zo o ve r al s onz e wijsheid gaa t — God i s d e volmaakt e mach t e n d e volmaakt e wijsheid. Daaro m ka n gee n koning , mensch-zijnde , all e rech t

374

bezitten, omda t hi j nie t all e mach t (ove r zichzelven ) be -zitten kan .

Zoo een volk een koningschap begeert , laat het dan vooral een o p all e wijze n beperk t koningscha p wezen , wan t gee n mensen heef t mee r rech t da n zij n „macht " e n elk e mense n is beperkt . Di t i s d e eenige ui t de vooropgeschove n stellin g te trekke n redelijk e conclusi e — die Spinoz a da n ook trekt . Wie e r niet to e wensch t t e komen , omdat zij n instincten , of zijn belangen (steed s samenvallend in den maatschappelijken mensen) he m aa n he t absolutism e binden , za l altij d d e per -soon de s koning s to t ee n abstracti e moete n maken , di e da n als zoodani g ee n uitzonderin g vorm t o p all e regel s e n te n wiens opzicht e du s niet s va n he t omtren t d e „menschelijk e natuur" aangemerkt e toepasselij k gereken d wordt . Hobbe s slaagt i n dat abstraheeren va n den koning door een gansch e keten va n subtiel e geslepenhede n — Bossuet (late r oo k D e Bonald te n behoev e va n Lodewij k XVIII en Kare l X) beslist eenvoudi g da t he t koningscha p „ui t God " is e n hee t (De Bonal d althans ) de n Vors t me t de n dubbelnaa m va n „Homme-Roi" waarva n d e eerst e helf t „feilbaar " (maa r daarom geenszin s strafbaar ) d e tweed e helf t zonde r mee r „onfeilbaar" word t geacht . Blijken s ee n kort e uitlatin g i n een zijner brieven op een desbetreffende vraa g heeft Spinoza ook zel f he t genoemd e onderschei d al s he t principieel e ver -schil tussche n zij n eige n staatkundig e inzichte n e n di e van Hobbe s gevoeld .

Voor on s lig t e r echte r oo k no g ee n bijzonde r scher p onderscheid i n beide r omschrijvin g ove r he t hoogst e doe l van den Staat — omdat dit zo o zuive r he t onderscheid spie -gelt tussche n collectiviteits-instinc t e n individualistisc h instinct. Hobbe s heeft da t doel zee r precies omschreven : in-wendige rust , vred e me t d e nabure n ( z o o v e e l m o g e -lijk, t e n z i j o o r l o g v o o r d e e l i g e r is) , e n d e gele -

375

genheid voo r elkee n o m zic h t e verrijke n voo r zoove r d e openbare ord e he t toelaat . Rust , Ord e e n Eigendo m — de zeer reëel e e n zee r hecht e grondslagen , waaro p inderdaa d alle maatschappijen beruste n en steeds berusten zullen , waar -van me n da n oo k no g imme r d e beid e eerst e openlij k al s heilige beginselen eert , e n he t laatst e heimelij k aanbidt , ver -momd als „algemeen belang", verklee d als „oeconomische wel-vaart". Waa r d e collectivitei t (te n onrecht e „gemeenschap " geheeten), he t zwaarst e weegt , za l me n altij d dez e zelfd e gevoelloosheid jegen s he t (voora l he t economisch-zwakke ) individu aantreffe n — waar voo r he t rech t va n el k individ u wordt gevoeld , kom t minde r nadru k o p d e hooggepreze n „Rust" e n „Orde" , noodi g o m zic h „zoovee l mogelij k t e verrijken."

Spinoza betoogt da n oo k onomwonden , da t Ord e e n Rus t volstrekt n i e t he t hoogst e e n eenig e doel i s va n de n Staa t en dat z e reeds te duur zij n gekocht , al s z e met de volkome n dienstbaarheid de r individue n zij n gekocht .

„Tusschen ouder s e n kinderen" , aldu s Spinoza, „zullen allicht mee r twiste n rijze n da n tussche n meester s e n slaven , daar d e eerste n de n laatste n eenvoudi g he t spreke n belette n -— toch volg t hierui t volstrek t nie t da t he t wenschelij k zo u zijn, va n he t gezinsleve n ee n slaverni j t e maken! " Hierui t blijkt du s al , da t „gehoorzaamheid " voo r Spinoza niet lan -ger d e hoogst e deugd , e n „orde " — „Ordnung" klink t i n Bismarck's „Gedanken un d Erinnerungen " va n elk e bladzi j als ee n kazerne-vloe k — niet lange r he t hoogst e ideaa l is . En duidelijke r no g treed t di t aa n de n da g i n zij n briefwisse -ling met de n hee r Van Oldenburg , waar hi j o p diens (geijkt -maatschappelijke) bezware n tege n zij n meeninge n nopen s de wilsvrijhei d antwoord t da t „dez e redene n zij n uitgevon -den door hen die er niet naar streven de menschen wijs , maar hen gehoorzaa m t e maken. " Combineer t me n uitinge n va n

376

dezen aar d met Spinoza' s talrijke verzekeringe n da t d e wijs -heid nimme r strijdi g i s me t d e w a r e deugd , da n zie t me n maatschappelijke deug d (gehoorzaamheid ) e n war e deug d plotseling al s tegendeele n in Spinoza' s geest zic h voordoen ! Natuurlijk formuleer t hi j dez e consequenti e nie t al s zooda -nig — voor ons is het echte r curieus , ze te voorschijn t e halen juist ui t zij n onbevange n e n spontan e uitinge n e n t e demon -streeren al s d e pur e kie m va n d e komend e Revolutie ! Wat verde r d e echt-maatschappelijk e stellin g va n Hobbe s betreft, da t el k voora l de gelegenhei d moe t hebbe n zic h zoo -veel t e verrijken al s de openbar e orde het toelaa t — het indi -vidualistisch rechtsbesef van Spinoz a gruwt va n de gevolgen, welke daaruit voo r d e zwakkere n e n armere n moete n voort -vloeien. Hoe anders klink t zij n too n ove r „he t gepeupel " dan die van Hobbes. Deze heeft het , echt-maatschappelijk, precie s als d e Heere n va n de n Spectator , altij d ove r d e luihei d e n eigen schul d de r arme n tegenove r d e braafhei d e n de n vlij t der bezitters, ove r den nijd van den gering e jegens den hoog-geplaatste — Spinoz a daarentegen ove r d e laakbar e ge -woonte de r machtige n he t rech t kro m t e prate n e n zoodoen -de voor zich alleen de voordeelen t e bedingen , die ze anderen niet gunnen ! Wi j zij n allemaa l eenerle i va n natuur , onvol -komen e n ontoereiken d — ziedaar d e telken s weerkeerend e waarschuwing va n hem , die uitmuntt e bove n bijkan s a l zij n medemenschen — zóó za g allee n Sokrate s zij n geestelijk e ontoereikendheid, hij , di e geestelij k uitmuntt e bove n ieder -een. Zó ó leerd e Rousseau (i n de Confessions) dat d e eenig e zekerheid o m niet een s ander s doo d t e verlangen , berus t i n het feit , da t me n gee n belan g bi j d e erfeni s heef t — hij, belangeloozer da n verrewe g d e meesten !

En daarom , aldu s Spinoza, moeten w e da n oo k nie t onz e hebzucht e n heerschzuch t ongebreidel d de n vrije n teuge l laten, noc h on s gebonde n overlevere n aa n iemand , di e ui t

377

dezelfde sto f i s geknee d al s wij . Me t deze n bedoel t hi j de n vorst e n we l ve r zij n w e hie r va n de n eerbie d voo r de n Gezalfde Gods, eerbied die als onerkende immanente beweegt reden onder Hobbes ' subtiliteiten verborgen ligt! Altijd door tegen ons zel f o p onze hoed e t e zijn , zel f d e wette n stellen , die onz e eige n snoodhei d onschadelij k zulle n make n — dat is i n Spinoza' s oog onz e staatsburgerlijk e plich t e n di t alle s beteekent toc h i n zij n consequentie : ontbinding , Revolutie . De vermaninge n di e de Staatkundig e Verhandelin g da n ver-der beva t tege n he t toelate n va n ee n aanmatigend e aristo -cratische of militair e kaste schijnen als uit profetischen gees t voor onzen eige n tijd geschreve n e n kunnen door onze n tij d ter hart e genome n worden .

Duldt gee n adel — duldt gee n militaire kast e — de eerst e zal zic h o p zij n mach t al s o p verdienste , o p zij n gemeen -schappelijke ondeugden , luihei d en parasitism e al s o p uitne-mende deugden beroepen en beroemen — de tweede zal daar-enboven dwazelij k d e waard e va n d e lichamelijk e gehard -heid e n d e vechtvaardighei d overschatte n e n omzette n i n minachting jegen s den rustige n en vlijtigen burge r — en de koning za l zic h bediene n va n beid e kasten , hetzi j o m ver -overingsoorlogen t e voeren , die allee n zij n en hu n ijdelhei d streelen e n waarbi j di e burgeri j gee n belan g heef t — hetzij om zic h me t behul p va n d e beid e groepen , wien s belange n met de zijn e nau w verweve n zijn , tege n d e burgeri j t e kee -ren! Daaro m gee n aanmatigend e aristocrate n e n gee n aan -matigende officieren . Mach t leid t to t machtsmisbrui k e n demoraliseert zoowe l beheerschte n al s beheerschenden . Elk -een i s verplicht , zonde r uitzonderin g — dus gee n vernufti g remplacanten-systeem al s da t waardoo r Hobbe s d e adellijk e zonen van krijgsdienst vrij-redeneer t — zorg t e dragen voor de verdediging va n den Staat . Soldi j krijg t hi j niet, want hi j doet niets, dan waartoe elk mensen in den natuurstaat voort-

378

durend gesnoop t zo u zijn : hi j verdedig t hav e e n goed . Oo k is e r nie t d e minst e reden , he m voo r zij n bedrij f mee r t e eeren da n ee n man , di e (vaa k oo k me t levensgevaar ) ee n roover zij n deu r uitgooit . Herkenne n w e nie t dadelij k e n duidelijk i n dez e geringschattin g va n he t militair e beroe p den gees t va n he t eveneen s zo o ster k anti-militaristisch e Humanisme, va n all e individualisme ? Vergelij k daarme e (Le Cid ) d e geëxalteerd e vereerin g voo r de n krijgshel d i n de Middeleeuwen , i n d e zeventiend e eeu w e n i n he t heden -daagsche Duitschland . Waa r he t collectie f instinc t krachti g leeft, daa r word t d e verdedige r de r collectieve belangen , d e soldaat, geëerd , waa r individualism e ontluikt , daa r neem t de krijgshelden-vereerin g a f e n word t d e (onmaatschap -pelijke) deug d de r zedelijk e hooghei d (zedelijk e moed ) geëerd. Aldus bevestigt ons duidelijk de letterkunde der ver-schillende perioden , die w e thans onderlin g vergelijken , wa t de red e ui t zichzel f reed s omtren t dez e dinge n ha d ont -vouwd!

Zoo vertoone n Spinoza's maatschappelijke inzichte n e n overtuigingen sterk e achttiende-eeuwsch e trekke n — maar daarnaast blijf t hi j onderwerpin g e n gehoorzaamhei d jegen s het eenmaa l gevestig d geza g al s ee n edsc h stelle n aa n he t individu, i n de overtuiging, da t „orde " tenslotte toc h onmis-baar is, en daarin is hi j zeventiende-eeuwer e n daaruit blijk t meteen onmiddellijk , to t welk e diep-ingrijpend e concessie s van eigen geweten , tot wel k enorm moreel verlie s oo k maar de geringste mat e van gezagsonderwerpin g voere n moet .

De houdin g va n de n redelijke n mensc h jegen s d e collec -tiviteit laa t zic h uitnemen d toetse n aa n d e oud e vraag : M o e t d e s l e c h t e w e t g e h o o r z a a m d w o r d e n ?

De redelooz e i n de collectivitei t stel t di e vraag niet , daa r voor he m „wet " samenval t me t „recht " e n hi j du s gee n wetten „slecht" kan achten.

379

De fanatisch e hervorme r stel t z e eigenlij k evenmin , voo r hem spreek t he t vanzel f da t ee n wet , eenmaa l al s slech t erkend, nie t mee r word t gehoorzaamd .

De Grieke n hebbe n in „Antigone " de kwesti e scher p gesteld — en zo o e r iets he t Grieksch e denke n al s hoog-ont -wikkeld, al s scherp-onderscheiden d kenmerkt , da n i s he t zeker di t vermoge n o m d e collectivitei t i n haa r grondslage n te begrijpe n e n t e critiseere n zonde r haa r nochtan s aa n t e vallen e n t e verwerpen . D e oud e manne n i n Athen e preze n zich n a ee n voorstellin g van „Antigone " gelukkig, da t z e Antigone's rechters nie t behoefde n t e zijn , nie t behoefde n te richte n i n d e zaa k va n haar , di e „aardsche " wette n ver -trad, o m „goddelijke " t e volgen . E n z e vergate n da t he t leven voortduren d „Antigone" produceert e n andere n for -ceert, haa r rechte r t e zijn , zonde r da t ontkome n mogelij k is , zonder da t „no n liquet" baat.

Dan kwa m he t Christelij k individualisme , da t d e „slecht e wet" zonde r voorbehou d verwierp . Wa t gebrui k e n mis -bruik e r ook doo r machthebber s e n machtaanbidder s va n he t „Geef de n ke i zer . . . . " is gemaak t — dit verander t niet s aa n den onmaatschappelijke n Gees t va n he t Evangelie , ' t wel k juist he n zali g spreekt , di e doo r d e mensche n worde n ver -volgd e n gesmaa d „liegen d belaster d o m Mijnentwil. "

En daarn a d e Middeleeuwsch e mensen , di e te n opzicht e van d e „wet " gee n goe d e n gee n slech t onderscheidd e — maar gehoorzaamd e zonde r voorbehoud — en o p he m volgd e de Renaissance-mensch , di e zij n eige n I k zoch t ui t t e leven , onbekommerd o m d e collectivei t e n har e wetten , goed e o f slechte.

De verbindin g va n critie k jegens , e n inzich t i n he t nood -zakelijke e n du s rechtmatig e va n d e collectivitei t e n haa r dwang ontmoete n we , wa t West-Europ a betreft , te n aller -eerste male i n Spinoza' s geest. Maa r hem , de n zeventiende -

380

eeuwer, ka n te n slott e ee n „non-liquet " nie t blijven d bevre -digen. He t verlange n zijn s tijd s naa r stelligheid , naa r inner -lijke „rust " — zoo duidelij k merkbaa r oo k i n zij n „Ethica " — drijft he m to t d e oplossin g va n he t onoplosbare , drijf t hem o p he t hellen d vlak : d e slecht e we t moe t toc h gehoor -zaamd worden ! Angst voo r anarchie , voo r a l t e groot e indi -vidueele vrijheid , doe t he m voo r d e consequentie s va n zij n eigen stellinge n terugdeinzen .

Zoo verklaar t hi j da n da t d e mensch , oo k wannee r he m wordt gebode n iet s onredelijk s t e doen , toc h maa r gehoor -zamen moet , overwegen d da t di t „kleine " ongerie f nie t op -weegt tege n he t groot e profijt , da t ee n goed e staatsinstel -ling altij d voo r he m oplevert . Zul k ee n argumen t i s eve n weinig aanvechtbaa r maa r tegelij k eve n weini g overtuigen d als de subtiliteite n va n Hobbes . He t i s i n waarhei d d e uitin g van he t collectiev e instinct , va n he t gezagsinstinct , waarva n Spinoza nog niet , maa r waarva n Kan t wè l wa s bevrijd , zoo -als duidelij k blijk t in „Di e Religio n innerhal b der Grenze n der blosze n Vernunft" , waa r hi j pertinen t he t tegendee l staande houdt : me n moe t allereers t e n altij d zij n gewete n gehoorzamen! Zuiverlij k spiegel t zic h i n di t onderschei d he t onderscheid de r tijde n e n de r functies .

Nog krasse r i s ee n uitspraa k al s deze : Mij n vrijhei d o m God t e diene n e n t e eere n naa r mij n eige n opvattin g ka n niemand mi j ontnemen ; wa t d e uiterlijk e vorme n betreft , deze hebbe n me t he t weze n die r gevoelen s zo o weini g t e maken, da t me n e r d e openbar e rus t nie t o m verstore n mag . Christus e n zij n discipele n ontleende n hu n rech t o m te r will e van de verspreiding des geloof s onrus t t e zaaie n aan hun ver-mogen o m duivele n ui t t e banne n — wij echter , di e di t ver -mogen missen , moete n he t regele n e n verbreide n va n de n godsdienst aa n d e Overhei d overlaten ! Di t i s ee n zuive r zeventiende-eeuwsch argument . Va n éé n enkel e heerschend e

3&r

Staatskerk, zooal s Hobbe s di e wenscht , wi l Spinoza echter niet weten , hi j beding t steed s voo r het individu we l zoovee l vrijheid, als he m met ord e en rust vereenigbaa r schijnt .

Duidelijk openbaar t zic h dus in den kloeken, vrijen denker het verlange n zijn s tijd s naa r positiev e stellighei d (gesteld -heid), d e afkee r va n he t vervloeiende , zic h slecht s i n onbe -stendigheid bestendigende , va n de n blijvende n twijfe l e n d e open vraag: Oo k ui t zij n brieven blijk t telkens dez e gezind -heid — als de uiting niet van belang of menschenvrees , maar van ee n wottelvast , immanen t instinct . Oo k hi j dus smeed t de wapenen , waarva n volgend e geslachte n zic h zulle n be -dienen, maa r di e bij-zel f zorgvuldi g andere n ui t hande n houdt, oo k i n hem zegevier t he t tegengesteld e moete n som s nog ove r de opheffend e intelligentie .

We wille n in een volgend hoofdstuk zien , in hoeverre dit -zelfde me t ee n andere n groote n zeventiende-eeuwer , me t Descartes het geva l i s geweest , waarbi j w e te r wille va n d e redelijke volgorde , d e „chronologische " uitteraar d hebbe n moeten verwaarloozen .

Z e v e n t i e n d e- e e u w s ch I n d i v i d u a l i s m e .

Descartes e n zijn Twijfel .

Het ware wel t e wenschen, dat elk denker ons een biogra-fische mededeelin g ha d nagelaten waari n hi j on s openbaart , uit welk e drijfveere n e n lang s welk e wege n hi j to t zij n for -mulen en conclusies kwam , zo o uitvoeri g e n zoo oprech t al s Descartes dat heef t gedaa n in zijn „Discour s de la Methode . Veel va n wat on s nu in vele apodictische en dogmatieke uit -spraken duiste r e n onduidelij k schijnt , zo u zic h ophelderen , als w e omtren t he t primair e instinct , d e noode n de r tijden ,

382

de oorspronkelijk e ingevingen , d e „vormlooz e vermoedens " — omtrent di t alles , ' t wel k aa n all e denke n voorafgaa t e n waaruit all e denke n voortkomt , bete r ware n ingelicht . Va n hen, di e d e commentare n bi j e n de inleidinge n to t bekend e „philosofische systemen " schrijven , behoeve n w e poginge n in die richting helaas niet te hope n — om ' t zeers t beijvere n ze zich de menschelijkheid des denkers van zijn leer en beide tezamen van den tijd te scheiden , al s vielen ze gelijk meteo -ren uit de lucht, zoodat de leer zich aan den onontvankelijk e voordoet al s de willekeurige beweringe n van een willekeuri g man — aan den ontvankelijk e al s ee n onomstootehjk , rond -om-gesloten Evangelie , terwij l he t karakte r va n betrekke -lijke e n voorbijgaand e waarheid , va n bijzonder e functi e tot , bepaald momen t i n d e Eenheid , i n ' t kort , va n phenomeen , noch de n eenen , noch den anderen rech t duidelijk wordt .

Descartes echter leg t i n zij n „Discours " met groote n een-voud en openhartigheid zij n zie l voo r ons open ; we herken -nen d e ziel , di e onbewus t zic h naa r d e toekoms t wendt , i n onvrede leef t me t zichzel f e n me t wa t hi j leerde , toc h no g geenszins lo s va n zichzel f e n va n wa t hi j leerde , e n bove n alles angsti g e n afkeerig va n het veranderlijke , va n den blij -venden twijfel , va n he t wisselend e e n beweeglijke , wanen d met d e gebode n stellighede n gee n genoege n meer te nemen , op nieuwe stellighede n ui t e n langs nieuwe wege n terugkee -rend to t d e oude . E r val t i n vel e opzichte n ee n treffend e overeenkomst aa n te toone n tussche n Descartes' „Discours" en Augustinus ' „Belijdenissen, " di e oo k zee r wel , wa t he t eerste gedeelte , d e „Belijdeni s va n Schuld " betreft , de n naam „Discour s d e l a Methode " zoude n kunne n dragen — een overeenkomst i n uitgangspunt, i n werkwijze , i n d e keus der argumenten , zelf s som s i n d e keu s va n beelde n e n ge -lijkenissen. E n dez e overeenkoms t lig t i n d e rede , wannee r we on s maar rekenschap geve n va n het moment da t Augus-

383

tinus wa s e n van he t momen t da t Descartes was . De eerst e verschijnt bi j he t uitbloeie n va n d e oud e Redelijkheid , d e tweede bi j he t opbloeie n va n d e nieuw e Redelijkhei d — in den eerste n gloei t no g he t avondroo d va n d e „Heidensche " wijsheid, di e twijfelin g i s e n zelfbetwijfelin g — in den laat -sten gloeit he t ochtendrood va n de moderne philosophic di e opnieuw e n ander s hetzelfd e za l zijn . Tussche n beide n lig t de nacht van het blinde geloof, van het blinde vertrouwen in het eigene, va n de n blinde n haa t tege n he t ander e — een nacht, zo o va n alle n gloo r verstoken , da t he t onderschei d tusschen „dwaling " en „schuld " er evenzee r i n lig t verlore n als da t tussche n d e felst e kleure n — noch he t ee n noch he t ander bestaa t i n de n volmaakte n nacht . Tussche n beiden , tusschen Augustinu s e n Descartes ligt, wannee r w e voo r 't oogenbli k de half-ontwaking va n het Humanism e ter zijde laten, de lang e period e va n der Eenhei d zelfvergetelhei d to t zelfbehoud, i n den mensch zic h voordoend als ee n noodzake-lijkheid tot , ee n behoeft e aan , du s ee n ongebreideld e liefd e voor d e collectieve stelligheid , he t dogma , waari n de ophef-fende intelligenti e ee n dienende ro l vervult onder ide foeheer-sching van he t tegengestelde moeten .

De innerlijk e strijd , he t worstele n e n klage n va n Augus -tinus i s ee n getuigenis , da t di e intelligentie, n a i n ouder e en jongere Platonic i e n Stoïcijne n t e zij n „vrij " gewees t — vrij om haar eigen rol te vervullen — nog niet zonder tegen-weer zic h i n diens t stel t va n da t overheerschend e moeten , van dat blinde gelooven —; de innerlijk e strij d in Descarte s is ee n getuigenis , da t diezelfd e intelligentie , bestem d o m i n Spinoza en Kant wee r t e worde n vrijgemaakt , zic h niet lan -ger zonde r tegenwee r onderschik t aa n datzelfd e no g imme r overheerschende moeten . Maa r i n beide n — gene gebore n een kwart-eeu w n a d e groot e vergaderin g va n Nicaea , d e eerste bevestigin g va n he t Katholicism e al s oppermachtig e

384

organisatie, dez e gestorve n ee n kwar t eeu w voo r d e ophef -fing va n he t Eklic t van Nantes , de laatst e bevestigin g va n het Katholicism e al s zoodanig , kom t d e stellighei d de n twijfel, he t bouwen d geloo f d e opheffend e intelligenti e t e boven, omda t he t eerst e i n beide n he t onuitroeibare , he t on -wrikbaar-ingeschapene is .

Descartes behoort to t d e „modern e wereld" , to t d e acht -tiende eeuw , omda t hi j den twijfe l belijd t e n va n de n twijfe l uitgaat — hij behoor t to t d e oud e wereld , to t d e zeventiend e eeuw, omda t he m d e twijfe l no g zo o bitte r is , zó ó bitte r al s hij Augustinu s was , di e ee n innerlij k „onderzoek " zo u gaa n instellen naa r den oorspron g va n he t Kwaad , naar de n vrije n wil e n voora f Go d smeekt e he m e r voo r t e behoeden , da t hi j twijfelen zo u aa n bepaald e vaststaand e leerstelligheden .

Hobbes gaa t ui t va n d e vrijhei d — „de mensc h i s vri j geboren" — en concludeer t to t d e gebondenheid , Descartes gaat ui t va n de n twijfe l e n mond t ui t i n d e mees t leerstellig e stelligheid. E n zooal s Hobbe s zic h bedien t va n d e ficti e de r „contractueele verplichtingen" , zo o bedien t zic h Descartes van d e theori e de r „ingeschape n ideeën" , welk e i n haa r alge -meene toepassin g evenzee r ee n ficti e is . Oo k Augustinu s hecht aa n d e „ingeschape n ideeën" , aa n he t i n he t „geheu -gen" voorhandene , di e algemeen e bewijskrach t — ook voo r hem i s all e kennen , i s all e leere n herinnerin g e n wel : geor -dende herinnering , e n he t woor d da t aa n Descartes' naam onverbrekelijk verbonde n i s : „cogitare " beteeken t voo r e n volgens Augustinu s (tiend e boek , elfd e hoofdstuk ) da n ook : te zame n brengen . E n oo k daari n i s d e method e volkome n logisch, d e conclusi e — dat he t aldu s i n eige n weze n opge -spoorde voo r altij d e n voo r elkee n „D e Waarheid " zo u kun -nen, j a zelf s m o e t e n zij n — volkomen absurd .

Tot hu n zelfpijniging , hu n moeizaa m zoeke n werde n Augustinus e n Descartes beiden gedreven omdat he t geleerd e

385

en ingeprent e he n nie t bevredigd e —; Augustinus druk t da t natuurlijk i n een , n a d e „bekeering " geschreve n „Schuldbe -lijdenis", welk e bovendie n ee n zo o ster k polemisc h e n didac -tisch karakte r draagt , gehee l ander s uit , noem t zichzel f o m zijn aanvankelijk e twijfelinge n e n dwalinge n beurteling s ziek e n schandelijk , hoogmoedi g e n verlaten , ellendi g e n schuldig, i n da t wonderlijk e goochele n me t „genade " e n „vrijen wil" , d e duister e e n verward e woorde n hokus-pokus , die zic h overa l produceert , waa r d e diep e liefd e to t he t eige n moeizaam-verworven, ui t de n twijfe l verlossend e dogm a ee n gevoel va n dankbaarhei d jegen s de n Begenadige r verwekt , maar d e diep e haa t tege n andersgezinden , tege n d e vijande n van dat eige n dogma, va n die eigen organisati e zic h nie t ka n losmaken ui t he t gevoel , da t di e andere n o m hu n dwalinge n „schuldig" zij n e n „snood" . D e blind e haa t — de fanatisch e zelfingenomen onverdraagzaamheid , di e kerke n e n organi -saties opbouw t e n i n stan d houd t — schendt lieve r eige n pas-aanvaarde logisch e grondslagen , da n da t hi j de n tegen -stander vri j plei t va n schuld . E n oo k de n dolende n broede r moet me n immer s me t rech t kunne n tuchtige n e n dreigen , ook hi j moe t nie t vri j ui t kunne n gaan , al s ee n splijtzwa m anderen aanstekend , me t ee n beroe p o p God s gebleke n on -wil o m he m d e genad e de s geloof s t e verleenen ! Omda t dez e dubbele gezindhei d zic h noodzakelijkerwij s binne n d e gren -zen va n elk e ker k voordoe t e n du s all e theologische „bewijs -voeringen" e n redeneeringe n precie s dezelfd e redekunstig e acrobatentoeren vertoonen , all e theologe n al s Augustinu s halfweg redeneere n e n halfwe g aanroepen , halfwe g verkla -ren e n halfwe g verdoemen , visioene n voo r sluitredenen , e n teekenen voo r wijshei d geven , daaro m heef t me n groo t gelijk, da t me n Augustinu s de n vade r va n d e Christelijk e theologie heef t genoemd !

Toen Sokrates , toe n Spinoza de vreugd e va n he t „geluk -

386

kige leven " he t Leven-in-Go d hadde n leere n smaken , begre -pen z e tevens , da t nieman d di t „gelukkig e leven " willen s van zic h werpt , maa r da t hij , di e he t nie t smaakt , e r doo r zijn onvermoge n va n verstoke n is . Doc h noc h Sokrates , noch Spinoza waren bestem d o m i n e n doo r dogmatisch e collectiviteiten d e „zelfontvlieding " va n he t Absolut e t e vol -trekken — in he n juis t kwa m da t Absolut e to t d e zelfher -kenning, di e d e zelfopheffin g is . Daaro m wa s hu n intelligen -tie vri j e n vloeid e d e zuiver e gevolgtrekkin g ui t d e zuiver e premisse: Nieman d ka n Go d haten . Wi e heef t welsprekende r dan Augustinu s he t „gelukkig e leven " bezongen , wi e Go d vuriger geprezen , da t hi j he t he m n a vel e smarte n beschoor ? W a t wa s het , da t zic h i n he m t e wee r steld e tege n he t zui -vere besef , da t nie t „slecht" , maa r rampzali g e n schuldeloo s is hij , di e he t gelukkig e leve n nie t kent ? He t was , da t i n hem d e Eenhei d zic h zel f ontvlood , to t zelfconservatism e i n een dogmatisch e collectiviteit , da t to t zij n „functie " behoord e het voltrekke n die r zelfontvliedin g i n he t doo r alle s hee n steunen e n verdedige n die r collectivitei t — daarom wer d hi j tot d e redelooshei d verwezen , veroordeel d to t bochti g e n kronkelig redeneeren , to t schelde n e n schimpe n e n smale n op Manicheeër s e n Ariane n e n Pelagianen , di e hi j i n rede -lijkheid niet s zo u hebbe n kunne n verwijte n da n da t ze , va n Gods lich t verstoken , ongelukkige n waren .

In di t eene opzicht staa t Descartes veel vrije r e n he t i s juis t die tweeslachtigheid , waarbi j he t nie t o m zuiver e bewijs -voeringen, maa r o m rechtzinnig e (o f blijmoedige ) conclu -sies i s t e doen , dat willekeuri g e n redeloo s interpreteere n va n feiten e n gebeurtenisse n to t „teekenen " e n „goddelijk e bood -schappen", waari n zic h all e „Christen-filosofen " va n Augus -tinus a f zo o volkome n bevredig d hadde n gevoeld , ' t wel k hem, naa r zij n eige n zegge n dree f to t „l'écar t absol u e t I e doute absolu" , to t he t aanvankelij k verwerpe n va n alle s wa t

387

hem wa s geleer d — maar me t he t vast e e n uitgesproke n voornemen lang s die n we g to t ee n nieuw e stellighei d t e komen, i n d e vast e e n uitgesproke n overtuigin g da t „D e Waarheid" t e vinden en te formuleere n is . En hoewe l hi j zij n vermogen o m t e twijfele n te n opzicht e va n d e blind e kudd e als ee n superioritei t aanmerk t — voelt hi j die n twijfe l te n opzichte van God als een inferioriteit : het beroemde „bewijs " voor God s bestaan , afgelei d ui t he t „ingebore n begrip " va n Gods volmaaktheid , berus t voora l o p de overwegin g da t ee n niet-twijfelende Go d volmaak t i s bove n ee n twijfelende n mensch. E n zo o onverdraaglijk , zo o ondenkbaa r lijk t he m een leve n zonde r positiev e grondslagen , da t hi j gedurend e den tijd , waari n hi j bezi g is , zij n o p de n twijfe l gebaseer d geestesgebouw o p t e trekke n — zijn intre k neem t i n ee n soort „hulpgebouw " (w e volgen hier zij n eige n beeldspraak) , opgebouwd ui t d e „gangbar e dogma' s e n traditie s va n zij n tijd." Precie s datzelfde doe t oo k Augustinus , naar zij n eige n zeggen, wannee r hi j i n Milaa n Ambrosiu s heef t leere n ken -nen, e n dan nie t lange r Manicheeë r is , maar oo k „no g gee n Katholiek." Tussche n alle s dobberend , beslui t hi j da n „o p de manie r de r Academici , di e bewere n da t me n ove r alle s moet twijfelen " al s catechumee n i n d e Katholiek e Ker k t e blijven, di e hem doo r zij n ouder s wa s aanbevolen , totda t he t licht de r zekerhei d „he m zo u wijzen , waarhee n d e koer s t e richten."

Noch i n Augustinu s — in wie n d e oude twijfe l voo r goe d ondergaat — noch oo k in Descarte s — in wie n d e nieuw e twijfel pa s opgaa t — huist d e war e levend e zelfbetwijfeling , het gevoe l van eige n gebondenheid e n afhankelijkheid i n ook maar eeni g zelfwantrouwe n tegenove r he t gemak , waarme e ze zic h voege n e n thuis gevoele n i n hun „hulpgebouw" . He t komt nie t i n hen op, dat ze , wat z e meenen t e zoeken , reed s gevonden hebbe n — geen va n beide n zij n z e no g waarlij k

388

vrij gemaak t doo r he t inzich t hunne r innerlijk e gebonden -heid. Zooal s Hobbe s ui t d e volkome n vrijhei d onmiddellij k tot d e volkome n onvrijhei d komt , zo o kom t Descartes ui t den twijfel-zel f onmiddellij k to t d e stelligheid . Zij n eige n onvolmaaktheid doe t Descartes aan ee n volmaak t weze n denken, eige n twijfe l inspireer t he m d e gedacht e aa n alwe -tendheid, hi j vind t du s „i n zichzelf " d e Ide e va n ee n Supe -rieur Wezen .

E n beslui t hierui t to t he t bestaa n va n da t Superieu r Wezen, ' t wel k zonde r „bestaan " aa n d e Ide e de r Volmaakt -heid nie t beantwoorde n zou . Wan t zij n gedachte n — aldus het betoo g — omtrent ander e dinge n buite n he m om , heme l en aarde , licht , warmt e „e n duizen d ander e zaken " wekke n niet da t gevoe l va n eige n inferioritei t i n he m o p e n kunne n derhalve, voo r zoove r z e „waar " zij n al s „dépendance s d e ma nature " en voo r zoove r z e „nie t waar " zijn , al s afkomsti g „du néant " worde n aangemerk t — maar z e bewijze n nie t hun bestaa n doo r hu n Idee .

Deze Ide e i n mi j va n he t „Volmaakt e Wezen " ka n — aldus he t vervol g de r redeneerin g — nimmer zij n gecreëer d door he t onvolmaakt e wezen , da t i k zel f ben , d e Ide e va n God i s du s klaarblijkelij k he t wer k va n Go d e n aldu s he t tweede bewij s va n God s bestaan . W e moete n du s i n God s bestaan gelooven , omda t w e i n God s bestaa n gelooven . Juis t zoo oo k Augustinus : he t bederfbar e e n veranderlijk e ka n d e Idee va n he t onbederfbar e e n onveranderlijk e ui t zichzel f niet scheppen .

En di t geloof , aldu s Descartes, i s elkeen ingeboren . Enkele hoofdstukke n tevore n heef t Descartes o p waarlijk

veelbelovende wijz e uitee n geze t ho e hi j doo r vergelijken d lezen e n aandachti g reize n to t he t inzich t kwa m va n he t betrekkelijke va n alle s wa t he m geleer d i s — ja hi j geef t e r zich reed s helde r rekenscha p va n da t hij-zelf , war e hi j onde r

389

de „Chineeze n o f Kannibalen " geboren , gehee l ander e op -vattingen omtren t all e dinge n zo u hebbe n — maar aa n d e „algemeenheid" va n de Gods-idee (i n Katholiek e opvatting !) twijfelt hi j niet . Dez e i s zij n groot e stellighei d — daarin i s hem d e twijfel , krachten s zij n bestemming , zij n functi e to t de Eenheid , nie t vergund .

Want no g imme r nie t i s de mensch to t de n onderscheiden -den e n opheffende n twijfe l vrijgelate n — nog imme r heef t het Absolut e to t di t momen t i n zij n zelfcreati e d e mensche -lijke stellighei d va n noode . Maa r hie r al s i n all e geeste n dezer period e word t he t woor d gesproken , de we g gewezen , de method e aangegeven .

In he t putte n va n he t bewij s voo r God s bestaa n ui t he t ingeschapen geloo f aa n God , da t „elkee n va n natur e i n zic h draagt al s he t kenmer k va n zijne n Maker " keer t Descartes, met versmadin g va n d e i n zij n tij d gangbar e theologisch e spitsvondigheden e n autoriteiten-aanroepinge n to t he t eige n Ik al s to t d e bro n va n all e kenni s e n va n all e waarheid , to t het eige n Immanent e Dogm a al s to t he t eenig e richtsnoer terug — en daarin i s hij wel zoo modern mogelijk . Inderdaa d is e r gee n andere , gee n verder e kenni s da n zelfkennis , gee n andere arbei d dan da t „tezamen-brengen" , da t ui t ee n „hulp -gebouw" va n troebel e meeninge n e n verward e gedachte n optrekken va n ee n definitie f huis , waari n d e gees t ka n wo -nen, d e arbeid , die n Augustinu s onde r „cogitare " heef t ver -staan. Doc h onverbiddelij k volg t daarui t da n ook , da t de , volgens di e method e va n ordene n e n uitpuren , waarbi j he t laag-subjectieve, egocentrische , word t verworpe n e n he t hoog-subjectieve, individualistische , word t behouden , ui t eigen weze n opgespoorde , i n eige n gees t blootgelegd e „waarheid" gee n algemeene , maa r ee n bijzondere , gee n blijvende, maa r ee n tijdelijk e waarhei d is , d e openbarin g van d e eeuwi g werkzam e Red e i n d e denkende , werkzam e

390

persoonlijkheid — en „D e Waarheid " i n niet s da n i n da t proces, i n he t eeuwi g kome n e n gaan , he t eeuwi g groeie n e n verwelken die r bijzonder e waarheden , waarbi j evenmi n d e waarheid va n twe e persone n al s di e va n twe e achtereen -volgende momente n i n de n tij d volkome n samenvalle n kan . Doch di t beseffe n i s individualisme , di t beseffe n i s d e weer -legging va n elk e stelligheid , d e opheffin g alle r dogmatiek e gesteldheden, he t i s d e zelfweerlegging , e n di t bese f i n de n mensoh beduidt dan ook d e zelfopheffing (i n de opheffin g va n al he t bijzondere tot ee n volledig opgaa n naar, dat ondergaa n in zichzel f is ) va n he t Absolute . Omda t daarvoo r d e tij d no g niet gekome n is , verma g Descartes to t die ui t zij n eige n methode zo o lich t t e vatte n gevolgtrekkin g evenmi n t e komen, al s Augustinu s vóó r hem . Beide n aa n de n opgan g en aa n de n ondergan g va n dezelfd e period e de r zelfvergetel -heid tot zelfbehoud van het Absolute , moeten ze , al o f nog, d e stelligheid belijde n e n in hun eigen stelligheden opgaan. Boven Descartes' „Discours" ko n al s mott o he t woor d va n Herakli -tus staa n „D e mensc h i s d e maatsta f va n all e dingen " — en ook hi j houd t e r niet s va n ove r da n he t oude , egocentrische : „Ik be n d e maatsta f va n all e dingen " —. Duidelijk blijk t ui t zijn weerlegginge n va n Gassendi' s bezware n tege n zij n „Meditations" dat hi j volstrek t nie t va n zin s i s ui t he t onge -loof de r atheïste n eeni g bewij s t e g e n God s bestaa n t e putten, zooal s toc h redelij k ware , maa r da t hi j da t ongeloo f eenvoudig toeschrijf t aa n hu n minderwaardighei d e n tege n hen optrek t zo o fe l al s Augustinu s eenmaa l tege n d e Mani -cheeërs.

De boven-dogmatisch e opvattin g va n he t goddelijk e aan -vaardt oo k he t menschelij k ongeloo f al s ee n goddelijk e open -baringswijze — gelijk de dood als deel van het Leven, de nacht als deel va n den Dag , maar daarvoor moes t voora f he t groot e woord gesproke n worde n „Go d i s alles " — en d e veelge -

391

bruikte spon s va n Augustinu s (Go d i s i n alles ) voo r altij d opgeruimd. Doc h di t i s pantheïsm e e n pantheïsm e i s indi -vidualisme, i n d e opheffin g alle r (dogmatische ) scheidings -lijnen, zo o goe d di e tussche n „geest " e n „stof , al s di e tusschen „hu n waarheid " e n „onz e waarheid " — tot „on s aller waarheid" , di e dan i n el k va n on s alle n ander s is .

Daar du s Descartes altijd no g leven d dee l uitmaak t va n een levend e collectiviteit , zo o spiegel t zij n weze n nie t ee n moment i n d e zelfontplooiin g va n he t Absolute , maa r he t collectieve katholiek e dogma , daa r hi j echte r reed s doo r d e moderne method e va n he t zelfonderzoe k to t he t blootlegge n van da t eige n weze n vermoch t t e komen , verhie f hi j da t collectieve dogma to t zij n eige n waarheid — en zoo is hij da n het zeldzaa m voorbeel d va n ee n geest , waari n „Rede " e n „Openbaring" tezame n valle n — iets da t wellich t allee n toen (e n i n overeenkomstig e tijdsgewrichten ) o p di e wijz e mogelijk was .

Want gelij k Hobbe s e r i n slaagt , me t d e vernuftig e vondst de r contractueel e verplichtinge n ui t de n vrij-gebore n mensen den slaa f va n den Leviathan t e maken , wee t Descar-tes van zoovel e dinge n di e „krachten s hu n evidentie " „ui t God" zij n e n „waaromtren t Go d on s toc h nie t za l wille n bedriegen" d e onomstootelijk e zekerhei d vas t t e stellen , da t we ten slott e i n stede van „l'écar t absol u e t I e doute absolu " een werel d vo l gesteldheden , stellighede n voo r on s verkrij -gen, i n hoofdzaa k samenvallen d me t d e gangbar e stellig -heden e n gesteldhede n va n zij n tij d — en waarva n he t aan -vaarden, evenzeer overeenkomsti g de n gees t zijn s tijds , zelf s niet allee n al s teeke n va n intellectueel e volmaking , maa r al s een zedelijk e plich t word t aangemerkt , waarto e elkee n ka n worden genoopt ! Hier , al s bi j Augustinus , ee n voortduren d verwarren va n „schuld " e n „dwaling" , voortspruiten d ui t eenzelfde collectivistisc h tucht-instinct , ' t wel k gee n (aa n d e

392

hechtheid de r collectivitei t schadelijke! ) dwalinge n verma g te aanvaarden , zonde r de n dwalend e te willen straffen. E n oo k deze onderscheidin g za l o n m i d d e l l i j k worde n gevoeld , zoodra he t collectiviteitsinstinc t (zi n voo r nu t e n tucht ) gaat afnemen , e n da n zelf s doo r vri j middelmatig e denkers , doch z e ka n nie t worde n gevoeld , waa r he t collectiviteits -gevoel no g bloeit , e n da n zelf s nie t doo r groot e denkers ! Want w e zie n (onderscheiden ) slecht s daar , waa r lich t i s ontstoken e n w e steke n zel f da t lich t nie t aan . W e geloo -ven nie t wa t w e zien , maa r w e zie n wa t w e gelooven . Oo k voor dez e erkennin g — waartoe w e we l altij d berei d zijn , maar di e w e toc h oo k altij d wee r verloochene n — is d e per -soonlijkheid van Descarte s i n zo o hoog e mat e leerzaam. Want wa t voo r he m geldt , geld t oo k voo r onze n eige n tij d en oo k voo r on s eige n denke n — ook wi j denke n binne n ge -stelde perken , oo k a l vinde n w e i n on s bewustzij n schijn -baar minde r „ingeschape n ideeën" , oo k on s denke n reik t nie t verder da n onz e functi e to t he t Absolut e gaat . Maa r he t onderscheid i s steed s wee r dit , da t wi j he t wete n e n da t Descartes (e n zijn tijdgenooten ) he t nie t wiste n e n aa n hu n „ingeschapen ideeën " algemeen e bewijskrach t toekenden , omdat z e no g nie t (ver)mochte n zichzel f al s momen t o p t e vatten. Di t immer s i s zelfbetwijfeling , zelfonderscheidin g — opheffing, ontbinding .

Over Hobbe s spreken d zeide n w e : hi j had , zo o goe d al s Bossuet, va n d e Schrif t kunne n uitgaa n — op dezelfd e wijz e is d e scherpzinnig e Cartesiaansch e theori e ove r d e „inge -schapen ideeën " teru g t e brenge n to t d e simpel e uitspraa k van de n weleerwaarde n Samuel Johnson: „Sir, w e k n o w our wil l i s free , an d ther e ' s a n en d o n it. " Wan t deze uit -spraak, ho e oo k geleer d e n pompeus-wetenschappelij k inge -kleed, i s te n slott e d e uitspraa k va n all e egocentrische n i n alle tijden , di e alle n aa n hu n ervaringen , ontdekkingen , vin -

393

dingen e n vondste n ee n dogmatiek e .^objectieve " bewijs -kracht zoeke n to e t e kenne n — zooals w e da t i n d e later e hoofdstukken va n di t werk , di e ove r ee n latere n e n onze n eigen tij d handelen , hope n uitee n t e zetten . Wan t d e weten -schappelijke natuurvorsche r di e he t „relatieve " va n ethisch e en filosofisch e „waarheden " we l toegeeft , maa r tegelij k voor d e waarhede n o p zij n eige n gebie d algemeene , vol -strekte erkennin g eischt , al s viele n hi j e n zi j buite n he t wezen e n d e functie s va n he t Absolute , i s te n slott e oo k niet verde r da n d e weleerwaard e Samuel Johnson . En hi j ook, omda t to t daarto e zic h zij n functi e bepaalt .

De „twijfel " van Descarte s i s dan de twijfe l va n den geest , die nie t blijven d kan , mag , durf t twijfelen , di e zic h i n de n twijfel nie t verheug t — het i s d e zeventiende-eeuwsch e twijfel, d e twijfe l va n hen , wie n d e stelligheidsdran g i s inge -boren, me t d e gevoelen s voo r tuch t e n gezag , di e to t het -zelfde comple x behooren . Oo k dez e instincte n zij n gemak -kelijk genoe g in Descartes ' werk o p t e spore n e n bloo t t e leggen. Precie s naa r dezelfd e mate , waari n Descartes meer dan Spinoza dogmatisch is , precie s naa r dezelfd e mat e i s d e plaats, de r vrij e persoonlijkhei d vergund , kleine r bi j Descar-tes dan bi j Spinoza.

Niet alleen , nie t i n hoofdzaa k vree s voo r vervolginge n — schoon hi j e r rede n to e zo u hebbe n gehad : hi j beleefd e Giordano Bruno' s verbranding, Vannini' s pijnigingen , Gali-lei's vervolging, oo k wa s zij n eige n positi e precai r genoe g — maar afkee r va n scheuring , angs t voo r beroerin g dee d he m dikwijls zwijge n o f verbloemen . He t duidelij k bewij s da t eerbied e n nie t vree s zij n beweegrede n was , lig t i n zij n eigen herhaald e verzekeringe n — in zij n „Discours" , i n zij n „Meditations", in zij n polemieke n — dat hi j alle s wensch t te voorkome n wa t twis t e n tweedrach t t e wee g brenge n kan — ja da t hi j lieve r ee n geschrif t onuitgegeve n zo u laten ,

394

dan d e oorzaa k zij n va n ander e beroerin g da n ee n „zuiver -filosofische e n theologische " — want evenal s Spinoza, even-als zelf s Kan t nog , waan t hi j da t d e „zuive r filosofisch e e n theologische" tweespal t buite n he t gewon e leve n ka n wor -den geplaatst ! Wie di t alle s zo o openlij k uitspreekt , schaam t zich zij n motieve n niet .

Over d e menschen , di e alle s bete r wille n wete n da n d e bevoegde autoriteiten , is Descarte s hee l niet t e spreken , zel f heeft hi j manuscripte n onde r zic h gehoude n e n planne n ge -wijzigd, e n te n behoev e va n zij n theori e ove r he t lich t ee n nieuwe Werel d gefingeer d o m nie t me t Schriftuurlijk e op -vattingen i n botsin g t e komen . D e i n he m werkend e Wi l zegevierde overa l ove r zij n bewonderenswaardig e Intelli -gentie e n belett e he m teven s d e draagwijdt e t e beseffe n va n zijn groot e formule , me t behul p waarva n andere n zij n Go d en zij n maatschappi j hebbe n omve r gehaald .

En precie s datzelfd e ka n worde n getuig d va n zij n tegen -standers, di e a l hu n scherpzinnighei d hebbe n aangewen d om zij n bewijsgronde n voo r he t bestaa n va n Go d t e ont -zenuwen — niet o m Go d t e ontkennen , maa r o m he m o p d e Openbaring, al s eenig e bro n va n absolut e zekerheid , teru g te wijze n — alweer i n hu n argeloo s egocentrisc h voele n nie t in staat , zic h ee n geslach t t e denken , voo r hetwel k „Open -baring" ee n klan k zonde r zi n za l weze n e n da t du s d e voll e scherpte va n hu n eige n vernuft , da t d e toereikendhei d va n „bewijzen" loochen t — zooals Bossue t he t heef t gedaan ! — tegen hu n eige n Go d za l keeren !

Overal, i n de dogmatisch-geloovenden e n in d e heftig-criti -seerenden, i n d e Arminiane n e n Gomaristen , i n Coccejane n en Voetianen , leef t hetzelfd e ingeschape n instinct , dezelfd e waan: I k be n d e maatsta f va n all e dingen . D e goddelijkhei d van de n Bijbel , d e goddelijkhei d va n Jezu s (d e twistvraa g tusschen d e professore n Roël l e n Vitringa ) — het word t

395

alles mi n o f mee r i n twijfe l getrokken , maa r el k die r twijfe -lenden, ook die het vers t gaat , roept andere n ee n „to t hie r e n niet verder " to e — 't wel k beteekent : „I k be n d e maatsta f van alle dingen" en gewaag t va n de leeringen de r algemeen -verfoeide Sociniane n n i e t al s va n „onaannemelijk e thesen " maar al s va n „gevaarlijk e nieuwigheden" .

Niet du s vóórda t d e mensc h waarachti g to t de n levende n twijfel word t toegelate n — niet vóórda t d e twijfe l waar -achtig to t de n mensc h word t toegelaten , nie t vóórda t hi j met dien twijfel leven , den twijfel liefhebbe n kan , zal hi j zich -zelf al s functie e n zij n waarhei d al s betrekkelijk gaa n begrij -pen — leeren begrijpen , langzaa m aan , moeizaam , sta p voo r stap, langs den we g de r zelfbeschouwing , di e zelfonderschei -ding is , zelfcritiek , zelfbetwijfeling . Ee n critisc h onderzoe k naar zij n eige n kenvermogen s e n zij n eige n kenbronne n — naar d e herkoms t e n de waarde va n datgen e wa t hi j „i n zij n bewustzijn" heef t aangetroffe n — zal du s d e eerst e sta p zijn, di e he t nieuw e geslach t gaa t wage n o p de n we g to t de nieuwe waarheden. Langzaa m aa n begin t he t da n i n he m te glore n dat zij n waarhei d allee n voo r hemzel f geld t — daar ze niet s i s da n he t resultaa t va n zij n zelfonderscheidin g — en di t groeien d besef , dat el k mensch aldu s zij n eige n werel d schept, za l i n de filosofi e va n Kan t to t hoogst e ontplooiin g komen. Maa r he t i s nie t me t e n i n Kan t al s ee n meteoo r uit d e luch t kome n valle n — en he t blijf t da n oo k ee n raadsel da t zo o vele n zegge n di e filosofi e t e begrijpen , e n zelfs t e belijden , zonde r zic h t e hebbe n verdiep t i n haa r wording e n noodwendighei d al s bekronin g va n ee n geestes -werkzaamheid, di e organisc h aanslui t aa n d e zeventiend e eeuw — van d e zelfonderscheidin g e n d e zelfbetwijfeling , welke zich i n de geschriften de r vroegst e achttiende-eeuwer s opsporen laten , onmiddellij k optreden d wannee r voo r he t moment va n de r Eenhei d zelfconservatisme , i n he t wille n

396

behouden de r gesteldheden , wel k zic h voltrek t doo r men -schelijken stelligheidsdrang , i n menschelij k dogmatisme , wederom ee n momen t va n zel f onderscheiding, zelferkenning , tot zelfopheffin g i n d e plaat s trede n gaat , zic h openbarend , zich voltrekken d i n menschelijk e zelfonderscheidin g e n men -schelijken twijfel .

D e K e n t e r i n g .

Pierre Bayl e e n zij n Twijfel .

„Savoir douter , savoi r ignorer" , he t beroemd e woor d va n Fontenelle, i s al s he t triomfantelij k klaroengescha l va n d e jonge achttiend e eeuw , he t i s d e zelfbevnjdingskree t va n he t Absolute, ontwakend to t d e herkenning va n zichzelve , de ver -loste roe p va n ee n menschengeslacht , da t i n he t zoeken-zel f het geluk , i n d e onrus t d e rust , i n de n twijfe l de n vred e za l vinden, i n he t betrekkelijk e zij n stelligheid , krachten s d e eeuwige, een e Noodwendigheid , di e el k zij n functi e toebe -deelend, dez e omze t to t lust , ee n geslach t da t voo r gee n conclusies teruggaan, doo r gee n lich t verblin d worden , in gee n ruimten duizele n zal , gee n dogma' s behoef t o m staand e t e blijven. Wi l e n Intelligenti e tezamen-werken d zulle n he t werk doo r d e Renaissanc e — dat ander e moment , waari n Wi l e n Intelligenti e samenwerkte n — opgezet, to t voll e ontplooiing brenge n — totdat da n wee r voo r de n aanbli k van he t Absolut e d e „zelfherkenning " za l blijke n „zelfop -heffing", voo r de n aanbli k de r mensche n d e „redelijkheid " zal blijke n „ontbinding " t e zij n e n d e menschheid , to t he t besef die r eeuwig e tegenstrijdighei d i n zwar e weeë n eindelij k herboren, belade n me t wa t z e nie t mee r vergete n kan , op -nieuw voo r ee n nieuw e verhoudin g to t Leve n e n Eeuwighei d

397

te worstele n za l hebben , to t o p e n ve r voorbi j de n huidige n dag. Maa r w e zij n no g pa s aa n de n dageraad , i n he t begi n van d e achttiend e eeuw .

Voor Fontenell e echte r geld t reeds , wa t Lessin g late r zoo -bewust e n scher p za l formuleere n — dat i n he t zoeken , nie t in he t wete n he t war e geluk , d e war e vreugd e is . Degen e die, to t ander e functi e geboren , ander s i s ingesteld , ka n zic h een leve n zonde r stelligheid , zonde r „geloof " e n „hoop " nie t dan al s ee n gruwe l denke n — maar wi e to t gee n stellighei d is geboren , omda t juis t bi j midde l va n zij n twijfe l he t Abso -lute to t zichzel f zoek t t e komen , za l derhalv e oo k gee n stel -ligheid behoeven . D e zeventiende-eeuwe r behoefd e to t zij n functie d e stellighei d zó ó onverbiddelijk , da t ee n absur d bescheid he m lieve r wa s da n géé n bescheid , gelij k Pasca l dat erken t e n uitspreekt , waa r hi j de n lo f verkondig t va n d e „Christelijke religie" , di e o p elk e vraa g ee n antwoor d klaar -liggen heeft . E n no g imme r hoor t me n d e aanhanger s va n kerken e n secte n tege n elkande r i n snoeve n ove r he t mee r of minde r „troostrijke " va n hu n onderscheidenlijk e leerin -gen — zelden o f nimme r echte r va n he t mi n o f mee r aanne -melijke e n redelijk e gewage n — de gemeen e ma n va n all e tijden word t lieve r i n zij n egocentrisch e e n anthropocen -trische wane n e n illusie s gevleid , da n bevredig d i n zij n rede -lijkheid.

Dat he t veranderen d inzich t o p di t gebie d samenhang t me t een gehee l veranderen d wezen , da t w e hie r t e doe n hebbe n met functi e contr a functie , comple x contr a complex , blijk t ui t den tweeden stelrege l va n Fontenell e „I l n e fau t pa s craindr e les nouveautés , toute s le s vérité s on t ét é neu f a leur s jours. " Vergelijk hierme e weer den term „gevaarlijk e nieuwigheden, " die den zeventienden-eeuwer vooraa n in den mond lag, krach -tens zij n ingeschape n conservatism e (projectie , spiegelin g van der Eenheid zelfconservatisme) , wel k conservatism e hem t

398

tegelijk (e n overvloedig ) d e drogredene n e n subtiliteite n aa n de han d dee d o m he t woor d va n Fontenelle , da t zo o hee l eenvoudig lijkt , e n da t hi j toc h maa r nie t verduwe n kon , t e weerleggen, voo r zoove r he t o p zij n persoonlijk e waarhede n een aansla g poogd e t e doen .

Het volledig e weerstrevend-individualistisch e geestes -complex lig t du s eigenlij k a l i n d e beid e genoemd e „stelre -gels" va n Fontenell e uitgedrukt : de twijfel , di e to t d e ophef -fing va n all e kerkelijk-maatschappelijk e gesteldhede n e n stelligheden moe t e n za l voere n — en he t waarachti g histo -rische besef , ' t welk , naa r w e zagen , de n egocentrisch e va n alle tijden , oo k a l i s hi j hoogleeraa r i n d e geschiedenis , vreemd moe t zijn , omda t he t va n zij n eige n institute n d e voortdurende weerleggin g e n opheffin g beduidt . Ui t .di e beide, zo o „eenvoudige " e n „onschuldige " uitspraken , ka n het volledig e achttiende-eeuwsch e scepticism e e n individua -lisme worde n afgeleid .

Niet o m dadelij k to t ee n oordee l t e komen , maa r o m zic h allereerst va n vooroordeele n vri j t e maken , ziedaa r d e zor g van de n ware n denke r — van Sokrates , e n ziedaa r oo k reed s weer Fontenelle' s verlangen . Desnood s da n maa r gee n eind -oordeel, doc h althan s gee n verblinding . Juis t anderso m al s Bossuet he t leerde : desnood s ee n ongerijmdheid , doc h althans gee n onzekerheid ! Di t beseffe n va n d e moeilijkhei d om to t ee n definitief oordee l t e komen beteekent tegelijkertij d het optrede n va n he t betrekkelijkheidsgevoe l e n va n d e ver -draagzaamheid. Hi j alleen i s hoogmoedig e n onverdraagzaa m — dat is : ee n ster k e n twijfelloo s strijde r i n e n voo r zij n militante collectivitei t — die zic h i n he t bezi t eene r absolut e waarheid e n daarme e saamhangend e absolut e zedelijkhei d waant.

En verde r brenge n da n di e gevoelen s va n betrekkelijkhei d en verdraagzaamheid , tezame n me t de n aanbli k va n he t

399

egocentrisch automatism e de r anderen , di e voortduren d zel f doen wa t z e andere n verwijten , voortduren d va n hu n belan -gen idealen , va n hu n noode n deugde n e n va n hu n tekorte n systemen make n — noodzakelijkerwijs de n humor , d e ironi e weer i n d e geeste n e n i n d e litteratuu r terug . D e humo r ontstaat immer s steed s waa r ee n gevoe l va n betrekkelijk -heid, oo k eige n betrekkelijkheid , zic h wrijf t tege n he t fana -tisme, d e verblinding , de n haa t e n d e onverdraagzaamhei d rondom — en toon t du s i n de n „humorist " d e afwezighei d van da t fanatisme , di e verblinding, haa t e n onverdraagzaam -heid, da t is , de afwezighei d va n collectivistisc h dogmatisme . Daarom i s d e humor , w e zage n het , anti-maatschappelijk , daarom heef t Bossue t d e ironi e instinctie f „i n strij d me t ee n Christelijke levensopvatting " gevoeld , daaro m ontbreek t d e humor i n d e „groot e klassieken " va n d e zeventiend e eeuw , d&e zoo zuiverlijk de theologisch-militairistische (o f kortweg : collectivistische, wan t elk e collectivitei t i s o p haa r wijz e theologisch-militairistisch) instincten * weerspiegelen . Oo k Molière, w e zeide n he t reed s eerder , heef t de n humo r nie t gekend, hij , d e Jupiter-aanbidder , hi j i s he t geni e va n d e hoog-comische situatie , maa r d e ironi e (va n de n Humanis t en den achttiende-eeuwer , van Erasmu s e n va n Voltaire ) i s hem zoo vreemd al s Bossue t he t maa r verlange n kon . Alleen La Fontaine. . . . maar knop t nie t reeds gehee l en al d e acht -tiende-eeuwsche gees t i n hem , de n vrien d e n beschermelin g van Rochefoucauld , wiens fabele n verfijnd e e n verbeeld e „maximes morales" zijn? Uitdrukkelij k heef t hi j zel f ee n dier fabele n — „Les lapins " — een dichterlijke interpretati e van Rochefoucauld' s „Maximes morales" genoemd. Wel k een curieus e figuu r vorm t hi j i n zij n verhoudin g to t Konin g en Ho f (d e collectiviteit ) tussche n de n afhankelijken Racine, die zic h gracieu s e n waardi g kromme n ko n („Servi r I e Roi , c'est encor e servir Dieu!" ) e n den onafhankelijke n L e Sage .

400

La Fontain e had we l gewil d zic h krommen , o m wa t e r mogelijk me e t e winne n vie l voo r ieman d me t twe e zulk e kostbare „faiblesses" : luiheid en vrouwen! — maar he t lukt e hem nie t meer , omda t hi j d e echt e zeventiende-eeuwe r nie t meer was . E n wa t o m profij t e n voorbodachtelij k word t gedaan, da t ka n nooi t e n nergen s lukken , doc h allee n wa t doelloos van nature word t gedaa n — en dan volg t he t profij t op de n voet ! E n da n i s e r d e leerzam e anecdote va n zijn twist me t Boileau , ove r he t a l o f nie t redelijk e va n „te r zijde", o p he t toonee l — waarbij L a Fontaine zich zó ó op -wond, da t Boileau , vla k bi j he m staande , lui d e n opzettelij k de onaangenaamst e dinge n ove r he m zei , zonde r da t hi j e r een woor d va n verstond . Achttiende-eeuwsc h instinctie f realisme spreek t in L a Fontaine' s afkeer tege n d e onnatuur -lijke alleenspraa k i n presenti e va n anderen , di e heete n niet s te boore n — zeventiende-eeuwsche gewronge n spitsvondig -heid e n subtilitei t (al s steed s va n theologisch e herkomst ) i n Boileau's onmiskenbaa r geestig e weerlegging , di e echte r niets weerleg t e n weliswaa r bewijst , bo e ee n mensc h zic h soms zó ó ka n opwinden , da t hi j nie t hoor t wa t e r vla k bi j hem word t gezegd , maa r geenszin s da t monologe n e n ter -zijde's op he t tooneel in het algemeen redelij k zijn . Maar nog iets schuil t e r i n dezelfd e anecdote: dat z e l f s Boilea u zic h niet mee r era f dors t make n me t ee n schouderophale n o f ee n verwijzen naa r autoriteiten , doc h d e „redelijkheid " t e hul p riep om he t absurd e te bewijzen , al s Milton en als Pascal !

Deze humo r nu , di e ironi e van L a Fontain e vindt zij n voortzetting i n d e ironi e va n Fontenelle , o p dezelfd e wijz e en me t dezelfd e strekking . D e dierfabe l — of we l d e sati -risch-moraliseerende roman , welke het toonee l de r handelin g naar gefingeerd e streke n verplaatst , zooal s Swift het doe t in „Gulliver s Travels " e n Voltair e i n „Eldorado", in „Can -dide", i n „Zadig " e n i n „ringénu" , zooal s d e satiricu s va n

Prometheus. 2 6

401

Humanisme e n Renaissanc e oo k dee d — heeft altij d d e be -doeling de n leze r al s he t war e t e forceere n to t zelfonder -scheiding, door d e zeden, gewoonten , opvattingen , waarmed e hij i s vergroeid , tengevolg e va n he t aa n onz e ontwikkelin g zoo noodlottig e menschelijk e aanpassingsvermogen , di e voor he m „vanzelfsprekend " zijn , di e hi j eve n weini g voel t als d e han d haa r eige n temperatuur , al s he t war e va n he m los t e scheure n e n z e ove r t e plaatse n o p ander e figuren , i n andere streken , waardoo r z e i n ee n nieu w lich t verschijne n en, dan k zi j d è menschelijk e eigenschap , andere n t e lake n en t e vonnisse n to t eige n verheffin g (distinctie-drang) , i n hun war e leelijk e gedaant e worde n herkend . D e aldu s t e werk gaand e satirisch e moralis t hoop t daarme e ee n blij -vende onderscheidin g tusschen de n lezer en zijn tot da n voo r hem „vanzelfsprekende " handelwijze n (ee n blijvend e zelf -onderscheiding) t e bewerken , zooda t d e leze r diezelfd e din -gen voortaa n oo k i n zichzel f waarneemt , critiseer t e n ver -werpt. Behoor t di e leze r to t d e geledere n de r kerkelijk -maatschappelijke „steunpilaren" , da n geluk t da t natuurlij k nooit: hem ka n me n zoovee l „spiegels " voorhoude n al s me n wil, hi j zie t toc h altij d zij n buurman s aangezich t — doch het kerkelijk-maatschappelij k instinc t i s a l nie t mee r i n zijn voll e kracht , wannee r d e satirisch e moralis t verschijnt .

Wat L a Fontaine, dikwijls althans , beoog t me t d e mora -liseerende dierfabel , beoog t Fontenell e me t zij n „Histoir e des Oracles". In schij n i s het ee n onschuldig e bewerkin g de r Latijnsche verhandelin g va n ee n Hollandse n theoloog , di e daarin me t zee r spitsvondig e redene n d e ongeloofwaardig -heid de r Heidensch e Orakele n bewijst , — zonder da t he t i n hem opkomt , ho e el k zijne r argumente n volkome n toepas -selijk i s op en tegen de Christelijke Mirakele n — en het is juist deze egocentrisch e geslotenheid , welk e d e ironi e va n Fonte -nelle i n zo o hoog e mat e gaand e maakt , zooda t hi j overa l

402

waar hi j „Orakel " zegt , eigenlij k „Mirakel " bedoel t en , no g verder gaande , al s he t war e achtel o os-weg i n uitsprake n van Plat o de herkomst aanwijs t va n Christelijk e leerstukken , ten eind e aldu s hu n natuurlijk e ontwikkelin g (tegenove r he t nog algemee n geldig e starr e e n invariabel e karakte r va n „Goddelijke Openbaring" ) aa n t e toonen , he t aa n andere n overlatende, daarui t d e consequenti e va n hu n betrekkelijk -heid e n vergankelijkhei d t e trekken .

Twijfel e n humor , verdraagzaamhei d e n historisc h bese f verschijnen aldu s onmiddellij k al s ui t de n mensc h merkbar e symptomen va n he t naken d momen t de r zelfherkennin g va n het Absolut e — maar d e voltrekker s va n he t verloopen d moment de r zelfvergetelheid , d e drager s va n d e oud e dog -matieke, autoritair e levensbeschouwing , zi j leve n no g e n weten nie t va n wijken , onvatbaa r voo r redelijkheid , e n z e vechten voo r hu n bestaa n e n zo o zie n w e i n d e poor t va n d e achttiende eeu w d e worstelin g tussche n he t neergaand e e n het opgaand e moment , bi j midde l va n hu n elkaar-hatend e en betwistend e voltrekkers , d e kentering , al s overa l e n altij d gekenmerkt doo r stor m e n geweld .

In de n strij d tussche n Bayl e e n Jurie u treden , i n d e beid e partijen, d e beid e complexe n zuive r e n volledi g aa n he t licht, i n die n strij d spiegel t zic h du s d e kam p tussche n dog -matisme e n twijfel , tussche n d e zelfvergetelhei d to t zelfcon -servatisme e n d e zelfherkennin g to t zelfopheffin g va n he t Absolute.

Dat i n di t tijdsgewrich t d e sceptisch e Bayl e zedelij k e n geestelijk d e meerder e i s va n de n autoritaire n e n rechtzinni -gen Jurieu , spreek t evenzee r vanzel f al s da t he t ee n eeu w te vore n juis t anderso m moes t zijn . Altij d zij n d e beste n i n de voorhoede , som s naa r he t scepticism e toe , som s oo k va n het scepticism e af . E r i s du s altij d ee n tijd , waari n „recht -zinnigheid" wijs t o p erns t e n zedelijk e hoogheid , maa r

403

daarop volgt da n ook altij d een tijd , waarin dezelfde „rech t zuinigheid" wijst o p dofheid e n egoïsme .

In Bayl e herkenne n w e d e trekke n va n de n wijzen , de n redelijken individualist : gematigdhei d e n verdraagzaamhei d en zachtzinnighei d — een onmiskenbar e afnemin g va n he t maatschappelijke instinc t oo k i n he t ster k afneme n va n ver-langen naa r maatschappelijk e waardeerin g e n succes , he t opgaan i n eige n arbeid , o m die n arbeid , afgezie n va n eeni g „nut" — het (onbewust ) uiteenvalle n va n „belang " e n „ideaal", ' t wel k he t kenmer k va n all e individualism e is . Want on s alle r belan g i s i n he t opbouwen , he t i n stan d houden, het stichten, e n Bayle's ideaa l i s juis t op he t onder-mijnen, he t breken , he t ont-stichte n gericht . Ui t he t reus -achtig materiaa l aa n scherpzinnighei d e n spitsvondigheid , door d e twistend e theologe n bijeengebrach t o m tege n d e tegenstanders, nimme r tege n eige n lee r t e keeren , begin t Pierre Bayle de algemeene consequentie s te trekken, die dan op all e leerstellinge n zonde r uitzonderin g va n toepassin g blijken. D e waard e va n tradities , he t geza g de r autoriteiten, de betrouwbaarhei d va n on s oordeel , d e gegrondhei d va n onze beweringen , ziedaa r de onderwerpen va n zij n voortdu -rende critiek , me t al s onveranderlijk e conclusi e e n moraal : geen waarhei d staa t zo o vast , da t g e e r elkaa r o m zoud t mogen vervolge n e n haten , daarom : wees t bove n alle s ver -draagzaam. E n deze nieuwe ste m klon k op , juist terwij l he t Edict van Nante s werd vernietig d en , onde r d e toejuichin -gen va n Frankrijk s grootst e mannen , he t onverdraagzaams t Katholicisme schee n t e zegeviere n — zoo beginne n juis t o p -den dag, dat de winter invalt , d e dagen te lengen !

Pierre Bayle i s meer dan wat men hem gewoonlijk noemt : de vade r van Voltair e (o f de kleinzoo n van Montaigne ) hij is oo k d e vade r va n Kan t — in zij n gees t lig t d e kiem , d e loiop va n he t volledig e achttiende-eeuwsch e voele n e n

404

denken. Da t hi j tegelij k no g vo l zi t va n zeventiende-eeuw -sche restrictie s e n daarbi j nimme r kwa m to t ee n afgeron d systeem va n wereldbeschouwing , wan t zij n „Systèm e abrég é de Philosophic" i s dat toc h niet , maa r zic h spontaa n uit -stort, zooal s hi j i s e n gevoelt , maak t he m al s overgangs -figuur zo o zuive r e n belangwekkend .

Hoezeer d e strij d tussche n d e ondergaand e zeventiend e en d e opkomend e achttiend e eeu w e r ee n wa s tussche n utili -teitsbesef e n redelijkheid , blijk t o.m . ui t de n heftige n strij d naar aanleidin g va n he t verschijne n va n ee n aanta l komete n in he t jaa r 1680—'81, het jaa r va n Bayle' s vestigin g al s predikant t e Rotterdam .

Aan de n eene n kant , i n de n filoloo g Graevius , de n theo -loog-filosoof Bayl e e n de n theoloo g Balthazar Bekke r het zuiver-redelijk verze t tege n he t kometen-bijgeloof , o m waar -heidswil allee n — aan de n andere n kant , i n rechtzinnig e predikanten al s Coc q e n Koelma n (e n ook d e groot e Voetius , de kwelgees t van Descartes , liet zic h hieri n nie t onbetuigd ) een uitgesproke n onomwonde n woed e tege n d e „nieuw -lichters", di e he n wille n beroove n va n ee n zo o werkzaa m dreigmiddel e n tuchtmiddel , ee n boeman-voor-groot e men -schen, o m d e gemeent e klei n t e houde n i n d e tuch t e n i n d e „Vreeze de s Heeren" , waarme e natuurlij k voora l ' s Heere n plaatsvervangers zij n bedoeld ! He t redelijk e tegenove r he t nuttige.

Bekker e n Bayl e hebben , w e stipte n he t indertij d terloop s reeds aan , onafhankelij k va n elkaa r hu n geschrif t tege n he t kometen-bijgeloof uitgegeve n e n Bayle , i n wie n all e kieme n van achttiende*eeuwsch e onrechtzimnighei d voorhande n zijn , achtte tegelij k Bekker s „Betooverd e Wereld " ee n radicale r opruiming va n spoke n e n duivels , da n naa r zij n meenin g rechtzinnig e n richti g was !

Welk ee n modern e elemente n daartegenove r i n Bayle' s

405

eigen anti-kometengeschrift ! „Temoleon , overtuig d da t zij n geboortedag zij n geluksda g was , bego n altij d o p die n da g en i n voll e vertrouwe n zij n veldslagen , hi j wis t zijne n so l daten dat vertrouwe n med e te deelen , e n daarom, nie t omda t er „geluksdagen " bestaan , overwo n Temoleo n o p zij n ge -boortedag." Denke n w e on s da t beginse l doorgevoer d — en d e eeuw zo u he t onverbiddelijk doorvoere n — dan kome n we rechtstreek s bi j he t pur e filosofisch e individualisme : d e mensch maak t zij n eige n wereld , wa t hi j buite n zic h waant , is i n hem , i n zij n eige n creatie ! „He t feit , da t vele n iet s lange jare n geloofden , e n d a t m e n h e t o o k z e l f g e l o o f t , bewijs t volstrek t no g niet , da t he t waa r is. "

Dit i s i n zij n eenvou d nie t allee n d e genadesla g aa n he t autoriteitsgeloof, he t i s ook — en de uitspraak i s zelfs voora l daarom zo o bi j uitste k belangwekken d — de genadesla g aa n de algemeen e bewijskrach t de r „ingeschape n ideeën. " I n Pierre Bayle leeft d e echte zelfbetwijfeling, di e zich niet mee r vergenoegt me t he t „Sir, w e k n o w ou r wil l i s free.. . ." , die zelfs in Descarte s no g ontbrak, e n toc h is Bayl e geens-zins „grooter" da n Descartes ! Doch dez e wer d no g wel , gene wordt nie t lange r doo r ee n onverbiddelij k moete n to t een egocentrisc h critiek-loo s opgaa n i n zichzel f gedreven , hij i s va n zichzel f verlost , doo r he t hei l de r zelfonderschei -ding. E n oo k andere n begeer t hi j va n henzel f lo s t e scheu -ren, doo r hu n critisc h vermoge n t e wekken , hu n egocen -trisch zelfvertrouwe n t e schokken , doo r hu n wantrouwe n in te boezemen jegens eigen op autoriteitsgeloof gedresseerd e en daari n vastgegroeid e wezen , jegen s di e autoriteiten , mogen he t kerkvader s e n heilige n zijn , di e te n slott e toc h ook „mensche n waren , mee r vervul d me t wa t z e geloofden , dan met wa t z e zagen." Nergen s d e behoefte o m te stichten , te verzekeren , t e bemoedigen , t e beloven , o p t e beure n — overal d e dran g e n he t verlange n to t waarhei d t e kome n

406

en te brengen . I n overeenstemmin g daarme e gee n spoo r mee r van de zelfoverschattin g — geheeten „idealisme " — van d e zeventiende eeuw , e n d e achterlijk e Engelsch e moraliste n (niet di e ui t d e realistisch e schoo l van Fieldin g e n Smollett , maar di e ui t d e „idealistische " schoo l van Addison ) der achttiende eeu w — overal ee n inzich t i n d e onmach t e n d e onwaarde va n de n mensch , welk e ee n weerleggin g i s va n het maatschappelij k optimisme , da t zic h zo o gaarn e ee n schoonen schij n geef t e n ee n schoone n naam , maa r i n werke -lijkheid beduid t ee n blin d e n koppi g ophemele n va n zichzel f en he t bestaande , o m zic h me t ee n schij n va n rech t o p d e hervormers t e kunne n werpen , noodi g voo r all e collectiv i teiten, daaro m va n all e tijden , e n he t duidelijks t uitgedruk t in d e doo r Schopenhauer zoozeer verfoeid e formul e va n he t „Joodsche optimisme" : (En Go d zag ) d a t h e t g o e d w a s." Op di t essentieele , onontbeerlijk e optimism e va n elke oollectivitei t — steeds he t luidst e weergalm d doo r haa r beste steunpilare n — en o p d e volledig e weerleggin g e r va n in d e achttiend e eeu w kome n w e uitvoeri g terug . He t werk t nog omverflauw d e n onverdroten , to t o p de n huidige n dag .

Maar Pierr e Bayl e heef t zich , o m zij n ontwaken d inzich t in d e zedelijk e onvolmaakthei d va n de n mensch , de n naa m „pessimist" o p de n hal s gehaal d — het brandmer k va n Sokrates e n van Swift , va n Rochefoucauld , va n Ibse n en van Shaw , va n elkee n di e he t waag t aa n t e toonen , da t he t (zooals he t is) , nie t „goe d is, " en oo k daari n i s hi j modern .

Dit inzich t i n eige n onvolmaakthei d trach t Bayl e de n raenschen voora l t e geve n o m z e to t verdraagzaamhei d t e stemmen (zooal s d e collectivitei t precie s he t tegendee l to t een tegengestel d doe l beoogt) . Wa t wete n we , da t w e ande -ren onz e waarhei d zoude n opdringen ? Wi e zij n we , da t w e over andere n rechte r e n beu l zoude n durve n zijn ? Kunne n we ooi t „D e Waarheid " vinden ? Duidelij k blijk t het : Bayle

407

gelooft no g hartgrondi g i n „D e Waarheid " — wie i n om e eigen dage n i s zelf s va n dat bijgeloo f vrij ? — maar hi j ad-mitteert nauwelijk s nog , da t di e voo r mensche n t e verove -ren zo u zijn .

Monsterachtig zonde r meer dunkt he m de toepassing va n het „ D w i n g t z e i n t e g a a n " —; met onverhole n af -schuw spreek t Tiij van he t „oorrigeere n va n religieuz e dwa -lingen met stokslagen." En bovenal , vraagt hi j den lezer af : wat i s d e waard e va n dergelijk e geforceerd e bekeeringen ? Zoo ergens , da n blijk t we l u k ee n dergelijk e vraag , me t welk ee n volkome n verander d gemoedsleve n wi j hie r schie r plotseling t e doe n hebben . N a d e herroepin g va n he t Edic t van Nante s waren dwangbekeeringe n me t ijverig e mede -werking e n onde r voll e goedkeurin g va n Bossue t aa n d e orde va n de n dag . O f dez e to t he t „war e geloof " terugge -brachten, ook innerlij k overtuig d waren , was e n is den man-nen va n he t Bossuet-typ e (b.v . onze n moderne n organisa -tors) vrijwe l onverschillig ; voo r d e collectivitei t i s di t (schijnbaar) va n gee n belang , he t collectiviteitsinstinc t houdt e r du s gee n rekenin g mee .

Het „Dwing t z e i n t e gaan " waaraan , volgen s Bayle , reeds Augustinu s d e rechtvaardigin g voo r geloofsvervolgin -gen e n geforceerd e bekeeringe n trachtt e t e ontleenen , i s i n zonneklare tegenspraa k me t de n gees t va n he t Evangeli e en klaarblijkelijk ee n overblijfsel va n he t Joodsch e „Kaufie n ousou ngad sjeaumei r routse i aonie" , „me n dwingt e n tuch-tigt he m (de n weerspannige ) totda t hi j zegt : „i k onderwer p mij aa n d e wet, " waaraa n ee n kunstmatig-aangeblaze n half-politiek modern-Joodsc h nationalism e n u wee r (al s steeds) zij n barbaarsc h karakte r trach t t e ontnemen , doo r het al s ee n symboo l va n overredin g to t „ethisch e e n reli -gieuse" inzichte n voo r t e stellen , al s hiel d he t Jodendo m er eeni g zelfstandi g religieu s inzich t o p na ! Neen , he t i s

408

het dwang-woor d va n all e collectiviteiten , e n stui t da n oo k geen enkele n collectief-voelende , da t i s redelooze , maa r we l eiken redelijk , da t i s individualistisch-voelende , tege n d e borst. Pierr e Bayl e heef t he t me t onuitputtelij k gedul d e n onuitputtelijke naïevetei t i n nege n refutatie s weerlegd , me t naïveteit zegge n we , omdat a l deze voor he t redelij k gemoe d zoo zonneklar e e n eerlijk e overweginge n o p de n egocentri -schen hoogmoe d va n de n collectief-uitverkoren e immer s moeten afstuite n al s o p ee n pantser . Zo o i s d e „troisièm e refutation du sens littéral" gebaseer d o p „l a raiso n qu'i l bouleverse le s borne s qui séparent l a justice d'ave c l'injus-tice e t qu'i l confon d I e vice avec l a vertu" . E n d e vierde : „qu'il fourni t u n prétext e très-plausibl e e t très-raisonnabl e aux infidèle s d e n e laisse r entre r aucu n Chretien dan s leur pays et d e le s chasse r d e tou s le s lieu x o ü il s le s trouvent" . De zesd e „qu'i l öt e a l a Religio n Chrétienne u n for t argu -ment don t ell e s e ser t contr e I e Mahometisme. " D e achtst e „qu'il rend vaines le s plainte s des premier s Chretiens contre les persecutions Païennes. . . ." Alsof ooi t d e woordvoerder s van Kerke n o f State n hebbe n geaarzeld , i n andere n t e lake n en t e straffen , wa t z e zel f naa r hartelus t doe n — alsof z e e r zich du s ove r behoeve n t e bekommere n aa n welk e pretexte n ze de Heidenen helpen, of welk e argumenten z e den Moham -medanen i n hande n spele n — en also f z e zic h du s ooi t o p een redelij k standpun t tegenove r d e tege n he n gekeerd e „persecutions Païennes" zulle n plaatsen ! Altij d hetzelfd e misverstand: he t individu , da t d e behoeft e aa n ee n redelij k richtsnoer, ee n logischen grondsla g to t zij n daden behoef t e n maar nie t wi l begrijpen , da t de collectiviteite n — en dus oo k weer all e individuen , voo r zoove r z e daari n opgaa n — zich om he t redelijk e e n he t logisch e volstrek t nie t bekommeren , want nie t bekommere n mogen , daa r i n d e redelooshei d on s aller bestaansvoorwaard e ligt .

409'

Op dezelfde gronde n verbaas t e n bedroef t Bayl e zic h da n ook, da t all e Kerke n (e n ander e organisaties , al s „Vader -landen" en politieke groepen ) haa r lede n ee n vergrij p tege n de organisatie , (twijfel , ketteri j o f verraad , o f „gebre k aa n solidariteit") zoovee l zwaarde r aanrekenen dan eenig moreel vergrijp. Naar hun leven, niet naa r hun leer, naar hun zede-lijk gehalte , nie t naa r hu n rechtzinnighei d wi l hi j d e men -schen beoordeel d hebben . En i n weze n i s di t reed s wee r ee n individualistische aansla g o p dogmatiek e strafwette n e n uniforme tuchtmaatregelen . Bayl e zel f wa s uitteraar d ee n slecht partijgange r — die zij n geloofsgenoote n meni g har d woord t e hoore n ga f ove r hu n redeloo s e n kinderachti g tieren e n lastere n tege n he t Katholicisme . Zo o goe d al s in „D e Waarheid " geloofd e hi j i n „D e Zedelijkheid " — maar ee n dwang-zedelijkhei d wa s voo r zij n oordee l even waardeloo s al s ee n dwang-waarheid . Bete r eerlij k een „dwaalleer " aa n t e hangen , da n rechtzinnighei d t e veinzen — beter te r goede r trou w verkeerdhede n t e be -gaan, da n schijnheiliglij k d e war e „zedelijkheid " t e beoefe -nen. E n daarmed e rake n w e aa n he t gewichtigst e pun t va n Bayle's denken , bro n va n d e felst e botsin g me t d e tegen -standers. D e zeventiend e eeu w vroe g slecht s (al s alle s wa t collectief gevoelt ) w a t ieman d dee d — niet me t wel k oog -merk hi j he t dee d — Pierre Bayl e kom t o p voor de rechte n van he t Dwalen d Gewete n („le s droits de l a Conscience Erronée"). Nog steeds geloof t hijzel f i n een ware leer, in het „gelijk" va n sommigen , he t „ongelijk " va n anderen , maa r zijn niet te keeren redelijkheid dicteert hem reeds de stelling, dat menschen, eenmaal leven d in een dwaalleer, ten opzichte van eigen geweten het recht, ja zelfs den plicht hebben, daarin te volharden, zoolang ze niet door kracht van redenen tot de „ware" lee r innerlij k zij n bekeerd . Allee n voo r zij n eige n geweten zondig t d e mensen . E n zo o i s da n d e ondersohei -

410

ding gemaak t tussche n „schuld " e n „dwaling" , di e reed s i n het schuchters t ochtendlich t de r ontwakend e redelijkhei d wordt gezien , zó ó eviden t al s z e i s e n di e toch nie t ko n wor -den gezie n doo r Augustinus , di e voortduren d zij n tegen -standers, d e Manicheeërs , o m hun „dwalingen " beschimp t e n veracht, nie t doo r Dante, di e Brutu s me t Judas tezame n to t de diepst e he l heef t gedoemd , nie t doo r Milton, di e den Dui -vel gee n enkel e de r rechte n toekent , welk e toc h elk e vijan d tegenover zij n tegenstander heeft . E n da t di e onderscheidin g in a l haa r zonneklar e evidenti e nie t k o n worde n gemaakt , dat i s omda t z e nie t m o c h t worde n gemaakt , omda t z e een mokerslag i s tegen elk kerkelijk-maatschappelij k gebouw , omdat z e i n he t algemee n he t strafrech t de r maatschappijen , het tuchtrech t de r kerke n o p loss e schroeve n zet , e n i n di t geval rechtstreek s hee n wijst naa r d e individualistisch e moraalfilosofie va n Kant , naa r d e lee r va n de n „categori -schen imperatief" , di e de n mensc h losruk t va n e l k e collec -tieve moraa l e n terugwijs t naa r zij n eige n geweten , al s ee n nieuwe interpretati e va n he t oud e individualistisch e „He t Koninkrijk God s i s binne n i n U. "

Het wa s o m di t alle s da t d e oud e rechtzinnigheid , o.a . i n den persoo n va n de n feile n Jurieu , zic h zo o hefti g tege n he m keerde e n duidelij k spiegel t zic h da n oo k i n el k hunne r ge -schilpunten he t conflic t tussche n zeventiende-eeuwsc h collec -tivistisch utiliteits-instinc t e n achttiende-eeuwsch e redelijk -heid.

Ook i n ee n schijnbaa r zuiver-theologisch e vraag , wi e „slechter" is , — de „atheïst " o f d e „afgodendienaar" . D e zeventiende eeu w (Jurieu ) geef t instinctie f de n voorkeu r aan de n afgodendienaar , d e achttiend e eeu w (Bayle ) aa n den atheïst . E n di t i s va n ee n doorslaand e karakteristiek . "Want ee n afgodendienaa r i s althan s ee n dienaar , ee n vree -zende, ee n onderworpene , ee n collectief-voelende , maa r i n

411

den „atheïst " speur t e n verfoei t he t autoriteits-instinc t de n rebel, den hoogmoedige, di e zich verstout o p eigen geza g t e keuren e n t e verwerpen ! Juis t anderso m i n Bayl e — voor hem i s d e afgodendienaa r i n zij n stomp e onderworpenhei d de mindere van den zoekende n e n dwalenden, daarmee voo r eigen gewete n gerechtvaardigde n „atheïst" , di e zij n eeuwi g heil vei l heef t te r wille va n wa t hi j voo r „waarheid " houdt. . Ziedaar he t standpun t va n de n moralist-intellectueel .

Daarbij kom t no g dit , da t he t „atheïsme " zic h i n Bayle' s dagen mee r e n mee r voordee d al s verdraagzaa m e n bemin -nelijk moder n epicurisme , waarto e hi j zich , zel f verdraag -zaam e n beminnelijk , onbewus t mee r voeld e aangetrokke n dan to t d e domme , drieste , onverdraagzame , aanmatigend e (afgodendienaars; — de liefdelooz e aanmatigin g va n zij n tegenstander Jurieu , di e zic h i n zij n heete n ijve r aa n mee r dan één vervalschte aanhalin g uit Bayle' s geschriften schijn t te hebben schuldig gemaakt , had hij aan den lijve ondervon -den! E n bovendie n wer d oo k Spinozism e e n zelf s Cartesia -nisme i n sommig e kringe n al s „atheïsme " gebrandmerk t — zoodat het „ongeloof" e r vrij wat redelijke r en sympathieker uitzag dan „het geloof " — symptoom va n het naderend ver-val de r Kerken !

Ten slott e — want w e kunne n ove r bijzonder e persone n niet t e uitvoerig wezen, er wacht ons nog zoo vee l — willen we da n nog eve n d e aandach t vestige n o p he t geijkt e mis -verstand tussche n persoonlijk e redelijkhei d e n collectivisti -sche redelooshei d i n de weerlegging , di e Bayl e me t he t he m eigen phlegm a plach t t e geve n va n Jurieu' s aanhoudend e aanklachten e n aantijginge n tege n zij n „ketterijen " — de weder-aanklacht tege n Jurieu' s allergrootst e ketterij : zij n onchristelijke liefdeloosheid . Al s war e liefdelooshei d (tege n andersgezinden) nie t juis t he t weze n va n all e rechtzinnig -heid!

412

Het optrede n va n figure n al s Fontenell e e n Bayl e bewijs t met onmiskenbar e duidelijkheid , da t d e gees t va n Huma -nisme e n Renaissance , va n Petrarc a e n Montaigne, tegelijk critisch e n verdraagzaam , nederi g e n fier , rechtstreek s heen -wijzend naa r de n gees t va n Lessin g e n Voltaire, Goeth e e n Kant, wee r i n aantoch t is , al s d e zichtbar e verwezenlijkin g van de r Eenhei d zelfonderscheidin g to t zelfopheffing , waar -van w e i n d e volgend e hoofdstukke n d e ontplooiin g zulle n pogen t e schetsen .

Aldus leer t on s reed s dez e kort e uiteenzetting , wa t w e ook i n d e voorafgaand e hoofdstukke n voortduren d hebbe n kunnen opmerken , da t he t gevoe l voo r d e Eenvormighei d (voor de collectiviteit, de zichtbare, tastbare „gemeenschap" ) afneemt, naarmat e he t gevoe l voo r d e Eenhei d (d e onzicht -bare, ontastbare ) toeneem t — en hoezee r du s Eenhei d e n Eenvormigheid eikaar s vijande n zijn ! Nie t i n de n hoogge -prezen Staa t o f Ker k openbaar t zic h he t Absolut e aa n zich -zelf, maar i n he t individu , dat zic h dan juis t altij d va n Staa t of Ker k afkeere n za l e n moet . Di t aa n t e toonen , i s d e be -doeling va n onze n geheele n arbei d e n w e hope n i n de n n u volgenden ontwikkelingsgan g duidelij k d e bevestigin g e r van t e geven .

A c h t t i e n d e- e e u w s ch I n d i v i d u a l i s m e.

Opkomst. Algemee n Overzicht .

Wanneer manne n va n de krach t e n he t gehalt e va n Pierr e Bayle nie t mee r stellen , maar opheffe n — van buiten gezien : niet mee r bouwen , maa r breken , nie t mee r stichten , maa r ontwrichten — dan lig t daari n ee n duidelij k teeken , da t d e

413

tijd voo r he t stellen , he t bouwen , he t stichte n wee r verloo -pen is, dat voor de maatschappij, waarin ze werken en leven, de ontbinding , d e opheffin g nadert , al s symptoo m va n de r Eenheid vernieuwde zelfonderscheiding onde r deze categori e — en dat zi j he t zijn , i n hunne geestelijk e nakomelingschap , die haa r ontbinde n zullen . W e brenge n i n di t verban d no g even in herinnering, wat va n de Middeleeuwe n tegenover d e Renaissance wer d gezegd : nie t d e „fouten " va n d e Middel -eeuwen wekte n d e critie k de r Renaissancisten , dez e critie k beduidde eenvoudi g al s individualisme , d e „zelfherkenning' * der Eenheid, die in de eeuwige wisseling der dingen de „zelf-vergetelheid", uitgedruk t i n coUectiviteitsgevoel , vervange n kwam. Zo o oo k hier . D e critisch e zin , he t scepticism e va n een ma n al s Bayl e kwa m nie t voor t — komt nimme r voor t — uit wa t hi j rondo m zic h zag ; z e wa s eenvoudi g ee n nieuwe gemoedsbehoefte ; teeke n va n ee n nieuwe noodzake -lijkheid. Dez e zelfd e critisch e zi n zo u weliswaar , doorwer -kend, d e geheel e Fransch e staatsinstellin g sloopen , maa r Bayle zel f wa s naa r dien kan t e n naar eige n gevoele n aller -minst revolutionnair — zijn sympathieën lagen bij het koning-schap, a l behoeve n w e d e hooggestemd e lofred e o p Willem III „Favori d e Dieu " i n zij n „Avi s au x Réfugiés " niet a l t e letterlij k o p t e vatten , e n moch t hi j a l gee n fana -tisch absolutist als Hobbe s wezen , va n wien s „Leviathan" ' hij in zijn „Nouvelle s de l a République des Lettres" getuigt, dat hi j den mensen verlaagt to t de n rang van redeloos beest» hij ging , blijken s hetzelfd e „Avis . . . . " op den we g naa r d e „volkssouvereinitek" lan g nie t zoove r al s bijvoorbeeld reed s Locke zou wille n gaan . Oo k va n ee n aa n de n Renaissance -dichter Theodore de Bèze — dezelfde „ketter" , ter wille va n wien Montaigne bijna zij n Romeinsc h burgerscha p mislie p — toegeschreven, onde r de n naa m Junius Brutu s gepubli -

414

ceerd geschrift , waari n he t rech t va n d e Revoluti e word t bepleit, heef t hi j niet s wille n weten .

Het i n aanleg reeds anti-maatschappelijke critisch e instinc t brengt du s lan g nie t steed s to t ee n bewus t anti-maatschap -pelijk optreden , ja , he t ka n samengaa n me t d e mees t uitge -breide concessie s aa n d e maatschappi j o f aa n d e kerk , doo r een verstandelijk inzich t i n de bruikbaarheid va n maatschap -pij of ker k dan we l een (hoezee r oo k verzwakt ) instinc t voo r collectiviteit e n autoriteit. Duidelijk zage n we dit bij Spinoza. En toc h blijk t ui t Spinoza's concessies zelf , da t hi j de collec-tiviteit niet meer begrijpen ko n en daar, waar hi j haar meende te dienen , haa r eerde r schaadde , doo r haa r instellingen , me t de best e bedoelingen , t e ontmaskere n al s n u t t i g , terwij l de ficti e va n hu n heilighei d d e voorwaard e i s to t hu n duur -zaam e n ongerep t behoud .

Reeds eerde r weze n w e o p d e plaats , die Spinoz a het maatschappelijk strafrecht , zonde r he t „heilig " t e achten , niettemin toekent , he t vergelijken d me t he t rech t va n de n mensch, ee n „dolle n hon d nee r t e schieten. " Welk e soor t „misdadigers" i n aanmerkin g kome n o m doo r ee n i n haa r wezen „misdadige " collectivitei t al s doll e honde n t e worde n neergeschoten, laa t hi j i n he t midden ; he t zwaartepun t va n zijn war e belangstellin g la g elders . Maa r d e concessie-zel f toont, ho e weini g Spinoza de eische n e n fictie s va n ee n hechte organisati e heef t begrepen , d.i . hoezee r verzwak t i n hem he t maatschappelij k instinc t vergelijkenderwij s reed s was. Me n vind t immer s (onde r d e waardigen) gee n rechters , die hu n amb t wille n gelijkgestel d zie n me t he t neerschiete n van doll e honden , d e maatschappi j heef t to t d e uitoefenin g van haar regelen d o f bestraffend rech t d e fictie da t di t „god -delijk" o f „heilig" , althan s „verheven " i s van nood e e n gee n enkele waarlij k collectie f voelende , die da n oo k nie t instinc -tief di e ficti e overein d houdt , di e e r nie t zel f d e dup e va n is !

415

Een aardig e bevestigin g hierva n verschaf t on s ee n uitin g van Cicer o (Catilina' s feile n bestrijder!) waa r hij het rechts -leven va n d e Romeine n me t da t va n he t oud e Griekenlan d vergelijkt — en vo l trot s constateer t da t i n z ij n lan d d e voornaamsten e n edelsten zic h met d e uitlegging der wette n bezig houden , terwij l da t (naa r zijn zeggen ) i n Griekenlan d door den minderen man voor ee n gerin g loo n wer d verricht . En te n overvloed e leg t hi j da n no g Crassu s d e woorde n i n den mond, da t e r voo r ee n ou d ma n gee n edele r e n waardi -ger arbei d bestaa t da n d e bestudeerin g va n he t Recht . Da t de Grieken voor het redelij k oordee l „he t beste deel" kozen, zoo z e he t filosofeere n prefereerde n e n d e zor g voo r he t sluwe, platte , kronkelige, altijd over belangen handelende en in belange n vastzittend e „Recht " me t he t ander e „vuil e werk" aan de n minderen man overlieten, behoef t nauwelijk s betoog. E n da t el k geslacht , zo o gauw al s he t maa r va n collectivistische instincte n e n va n collectivistisch e wane n i s ontdaan, e r precie s zo o ove r oordeelt , — maar el k maat -schappelijke oordeel t al s Cicer o — blijkt ui t Goethe's ver-zuchting:

„Es erbe n sic h Gesetz ' un d Recht e Wie ein e ew'g e Krankhei t for t "

die overal i n de achttiend e eeu w (e n vroege r i n he t Huma -nisme) weerklank heef t gevonden . Maar wie Cicero' s oordeel met da t van Spinoz a vergelijkt, di e zie t duidelij k wel k ee n afneming va n collectiev e instincte n (e n collectiev e exalta -ties) er reeds zoo lang vóór de Revolutie te constateeren valt!

Soortgelijke misvattin g omtren t d e eische n e n pretentie s van d e collectivitei t vinde n w e no g bi j Kan t terug . I n d e voorrede va n zij n „Kriti k de r Reine n Vemunft " beklaag t hij zich bitte r over de oppermacht de r theologen e n over de Overheid, di e hen i n hunne aanmatigende voogdi j ove r alle s en alle n voortduren d stijf t — hij ach t di t opvijzele n va n d e

416

waarde e n d e waardigheid de r theologi e overbodig . Waaro m zoude ik „God" , „Vrijen Wil" , „Onsterfelijkheid" nie t moge n weg-redeneeren — aldus i s Kants gedachtengan g — waarom zou i k d e stupid e subtiliteite n de r theologe n nie t moge n weerleggen, daa r d e goe-gemeent e oo k zonde r hu n „hokus -pokus" ui t d e krach t va n he t spontan e geloo f aa n „God" , „Vrijen Wil " e n „Onsterfelijkheid " geloof t e n evenmi n aa n hun argumente n steu n al s aa n d e mijn e twijfe l ontleene n kan! Late n d e theologe n zieleherder s zijn , maa r late n z e afblijven va n d e filosofie . Hetzelfd e misverstan d al s bi j Spinoza. Rechters wille n gee n „dolle-hondien-schieters " e n theologen gee n politiemanne n worde n genoemd , a l z ij n z e het beiden! Beiden moeten minstens gelooven dat hun ambte n verheven e n hu n waarhede n onomstootelij k zijn , aa n minde r kunnen zi j zic h nie t staand e houden . E n ho e weini g kend e de naïev e Kan t d e „goe-gemeente" , wanen d da t haa r lede n zich kunne n tevrede n stelle n aa n ee n eige n innerlijk e over -tuiging, niet beseffend , da t juis t d e massa's, zonder de bewij -zen te willen begrijpen o f controleeren , altij d de hokus-poku s het mees t va n nood e hebben , di e hun illusie s to t waarhede n en hunn e ficties to t dogma' s verheft . Bovendie n i s de theolo-gie er oo k nie t voo r d e geloovigen , voo r d e onderworpenen , maar voo r d e weerspannige n e n weerstrevenden . Da t wee t ze zelf he t best en daarom toont z e nog immer als Janus haa r dubbele aangezich t e n spreek t ui t dubbele n mond , één tot d e gemeente gekeerd , die van „geloof" en „vertrouwen" gewaagt, geen woor d rep t ove r „bevoegdheid " e n d e grofst e geestes -armoe he t grifst e zali g prijs t — en éé n to t de n denkend e ge -keerd, die bij een begin van twijfel, ee n begin van scepticism e tegenover d e kromst e exegese , di e willekeurigst e redever -draaiing me t „oerteksten " e n documenten , handboeke n e n preekenbundels rammelt . Va n ee n heel e kudd e „geloovigen " eischt gee n zieleherde r ee n uitgebreide r „bevoegdheid " da n

Prometheus. 2 7

417

die met de „belijdenis" begint en eindigt, noch heeft hij tot zijn eigen geloo f iet s mee r va n nood e — en d e gansen e geleerd -heid van den theoloog, de gansche theologie is en was imme r een dressuu r voo r d e apologi e tege n e n de polemie k me t he t denken, e n va n jongsa f leer t d e theoloo g krompraten , o m het kromm e rech t t e praten .

Tot he t eigenlij k geloo f i s d e theologi e overbodig , zo o goed al s i n onz e dage n di e ander e theologie : he t historisc h materialisme. Juis t zooal s Pasca l de n ongeletterde n geloo -vige mijlenhoo g verhef t bove n de n geleerde n scepticus , di e misschien wel , misschien nie t t e overtuige n zo u zij n — juist zoo volstaa t he t onvervalsch t „proletarisc h sentiment" , waa r elk inzich t e n elk e ontwikkelin g ontbreekt . D e „argumen -ten" zij n er , o m d e tegenstander s no g nie t een s zoozee r t e overtuigen, dan wel te overbluffen e n te intimideeren .

Maar precie s anderso m staa t he t me t d e dialectie k va n den wijsheid-begeerige , va n de n wijsgeer : dez e i s vorm-en -inhoud beid e va n zij n wijsheid , welk e daa r zonde r ondenk -baar zo u zij n e n draag t nimme r he t polemisc h e n apologe -tisch karakte r va n d e „redenen" , waarme e instincte n e n ver -langens, illusie s e n fictie s worde n „omkleed" .

Dat Spinoza de ficti e va n he t heili g rech t verstoord e e n Kant di e va n ee n alwetend e e n hoogst-bevoegd e theologie , bewijst da t z e d e vijande n va n d e collectivitei t waren , oo k waar z e zic h al s haa r vriende n meende n t e gedragen . Zo o toont zic h d e „onmaatschappelijk e gezindheid " i n eerste n aanleg nie t i n bewust e anti-maatschappelijk e dade n o f uitin -gen, maar in een verzwakken en afnemen va n het maatschap -pelijk instinct . Gee n menschelij k opzet , maa r universeel e noodzakelijkheid werk t hie r al s elders .

Zulk ee n maatschappij , to t welke r instandhoudin g he t beste intellect , he t braafst e gemoe d instinctie f nie t lange r

418

meewerken ka n (wil) , za l spoedi g d e teekene n va n haa r uiterlijk verva l vertoonen . Dez e worde n da n greti g opge -merkt doo r he t opkomen d geslacht , me t critisc h gevoe l e n vrijheidsbegeerten toegerus t zoodanig , da t z e zelf s ee n ge -zonde e n bloeiend e maatschappi j o p aristocratisch-theologi -schen grondsla g zoude n haten , zo o z e i n haa r konde n ont -staan. Zo o i s e r wee r d e dubbel e wisselwerking : e r i s verval , en e r zij n geeste n di e di t vermoge n t e onderscheiden , e n di e het du s nie t dulde n kunnen . Wan t all e vertrouwe n i s blind , doch wi e heef t leere n zien , di e critiseer t e n ka n nie t lange r lijdelijk dulden . Deze n gaa n da n wee r i n d e voorhoed e — terwijl d e verdediger s va n d e bestaand e traditie s e n instel -lingen d e „achterhoede" , d e geestelij k e n zedelij k achterlijke n en baatzuchtige n vormen . Lodewij k XIV kon i n zij n god -delijkheid geloove n e n toc h i n zij n soor t groo t zij n — na hem i s da t geloo f gee n levend e overtuigin g meer , maa r ee n leus, waarme e platt e ijdelhei d haa r wanen , eerzuch t haa r begeerten, machtswi l zij n doeleinde n dekt . De n besten , i n dit tijdsgewricht : de n sceptischen , i s ove r dez e dinge n ee n nieuw lich t opgegaan . E n zo o i s d e beërve r e n handhave r van d e absolut e monarchi e o p de n oude n grondsla g i n d e achttiende eeu w noodzakelijkerwij s o f baatzuchti g e n licht -zinnig, zonde r grootheid , zonde r idealen : Lodewij k X V ; öf krachteloos, achterlij k e n hulpeloos-passief : Lodewijk XVI . De grootst e vors t va n d e achttiend e eeuw , Frederi k d e Groote, heef t zichzel f „d e dienaa r zijn s volks " genoem d e n hij ha d oo k blijken s ander e curieuz e uitlatingen , waaro p w e terugkomen, me t he t dogm a zijne r goddelijkhei d gebroken . Na Lodewij k XIV is e r i n dien s stij l gee n groo t heersche r meer geweest .

Ditzelfde ka n gezegd worde n va n de n zeventiende-eeuw -schen geestelijke n monarch : Bossuet .

Nimmer predikt e Bossue t d e heilighei d va n he t kerkelij k

419

en wereldsch Gezag voor een bewust doel buiten de zaak om, ook i n he m wa s d e doelloosheid , wa s he t „rar t pour Tart", het gehei m va n de n gloe d e n d e welsprekendheid , di e he m triumfeeren e n slage n deden . Onmiskenbaa r blijk t zij n vol -maakte goed e trou w ui t zij n onvoorzichtigheid , ui t d e ver -heven argeloosheid , waarme e hijzel f d e onvereenigbaarhei d van geloof en rede bepleitte, overtuigd dat toch nooit iemand het geloo f zo u kunne n misse n o f wille n verwerpen ! Hi j leerde nie t de onderworpenheid o m menschen „klei n te hou-den" met de een of andere enghartige, politieke bijbedoeling , zooals d e 19 e eeuwsch e „Schoo l va n Bossuet " (D e Bonal d es.) da t zou doen, maar omda t hi j onderworpenheid den na-tuurlijken plich t achtt e voo r d e ongetiteld e e n ongefortu -neerde „massa" , waari n hij , al s zij n gansen e theologisch -aristocratische maatschappij , niet s ander s da n ee n minder -waardige kudd e ko n zien . Zulk e inzichte n bestaa n n u no g wel, doc h allee n bi j ee n troe p stupid e stuipekoppe n e n z e zijn sind s lan g onvereenigbaa r me t groothei d va n gees t e n hoogheid va n karakter . Z e worde n daaro m oo k nie t mee r openlijk e n eerlij k beleden , doc h geniepi g weggemoffel d onder omhaa l va n frase n e n teksten . To t i n d e achttiend e eeuw zij n z e doo r eerlijk e mensche n eerlij k beleden ; d.w.z . waren z e dee l va n d e levend e werkelijkheid . In „Clariss a Harlowe" nog heet het van een tevoren als hoogst ongunsti g en immoree l gekenschets t man : „w e behandelde n he m me t den eerbie d aa n zij n oude n naa m e n zi j n g r o o t for -t u i n verschuldigd. " Nie t allee n d e eerbie d voo r den naam, maar oo k voo r he t fortui n wer d rondborsti g beleden . Richardson's „Pamela " vindt haa r deug d b e l o o n d doo r haar huwelijk me t ee n schavui t va n goede n huize , ee n man, dien gee n meisj e va n hede n he t aanzie n waar d zo u achten . Doch dit neemt niet we g dat dezen toch ook a l waarlijk nie t tot d e „voorhoede " behoorden . E n wi e i n he t ee n héé l ein d

420

in d e avant-garde marcheerend e Frankrijk n a Bossuet no g de onderworpenhei d van de red e aa n he t blind e autoriteits -gevoel hebbe n gepredikt , ware n o f minderwaardig e geeste n of minderwaardig e karakters , va n gee n kanse l donderd e meer he t „Soyon s soumis " me t he t vuu r va n Bossuet' s eer -lijke overtuiging . I n d e groote n e n eerlijke n werkt e d e gees t van critisc h onderzoek , d e gees t va n Fontenell e e n Bayl e — en gee n stumpers , a l meene n z e he t no g zo o goed , e n gee n huichelaars, a l make n z e zic h no g zo o dik , e n gee n baatzuch -tigen, a l zij n z e no g zo o geslepen , kunne n ee n organisati e of ker k voo r de n ondergan g behoeden , daarto e behoore n oprechtheid, geestdrif t e n zielegroothei d e n juis t di e ontbre -ken, want de oprechte n en geestdriftige n e n groote n behoore n tot he t nieuwe kamp , spiegel s van den nieuwen Geest, dragers van d e nieuw e Gedachte . L e b t d a s W o r t , s o w i r d e s v o n Z w e r g e n g e t r a g e n ; i s t d a s W o r t t o d t , s o k e n n e n e s k e i n e R i e s e n a u f -r e c h t e r h a l t e n . E n al s e r da n tegelij k gee n reuze n meer zijn ! Wan t Rolli n i s a l gee n Bossue t — en n a Rollin , niets meer , dan, i n den loo p de r eeu w d e machtelooz e pogin -gen va n he t orgaa n de r Janseniste n „Le s Nouvelle s ecclé -siastiques" e n da t de r Jezuïete n „L e Journa l d e Trévoux" , om me t buldere n e n dreige n de n wassende n geestesstroo m te keeren .

Zooals zic h bi j he t verloope n de r Renaissanc e d e nadee -len dede n gevoelen , aa n he t vrij e individualism e noodzake -lijk verbonden , zo o late n zic h bi j he t verloope n deze r period e de nadeele n va n he t centraliseere n va n all e mach t i n éé n persoon gevoelen .

Beiderlei ware n z e e r steeds . Onafscheidelij k aa n d e voor -deelen zooal s zij n schadu w aa n de n mense n — maar zooal s de schadu w nauwelijk s gezie n word t al s d e zo n hoo g staat , doch lange r e n duidelijke r word t tege n he t ondergaa n va n

421

de zo n — zoo werde n oo k dez e schaduwe n nie t opgemerkt , zoolang d e zo n va n he t Absolutism e hoo g aa n ee n heldere n hemel ston d — en oo k i n deze n zi n pa s opgemerkt , toe n d e zon daalde .

Wie ove r he t verworden d e n vervallen d Absolutism e d e uitgebreide mededeelinge n lees t i n Taine' s „Origine s d e l a France Contemporaine" — in Carlyle' s „Frenc h Revolution " — in he t desbetreffen d wer k va n Jaurè s o f elders , proef t overal duidelij k i n d e verschijnsele n d e „verstarring" , d e „verwisseling va n midde l e n doel" , welk e w e al s he t wor-dings- en verwordingsproce s va n elk e collectivitei t hebbe n gepoogd t e schetsen . E r i s gee n enkel e de r voorrechte n e n voordeelen, waaraa n zic h ee n verwend e e n verwate n kast e om hunn e waard e al s distinctiemiddele n vastklampte , di e niet eenmaa l rechtmati g e n redelij k wa s gewees t al s uit -drukking de r levend e zelfonderscheidin g i n he t Absolut e — maar i s da t hardnekki g vastklampe n aa n he t gestorvene , di t met egocentrisc h automatism e blijve n trede n i n d e „voet -stappen der vaderen" , dit volkome n loochenen van een nieuw pad door nieuw e voete n berei d — is he t we l iet s anders da n de consequenti e va n di e blind e gehoorzaamheid , va n da t critiekloos hooghoude n de r traditie , zó ó lan g e n zo o her -haald door voorganger s e n woordvoerders al s de beste deug d geprezen? Niet s i s eigenlij k dwaze r da n da t wij , i n ander e tradities opgegroeid , va n ande r lich t doorschenen , persoon -lijke verwijte n zoude n gaa n doe n aa n dez e to t lediggan g gedoemde epigone n va n ee n uitgebloeid e maatschappelijk e orde, i n wi e de simpel e zelfbehoudszuch t al s distinctiezuch t de drijfvee r wer d to t excesse n va n ee n uitdagend e hooghar -tigheid, welk e on s n u bijkan s ongelooflij k voorkomt . Maa r wat moe t e r voo r o n z e zelfbehoudszuch t a l nie t wijken !

Een curieu s voorbeel d va n da t „verwissele n va n midde l en doel " — waarvan elk e collectivitei t e r i n d e critieklooz e

422

daden e n opvattinge n hare r blind e lede n overvloediglij k t e zien geef t — is d e verheerlijkin g va n d e wolvenjach t al s bi j uitstek nobe l bedrijf . Eenmaa l wa s doo r d e edelen d e wolven -jacht beoefen d me t d e rechtmatig e e n redelijk e bedoelin g de akker s de r boere n va n wolve n t e zuiveren . Wa t wonde r dat d e boe r voo r de n i n de n wapenhande l bedreve n ridder , die leve n e n oogs t he m spaarde , gaarn e zij n aandeel opbrach t in d e algemeen e kosten ? N u er , doo r mee r wege n e n druk -ker verkeer , gee n wolve n mee r waren , n u moeste n d e boe -ren dulden , da t z e opzettelij k i n hu n akker s werde n ge -kweekt e n moeste n z e tweemaa l jaarlijk s ze s weke n lan g hun eige n gronde n mijden , o m he t gebroe d nie t t e verstoren , mochten z e gee n hegge n zetten , o m d e jach t doo r di k e n dun nie t t e hinderen , moeste n z e hu n bedrij f verwaarloozen , om d e fazante n nie t t e verontrusten . Wan t wi e nobe l was , jaagde o p wolf e n fazant e n daarvoor moes t alle s achterstaan . Dit klein e voorbeel d kenmerk t d e gansch e maatschappij , kenmerkt elk e maatschappi j al s uitdrukkin g va n de r Een -heid zelf-conservatisme i n zelf-vergetelheid: wat eenmaa l wa s gegroeid doo r een momenteele noodzakelijkheid, werd om zich zelfs wi l i n stan d e n i n eer e gehouden , oo k nada t d e nood -zakelijkheid reed s lan g verdwene n was . Wan t d e (redelooze ) collectiviteit ka n slecht s bi j d e doo r ee n voorafgaand e indi -vidualistische creati e voortgebracht e onderscheidinge n blij -ven, di e dan , i n ee n mi n o f mee r machti g conflic t me t d e nieuw-ontwaakte individualistisch e redelijkheid , realisme , weer worde n opgeheven , vernietigd , hetzi j weerleg d doo r het scepticism e va n de n denker , da n we l vervange n doo r ui t het persoonlij k rechtsbese f va n de n moralis t voortvloeiend e natuurlijk-zedelijke onderscheidingen . E n zó ó blind , zo o va n alle critie k gespeen d ware n d e nakomelinge n va n ee n ge -slacht da t nimme r ee n ander e superioritei t ha d geken d da n die va n rood e hakke n e n blau w bloe d — nu zij n z e he t nog ,

423

zoo goe d al s toe n — dat z e zelf s nie t bemerkte n bo e e r ee n nieuw lich t wa s opgegaan , ho e e r ee n nieu w geslach t wa s geboren, redelijk , da t i s realistisch , over-scherpzinnig , over -critisch e n te n gevolg e va n ander e zedelijk e e n maatschap -pelijke waardeeringe n zelfbewus t e n prikkelbaar .

Want he t proce s de r zelfherkennin g va n d e Eenheid , waarvan we i n Rochefoucauld , i n Fontenelle, i n Bayl e d e eerste teekene n waarnamen , — werkt onweerhoudbaa r ver -der, e n he t Absolut e bedien t zic h daarbi j va n de n mensen , van zij n twijfel , zij n werkelijkheidszin , welk e immer s n a opheffing va n all e gesteldhei d e n stellighei d to t he t bese f van de Eenhei d voert . I n he t meerendee l de r medewerkende individuen ka n he t daarto e natuurlij k nie t komen , zi j zij n zich va n de strekkin g hunne r geestelijk e werkzaamhei d nie t bewust; d e Noodzakelijkheid , d e Wi l de r Eenheid , di e i n dat momen t eige n zelfherkennin g beoog t e n dus nie t lange r in he t weerstreve n de r menschelijk e intelligenti e zichzel f weerstreeft, ze t zic h i n he n o m to t lus t e n overeenkomsti g dien lust handele n zij ; zoo Bayl e e n Fontenelle . Zi j voltrek -ken d e eerste phase i n het momen t de r zelfherkenning , zoo -als w e di e i n onz e Inleidin g al s noodzakelij k hebbe n ont -vouwd. Aa n de gangbar e dogma's immer s ka n het Absolut e niet to t zelfopheffin g kome n — de zelfonderscheidin g moe t voorafgaan e n d e redelooz e dogmatisch e distinctie , di e bui -ten „he t werkelijke " staat , zooal s e n i n zooverr e al s ee n mummie buite n „he t levende " staat , daarto e voora f worde n vervangen door redelijke , individueel * onderscheidingen. Di t doen, naa r w e zage n d e her-stellers , di e nie t tegelijkertij d ook opheffer s kunne n zijn , hetzi j omda t zi j to t d e taak va n het her-stellen het vertrouwen in eigen stelligheden (gesteld -heden) van noode hebben — dan wel omda t ze tegen de con-sequenties va n hu n eige n stellinge n no g nie t opgewasse n zijn. Aa n d e door he n her-stelde , to t levend e onderscheidin -

424

gen her-vormd e redelooz e dogma' s ka n da n he t Absolute , bij midde l van den denker, pas tot de volkomen zelfophe f fing komen. E n dez e aanvankelijk e werkzaamhei d stempel t he n dan, mee r dan hu n daden , to t individualisten .

Dit achttiende-eeuwsch e individualism e t e beschrijven , i n zijn opkomst , zij n bloe i e n zij n bankroe t — samenvallend met zij n schijnbar e zegepraal , d e Fransch e Revoluti e — is al een zee r netelige taak . Ho e gecompliceerd dee d zic h reed s het Renaissance-individualism e aa n on s voor , e n hoevee l t e meer da n di t nieuw e mouvement , da t weliswaa r volkome n dezelfde trekke n vertoont , maa r waari n a l he t voorafgaande , de Reformatie , i s opgenome n e n verwerk t e n waari n d e gansche zeventiend e eeu w me t haa r wette n e n instellinge n weerlegd e n opgeheve n moe t worden . Wel k ee n eindeloo s aantal wege n ko n he t achttiende-eeuwsch e individualism e inslaan, i s he t ingeslagen , i n hoevel e elkande r i n onderlin g misbegrip tegenstrevend e groepe n konde n d e menschelijk e spiegels e n drager s va n de r Eenhei d zelfherkennin g e n zelf -opheffing uiteenvallen , zij n z e uiteengevallen — en ho e wei -nig, zegge n w e maa r steeds , kunne n w e daarbi j va n onder -linge invloede n spreke n o f bepaald e factore n aanwijze n al s meer e n eerde r da n ander e oorzakelijk . Ja , ho e gehee l e n a l verdwijnt bi j deze beschouwin g he t begri p „oorzakelijkheid " in d e gangbar e opvatting , di e noodzakelijkerwij s d e bijge-dachte aa n ee n redeloo s e n grilli g toeva l wekt , o m plaat s te maken voo r coïncidenti e me t een , als w e he t woor d onde r voorbehoud moge n gebruiken , „wetmatige" , redelijk-gere -gelde, i n he t „plan " begrepen e wisselwerking .

Waar w e d e Renaissanc e kunne n noemen , va n mensche -lijk standpun t beschouwd , ee n aanloop te r bevrijdin g va n d e persoonlijkheid ui t d e collectiviteit , doo r ee n nieu w ver -mogen zichzel f daari n t e onderscheiden , da t zi j tevore n ha d gemist, daa r voltrek t d e achttiend e eeu w d e taak de r defini -

425

tieve emancipatie van het Ik. Want al hebben beide perioden, van d e Eenhei d uit , dezelfde beteekenis , e r i s niettemin ee n hemelsbreed onderlin g verschi l tussche n d e medewerkend e individuen e n we l he t eenig e verschi l da t tussche n mense n en mensc h reëe l ma g heeten : he t verschi l i n bewustheids -graad, dat wi l zeggen , in zelf-onderscheidingsvermogen . W e zagen he t i n den aanvang : elk e geestelijk e ontwikkelin g i s een verdiepin g va n da t zelf-onderscheidingsvermogen . He t zichzelf onderscheiden , o m daarn a doo r d e opheffin g alle r onderscheidingen wee r to t zichzelv e i n t e gaan , zichzel f o p te heffen , totda t da n d e zelfbestendigingsdran g wee r d e overhand krijgt als een zucht o m bij eenmaal gestelde onder-scheidingen t e blijve n — daarin verwerkelijk t zic h he t gan -sene proce s de r aldu s eeuwi g tegen-zichzelf-gekeerd e Een -heid. Welnu , va n hoevel e onderscheidingen , reëel , wan t redelijk, zic h oo k he t Renaissance-denke n bewus t geworde n was, nie t no g va n di e tussche n „Ik " e n „Collectiviteit " — wel onbewus t maakte n z e d e scheiding , maa r nie t bewus t de onderscheiding . Z e keerde n zic h tege n ee n maatschappij , die z e verachtten , hetzi j o m di e t e trotseeren , da n we l o m ze t e verbeteren , maar de fundamenteel e tweespal t tussche n „persoonlijkheid e n „collectiviteit " hebbe n z e nie t gevoeld .

De hoogere graad van bewustheid i n den achttiende-eeuw-schen individualis t va n de n allerhoogsten aanle g — Goeth e bijvoorbeeld — doet he m den zi n va n zij n streve n verstaa n en d e werkzaamhei d de r Eenhei d i n haa r ware n aard , haa r ware beteekeni s onderkennen . I n de n Renaissancis t oo k streefde d e Eenhei d naa r zichzelf , maa r he t passief-actieve , het werkend-aangewend e individ u wa s zic h daarva n nie t bewust e n za g de n zi n va n zij n streve n nie t verde r da n he t nabijliggend oogmer k — de achttiende-eeuwe r word t zich , in he m word t zic h d e Eenhei d volkome n va n d e strekkin g barer werkzaamheid bewus t e n de mensch leer t daarvan he t

426

voor zij n ik-hei d onbereikbare , aa n zij n persoonlij k bestaa n noodlottige verstaan . D e jong e Goethe heeft zijn streven naar het Absolut e herken d e n al s onvervulbaa r ervare n — daarin ligt d e grondsla g va n d e achttiende-eeuwsch e melancholie , de Weltschmerz , zo o menigmaa l zic h uiten d i n zelfmoord , die da n oo k nie t beduid t ee n tekor t aan , maa r ee n overmaa t van vitaliteit , welk e weten d t e streve n naa r he t onbereik -bare, aa n he t ondraaglijk e bese f va n eige n ontoereikendhei d ten grond e gaat . I n later e geslachten , i n hartstochtelijk e temperamenten, za l di t streve n naa r he t Absolute , da t stre -ven va n he t Absolut e naa r zichzel f i n de n mensch , waari n de mensc h voortduren d zichzel f weerstreeft , za l di t m o e -t e n wille n va n wa t me n eigenlij k nie t m a g e n nie t k a n -willen, somwijle n worde n gevoel d al s ee n boosaardig e dupe -rie, he t duivelsch e drijve n va n ee n wreede , duister e Mach t — dan za l d e Weltschmer z zic h versombere n e n verdichte n tot ee n hartgrondi g pessimisme , e n zo o zulle n w e he t i n Hebbel zien .

Die hooger e graa d va n bewusthei d toon t zic h naa r de n anderen kan t al s ee n versterkt e zelfbewusthei d i n iedere n zin. He t individ u da t i n zic h wee t de n dran g naa r he t Abso -lute e n dien drang , gelij k zo o duidelij k ui t „Werther " blijkt , weliswaar al s ee n zware n last , maa r tegelij k al s he t blij k van zij n hooghei d voelt , moe t hefti g lijde n i n ee n maat -schappij, waa r allee n d e distinctie s va n geboort e e n rijkdo m gelden e n hij , mog e hi j zic h i n zij n smachte n to t he t godde -lijke voele n reiken , allee n naa r zij n naa m e n zij n geboort e wordt geacht , al s „róturier" , geminach t doo r ee n verwate n en holhoofdig e aristocratisch e kaste . Zoolan g he t maat -schappelijk instinc t to t d e levend e werkelijkhei d hoorde , d e maatschappelijke distinctie s al s realiteite n werde n gevoeld , dus realiteite n w a r e n , ko n he t geni e voo r de n edelma n buigen zonde r iet s van zijn geluk e n iets van zijn waardighei d

427

in te boeten . Doc h ee n nieuwe maatstaf , nieuw e onderschei-dingen zij n gegroei d i n ee n nieu w geslacht , da t di e ver -nieuwde dran g va n d e Eenhei d naa r zichzelf , di e doods -drang is , reproduceer t e n da t du s he t instinct , ' t wel k aa n de dinge n o m hu n nut e n o m hun eenmaa l daar-zij n hangt , geheel e n a l mist. Al s d e Eenhei d eige n zelf-conservatism e prijs geeft , dan is er in de (uitnemende ) mensche n geen con-servatisme meer , gee n instincten-van-behoud , maa r a l felle r een drang naar redelijkheid, naar het toetsen van alle gangbare waardebepalingen aa n de redelijkheid, he t stelle n va n onder -scheidingen o p redelijke n grondsla g di e daarna , buite n he t toedoen e n ver voorbi j he t oogmer k va n hen , die z e stellen , altijd opgeheve n kunne n e n zulle n worden . Ee n de r eerst e resultaten i s d e erkennin g va n d e persoonlijk e superioritei t op gron d va n d e persoonlijk e waarde , al s eenig e maatstaf , zonder aanzien van rang en fortuin — iets waaraan de zeven-tiende eeu w eenvoudi g nie t dach t — en dat gevoe l tezame n met he t die p besef va n ontoereikendheid tegenove r he t God -delijke, vormt het dan zoo veelvuldig voorkomende Werther-tetnperametift, saamgeknoop t ui t d e fierhei d e n d e zelfver -guizende melancholie , hooghei d tegenove r d e groote n de r aarde e n deemoe d jegen s God , di e zo o duidelij k blijke n i n het relaa s va n Werther s zelfmoor d e n zij n begrafenis . 1)

i ) Da t d e wijz e waaro p Werthe r volgens eige n beslui t ten grav e werd gevoerd — „handwerklieden droege n de n baar , gee n prieste r heef t hem -begeleid" — niet al s d e gri l va n ee n overspanne n jonkman , maar al s ee n belangrijk symptoo m va n de n tijdgees t moe t worden opgevat , vindt, behalv e in he t voelbaa r gewich t de r woorden-zelf , no g een eigenaardige bevestigin g in Goethe' s „Dichtung un d Wahrheit" :

Von Ochsenstein , de r alter e jene r dre i Brüder , dere n ic h obe n alsunsere r Nachbarn gedacht , war , be i seine r eingezogene n Ar t zu sein, wahrend seines Lebens nich t merkwürdi g geworden , dest o merkwürdige r abe r nac h seine m Tode, inde m e r ein e Verordnun g hinterliesz , das z e r morgen s früh , gan z im stille n un d ohn e Begleitun g un d Gefolg , vo n Handwerksleut e z u Grabe

428

Bij di e algemeen e verhoogin g va n de n zelf-bewustzijns -graad, di e he t achttiende-eeuwsch e individualism e i n aanle g tot iet s vee l geoompliceerder s maak t da n da t va n d e Renais -sance, voeg t zic h da n no g d e erfeni s va n d e zestiend e e n d e zeventiende eeuw , va n d e Reformatie . W e hebbe n gezien , hoe d e autoritair e later e leider s va n d e Reformatie , i n wi e de zelfbehoudswi l de r Eenhei d ove r d e ontbindend e Intelli -gentie zegevierde , d e zuiver e grondslage n de r Reformati e hebben gekno t e n verstard , waa r deze zic h deden kenne n al s opheffend (ontbindend ) e n verwarren d — maar aa n d e for -mules hebbe n z e niet s kunne n verandere n e n de n Bijbel , dien z e de n mensc h to t eige n onderzoe k i n hande n gaven , hebben z e nimmermee r teru g kunne n vorderen . Zoolan g d e gemeente daari n allee n las , wa t d e voorganger s wilde n da t ze lezen zouden — en dit geschiedde , zoolang het autoriteiten -geloof leven d wa s e n d e autoriteite n hunnerzijd s blin d — werd he t „gevaarlijke " va n da t erfdee l eve n weini g gevoel d als he t gevaarlijk e va n Plutarchus , al s he t gevaarlijk e de r formule van Descartes , maar he t openbaard e zich , toe n ee n nieuw geslach t e r nie t mee r i n la s wa t andere n wilden , maa r wat d e eige n o ogen bi j voorbaa t zage n e n he t eige n har t bi j voorbaat belee d — zoodat z e da n oo k overa l elder s de beves -tiging daarva n zoude n hebbe n gevonden . Zo o begonne n dan oo k i n he t achttiende-eeuwsch e individualism e d e doo r de Reformati e i n letterlijken zi n v a s t g e l e g d e gedachte n

gebracht sei n wolle . E s geschah , un d dies e Handlun g erregt e i n de r Stadt , wo ma n a n prunkhafte Leichenbegangniss e gewöhn t war , grosze s Aufsehn. " „Ich führe diesen Umstand an, tueil er eins der frükern Symptone jener Gesinnungen von Demut und Gleichstellung darbietet, diesichinderziveiten Half te des vorigen'. Jahrhunderts\ von oben herein auf so manche Weise gezel gt haben und in so unerwartete Wirkungen ausgeschlagen smd." D e laatste woorde n toone n duidelijk , hoezee r Goethe den algemeene n zi n va n zulke schijnbaar-bijkomstig e feite n e n gebeurtenisse n heef t gevat . (Cursi -veering va n ons) .

4 2 9

van zedelijk e aansprakelijkhei d o p christelijke n grondsla g zich wedero m lo s t e werke n — van star-unifor m wee r be -weeglijk, vloeiend , veelzijdig , individualistisc h t e worde n — en na m he t individualism e i n zee r velen , o.a . i n Lessin g e n in Rousseau , een ethisch , christelij k karakte r aan .

Zoo zulle n we , aa n d e han d va n verschillend e persone n en feiten , no g ander e karakteristiek e verschille n kunne n op -sporen, houde n w e on s voorloopi g bi j d e groot e overeen -komst tussche n d e bedd e mouvementen .

Zoo goe d al s he t vroeg-christelijk e individualisme , i n zij n neiging to t opheffe n va m dogmatiek e gesteldheden , d e „Ver -zoeningsleer", he t Deïsm e va n Phil o — en daarn a he t Renaissance-individualisme, i n gelijksoortige n opheffings -drang he t Deïsm e va n Pic o heef t voortgebracht , zo o breng t de achttiend e eeu w reed s i n haa r aanvan g he t Deïsm e va n Toland e n Shaftesbury voort. Phil o trachtte , al s Jood , d e Mozaïsche voorschrifte n allegorisc h e n symbolisc h t e ver -klaren, ui t t e heffe n bove n hu n aar d va n begrensd-maat -schappelijke we t va n onwrikbar e stelligheid , to t ee n open -baringswijze va n d e Goddelijk e Wijsheid , i n weze n éé n met d e wijshei d van Plat o e n met di e tezame n da n ook i n d e Wijshei d op-te-heffen . He t maatschappelijk -kerkelijk instinc t verfoei t va n natur e zul k ee n „verzoe -ning", verze t zic h ui t ee n innerlijk e aandrift , di e d e drager volgt , maa r nie t begrijpt , tege n alle s wa t naa r „verlegging va n d e grenssteenen" , naa r opheffin g va n gesteldheden, da t i s naa r zel f ophef f ing, zweemt ! He t fundamenteel onmaatschappelijk e karakte r va n d e achttiend e eeuw verraad t zic h dus wee r onmiddellij k i n de behoeft e va n een Lord Shaftesbur y om t e „verzoenen" , o m t e symbolisee -ren, o m bijvoorbeel d he t voo r d e red e onverteerbar e e n on -begrijpbare — maar al s distincti e e n merkteeke n eene r collectiviteit niet s t e minde r bruikbar e e n daaro m niet s t e

430

minder gretig aanvaard e e n verdedigd e — dogma de r Drie -Eenheid op-te-heffe n to t ee n Drie-Eenhei d va n Waarheid , Goedheid e n Schoonhei d — een bijzonde r stout e gedacht e voor ee n tijd , di e toc h no g steed s me t beid e beene n vas t za t in he t moera s va n d e theologie .

Overal word t he t begrensd-dogmatisch e vervange n doo r het onbegrensd-symbolisch e e n di t i s i n zij n onbegrensdhei d dan oo k we l zo o algemeen , da t he t zic h i n vel e verschillend e temperamenten to t vel e verschillend e karakter s vorme n kan, zooal s d e individualistisch e periode , welk e wi j than s gaan beschrijven , on s overvloediglij k t e zie n geeft .

In d e eerst e plaat s wer d Deïsm e he t aangeweze n geloo f van d e velen , di e eigenlij k gee n „geloof " i n de n oude n zi n meer va n nood e hadden , e n i n wi e d e zeventiende-eeuwsch e theologische belangstellin g reedi s plaat s maakt e voo r d e achttiende-eeuwsche natuurwetenschappelijk e belangstelling , dat i s weer : he t zeventiende-eeuwsch e kerkeli j k-maat-schappelijke instinct , voo r he t achttiende-eeuwsch e indivi -dualistische instinct . D e Natuur , w e zage n he t e n zeide n het herhaaldelijk , i s d e vijandi n de r kerke n e n collectivitei -ten; i n d e kerk , va n d e theologie , leer t d e mensch , da t hi j (en d e zijnen ) allee n bove n andere n gelij k heeft , da t hi j (me t de zijnen ) allee n bove n andere n uitverkore n is , doo r he t aannemen va n bepaald e dogma's , he t volge n va n bepaald e wegen. „Opda t he t u we l ga " i s d e eenig e leus ; hie r al s overal i n d e collectivitei t i s he t slecht s t e doe n o m „to b e easy her e an d happ y afterwards" , waarvoor gehoorzaam -heid, volgzaamhei d d e voorwaarde n zijn . D e kenni s va n e n de liefd e to t d e natuu r (di e vee l late r o p haa r beur t gedog -matiseerd za l worde n e n da n oo k i n die n zi n gee n bate n meer afwerpt! ) verlos t de n mensc h va n di e pretentie s en di e wanen , maak t he m vri j i n ee n bese f va n zij n onvrijheid, hoo g i n ee n bese f va n zij n nederighei d e n

431

nietswaardigheid, waarui t gee n volgzaa m nakome n va n bepaalde wette n he m to t betere n staa t verheffe n kan , maa r alleen he t persoonlijk e streve n naa r persoonlijk e volmakin g op individualistische n grondslag . Doc h di t i s alreed s pan -theïsme e n daarto e reike n slecht s d e weinigen . I n he t alge -meen verhoud t zic h he t achttiende-eeuwsc h Deïsm e to t d e zeventiende-eeuwsche dogmatiek e theologi e al s he t midden -negentiende-eeuwsch positivism e to t d e vroeg-negentiende -eeuwsche Roomsch e romantiek . D e belangstellin g i s ver -legd. He t „hiernamaals" , me t zij n „loon " e n „straf" , d e Schrift, waarui t ee n iegelij k zij n „gelijk" , da t i s zij n rech t op gehoorzaamhei d va n andere n e n mach t voo r zichzel f komt puren , i s e r nie t lange r he t zwaartepun t van , doch he t bier-beneden, me t zij n leerrijk e wondere n e n onontgonne n schatkameren vo l kostelijk e kennis . Me n eer t no g vagelij k den Scheppe r al s den groote n Bouwmeester , maa r wijd t zic h dan verde r aa n wa t kenbaa r e n doorgrondbaa r schijnt . Aa n deze wéinig-speculatiev e zijd e va n he t Deïsm e beantwoord t de wéinig-speculatieve , materialistisch-sensualistisch e filo -sofie van Locke . Zij i s d e filosofi e voo r ee n geslach t va n ontdekkingsreizigers e n natuurvorschers . Wan t oo k hie r i s weer ee n tre k va n gemeenschappelijkhei d tussche n acht -tiende-eeuwsch e n Renaissance-individualisme ; beid e perio -den zette n zic h i n me t groot e ontdekkingsreizen , beid e beteekenen oo k i n die n zin : Ontdekkin g va n Mensc h e n Wereld. E n dezelfd e practisch e geesten , di e i n ee n period e van theologisch e belangstellin g hu n „leiddrade n to t d e Eeuwigheid" schrijven , kome n i n een deïstisch-natuurweten -schappelijke period e to t ee n materialistisch e filosofie .

Het Individualistische , anti-maatschappelijk e karakte r van he t Deïsm e wer d i n Engelan d onmiddellij k onderken d en derhalve wer d he t va n overheidswege onderdrukt . Vrom e lieden liete n legate n n a voo r d e bekeerin g de r Jode n e n

432

voor d e bestrijdin g de r deïste n e n atheïsten . D e Engelsch e zin voo r de n „gulde n middenweg" , waardoo r Engelan d noc h de uiterste n va n autoritaire n dwang , noc h di e va n revolu -tiomnaire eigenwillighei d i n hu n voll e scherpt e heef t gekend , schoon he t groot e rhythm e zic h daa r zo o goe d al s elder s liet gelde n — hield d e Ker k al s nuttig e instellin g i n stan d en i n eer e bi j velen , di e doo r hu n inzichte n d e Ker k ruim -schoots ontwasse n waren . Voltaire stond verbaasd , toe n hij verna m da t Newto n ee n „Ariaan " wa s gewees t e n d e groote Deïstisch e filosofen , Locke e n Hum e konden zic h evenmin va n he t maatschappelij k instinct , da t d e Ker k al s een nuttig e noodzaa k voelt , gehee l vrijmake n e n dede n i n die richtin g herhaaldelij k concessies .

Die zi n voo r he t gematigd e e n evenwichtige , waarbi j mensch e n maatschappi j beide n tamelij k gezon d kunne n blijven, blijk t we l hee l duidelij k ui t de n gees t de r toonaan -gevende moraliste n va n di e dagen , d e Spectatorial e groot -heden Addison e n Richardson . Tussche n het verheve n Spinozistisch Pantheïsm e e n d e daarme e samenhangend e moraal, he t later e idealism e van Roussea u e n zijn geestver -wanten eenerzijd s — de glimlachend e corrupti e e n geweten -looze lichtzinnighei d gedurend e d e Restaurati e de r Stuarts anderzijds, i s dez e soor t nuttigheidsgodsdienst , dez e zede -lijke eerst e hul p bi j ongelukken , me t al s hoogst e oogmer k „to b e eas y her e an d happ y afterwards " — de moraa l van de gematigdhei d en va n het fatsoen , van de Christelijkheid , die succes e n rijkdo m geenszin s buitensluit , dez e juis t i n het uitzich t stelt , al s loo n voo r vlij t e n braafheid , zooal s Addisons eige n lofzange n o p de n schel m Marlborough, zijn vleierij va n de n hofpoëe t Dryden , zij n o p di e wijz e verkre -gen jaargel d va n de n konin g e n zij n staatssecretarisscha p van Ierlan d he m volstrek t nie t hebbe n bele t va n zichzel f o p zijn doodbe d t e getuigen : „Hie r sterf t ee n Christen. "

Prometheus. 2 8 433

Waar n u di t soor t maatschappelij k Christendo m d e over -hand hiel d i n Engeland , daa r ka n he t nie t verbaze n da t het -zelfde land , ' t wel k d e Fransch e revolutionnaire n bi j wijz e van spreke n hiel p aa n hu n filosofie , late r d e wijkplaat s werd voo r d e verdreve n Fransch e aristocraten . D e zi n voo r het nuttige , he t maatschappelijk e zegevierd e ove r he t revo -lutiannaire individualisme , i n ho e glorieuz e vlamme n he t later oo k oplaaie n zou . Ander s gin g he t i n Frankrijk .

Indertijd, ove r d e Renaissanc e sprekend , zage n w e d e door he t Humanism e opgezett e taa k noodzakelijkerwij s i n tweeën vallen , i n Renaissanc e e n Reformatie . He t optrede n tegen d e toenmalig e almachtig e Kerk-Maatschappi j wa s zulk ee n levensgevaarlij k werk , da t di t allee n doo r d e voo r het leve n e n zij n verlokkinge n onverschilligen , doo r d e gebo -ren martelaars-temperamente n ko n worde n verricht . I n d e onartistieke geringschattin g voo r uiterlijk e schoonheid , weelde e n praa l di e Thoma s Moras als karaktertre k va n zij n Utopiërs noem t — en roemt ; wan t el k maak t va n zij n noo d een deug d — herkenden w e reed s i n aanle g de n man , di e voor Hendri k VII I later nie t wijke n e n al s martelaa r rusti g sterven zo u — in Erasmus ' levenslustige n aard , zij n aesthe -tische verfijning , zij n zi n voo r tafelgeneuch t e n geestige n tafelkout zij n ongeschikthei d to t da t martelaarschap .

Deze scherp e verschille n late n zic h i n he t onderhavi g indi -vidualistisch mouvemen t nie t i n di e mat e mee r gelden , he t voeren va n oppositi e wa s nie t zó ó levensgevaarlij k meer . De Renaissanc e ha d „verdraagzaamheid " ervare n e n gefor -muleerd, d e zeventiend e eeu w ha d dez e weliswaa r geloo -chend, maa r he t woord , de Ide e ko n nie t uitgewisch t worden ; juist al s d e Ide e va n gewetensvrijheid , wa s di e va n verdraag -zaamheid slecht s „vast-gelegd " — kon zic h wee r loswer -ken, e n behoedd e zelf s i n haa r verstarde n staa t d e vijande n van d e Ker k voo r haa r allerergst e excessen . D e opheffin g

434

van he t Edict va n Nante s spreekt nie t bepaal d van ver-draagzaamheid, maa r ee n Bartholomeusnach t wa s toc h i n 1685 niet we l denkbaar . Ongetwijfel d heef t meni g Jezuïe t Voltaire hartgrondig naa r folterban k e n brandstape l ver -wenscht — maar menigee n oo k wa s geneig d zic h t e schame n over diezelfd e driften , di e andere n eenmaa l i n trot s e n oprechtheid hadde n belede n e n uitgevierd . Da t wa s he t ver -schil. Doc h opjagen , verontrusten , verbanne n e n belastere n waren e n bleve n he t dee l va n wi e zic h verzette n dorsten , e n zoo vinde n w e da n dezelfd e onverschillighei d voo r he t leve n en zij n genietingen , di e d e krach t wa s va n de n oudste n Christen-martelaar e n va n de n latere n Reformator , i n ver -band me t hunn e bestemming , toc h wee r teru g i n tempera -menten al s Lessin g e n Rousseau, die da n va n he t Luther -type — tegenover Goethe e n Voltaire , di e meer va n he t Erasmus-type zijn , moe r intellectuee l e n minde r apostolisch , in weze n du s toc h hetzelfd e verschil .

Maar i n di t nieuw e mouvemen t i s e r ee n ande r verschil , een ander e lij n waarlang s d e werkzam e geeste n uiteen -vallen i n verschillend e kampen : éé n kam p da t d e groot e geestelijke vrijmakin g voltro k e n ee n da t d e groot e maatschappelijke vrijmakin g voltrok , ee n da t d e grondsla -gen legd e to t he t modern e denke n e n voele n — dat i s : waarin zic h d e Eenhei d he t eers t onde r éeze vorme n aa n zich zel f openbaard e — en éé n dat , o p dezelfd e wijz e opge -vat, d e grondslage n legd e va n d e modern e rechtsopvattin -gen, d e groe p va n d e Duitsch e Hamlets, e n de groe p va n d e Fransche Do n Quichotte' s — de laatst e d e groep , di e ( h e r -stelt, d e eerst e d e groep , di e opheft .

De algemeen-individualistisch e begrippe n e n opvattinge n van betrekkelijkhei d e n verdraagzaamheid , va n gelijkhei d en vrijhei d name n derhalv e i n Frankrij k di e zoogenaam d materialistische vorme n aan , omda t Frankrij k va n oud s he t

425

land va n de daden , de Fransch e gees t d e to t dade n mee r da n tot bespiegele n aangelegde , al s d e Romeinsch e mee r da n als d e Grieksch e schijn t t e moete n weze n — wat i n ee n tijdperk va n algemee n anti-maatschappelij k streve n da n leidt to t he t aanstoke n va n revolutie s — waartegenover d e Duitsche gees t mee r to t bespiegelen , minde r to t dade n schijnt geneigd , mee r to t veelzijdi g peinze n da n to t eenzijdi g handelen, ee n verschi l ' t wel k bi j fundamenteel e overeen -komst va n levensopvattin g bi j lang e n a nie t zo o groo t i s als he t schijn t e n al s propagandiste n va n nationalistisch e denkbeelden e n ideale n he t we l wille n doe n voorkome n e n reeds ee n vee l geringe r verschi l da n e r bijvoorbeel d bestaa t tusschen ee n Duitsohe r va n 1750 en ee n Duitsche r va n 1918. W e kome n hiero p terug .

Als me n du s va n Engelan d ka n zegge n da t d e filosofi e e r wordt neergehaal d to t he t practisoh e leven , to t ee n cate -chismus e n ee n leiddraa d „to b e eas y her e an d happ y after -wards," da n kan men va n Frankrijk zegge n da t men daar dat practisch e leve n trach t o p t e heffe n to t d e filosofi e e n met he t daari n goe d e n geldi g geacht e i n daadwerkelijk e overeenstemming t e brenge n — terwijl da n i n Duitschlan d filosofie e n leve n ui t elkaa r gehoude n worden , i n he t zui -vere begrip , da t he t ee n zic h nie t zonde r sch a to t he t ande r opheffen, noc h he t ande r to t he t ee n zic h neerhale n laa t — een zuive r begri p vo l netelig e consequenties .

In overeenstemmin g me t di e „arbeidsverdeeling " wer d het oorspronkelij k Deïsm e i n Frankrijk : materialisme , over -wegende belangstellin g i n he t „geschapene " zonde r vee l bekommering omtren t de n Maker , belangstellin g i n mensen , maatschappij e n natuur , dran g o m t e kennen , t e doorgron -den, t e wete n e n voora l o m i n overeenstemmin g daarme e e n op d e aldu s verworve n basi s t e handelen . I n Engelan d zakt e het ho e lange r ho e mee r to t Kerkverban d e n Kerkbelijdeni s

436

terug — in Duitschlan d daarentege n hie f zic h he t Deïsm e tot pantheïsm e op , aanvankelij k onbewust , da n onbeleden , ten slott e bewus t e n beleden . Di t ko n nie t uitblijven . I n d e vaag-mono theïstische opvattin g va n he t Deïsme , waa r „God" zic h eigenlij k nergen s bevindt , ka n d e doordenkend e geen vred e vinden , evenmi n i n he t materialistisc h atheïsme , dat voo r „God " onverschilli g is , omda t he t ee n ander e taa k te verrichten , ee n ander e functi e t e vervulle n heef t — en zoo moes t he t da n doo r d e formul e „Go d i s i n alles" , di e het onderschei d tussche n Scheppe r e n Schepping , d e laatste , de groote , fundamenteel e distincti e nie t opheffe n kan , nood -zakelijkerwijs kome n to t he t pantheïstisch e „Go d i s alles" , waarin d e volkome n Eenhei d i s bereikt , all e dualism e weg -gevallen, all e distincti e opgeheven , zelf s di e tussche n Schep -per e n schepsel , tussche n Gees t e n Stof , e n daarme e tussche n Goed e n Kwaad , tussche n „minder " e n „beter" .

Zoo beleefde n he t d e Duitsch e Hamlets, dichters e n denkers, mi n o f mee r volledig , naa r d e mat e hunne r geeste -lijke krachten . Wan t altij d e n i n alle s „pantheïstisch " t e voelen, i s de n ui t distinctie-wi l ontstanen , krachten s distinctiedrang levende n mensc h ee n ondoenlijkheid , hi j mag niet , ka n nie t voortduren d d e Eenhei d begrijpen , di t begrijpen war e z ij n, war e d e doo d va n de n mensc h al s individu. He t gaa t he m o p he t allerbes t zooal s he t Faus t met de n Aardgees t ging :

„Hab' ich di e Kraft , dic h anzuziehen besessen , So hatt ' ic h dic h z u halte n kein e Kraft."

Daarbij ston d ieder e collectiviteit , kerkelijk e e n maat -schappelijke, dreigen d tege n he t bewust e e n belede n pan -theïsme gekant . Wan t pantheïsm e e n atheïsm e golde n gelij -kelijk verderfelij k e n beteekene n i n d e collectivitei t oo k beide inderdaa d ee n afwijze n va n algemeen e moraal , waar -tegenover d e „atheïst " onbewus t e n d e pantheïs t bewus t

437

de uitsluitend e zedelijk e aansprakelijkhei d va n de n mensc h tegenover zij n eige n innerlijke n God , zij n eige n gewete n belijdt. Zó ó weini g dors t me n di t uiterst e va n individua -lisme, waari n God-en-I k samenvallen , waari n all e gedach -te aa n stra f e n beloonin g i s opgeheve n i n d e formul e „deugd i s geluk " — zoo weini g dors t me n di t aan , w a n t z o o w e i n i g b e g r e e p m e n h e t e i g e n l i j k z e l f , dat Moze s Mendelssohn — zelf o m zij n Talmu d e n Thora -critiek d e Joodsch e Luther geheeten! — zijn vrien d Lessin g na dien s doo d meend e t e moete n verdedige n tege n d e „be -schuldiging" da t Lessin g pantheïs t wa s geweest . Bewus t e n rijp pantheïsm e i s da n oo k we l he t eind e va n de n weg , va n de keten de r onverbiddelijk e consequenties , waarto e d e onbe -lemmerde Rede , eenmaa l zic h aa n „geopenbaard e Waar -heden" ontworstel d hebbende , waarto e d e Eenheid , eenmaa l uit zelfvergetelhei d to t zelfherkennin g ontwaakt , noodzake -lijkerwijs zichzel f moes t voeren , he t volmaakt e Eenheids -besef, ' t wel k al s Spinozistisc h pantheïsm e d e Eenhei d va n Schepper e n Schepping , al s Kantiaansch e filosofi e d e Een -heid va n Subjec t e n Objec t ervare n e n belede n heeft .

Doch ineen s ko n he t daarto e nie t komen . He t uitspreke n eener formul e val t lich t genoeg , maa r ee n formul e t e be -grijpen, ui t t e bouwen , to e t e passen , to t werkelijkhei d t e maken, zoodani g da t nie t voortduren d d e zoekend e o n b e -w u s t zichzel f weerspreek t (d e b e w u s t e zelfweerleggin g is juis t d e eoht e redelijk e werkzaamheid ) daarto e wa s toen -tertijd ee n menschenleven , ee n enke l menschengeslach t nie t toereikend. El k volgen d geslach t voegd e du s bi j d e to t ge -meengoed verwerkt e erfeni s va n he t vorig e geslach t d e resultaten va n eigen , gestadig e overdenkin g — dit proces , naar zelfopheffin g wijzend , gin g gepaar d me t ee n afnemin g der collectiev e instincte n e n zo o konden , durfde n da n pa s de achterkleinkindere n d e gedachte n hunne r overgrootvader s

43*

ten voll e realiseeren; de Eenheid , i n d e eerste n to t ee n dage -raad va n zelfontdekkin g gekomen , klim t i n d e laatste n to t den volle n dag . Descartes sprak he t woor d ui t va n de n twij -fel, doo r velen , el k naa r zij n aard , overgenome n e n herhaald , Bayle e n zij n geestverwante n bezate n d e formul e va n d e betrekkelijkheid — beide ware n oo k reed s he t dee l de r Renaissance gewees t — doch pa s d e volslage n filosofe n de r latere geslachte n konden , mochte n di e wege n te n eind e to e gaan. Wi e d e sterk-pantheïstisch-getint e beschouwinge n van Schille r ove r „God " e n „Natuur " leest , stui t telken s o p monotheïstische ketterijen , o p ee n onvermoge n „God " e n „Wereld" werkelijk , voortduren d e n natuurlij k (da t i s : zonder gespanne n verstandelijk e zelfcontrole ) al s éé n t e begrijpen e n nie t t e scheide n — Schiller voel t zic h zelf s no g en noem t zic h no g bi j ettelijk e gelegenheden : Protestant ! In he m i s he t pantheïsm e no g maa r zee r onrij p — in d e geesten van Kan t e n Goeth e nadert he t pa s d e grenze n va n het mensohelij k vermoge n o m d e Eenhei d natuurlijkerwij s te vatte n e n t e beleven , vermogen , waarva n w e moete n vree -zen, da t he t oo k i n d e grootste n toc h nimme r hee l groo t kan zijn .

De geestesbeweging , welk e aa n die n volle n bloe i vooraf -ging, heef t me n zee r eigenaardi g „Aufklarung " genoem d — ze is , va n d e Eenhei d uit , ee n afrukke n va n oud e blinddoe -ken, z e i s al s he t breke n va n ijskors t e n eierschaal , waar -onderuit he t verstold e e n verstild e leve n to t nieuw e beweeg -lijkheid ontwaakt . Da t d e „poëzi e de s levens " he t daarbi j zwaar t e verantwoorde n kreeg , da t d e „wieders " va n he t onkruid de s bijgeloof s oo k d e bloempje s de s geloof s hebbe n uitgerukt, zooal s Heine het uitdrukt , di t alle s ko n nie t uit -blijven. Hoogelij k onbillij k zo u he t zijn , de n manne n va n d e Aufklarung t e verwijte n da t z e he t leve n ontluister d hebbe n — maar di e onbillijkhei d wa s wee r billij k i n hu n direct e

439

nakomelingschap. Tegenove r d e theologisch e absurditei t e n der theologe n tyranni e va n d e zeventiend e eeu w steld e d e Aufklarung, di e late r voora l i n Berlij n to t bloe i kwam , waa r „de boekhandelare n Nicola ï e n Frederi k d e Groote , he t ge -kroonde materialisme , de n schepte r zwaaiden, " o m me t Heine te spreken , d e negatieve , heilzam e werkzaamhei d va n weerspreken, bespotte n e n loochenen . Wa s z e daari n nie t „te ver " gegaan , da n wa s z e oo k nie t ve r genoe g gegaan . Om iet s t e kunne n uitroeien , moe t me n he t hate n e n wi e iets haat , zie t e r de deugden , d e voordeelen , d e goed e kante n niet van . Liefd e e n haa t zij n d e werkdadig e krachten , waar -aan de gematigdhei d va n natur e vreem d moe t zijn . D e mati -ging bewerkstellig t zichzel f i n hu n resultante , zij-zel f kun -nen, moge n di e nie t betrachten . D e zoogenaamd e pedanteri e van d e leider s de r Aufklarun g i s va n all e tijde n — want altijd e n overa l hebbe n mensche n zic h ingebeel d da t zij-zel f het Lich t ontstaken , waari n z e he t absurd e e n verdraaid e van anderman s redene n herkende n — wij voo r on s begrijpe n echter, da t e r gee n sprak e wa s va n ee n persoonlijk e superio -riteit va n eike n achttiende-eeuwsche n twijfelaar , bove n eiken zeventiende-eeuwsche n geloovige ; d e eerst e wa s een -voudig i n d e vernieuwd e zelfherkennin g e n zelfbestrevin g van d e Eenhei d buite n eige n toedoe n innerlij k bevrijd . D e zeventiende-eeuwer wa s nie t minde r groo t i n zij n geloo f da n de achttiende-eeuwe r i n zij n twijfe l — maar i n de achttiend e eeuw beduidd e geloo f o p die n oude n grondsla g we l inferio -riteit, gebleke n onvatbaarhei d o m i n d e voorhoed e t e gaan , de Eenhei d i n haa r nieuw e bestrevin g t e weerspiegelen . I n de zeventiende eeu w wa s me n tot he t geloof , in de achttiend e tot de n twijfe l d e „uitverkorene" . Wannee r w e lezen , da t d e goede Nicola ï he t woor d „engel " al s koosnaa m i n zij n hui s verbood, omda t he t he m aa n „barbaarsc h bijgeloof " her -innerde, da n kunne n w e de n afkee r va n he t geslach t da t n a

440

hem kwam , va n de n jonge n Schille r e n de n jonge n Goetih e begrijpen, oo k no g den haat va n d e daarna komend e vroeg -kathoHeke Romantisch e school , di e immer s juis t wee r zo o iets geheel anders zoeken zou — totdat dan Heine, de groote vertegenwoordiger va n de laat-Romantische, d e zoogenaam-de Protestant-Romantisch e school , d e samenvattin g va n a l het voorafgegan e vóór - e n tegen , j a e n neen , d e humoris t en bewonderaar van Hegel, de Aufklarung dan eindelijk haar recht heef t doe n wedervaren . Haa t noc h liefd e konde n he m meer dienen , di e aa n ander e bronnen ' zijn natuurlij k weze n bekrachtigen moest , daaro m wa s hi j va n haat e n van liefd e bevrijd. D e taa k de r vorig e geslachte n was , el k zijnerzijd s een afzonderlij k dee l t e vervulle n i n he t groot e proces , d e emancipatie va n het Ik , e n z e moeste n daartoe , juist omda t en in zoove r z e werkdadi g waren , het inzich t i n den ouder -lingen samenhan g de r elkaa r schijnbaar-weerstrevend e e n bestrijdende groepe n missen . D e achttiend e eeu w heef t no g geen geesten voortgebracht, die volharden kunnen in wat z e zelf ee n eenzijdighei d wete n e n wie r hartstoch t oo k zonde r illusies toereiken d blijf t — daartoe moes t ee n no g wee r verder tijdper k zij n vervullin g krijgen . Daaro m konde n d e jonge pantheïste n i n d e Aufklarung-manne n nie t hu n eige n wegbereiders, hu n noodzakelijk e voorlooper s zien . Evenal s de Renaissanc e toon t d e achttiend e eeu w voorbeelde n t e over va n mensche n di e eikaar s i n weze n overeenkomend e werkzaamheid nie t begrepe n e n niet waardeerden , omdat z e alleen hun eigen deel in het algemeene vrijmakingsproces al s het eene-noodige , e n eenig-belangrijk e beschouwden . Zo o hebben Lessin g e n Voltaire, de beid e „pionier s voo r ver -draagzaamheid", elkaa r gehaa t o m hu n verschillende aesthe-tische inzichten . Lessin g von d in Shakespeare , de ongebon -den, vrij e menschelijkheid , zij n eige n ethisch-aesthetisch e idealen terug , Voltaire, i n ander opzich t vrijgemaakt , maa r

441

in aesthetisoh opzicht aan de oude orde verkleefd, bleef blin d voor d e innerlijk e overeenkoms t tussche n eige n gees t e n Shakespeare's geest. Hi j schimpt e Shakespeare een Engel -schen clow n e n noemd e „Hamlet " e n „Romeo " nauwelijk s duldbaar voo r ee n gehoo r va n Italiaansch e matrozen ! Frederik d e Groote , al s Voltaire en onde r dien s leidin g — slechts mogelijk door eigen aard — evenzoo aan de zeven-tiende-eeuwsohe Fransch e aesthetie k verkleefd , weerstreefd e in d e opkomend e letterkund e e n filosofi e va n zij n lan d — weerstreving zoo duidelijk blijkend uit de fameuze brochur e van 1781, waarin hij oja. den jonge n Goethe lesjes geef t e n de les leest! — een deel van zijn eigen wezen. Want ook zijn eigen wezen was individualistisch en hij behoort als vorst tot het type va n Lorenzo de Medicis , niet tot dat van Lodewij k XIV. Hij wa s redelijk en in menig opzich t realistisch . Voo r zoover hi j leefd e e n leve n wilde , du s „distinctie " als zelfbe -houd va n nood e had , zoch t hi j de onmaatschappelijke intel -lectueele e n zedelijke , d e persoonlijk e distinctie . Tegenove r de hofpraa l e n he t hofceremoniee l ston d hi j vee l mee r al s een Lodewij k XI dan al s ee n Kare l va n Bourgondië , vee l meer al s ee n Renaissance-vors t da n al s ee n zeventiende -eeuwsch vorst , ee n maatschappelij k vorst , di e zic h allee n in en door praa l e n dogmatisch ceremoniee l i n d e uniformi -teit, waarto e hi j behoort , va n zij n onderdanen onderscheidt , zooals dezen zic h onderling ook allee n daardoor onderschei -den e n wien s wezen-van-vors t du s daarui t al s he t war e i s opgebouwd, voo r wie n praa l e n ceremoniee l derhalv e reali -teiten zijn . Redelij k bese f va n verhoudinge n dee d he m bre -ken met he t dogma zijne r goddelijkheid : hi j heef t zic h „de n eersten dienaa r va n zij n volk " genoemd . Redelijkheid , rea -lisme dee d he m he t fictieve , onwezenlijk e de r menschelijk e majesteit tegenove r he t reëele , wezenlijk e de r goddelijk e majesteit onderscheiden ; hi j verbood , da t me n he m i n d e

442

officieele gebede n „Majesteit " zo u noemen , he t officieel e gebed moes t luiden : „Zege n de n Koning , Uwe n knecht" . Welk ee n verschi l me t de n gees t va n de zeventiende-eeuw -sche Fransch e koningen, di e Go d bijna al s h u n knech t be -schouwen, d e bekrachtige r va n bu n besluiten , d e heilige r van hu n daden ! D e groot e tre k va n Renaissancistische -achttiende-eeuwsche verdraagzaamhei d spreek t ook i n hem : laat elkee n in mijn rijk op eigen wijze zali g worden. Uit he t feit da t hi j als jonge n vaak ee n Fransche n roma n mee naa r de Ker k nam , die n hi j in zwar t marokij n ha d late n binde n om zij n strenge n vade r t e doe n geloove n da t he t ee n Luthersch gezangboe k was , blijk t volstrek t nie t da t hi j ee n minder religieu s ma n wa s da n d e „goed-katholieke " Lode -wijk XIV, wel, da t i n he m he t autoriteits-instinct , oollecti -viteits-instinct al s kerkelij k instinc t verminder d was . Da t Frederik d e Groott e Lessin g zó ó miskende , da t ee n zijne r vurigste bewonderaars , Gleim , e r „wild " bi j werd , e n he m passeerde al s koninklij k Pruisisc h bibliothecari s te n gunst e van ee n middelmati g Franschma n i s wellich t he t helderst e bewijs hoezee r mensche n i n hu n tijdgenoote n voortduren d hun eige n weze n weerstreve n moeten !

Het i s va n algemeene bekendhei d dat Frederi k de Groot e zijn landgenoote n d e wette n wild e voorschrijve n o p taal -kundig, litterai r e n natuurfilosofisc h gebied , da t hi j he t Duitsch wild e Italianiseere n e n zoo meer , maar hi j deed di t niet i n zij n hoedanighei d va n heerscher , maa r i n di e va n man, die het beter meent te weten dan anderen. Zijn apodic-tisch optrede n wa s nie t o p ee n bese f va n maatschappelijke , maar op ee n bese f va n persoonlijk e superioritei t gebaseerd . In den van nature hoogmoedige doet zich individualisme voor als zelfoverschattin g e n zelfverheerlijking , zo o goe d al s he t den va n nature immoreele o f amoreel e tot ee n overweldiger maakt — maar deze hoogmoed en deze „slechtheid" zijn weer

443

in zooverr e redelijk , da t z e erken d en verantwoor d worden , dat z e beruste n o p realiteiten , terwij l i n de n egocentrisch e de hoogmoed berust op de collectieve fictie va n de superiori-teit der geboorte of van het fortuin, en de slechtheid gepaard gaat me t ee n mateloo s gevoe l va n zedelijk e meerderheid .

Om a l dez e individualistische , redelijk e trekke n — waar-toe we oo k een ingeschapen afkeer van juridische en theolo-gische subtiliteite n rekene n e n ee n sterk e neigin g de n onaf -hankelijk-zoekenden, ruim-denkende n gees t bove n de n vak -man d e voorkeu r t e geve n — heeft Carlyle , w e zeide n he t eerder, Frederi k de n Groote n ee n „gekroond e realiteit " genoemd — en dit sluit volkomen op wat we naar aanleiding van Macchiavell i indertij d van realiste n e n realism e hebbe n gezegd. De n Vors t va n he t ander e type , de n maat -schappelijken vors t bi j „God s Gratie" , waarva n Lodewij k XIV de mees t markant e vertegenwoordige r is , hebbe n w e dan ook met het volste recht een „gekroonde fictie" genoemd.

Zoo zie n w e du s d e gesteldhede n i n he t godsdienstig e (de dogma's , di e nie t zoozee r „geloofsartikelen " da n we l distinctiemiddelen zijn , waardoo r d e kerkelijk e collectivi -teiten zic h va n elkaa r onderscheiden , waardoo r z e du s be -staan), omgezet , versmolten , opgeheve n worde n tot Deism e en pantheïsm e — en d e me t he n samenhangend e moreel e dogma's moete n krachten s hetzelfd e proce s deele n i n het -zelfde lot . We zeide n en toonden eerder aan , dat ee n indivi -dualistisch mouvement altijd inzet met de vervanging van de in de uniformiteit bestaand e gesteldhede n en stelligheden o p ethisch gebied , waarbi j „nut " he t werkend e richtsnoer is , waarbij o p dade n e n nie t o p drijfveeren , o p uitkomste n e n niet o p oogmerke n word t gele t — door nieuw e waardeerin -gen (nieu w en altijd oud) op den grondslag der beoordeeling van motieven en oogmerken. Dit verschijnsel deed zich reeds voor in Rochefoucaul d e n stempelt deze n to t achttiende -

444

eeuwer. I n Pierr e Bayl e vind t he t voortzetting , waa r hi j onderscheid maak t tussche n schijn-Christene n e n Christe -nen e n liefdelooshei d noem t al s d e ergste ketterij . Da t di e uiting i n hooge mat e „onrechtzinnig' ' is , e n op zichzel f ee n doodelijke ketteri j i n he t oog va n eiken kerkelijke , da t lief -deloosheid e n hartelooshei d zic h imme r verdroege n e n no g steeds uitnemen d verdrage n me t strikt e „rechtzinnigheid" , behoeft gee n betoog . D e doo r Bayl e gemaakt e onderschei -ding geld t i n orthodox e kringe n no g steed s al s ee n eve n erge ketteri j (e n volkomen terecht) al s he t antwoord , dat i n onze dage n ee n domine e ga f aa n ee n „rechtzinnigen " boe r op zijn vraag of hij wel lid van een coöperatie mocht worden en o f me t he t „Teeke n de s Beestes " in d e Openbarin g nie t is bedoel d he t lidmaatscha p va n ee n coöperati e — dat hi j maar lieve r zij n rogge en tarwe behoorlijk aa n de regeerin g opleveren moest ! Zul k ee n antwoor d heef t me t „zaligheid " en „godsdienst " niets t e maken e n zo u door eike n „atheïst " gegeven kunne n zijn — het bewijs t da n ook alleen , da t all e modernisme slecht gedurfd en onrijp atheïsme of pantheïsme , en d e moderne dominee ee n tastbare tweeslachtigheid is .

Het verander d inzich t i n d e natuu r va n d e zonde , he t besef da t nie t dogma's , maa r dade n iemand ' to t Christe n maken, voer t da n in ee n verde r stadiu m tot ee n gevoe l va n gemeenschappelijke medeplichtighei d aa n gemeenschappelij k kwaad; daarme e samenhangen d openbaar t zic h afkee r va n maatschappelijk-kerkelijke schijndeug d e n vooral oo k afkee r en walging va n het maatschappelijk optimisme . Het scherp e ageeren tege n „officiee l optimisme " is , we zeide n he t reeds , een opvallend e tre k i n he t anti-maatschappelij k individua -lisme va n d e achttiend e eeuw . E r i s gedurend e de n oorlo g veel e n scherpelijk ove r dit '.officieel optimisme " gesproken, in d e natuurlij k oo k i n di t opzich t vlekkelooz e „neutral e pers", di e e r zel f bi j toeva l nie t to e wa s verplicht ! I n all e

445

oorlogvoerende lande n verbloemd e d e regeerin g mogelijk e fouten der legeraanvoerders , en verheelde de zware wonden, land o f lege r o f beide n geslagen , me t gee n ande r doe l da n der critiek den mond te snoeren en eigen standpunt ongehin-derd door t e zetten .

Ook hie r blijkt wee r duidelijk , da t d e oorlo g niet s i s ge -weest dan de brand in een altijd smeulend huis, dat het „ a la guerre comme a la guerre" niets anders is dan het „le s affai -res son t le s affaires " e n da t d e fundamenteel e tyranniek e redeloosheid va n elk e collectivitei t allee n wa t scherpe r da n in vredestij d naa r vore n treedt , maa r nie t i n e n doo r de n oorlog is ontstaan. Hollan d kende het „officieel e optimisme " evengoed i n de n tij d va n Ma x Havelaar , al s Frankrij k he t kende i n den tijd van generaa l Foch ! Het „optimisme " toc h is de mooie naam voor den onwil (d e onmacht) van den maat-schappelijke va n all e tijden om het war e weze n en de nood-lottige uitwerkin g der maatschappelijke dogma' s en moreel e maximen te doorgronden en eigen corruptie te aanschouwen, optimisme i s du s altij d „officieel" . D e maatschappelijk e kunstenaar i s optimistisch : hi j laa t steed s d e deug d beloo -nen — den heldenmoed zegevieren, denken we aan Corneille. Dat oo k Molièr e „optimist " is , blijk t he t bes t ui t zij n „Misanthroop". Het pessimisme is daar als een anomalie, een afwijking, ee n ziekt e voorgesteld . Shakespeare, de onmaat -schappelijke Renaissance-kunstenaar , i s pessimist ; he t blijk t uit zij n „Timon" , wien s pessimism e geenszin s ee n „ziekte " is — het blijkt ui t „King Lear" , wiens pessimism e evenzee r door d e gebleke n slechthei d va n andere n word t teweegge -bracht. D e socialistisch e kunst , voo r zoove r z e nie t critisc h tegen de bestaande maatschappij i s gericht , maar zich bezig-houdt me t ee n t e s t i c h t e n nieuwe , da t wi l zeggen , voo r zoover z e s t i c h t e l i j k is , i s evenzeer.optimistisch , maat -schappelijk. El k goe d li d va n ee n maatschappelijk e collecti -

446

viteit moet „optimist" zijn e n he t leve n „schoon " heeten , waarvan hij niets weet noch iets weten wil — daar hij immers elkeen, die hem tracht naar waarheid in te lichten, als „cyni -cus" d e deu r wijs t — om dengeen , di e va n da t „schoon e leven" niet s terechtbrenge n kan , al s misdadige r t e kunne n aanklagen e n straffen , o f we l al s „slecht " e n „gemeen " t e verachten. He t volkome n onvermogen , d e onwi l o m he t kwaad te erkennen als fundamentee l — en den „misdadiger " als ee n noodzakelijkhei d — is he t kenmer k va n de n maat -schappelijke e n doe t zic h voo r al s optimisme . D e slaafsch e gehoorzaamheid aan, de laffe vrees voor een naar eigen beeld geschapen stamgod , he t i n verban d daarme e buitenspori g ophemelen van materieele weldaden en aardsche zegeningen, is evenzee r ee n uitin g va n optimisme . Daaro m e n i n die n zin i s he t materialistische , nationalistische , monotheïstisch e (dit alle s i s hetzelfde ) Oudtestamentisch e Jodemdo m opti -mistisch.

Van da t „obligat e optimisme", (zooal s Schopenhauer het uitdrukt), is de zelfmoord de meest krasse weerlegging en dit versterkt no g den afkeer, dien de West-Europeesche mono -theïst e r reed s ui t andere n hoofd e tege n gevoelt . Wi j voo r ons achten den hoofdzakelijke n gron d va n dien afkeer gele -gen i n he t fei t da t d e zelfmoor d ee n eigenmachtig e hande -ling is , waardoor het individ u bezi t neem t va n zichzelf , elk e onderworpenheid opzegt , zooda t hi j du s voora l al s symp -toom van individualisme wordt aangezien en gevreesd. Maar daarnaast speur t he t maatschappelij k instinc t i n de n zelf -moord een aanval op het maatschappelijk optimisme , 't welk staande houdt, dat ieder in dit schoone leven slagen kan , die maar „braa f e n „vlijtig " is , o m zic h bove n de n niet-sla -gende t e kunne n verheffen . Daaro m geld t oo k no g immer , zoo vertel t on s Galsworthy, het aanroere n va n ethisch e e n sociale vraagstukken , ander s da n i n he t hee l vag e e n con -

447

ventioneele, i n d e Engelsch e societ y al s „bad form" . E n dit systeem va n doodzwijge n alleen , maa r di t da n oo k volko -men, stel t de n zwakke n maatschappelijk e i n staat , me t ee n variant o p Spinoza's formule, to t „kwaa d doe n e n blij-zijn" .

De onmaatschappelijk e achttiend e eeu w leerd e he t maat -schappelijke optimism e — in da t tijdsgewrich t uitteraar d vervallen to t platt e gemakzuch t e n bott e zelfzuch t — ge-grond o p d e maatschappelijk e schijndeug d va n maatschap -pelijke Christene n al s Joseph Addiso n e n de zijnen , door -gronden e n hartgrondi g haten . E n d e he m ingebore n criti -sche, individualistisch e zi n sloe g i n ee n ma n al s Jonatha n Swift jegens zij n Christelijk e tijdgenoote n to t ee n razerni j van menschverguizin g e n zelfverguizin g over , di e i n d e befaamde schilderin g va n d e Yahou , he t menschbeest , haa r meest krass e uitin g gevonde n heeft . Niet s va n wa t he t zic h noemende idealistisch e optimism e i n zij n „nobel e veront -waardiging" tege n he t realism e van Ibse n e n Sha w heeft ingebracht, haal t i n felhei d bi j wa t dez e achttiende-eeuwsch e boetprediker va n zij n „Christelijke " tijdgenoote n heef t moe -ten hooren ! Lilliputter s schie p hij , om d e kleinhei d va n onz e deugden, Brobdignac'sch e reuze n o m d e groothei d va n onz e misdrijven t e demonstreeren . Voltaire's spotlac h was d e glimlach va n ee n zuigelin g bi j de n bittere n grijns , waarme e Swift zijn recepte n geef t voo r he t klaarmake n va n klein e kinderen — die me n bete r vetmeste n e n ete n kan , da n z e i n Ierland va n honge r t e late n sterven . Haa t e n walgin g tege n een maatschappij , waa r elkee n „Christen " hee t e n naa r niet s dan ee r e n rijkdom streeft , waa r d e kindere n worde n dood -gebeuld o f doodgehongerd , weeze n geronseld , mensche n verkwanseld, zwakke n vertrap t e n de Coverley's , de Sentry's, de Freeport s e n d e Honeycombs, hartig drinkend , stevi g etend e n joli g dansend , moo i e n vroolij k wan t weldoorvoe d en welgesteld , beschaaf d e n vriendelijk , wan t goed-gedres -

448

seerd, stichtelijke boeke n lezend , trou w te r kerk e tijgend , de waardige , navolgenswaardig e Christene n voorstelle n moeten — haat e n walgin g tege n ee n maatschappi j waa r hij-zelf, zic h groo t wetend , i n zij n opstandig e jeug d d e secretaris moch t weze n va n ee n hooggeplaatst e onbelang -rijkheid: William Temple , wien he t lustt e voo r Epicurus te spelen i n zij n tui n e n zij n dienaa r t e vergaste n o p anderman s geciteerde wijsheid , haa t e n walgin g hebbe n in Swif t di e i e l va n pessimism e e n menschenhaa t gestookt , waaraa n e n waarin hi j i s t e grond e gegaan . I n ee n andere n tij d zo u hij , de ma n va n nederige n huize , zij n lo t gedrage n hebben , doc h de mensche n ware n veranderd , maa r vóórda t he t hardnekki g maatschappelijk conservatism e gebroke n was , zo u he t no g menigeen to t wanhoo p drijven . Doc h in Swif t moge he t critisch instinct , he t individualistisc h pessimism e mee r da n in andere n verwoestinge n hebbe n aangericht , i n zij n w e z e n was he t gehee l va n de n tijd . Ho e ster k blijk t d e spo t me t autoriteiten e n hu n bevoegdheden , die n w e reed s i n d e Renaissance-litteratuur aanweze n al s ee n symptoo m va n innerlijke bevrijding , i n zij n „Tale o f th e Tub" . Wan t al werd he t geschreve n al s weerleggin g va n Hobbes ' „Levia -than" („The Tub " i s het vat , da t walvischjager s ui t hu n sloep werpe n o m d e aandach t va n he t die r a f t e leiden ; zoo werpt Swift den „Leviathan " zij n „Tub" to e om he m voo r de lezer s onschadelij k t e maken ) e n a l i s het , doo r d e voort -durende toespelin g o p toenmalig e e n special e toestande n niet mee r to t i n onderdeele n voo r de n hedendaagsche n leze r te genieten , d e soor t va n critie k e n datgen e waartege n z e t e velde trekt , d e bijtend e e n ongeëvenaard-geestig e sarcasme n tegen d e redeverdraaiend e theologen , d e fell e parodieë n o p de waard e va n d e Autoritei t al s zoodani g — Rechter e n Bis -schop worde n beurteling s al s ee n pa k kleere n beschreven ! — is va n all e tijden , e n herinnert , gelij k gezegd , aa n d e cri -

^Prometheus. 29 449

tisch-satirische litteratuur van de vroeg e Renaissance . D e „bewijzen", di e d e dri e gebroeder s (Peter , Marti n e n Jac k ofwel Katholieken , Luthersche n e n Puriteinen ) aanvoere n om hu n vervalschinge n va n he t testamen t hun s vader s (d e Heilige Schrift ) goe d t e prate n e n d e hu n nagelate n „jassen " (levenswijze, zedelij k gedrag ) naa r belan g e n believe n t e veranderen, i s éé n voortdurend e bespottin g va n d e spitsvon -digheid de r theologen , waari n me t vlammend e openhartig -heid d e dinge n nie t worde n bi j hu n ruwste n naa m genoemd , maar uitgeschreeuwd , al s walgen d protes t tege n maatschap -pelijk optimism e e n maatschappelij k fatsoen , da t alle s ver -draait e n va n alle s volhoud t da t he t goe d is , o m klager s t e kunnen hange n e n hervormer s t e kunne n steenigen . Gee n persoonlijke grieven , ho e zwaa r ook , gee n gekrenkt e ijdel -heid, ho e schrijnen d ook , kunne n ee n mat e va n haat-harts -tocht inspireere n al s di e welk e Swift heeft bezield ; daarto e behoort ee n belangeloo s realistisc h idealisme , da t zic h tege n levensvervalsching e n levensverkankerin g gillend e verzet .

Hoezeer alle s wa t naa r optimism e zweem t de n critische n achttiende-eeuwer ondraaglij k was , blijk t o p curieuz e wijz e uit Voltaire's afkeer tege n he t optimism e van Leibnitz , dat als „filosofisc h optimisme " toc h nie t mee r gehee l me t he t „obligate optimisme " va n de n maatschappelijke n monotheïs t is gelij k t e stellen .

Voltaire's „Candide " is ee n bijtend e weerleggin g va n di t „optimisme", waari n d e filosoo f Panglos s (die Leibnit z voorstellen moet ) d e vreeselijkst e avonture n beleeft , maa r na eike n ramp , di e he m hui d o f kleere n kost , onveranderlij k verklaart, da t „alle s da t i s goe d is. "

Indertijd, bi j onz e uitteraar d slecht s vluchtig e besprekin g van he t Renaissance-individualisme , zage n w e ho e reed s d! e Renaissance, in Montaigne , het „maatschappelij k optimisme " en daarme e d e veroordeelin g va n de n zelfmoor d gehee l t e

450

boven komt , e n w e stipte n toe n almed e aan , da t Renaissanc e en achttiend e eeu w elkaa r oo k hieri n nadere n e n verstaan . De achttiend e eeu w heef t o m zo o t e zegge n d e praktijk , d e apologie e n de filosofi e va n de n zelfmoor d gekend , he t eerst e in Goethe' s „Werther" — het tweed e in Rousseau' s „L a Nouvelle Héloise " e n he t derd e in Hume' s „Essay on Sui -cide" — 't wel k pa s n a zij n doo d verschee n e n toe n no g me t alle mach t va n Ker k e n Gouvernemen t i n Engelan d wer d onderdrukt, zooda t he t slecht s i n zee r weini g exemplaren , en di e weinig e zee r moeilij k t e vinden , behoude n bleef , tot -dat e r i n Zwitserlan d ee n herdru k verscheen . Zo o formu -leerde oo k hie r d e filosofi e d e gevoelen s e n inzichten , welk e algemeen voorhande n lagen ; d e filosoo f „von d z e nie t uit" , zijn gees t spiegeld e slecht s zuiverde r e n scherpe r da n ander e geesten ee n algemee n inzicht , da t was : algemeene noodwen -digheid.

Dat he t vonnisse n va n de n zelfmoor d volkome n samen -hangt me t de n monotheïstisch-collectivistische n gemoeds -aard, blijk t ui t he t bekend e feit , da t d e Oude n de n zelfmoor d nimmer veroordeel d hebben , ja , deze n eerde r preze n e n aanmoedigden. Pliniu s beschouw t al s ee n de r best e gaven de r natuu r he t vermoge n va n de n mensc h o m zelf ee n eind e aa n zij n leve n t e stellen , al s di t he m ondraaglijk wordt , e n he t schijnt , da t i n sommig e deelen va n Griekenland , o.a . o p he t eilan d Keos , d e gewoonte beston d o m hem , di e deugdelijk e gronde n to t zij n besluit aanvoere n kon , i n he t openbaa r doo r de n Magistraa t den doodelijke n scheerlingsdran k t e doe n toereiken . D e Stoïcijnen, Seneca o.a. , prezen eveneen s de n zelfmoor d — en oo k d e Indiërs , d e Chineeze n e n d e Japanner s voele n e r niets va n de n kerkelijk-maatschappelijke n afkee r de r West -Europeanen van .

Dat he t — vaak weerlegd e — praatje ove r d e lafhei d va n

4Si

den zelfmoor d ee n praatj e is , doo r schoolboekje s e n domi -nees instinctie f gecolporteer d — zal iede r erkennen , di e o p dit pun t eige n gemoe d doorzoek t — en he t voorstelle n va n den zelfmoor d al s ee n misdaad , gelij k da t i n Engelan d ge -schiedt, druisch t zo o kra s i n tege n he t modern e rechtsgevoel , dat d e wetgeve r zel f eige n we t voortduren d weerstreeft , sinds he t persoonlij k oordee l althan s eenigermat e he t blind e maatschappelijke instinc t vervange n heeft . 1)

Maar he t groot e „officieele " zedelijk e motie f va n kerke n en maatschappije n tege n de n zelfmoor d i s e n blijf t da n toc h dit, da t he t de n mensc h nie t toekomt , ove r eige n leve n t e beslissen, da t hi j nie t wekte , du s oo k nie t eigenmachti g dooven mag . Wa t Go d schonk , ka n Go d allee n ontnemen . E n zoo iets , da n i s dez e redeneering , waarva n elk e kerkelijk -maatschappelijke d e dup e wa s e n is , he t mees t krass e bewij s van hu n volslage n stekeblindheid . Immers , me t wel k ee n gemak beschikke n dez e zelfd e lieden , di e va n de n zelfmoor d zouden afzie n ui t d e hoog-zedelijk e overwegingen , da t nie t menschen moge n vernietigen , wa t Go d heef t gemaak t — met wel k ee n gema k beschikke n z e ove r he t leve n va n ande -ren! Juis t daa r e n i n die n geestesstaat , waa r d e zelfmoor d wordt afgekeurd , word t he t due l goedgekeurd , geprezen , aangemoedigd, he t duel , di e uitin g va n aa n waanzi n gren -zende ijdelheid , welk e bloe d vergie t o m ee n woor d o f ee n klap. E n juis t daar , e n i n die n geestesstaat , waa r d e zelf -moord strafbaa r is , staa t d e doodstra f o p he t geringst e ver -grijp —; in Engelan d i n d e negentiend e eeu w ston d z e o p niet minde r da n tweehonder d delicte n — gezwegen no g va n foltering, deportatie , slavenhandel , vivisecti e — gezwegen heel e n a l va n he t o p ander e wijze , i n mijne n e n fabrieken ,

i ) E n oo k wee r niet , sind s he t collectivistisch e instinc t i n e n doo r de n oorlog opnieu w overheerscht , gelij k blijk t i n ee n van Galsworthy' s nieuwste vertellingen : „Th e Juryman. "

452

beschikken ove r levens , di e Go d schie p e n waarove r „He m alleen" he t meesterscha p toekomt !

„Death i s Nature' s remed y fo r al l things , an d wh y no t Legislation's?" vraagt Dickens i n d e „Tal e o f tw o Cities " met grimmige n spot . Alle collectiev e leugen s zij n doorzich -tig, voo r wi e maa r eenmaa l to t critie k (onderscheiding ) i s ontwaakt, maa r d e leuge n ove r he t „misdadige " va n de n zelfmoord i s d e doorzichtigst e va n allemaal . E n ho e zuive r komt he t u i t : waar, o p redelijk e gronden , d e zelfmoor d word t aanvaard al s he t supreem e rech t va n de n mensc h ove r eige n leven, al s zij n laatst e uitkoms t ui t rampe n e n smarten , teleur -stellingen e n moeite n — zoo zeg t he t Plinius , zo o zeg t he t „Werther" — waar d e mensc h d e beschikkin g ove r zichzel f eerlijk e n openlij k herneemt , daa r word t oo k onmiddellij k het due l afgekeurd , daa r word t onmiddellij k voo r verzach -ting va n d e wreed e rechtspleging , voo r verminderin g va n doodstraffen gepleit , e n daari n lig t da n pa s eenig e waar -achtige eerbie d voo r „he t leve n da t Go d schiep " — te wete n het leve n va n anderen , e n da t di t nie t i n ee n due l o m ee n klap, nie t aa n d e gal g o m ee n paar d behoor t t e eindige n —. Ja, daa r verdwijn t zelf s he t geno t i n he t oninenschelij k jacht -vermaak e n daa r verander t d e verhoudin g va n mensc h e n dier te n gunst e va n di t laatste . Montaigne begreep e n billijkt e den zelfmoord , maa r nie t d e jach t e n nie t he t due l e n nie t den oorlo g e n nie t d e wreed e rechtsplegin g e n nie t d e hoog -moedige minachtin g va n mensc h jegen s die r zijne r dage n — Rousseau verdedigt de n zelfmoord , maa r verfoei t he t duel , den oorlo g e n he t gewel d va n eike n aard , he t ee n gaa t me t het ande r samen : redelijkheid , individualistisc h inzicht , onderscheidend i n he t inconsequent e e n onwar e de r schijn -zedelijke maatschappelijk e dogma's , di e altijd , uitsluiten d op nu t e n behou d e n tuch t zij n gebaseer d — en zic h ont -plooiend to t nederighei d e n fierhei d tezamen : nederigheid ,

453

die afzie t van de beschikkin g ove r een s ander s leven , e n zic h niet, al s d e eerst e d e best e dievenvanger , „God s werktuig " waant; fierheid , di e zic h he t rech t o m ove r eige n leve n t e beschikken, me t gee n theologisch e drogredene n e n juridisch e subtiliteiten laa t ontpraten .

Maar oo k o p ander e wijz e da n i n he t aanvaarde n e n ver -dedigen va n de n zelfmoor d heef t d e achttiende-eeuwsch e individualist he t maatschappelijk-kerkelij k optimism e weer -legd, e n he t aloud e „Da t he t goe d w a s . . . . " gelogenstraft. In d e maatschappeli j k-moralistische litteratuu r va n d e vorig e geslachten ware n d e „sympathieke " karakter s steed s d e brave, fatsoenlijke mensche n i n maatschappeli j ken zin , veela l de nobel e jonkma n — denk aa n Hendri k Edelin g ui t „Sar a Burgerhardt", — die e r i n slaagt , me t noeste n vlij t e n stipte n levenswandel, trou w kerkgaan , ee n ordentelij k huwelij k e n wat daa r mee r bi j hoort , „to b e eas y her e an d happ y after -wards" — e n dit alle s met het verborgen , halfbewust e oog -merk, d e maatschappi j voo r t e stelle n al s d e mees t geschikt e plek voo r brav e mensche n o m t e slagen , gelukki g e n tevre -den t e zijn , me t daarui t voortvloeien d he t recht , d e ongeluk -kigen e n ontevredene n t e verachte n e n voo r hu n mislukke n aansprakelijk t e stellen . Daartegenove r vertoon t d e critisch e achttiende-eeuwsche litteratuu r eveneen s mee r o f minde r be -wust, d e duidelijk e tendentie , o m d e maatschappi j zoodani g voor t e stellen , da t list , bedrog , slechthei d e n valschhei d e r lichtelijk slagen , maa r da t d e war e deug d e r word t misken d en vertrapt . Di t beoog t reed s Rochefoucauld, dit beoog t Swift, dit beoog t el k o p zijn e wijze . In Sheridan' s blijspel „The Schoo l for Scandal" i s d e man , di e d e maatschappe -lijke achtin g geniet , Joseph Surface , schijnheilig e n verdor -ven, d e man , di e i n maatschappelijke n zi n mislukt , Charle s Surface, de losbo l e n speler , i s inderdaa d d e drage r va n waar -achtig-edele eigenschappen : nie t d e brav e slaagt , maa r d e

454

slechte slaagt , niet de deugd wordt beloond , maar de ondeug d wordt beloond . Tendentie , opzet , speel t bi j Sheridan gewis geen rol , al s zoovee l t e spontane r e n oprechte r tref t d e over -tuiging, da t d e maatschappelijk e maatsta f ontoereiken d e n de maatschappelijk e deug d ondeugdelij k is . Di t i s ee n enorme veranderin g va n inzich t n a d e zeventiende-eeuwsch e deugdzame e n gehoorzam e helden ! Maar toc h is i n Sherida n nog lan g nie t he t bese f de r principieel e onvereenigbaarhei d van Christelijk e deug d e n Maatschappelijk e deugd .

Daartoe nader t Schille r i n zij n „Rauber " — 't wel k aldu s zulk ee n eigenaardige n tegenhange r vorm t van Sheridan' s „School for Scandal", daa r he t immer s oo k twe e broeder s te zie n geeft , éé n maatschappelij k e n verdorven , éé n bijzon -der onmaatschappelij k e n niettemi n i n menschelijke n zi n nobel. Schiller's bedoeling i s dieper , maa r d e conclusi e geld t niet voo r elke maatschappi j doch , naar hi j meende, voor z ij n maatschappij. Wan t zo o e r ieman d was , di e i n d e mogelijk -heid va n ee n „Blijd e Wereld " geloofde , da n zeke r Schiller . Maar di t toekomst-optimisme , berusten d o p ee n die p bese f dat he t hede n doo r e n doo r ondeugdelij k is , ee n Augias-stal , tot welk s reinigin g krachtig e Hercules-arme n vereisch t worden, heef t niet s gemee n me t he t kerkelijk-maatschappe -lijk optimisme , ' t wel k volhoudt , „da t he t goe d is" , juis t precies omda t he t va n gee n ingrijpend e veranderin g wete n wil. He t i s e r derhalv e bijkan s he t tegendee l van , berusten d op inzich t e n o p hoop , zi j he t da n op , een onvoldoen d inzich t en o p ee n ongegrond e hoop .

Het vervange n va n maatschappelijk e moraa l doo r per -soonlijke moraal , zooal s w e da t i n he t voorafgaand e beschre -ven, lijk t o p he t eerst e gezich t volstrek t nie t onvereenig -baar me t d e bestaansmogelijkhei d eene r collectivitei t al s zoodanig e n i s da t oo k nie t onmiddellij k — doch he t staa t

455

nimmer o p zichzelf , e n he t treed t allee n o p al s symptoo m van ee n geestesgesteldheid , di e bi j di t enkel e vervange n e n her-stellen nie t blijve n kan , doc h vroe g o f laat , i n ee n vol -gend geslacht , zichzel f verwerkelijkend , to t he t opheffe n va n alle gesteldhede n e n hersteldhede n kome n moet . Her-stelle n is oo k no g stelle n e n ka n du s nie t blijven d zijn . Nada t d e redelijkheid, he t realism e tussche n schijn-Christelijkhei d e n Christelijkheid, tussche n schijn-Jieilighei d e n heilighei d gron -dig onderscheide n heeft , ka n z e nie t ander s dan , doorwer -kend, d e beginsele n zel f va n Christelijkhei d e n heilighei d al s bloot-relatief gaa n opvatten , gelij k w e da t eerde r hebbe n aangetoond. He t verlange n naa r ee n individueel e moraa l va n Rochefoucauld, Swift , Bayl e e n hun geestverwante n leid t dus onverbiddelij k to t he t opheffe n va n elk e vaststaand e moraal, to t d e zoogenaamd e Hellenistisch e wereldbeschou -wing van Goethe , waarin voo r d e oud e Joodsch-Christelijk e moraal i n he t gehee l gee n plaat s mee r is .

Het kerkelijk-maatschappelij k dogma , juis t omda t he t buiten d e redelijkhei d staat , ka n nie t overdach t e n du s nie t opgeheven worde n — het word t al s distinctie , al s merkteeke n van ee n collectivitei t aanvaard , verdedig d e n „bewezen " eenerzijds, verworpen , aangevalle n e n „weerlegd " anderzijds , doch zoowe l pr o al s contr a staa n d e argumenten , zo o goe d als hu n object , gehee l e n a l buite n d e redelijkheid . Maa r di t onaantastbaar karakter , da t allee n ee n „ja " o f „neen " — geen „betrekkelijk " — toelaat, i s juis t d e krach t va n he t dogma — alles wa t denke n is , beduid t opheffen ; i n d e Een -heid i s all e zelfherkennin g reed s zelfvernietiging .

In el k gebie d leid t du s d e vervangin g va n ee n maatschap -pelijken, dogmatieken , redelooze n maatsta f doo r ee n persoon -lijken maatsta f to t he t opheffe n va n eike n maatsta f e n toon t het denke n zij n „gevaarlijk" , ontbinden d karakter .

De echt-maatschappelijk e critiseer t zij n konin g nie t —

456

dit blijk t duidelij k ui t „Cinna " e n ui t „L e Cid " — hij eer t in de n konin g d e Goddelijk e Mach t e n aanvaard t verdruk -king e n onrecht , zooal s hi j hage l e n misgewa s aanvaardt ; algemeen-zedelijke eische n stel t hi j de n Heersche r niet . Hobbes o p „juridische " gronden , i n d e negentiend e eeu w nog D e Bonal d o p „schriftuurlijke " gronden , ontkenne n he t recht va n de n onderdaan , zic h ove r d e dade n va n de n Vors t een oordee l aa n t e matigen ; Dante admittéer t i n zij n fanati -sche vereerin g voo r d e Romeinsch e keizer s geenerle i critiek , en di t alle s vloei t voor t ui t eenzelfd e onfeilbaa r instinct , 't wel k speurt , da t he t critiseere n va n de n Konin g alreed s i n aanleg beduid t d e opheffin g va n he t koningschap . He t i s wel waar , wa t Michel Angel o aanvoert bi j d e apologi e voo r zijn Brutus-ver heerlij king, dat zelf s Dant e i n zij n he l ee n plaats heef t voo r d e tyrannen , doc h di t beteeken t niets . Elk e maatschappelijke ui t zij n afkee r va n dieve n e n dwingelan -den i n he t algemeen , maa r hi j gaa t doo r zij n blindhei d de n grofsten diefsta l e n d e mees t krass e dwingelandi j i n d e door -zichtigste vermomming , j a zelf s onvermomd , voorbij , zonde r ze o p t e merken , wannee r z e zic h maa r voordoe n i n d e maat -schappelijke verhoudinge n e n vormen , di e hi j „vanzelfspre -kend" vindt .

De mensc h i n d e Renaissanc e bego n zij n Vors t eische n te stellen , zonde r daaro m no g steed s zo o ve r t e gaa n al s „Junius Brutus " e n als Luther, di e onder bepaald e voor -waarden he t verze t tege n tyranni e e n machtsmisbrui k vo« r geoorloofd hebbe n verklaard . Philippe de Commyne s bijvoor -beeld, gezan t va n Lodewij k XI aan he t Florentijnsch e Hof , daarvóór vertrouwelin g e n dienaa r va n Kare l va n Bour -gondië, ee n merkwaardig e overgangsfiguu r i n zij n wankele n tusschen Middeleeuwsc h collectiviteitsinstinc t e n autori -teitsinstinct eenerzijds , Renaissancistisc h critisc h individua -lisme anderzijds , ka n i n betrekkin g to t he t aardsc h geza g

457

nog nie t verde r kome n da n to t he t predike n va n onderwor -penheid aa n de n „wettige n heerscher " onde r all e omstandig -heden. Oordeel , critiek' , verze t kom t de n „onderdaan " nie t toe, e n hi j ka n slecht s hope n e n vertrouwe n da t Go d he t onrecht, aa n he m begaan , o p de n Konin g wreke n zal . Stel t hij zic h echte r tussche n d e Godhei d e n d e Majesteit , da n maakt hi j zichzel f to t ee n misdadiger . D e echte , volslage n Renaissancisten zij n inmiddels , naar w e zagen , va n da t vast -gewortelde Middeleeuwsch e „heilig e ontzag " ontdaa n e n geven zic h zonde r schroo m ove r aa n een critiek , di e onweer -houdbaar voer t to t he t vonnisse n e n onthoofde n va n Lode -wijk XVI.

Hetzelfde proce s heef t zic h da n immer s wee r voltrokke n als i n he t vervange n va n collectiev e waardeeringe n doo r persoonlijke waardeeringen . Me n eer t nie t lange r de n Chris -ten, maa r de n „waren " Christen , me n gehoorzaam t nie t langer de n koning , maa r de n „goeden " koning . I n die n „goeden koning " geloof t men , voo r zoove r me n egocentrisc h is, voo r zoove r me n zic h ee n koningscha p ka n denken , waar -onder me n z i c h z e l f tevrede n voele n zou . O p diezelfd e wijze geloove n mensche n i n goed e wette n e n i n ee n goed e maatschappij. To t he t besef , da t Ayschylo s uitdruk t i n „d e rechterhand va n Mach t i s tyrannie " zij n e r n a Macchiavell i en voo r Shelley niet vee l mee r gekomen , e n Macchiavelli' s besef heef t he m slecht s ee n duivelsoh e reputati e opgeleverd . Doch oo k hie r staa t he t proce s nie t sti l — en zooal s o p he t stellen va n redelijk e onderscheidinge n he t opheffe n volgt , zoo volg t o p he t stelle n eene r voorwaard e to t gehoorzaam -heid he t opheffe n va n eike n algemeene n plich t to t gehoor -zaamheid. Zo o leid t du s d e i n d e Renaissanc e aangevange n critiek o p di e onaantastbaarhei d va n d e aardsch e Overhei d over he t getemperd-democratisch e sentimen t va n Lessin g ei * Schiller, di e he t koningscha p zoude n wille n her-stellen , on -

458

weerhoudbaar-logisch to t het doo r Rousseau aanvaarde beginsel van de Volkssouvereiniteit, waarvan d e uitvoerin g de anarchi e de r Fransch e Revoluti e moes t zij n e n werd . Oo k hier toon t zic h all e critisc h denke n al s opheffen , i n he t Absolute all e zelfherkennin g al s zelfopheffing .

Op d e minachtin g voo r officieel e geleerdhei d — samen-gaand me t he t wantrouwe n va n „officieel e deugd" , he t onge -loof tegenove r „officiee l optimisme " e n d e critie k o p „offi -cieele lichamen " hebbe n w e reed s bi j d e Renaissanc e d e aan -dacht gevestigd , e n w e noemde n bi j di e gelegenhei d terloop s en vergelijkenderwijz e d e merkwaardig e academisch e intree -rede, waarmee Schille r zij n historisch e college s t e Jen a bego n — historische, ofschoo n hi j toc h eigenlij k medicijne n ha d gestudeerd. Maa r i s het een toeval , da t d e groeiend e pantheïs t de Eenhei d zoch t e n von d i n d e geschiedeni s va n he t eeuwig e worden — in d e historie , di e verleden , heden , toekoms t i n één ban d verbindt , nada t hi j zelf s i n d e he m doo r ee n aan -matigend landshee r krachten s barbaarsch e wette n opgedron -gen medisch e studi e zo o goe d he t ging , he t princie p de i Eenheid ha d opgespoor d e n blootgelegd ? Wan t bi j zij n his -torische intree-red e slui t zij n medisc h proefschrif t zic h o p merkwaardige wijz e aan : „Uebe r di e Zusammenhan g de r thierischen Natu r de s Mensche n mi t seine r geistigen. " Alweer dezelfd e dran g naa r samenhang , naa r Eenheid , naa r opheffing va n d e gangbare , dogmatiek e distincties , hie r me t name va n he t dualisme , da t „ziel " e n „lichaam" , „mensch " en „dier " zo o lan g scheidde , all e superioritei t voo r d e eerst e bedingend, all e inferioritei t he t laatst e toeschuivend . E n overal vertoon t zic h hetzelfd e intellectuee l pantheïsme , hetzi j positief i n ee n streve n naa r universee l begrijpen , hetzi j nega -tief i n ee n verwerpe n va n autoritair e bevoegdheid . Merk -waardig i s i n di t verban d ee n kabinetsorde r va n Frederi k den Grooten , i n 1780 uitgevaardigd, waari n hi j naa r aanlei -

459

ding va n ee n doo r he m geprojecteerd e burgerlijk e wetgevin g verklaart, da t d e heere n vak-juriste n n u we l hu n aureoo l va n geheimzinnigheid zulle n verlieze n e n va n hu n subtiliteiten -kraam worde n beroofd , maa r da t hi j zijnerzijd s mee r ver -wacht va n he t inzich t e n he t oordee l va n kooplieden , fabri -kanten e n kunstenaars !

Ook Lessin g heef t d e officieel e geleerdhei d nie t malsc h behandeld.

En zo o i s o p el k gebie d d e l e v e n d e eerbie d voo r he t bestaande, omda t he t bestaat , verdwenen , e n e r gaa t plotse -ling va n d e traditie s nie t lange r mee r di e machtige suggesti e uit, di e jarenlang , eeuwenlan g va n d e groote , oud e kerkelijk -maatschappelijke traditie s i s uitgegaan , e n di e elkee n te n opzichte va n d e no g bestaand e traditie s zo o gemakkelij k i n zichzelf navoele n ka n — ook va n datgen e wa t hi j me t d e rede reed s verwerp t — zoo he t he m althan s nie t gehee l aa n zelf onderscheiding ontbreekt . D e Aufklarun g heef t haa r werk verrich t e n he t va n bande n e n traditie s bevrijd e ge -slacht va n omstreek s 1780 voert ee n woor d o p d e lippen , geduchter da n eeni g wapen , ee n woor d al s ee n afgrond , al s een verterend e vlam , waari n d e gansch e maatschappi j me t a l hare instellinge n moe t opgaan , he t woor d w a a r o m . E n zeker ha d Bossue t gelijk , da t verstandig e Overhede n elkee n op de n mon d behoore n t e slaan , di e he t woor d maa r wage n te fluisteren , wan t he t toon t va n el k din g zij n onhoudbaar -heid aa n e n voer t onverbiddelij k naa r he t Niet , naa r he t niet-zijn, waari n all e zijn , da t loute r relati e e n distincti e is , wordt opgeheven . E n di t alle s beduid t va n de n mensc h ui t : vermindering va n collectiviteits-instinct ; van d e Eenhei d u i t : een gestadi g aanzwelle n va n de n dran g naa r zichzelf , naa r zelfherkenning, zelfopheffing . Maa r vermit s e n voo r zoove r de mensc h leve n wil , kom t hi j i n ' t gemee n nie t verde r da n tot her-stellen , he t stelle n va n nieuw e distincties , waarva n

460

zich we l d e opheffin g denke n laat , di e echte r nie t bewerk -stelligd wordt .

Reeds i n he t Humanism e e n d e Renaissanc e openbaard e zich d e afnemin g va n he t collectiviteits-instinc t i n ee n toe -nemende geringschattin g voo r maatschappelijk e distinctie s en voo r har e zichtbar e zijde , he t maatschappelij k ceremo -nieel. Ho e uitsluitende r d e mensc h bestaa t i n e n doo r zij n collectiviteit, ho e mee r e n omslachtige r ceremoniee l zij n leven vul t e n vervult . Da t zie n w e aa n d e samenlevinge n va n wilden e n mi n o f mee r primitiev e volkeren . Hie r i s d e per -soonlijkheid no g nie t voorhanden , e n d e eenig e geestelijk e bestaanswerkelijkheid i s de distincti e i n d e collectiviteit , zic h toonend i n he t ceremonieel . Alle s i s daa r opgebouw d ui t ceremonieel, huwelijk , begrafenis , geboorte . Waa r e n zoo -lang he t huwelij k ee n maatschappelij k karakte r draagt , gaa t het oo k n u no g met ee n min o f mee r pompeu s ceremoniee l ge -paard, neem t het , bi j toenemen d individualisme , ee n persoon -lijk, innerlij k karakte r aan , da n verdwijn t he t ceremoniee l geheel e n al . In d e kringe n va n d e „maatschappelijk e steunpi -laren" houd t me n da n oo k he t langs t he t huwelijks - e n ande r ceremonieel va n bezoeke n e n verplichtingen , waari n el k zij n welstand e n voornaamheid , zij n d i s t i n c t i e demonstree -ren kan , i n stand . E n hoezee r he t waa r i s da t egocentrisch e menschen altij d i n andere n lake n e n smalen , wa t zi j zel f doen, bewee s indertij d he t relaa s va n d e Engelsch e konings -kroning, waa r d e „peers" e n „peeresses " bij he t luide n va n een belletj e hu n kroontje s o p e n wee r a f zette n moeste n vol -gens ee n bepaald e etiquett e e n mee r va n dergelij k zinvo l fraais, zonde r da t z e ee n oogenblik bevroedden , ho e he t spek -takel, dat z e t e zie n gaven , volstrek t nie t wezenlij k verschild e van d e „Heidensche " neger - e n Zoeloe-vertooningen , waar -over juis t Engelsch e ontdekkingsreiziger s e n zendelinge n zoo hoog-dedaigneu s vertelle n kunnen .

461

De verleggin g de r belangstellin g va n he t maatschappelijk e naar he t menschelijk e — alleen daa r mogelijk , waa r he t „menschelijke" zichzel f onderscheide n ka n — laat zic h i n de litteratuu r va n he t midde n de r achttiend e eeu w duidelij k en krachti g gelde n i n d e verschijnin g va n he t „burgerlij k tooneelspel" va n Lessing , d e „burgerlijk e roman " va n Goethe e n va n Rousseau . Ze gaa t natuurlijkerwij s gepaar d met ee n verwerpe n va n kunst-traditie s e n kunst-ceremonieel , gangbaar e n noodwendig, zoolan g d e kuns t e n d e kunstenaar , hun onpersoonlij k unifor m karakte r droegen , leid t to t he t afwerpen va n he t „Fransch e dwangbuis" , d e streng e wette n van Boilea u e n d e gedogmatiseerd e Aristotelisch e „drie-één -heid", doe t Shakespeare, den menschelijken , de n vrijen , cere -monieel- e n regelloozen , wee r i n eer e komen , e n me t he m in he t algemee n d e realistisch e levensbeschouwin g n a d e „fictieve" levensbeschouwin g va n d e zeventiend e eeuw . D e dorst naa r innerlijk e waarachtighei d ui t zic h i n ee n algemee -nen haa t tege n d e koude , dogmatiek e vormenschoonheid , tegen he t buiten-menschelijke , he t geëxalteerd-aristocratisc h karakter va n d e Fransch e klassieken . Tegelijkertij d worde n de bestaand e distincties , d e vaste , geldend e eische n voo r el k litterair typ e afzonderlij k opgeheve n e n versmolten . To t n u toe ha d el k genr e zij n bepaalde , streng e regel s e n eische n gehad, than s loope n blijspe l e n dram a mee r e n mee r inee n en vermenge n hu n elementen , e n e r ontstaa t o p artistie k ge -bied ee n algemeen e vervagin g va n grenzen , di e rechtstreek s aan he t Deïsm e herinnert , h e t z e l f d e b e t e e k e n t e n waarvan Lessing s „Mis s Sara Sampson " een de r eerst e pro -ducten is .

Dat di t „litterai r deïsme " i n Frankrij k vee l zwakke r da n in Dukschlan d aa n de n da g kwam , hebbe n w e reed s eerde r aangestipt. Van Voltair e heeft me n gezegd , da t hi j „Ker k en Konin g aandorst , maa r nie t de n Alexandrijn. " E n he t i s

462

waar, da t he t classicism e i n Frankrij k d e Revoluti e over -leefde e n da t di t d e bro n wer d va n d e ingewikkeld e begrips -verwarring, di e he t tijdper k n a d e Revoluti e t e zie n geef t — en waaro p w e terugkome n — maar he t i s aa n de n andere n kant oo k waar , da t allee n Frankrij k ee n Revoluti e heef t aan -gedurfd e n doorgezet . E r doe t zic h hie r ee n „arbeidsverdee -ling" voor , die het bes t uitgedruk t i s i n he t woor d van Heine : „Kant heef t „I e bo n Dieu" , maa r Robespierr e heef t de n koning geguillotineerd " — in Frankrij k i s d e groot e maat -schappelijke vrijmakin g voltrokken . Schille r droomd e no g van human e vorste n i n veredeld e werelden , maa r Rousseau heeft d e Volkssouvereinitei t gepredikt . Di t terloops .

Uit d e burgerlijk e (i n tegenstellin g me t d e vroeger e „aris -tocratische") litteratuu r va n d e achttiend e eeu w i s natuur -lijk allereers t he t verheerlijk t vorstentyp e wee r verdwene n — dat i n den Middeleeuwsche n ridderroma n voortduren d op -treedt — uit d e litteratuu r va n Humanism e e n Renaissanc e verdwijnt; denke n w e aa n Konin g „Nobel " e n aa n „Utopia " en aa n Macchiavell i — in d e zeventiend e eeu w wee r terug -keert, glorieuze r da n ooit , o m i n d e achttiend e eeu w voorgoed (al s w e d e Bourbon-verheerlijkend e onbeduidend e Restauratie-romantiek i n Frankrij k e n d e soortgelijk e e n gelijktijdige Duitsch e eve n uitzonderen ) t e verdwijnen . E n met de n nobele n konin g i s zij n geëxalteerd e volgeling , d e Ridder, he t Cid-type , va n de n troo n gestoote n — tezamen zijn z e vervange n doo r de n dwingelan d e n zij n vleier , de n tyran e n de n hoveling . I n hu n plaat s zij n d e burgerlieden , ja, d e lakeien , d e vaak-belachelijke , zo o goe d al s steed s ano -nieme, e n imme r onbelangrijk e bijfigure n va n d e aristocra -tische zeventiende-eeuwsch e litteratuu r verheve n to t d e dragers va n menschelijkhei d e n zielenadel . Z e krijge n nie t langer stokslagen , z e wijze n d e goudbeurzen , di e me n hu n toewerpt, af . Maa r z e zij n — zoo di e meester s he t e r naa r

463

maken — de trouw e vriende n va n hu n meesters . Evenzo o i s (in d e litteratuur !) de verhoudin g tussche n minder e e n meer -dere bi j d e militaire n volkome n gewijzigd . A l dez e trekken , al dez e symptome n va n nieuw e zienswijze n e n nieuw e idealen vertoon t Lessing's „Minn a vo n Barnhelm " — dat reed s i n zij n eige n tij d zul k ee n groote n opgan g maakte, e n terech t wer d gevoel d al s he t inluide n va n ee n nieuwe maatschappelijk e orde !

Vergelijken w e di t typisc h achttiende-eeuwsch e wer k me t het typisc h zeventiende-eeuwsch e werk , Corneille' s „Cid" , dan zie n w e nie t minde r da n ee n volkome n omkeering , ee n algeheele omzettin g va n zienswijze n e n idealen .

Kort gezeg d e n i n hoofdzaa k kom t he t hiero p neer : d e zeventiende-eeuwsche hel d i s d e man , wien s trot s is , da t hi j de Ee r bove n d e Liefd e wee t t e stelle n — de achttiende -eeuwsche hel d i s d e man , wien s trot s is , da t hi j d e Liefd e boven d e Ee r wee t t e stelle n — ziedaar precie s he t onder -scheid tussche n Lessing s Majoo r vo n Tellhei m e n Corneille' s Rodrigue. Wa t d e heldinne n betreft : Chimèn e ach t Rodrigu e er t e hooge r om , da t hi j „Eer " bove n „Liefde " stel t — Minna vo n Barnhelm ka n allee n de n ma n achte n e n liefheb -ben, di e he t holl e fantoo m va n d e „Eer " te r will e va n zij n liefde t e overwinne n weet . Overa l heef t he t menschelijke , heeft he t persoonlijk e de n voorran g gekregen , nada t i n d e zeventiende eeu w overa l he t algemeene , he t collectiev e de n voorrang ha d gehad . E n o p wel k ee n felle , tegelij k onge -zochte wijz e geef t he t klein e gespre k ove r „Eer " tussche n Minna e n Tellheim d e bevestigin g va n wa t w e zage n e n zeiden, da t maatschappelijk e dogma' s zelf s gee n te n deel e redelijke, eenzijdig e stellinge n e n stellighede n zijn , maa r buiten elk e redelijkheid , buite n he t natuurlij k weze n de r din -gen valle n — naast ee n getuigeni s wa t e r i n d e achttiende -eeuwsche waardeerin g va n di t „hoogst e goed " de r zeven -

464

tiende eeuwsch e ridderschap overgebleve n was ! „Di e Ehr e ist nich t di e Stimm e unser s Gewissens , nich t da s Zeugni s weniger Rechtschaffner .. . . " zegt Tellheim , waaro p Minna, hem zacht-ironisc h i n d e red e vallend : „Nein, nein , ic h weis z w o h l . . . . Die Ehr e i s t . . . . die E h r e . . . . " Kon ooi t he t redelooze de r collectiev e dogma' s scherpe r e n korte r zij n blootgelegd?

Maar da n verder , wel k ee n verschi l tussche n de n zeven -tiende-eeuwschen hel d e n de n achttiende-eeuwsche n oo k in iede r ande r opzicht . D e Ci d i s d e beloond e maatschappe -lijke deugd , Tellhei m d e onbeloond e Christelijk e deugd , gen e is d e maatschappelij k geslaagde , dez e d e maatschappelij k mislukte, ee n afgedank t officier , leven d onde r de n smaa d van ee n onrechtvaardig e verdenking . Minna voelt e r zic h t e sterker doo r aa n he m gehecht , Chimène' s gevoelen s echter , opgaand i n d e collectiviteit , vermochte n allee n da t t e waar -deeren, wa t doo r d e collectivitei t word t gewaardeerd . D e „schoone daad" , di e Chimène' s har t verma g t e verweeken , is he t doode n va n vie r Mooren-koninge n — weer d e exaltati e van de n krijgsheld , va n d e „maatschappelijk e deugd " — de „schoone daad" , waardoo r zic h Minna verteederen laat , i s het kwijtschelde n va n belastin g aa n ee n arm e e n verdrukt e boerenbevolking; d e waardeerin g i s oo k hie r va n he t „maat -schappelijke" naa r he t „innerlijk-Christelijke " verlegd .

Dan, me t volkome n e n plotseling e afwijkin g va n d e tradi -tioneele lakeiengestalten , verschijn t daa r Just, Tellheim s be-diende, d e ruwe , grove , onbeschaafde , vaa k brutale , maa r tot i n de n doo d getrouwe , o p alle s eerde r gelijken d da n o p een zeventiende-eeuwsc h lakei . Hi j i s d e voorloope r va n Schillers kamerdienaa r i n „Kabal e un d Liebe" , hi j i s d e neef va n Beaumarchais ' „Figaro " e n d e grootvade r va n Hugo's „Ru y Bias". I s he t relaas , da t Just tegen Francisk a houdt ove r d e ander e bediende n va n Tellheim , di e alle n

Prometheus. 3 0

465

zulke perfecte , goedgedresseerde , welgemanierd e jongen s waren, doc h i n dien s noo d hu n meeste r verliete n e n zelf s bestalen, i s he t nie t wee r o p ee n ande r pla n en i n ee n andere n toonaard d e critie k o p de n „gentleman" , d e weerleggin g van de n maatschappelijke n maatstaf , di e zó ó lan g d e eenig e is geweest ? E n Werner, de wachtmeester , di e Tellhei m he t leven redd e i n de n slag , doc h da n oo k e i s c h t da t dez e daad nie t al s d e plich t va n de n mindere , maa r al s he t offe r van ee n vrien d za l aangemerk t worde n e n da t Tellhei m n u ook gel d za l wille n aanneme n va n de n man , aa n wie n hi j het leve n dankt . Ee n adellij k officier , gel d aannemen d va n zijn oppasse r — een ondenkbaarhei d i n d e zeventiend e eeuw . En zelf s no g i n d e achttiend e —; want wa t d e in „Minn a von Barnhelm " ontvouwde ideale n e n zienswijze n beduide n in e n voo r hu n tijd , da t realiseere n w e pas , al s w e aa n d e toen no g steed s levend e e n zelf s no g zee r taai e opvattinge n in he t werkelij k leve n denken ! Aa n de n oude n edelma n ui t „La Nouvell e Héloïse" , Julie's vader, di e d e tête-a-tête' s van zij n dochte r met St . Preux , den gouverneur , zonde r eenige bezorgdhei d gadeslaat , daa r he t zelf s nie t i n he m opkomt, da t d e „röturier " he t zo u durve n wagen , d e ooge n naar zij n dochte r o p t e slaan , e n di e vertoorn d i s tege n zij n vrouw, al s dez e wè l d e „ignobele " verdenkin g durf t koeste -ren! Aan de n graa f D e Saint-Cyr , di e het sonnet , da t ee n jon g dichter aa n zij n dochte r opdroeg , beantwoord t me t ee n andere opdrach t — namelijk aa n zij n lakeie n o m de n jeug -digen vermetel e buite n Parij s t e lokke n e n a f t e rossen . Aa n den markie s d'Evrémonde , die , i n toor n ee n boerenzoo n me t zijn dege n overhoo p gestoke n hebbend , slecht s ove r éé n ding spij t gevoelt : ove r zij n „goe d zwaard" , bezoedel d me t plebejers-bloed. Da t i s ee n ander e wereld , e n ee n hardnek -kig leve n heef t di e wereld , hebbe n har e gesteldheden , dogma's e n distinctie s — nog i n d e 19 e eeuw, no g i n Madam e

466

De Stael' s „Delphine " staa n z e tegenove r elkaar , d e beid e werelden, d e nieuw e e n d e oude , di e waa r d e liefd e ove r d e „eer" heersch t e n di e waa r d e „eer " ove r d e liefd e heerscht , maar naas t e n tegenove r di e oud e werel d was t d e nieuw e geest, reed s in „Minn a vo n Barnhelm " zo o beloftevol to t uiting gebracht , al s eerst e eene r gansch e ri j gelijkgestemd e werken. >

Voor he t geslacht , va n die n gees t gedrenkt , die n gees t in -en uitademend , gee n Amphytrion-moraa l meer , al s voo r Molière's tijdgenooten , gee n troostrede , al s die , waarme e zich Alcmène' s doo r Jupiter gedupeerde echtgenoo t maa r vergenoegen moet , da t he t gee n schand e i s voo r eeni g man , zijn vrou w t e deele n me t ee n Go d — met ee n serviele n wen k van de n schrijve r naa r he t publiek , o m bi j gelegenhei d voo r „een God " ee n konin g t e lezen . D e sta p wa s inderdaa d nie t groot e n d e schand e evenmin . Maa r ee n nieu w lich t schijn t nu i n e n ui t d e lampen , di e mensche n heeten .

In Lessings „Emilia Galotti" — een treurspe l e n tie n jaa r na „Minna" geschreven — zijn d e on-maatschappelijk e e n anti-maatschappelijke critisch e tendentie s to t no g sterke r uitdrukking gekomen , daar verschijn t voo r he t eers t d e Vors t ten tooneele , wie n nie t slecht s all e „goddelijkheid" , maa r zelfs all e hooger e menschelijkhei d ontvalle n is , die gee n tre k van d e geïdealiseerd e zeventiende-eeuwsch e koningsgestal -ten mee r vertoont . D e willooz e wellusteling , nie t rechta f verdorven — ofschoon hi j „rech t gerne " eve n wa t dood -vonnissen teeken t vóó r zij n morgenwandelin g — maar speel -bal va n verdorve n raadsliede n — de mee r da n d e vorste n zelf verfoeid e hovelingen . Lessing s Prin s in „Emilia " i s dan weer d e voorloope r va n Schiller s Vors t i n „Kabal e un d Liebe" — de voorloope r va n Fran s I i n Hugo' s „L e Roi s'Amuse" — het type , da t nie t ui t d e litteratuu r za l verdwij -nen, va n da t vorstenaanbiddin g verdween , totda t i n 1848

467

vorsten-willekeur voorgoe d aa n bande n za l zij n geleg d e n de artist voor de n Vors t ieder e belangstelling , wan t d e Vors t als zoodani g ieder e belangrijkhei d verlore n za l hebben . D e hoveling Marinell i bi j Lessin g i s Schiller s hovelin g Vo n Kalb — Graaf Appian i i s zij n Posa , Don Carlos ' vriend, di e geen vorstendienaa r wild e weze n — in Odoard o Galott i zie n we reed s duidelij k he t beel d va n de n strengen , onbuigzamen , hooghartig-zedelijken republikein , van Schiller' s Vettin a (in „Fiesco"), van Brutus , van de mannen, die de Fransche Revo -lutie hebbe n gemaakt , va n Robespierre .

Zoo i s e r da n va n d e zeventiende-eeuwsch e zienswijze n e n waardeeringen nie t vee l overgebleven . Deze , gegron d o p maatschappelijke dogma's , zij n vervange n doo r andere , ge -grond o p d e eeuwig-menschelijk e inzichte n omtren t recht -vaardigheid e n redelijkheid , d e eeuwig-gelijk e zelfonderschei -dingen va n he t Absolut e e n he t maatschappelij k optimisme , genaamd idealisme , heef t plaat s gemaak t voo r ee n vurigen , diepen werkelijkheidszin , ee n ongebreideld e waarheidsliefde . Dat dez e zic h oo k tege n he t maatschappelijk e Christendo m richt e n ontdek t da t he t me t Christelijkhei d eve n weini g heeft t e make n al s d e maatschappelijk e „Eer " me t war e eerbaarheid — ligt i n d e rede . Lessing s redelijkhei d e n zij n vurige waarheidsliefde , zij n realisme , moes t zic h heftige r nog stoote n aa n d e theologisch e draaierijen , da n reed s bi j Pierre Bayl e he t geva l wa s geweest . E r i s da n oo k wee r geen essentiee l verschi l tussche n Lessing s strij d tege n de n geduchten e n beruchte n Goez e e n Bayle' s strij d tege n de n beruchten e n geduchte n Jurie u — in beid e gevalle n i s he t de individualistisch e maatsta f va n deugd , di e opkom t tege n de kerkelijk-maatschappelijk e e n ee n edel e gezindhei d d e voorkeur geef t bove n he t aanhange n va n eeni g dogma , d e Christelijke moraa l tegenove r Oud-Testamentische , voo r alles e n bove n alle s verdraagzaamhei d e n gematigdhei d be -

468

pleitend. He t essentieel-onmaatschappelijk e hierva n hebbe n we reed s herhaaldelij k uiteengezet . Redelijkhei d keerd e zic h tegen ee n opgedronge n dogmatisch e uniformiteit , achtt e geen war e eenstemmighei d va n all e mensche n voo r all e tijden mogelij k — maatschappelijk behoudsinstinct , allee n naar he t nuttig e de r dinge n vragend , allee n uiterlijk e eenstemmigheid beoogen d e n begrijpend , verweerd e zic h furieus tege n d e aanvalle n o p d e uniformitei t de r ware , eenige Christelijk e dogma's . Zo o spraken , al s altijd , aanvaller e n aangevallene , individ u e n maatschappij , (e n wanend ove r hetzelfd e t e spreken ) inderdaa d ove r vol -komen verschillend e dingen , d e eerst e me t „waarheid " bedoelend „he t redelijke" , d e tweed e va n „waarheid " spre -kend, maa r onbewus t „he t nut t ige " bedoelend . Lessin g bleef desondank s zij n tegenstande r d e een e „Antigoeze " n a de ander e naa r he t hoof d werpen , to t d e censuu r zic h mengd e in he t va n weerskante n me t d e noodig e scherpt e gevoerd e twistgeschrijf e n Lessing , zic h zij n „oude n kansel" , he t too -neel, wee r toewendend , va n zij n twaalfd e „Antigoeze " zij n „Nathan der Weise " maakte .

Eerder reeds , in d e Renaissance , ha d ee n zoekend ' geslacht , dat i n zij n twijfe l — die oud e „doodzonde " — zijn ee r e n zijn glori e vond , he t knellen d kerkeli j k-maatschappelij k dogma afgeworpen , e n i n he t verheerlijk t beel d va n de n vrijen, zoekenden , twijfelende n Grie k he t verheerlijk t beel d van eige n streve n herkend . Oo k di t nieuw e geslach t heef t den twijfe l al s midde l lie f e n eer t de n zoekend e o m zij n belangeloozen moe d — de eerder-genoemd e intree-red e va n Schiller gewaag t e r duidelij k van . Ee n de r redenen , waaro m Schiller de n vrije n zoeke r bove n de n vakgeleerd e d e voor -keur geef t i s immer s juist , da t d e eerst e ster k genoe g is , o m zich me t ee n „no n liquet" als einduitkoms t t e vergenoegen , en oo k o m voortduren d zij n uitkomste n t e herzien , terwij l

469

de tweed e zic h hardnekki g vastklamp t aa n ee n eens-verwor -ven stelligheid , t e zwa k o m zonde r stellighei d t e leven . E n denken w e aa n Lessing s bekend e verschillend e uitingen , waarin hi j he t „zoeken " bove n he t „vinden " prijst , e n me t kracht d e aanmatigin g de r „geloovigen " afwijst , di e meene n „de waarheid " t e bezitte n e n daarui t ee n verdienst e maken . En oo k Lessing s geslach t verheerlijk t e n vereer t du s i n he t beeld va n de n vrijen , zoekende n Grie k ee n ideaa l va n eige n leven e n streven . Waa r maatschappelij k instinc t over -heerscht, daa r overheersche n altij d d e zoogeheete n „Chris -telijke", i n waarhei d Joodsch-Calvinistisch e o f Katholiek e beginselen — waar individualistisc h instinc t overheerscht , daar stijg t onmiddellij k wee r he t Grieksch e ideaa l i n d e waardeering de r mensche n te n troon . Chateaubriand , „d e Ridder va n d e „Hersteld e Kerk" , za l n a di e Revoluti e wee r met onbegri p e n minachtin g va n d e „ H e i d e n s c h e G r i e k e n " spreke n — in „Le s Martyrs". E n wat dez e eer -bied beteeken t voo r he t religieuz e e n he t kunstzinnig e leven , dat leere n on s Lessin g e n Winckelma n — de groot e vereer -der e n begrijpe r de r klassieke n — dat leere n on s Schille r e n Goethe.

Maar he t beteeken t no g meer , e n i n d e eerst e plaats , ee n veranderde (redelijke , realistische ) opvattin g va n d e liefde , en daarme e ee n veranderd e opvattin g va n d e plaat s e n d e plichten de r vrouw . Zoowe l i n d e Renaissanc e al s i n d e achttiende eeu w naderde n d e erotische opvattinge n d e Griek -sche, verwijderde n zic h va n d e traditioneel-Christelijke , di e wonderbaarlijke vermengin g va n buitensporig e exaltati e voor d e zoogenaam d kuische , buitensporige n afschu w voo r de zoogenaam d onkuisch e liefde . Oo k dez e dogmatiek e dis -tinctie word t i n redelijkhei d opgeheven ; afschu w e n exaltati e verdwijnen gelijktijdi g i n d e erkenning , da t d e eerst e onna -tuurlijk e n d e laatst e redeloo s is . E n oo k da t hang t wee r

470

samen me t he t natuur-gevoel , ' t wel k zic h i n d e achttiend e eeuw al s symptoo m va n Eenheidsgevoel , lan g vóó r he t i n Rousseau to t een hartstoch t rijpte , allerweg e baangebroke n had; d e stijgend e achtin g voo r he t die r breng t to t hooge r achting voo r wat mensche n e n diere n gemee n hebben : de zin -nelijke liefde , de n voortplantingsdrang , noc h „leelijk " noch „mooi" , maa r onmiskenbaa r aanwezi g e n t e aanvaarde n is, waaro p zedelijk e qualificatie s nie t toepasselij k kunne n zijn. Oo k hie r toon t zic h d e Natuu r d e vijandi n va n he t dogma! „Liefde " e n „wraak " — beide symbole n va n maat -schappelijk slage n e n maatschappelijke n triomf , beid e vast -geknoopt aa n „Eer " — vulden he t leve n va n de n „ridder" , van d e uniform e onpersone n i n d e collectivitei t gehee l e n al , maar d e modern e individualis t heef t mee r e n machtige r e n menschelijker bekommeringen ; hi j zie t „liefde " al s ee n daar -van e n zelf s nie t steed s d e belangrijkste ; zo o verdwijn t d e erotische exaltati e va n d e Middeleeuwe n e n d e zeventiend e eeuw. Reed s Rochefoucauld heeft d e liefd e erken d voo r wa t ze is : een mi n o f mee r vergeestelijkt e passi e e n terech t zeid e dan oo k Lessin g van Goethe' s „Werther" , dat d e „Grieksche " Goethe zijn „Christelijke " afkoms t verraad t i n d e exaltati e van d e liefd e doo r ee n jonkma n zelfmoor d t e late n plege n om ee n vrouw . Ee n Grieksch e jonge n — aldus Lessing , — had zic h nie t doodgeschoten , hi j ha d ee n ande r genomen . Dat Lessin g de n diepere n zi n va n die n zelfmoor d wellich t voorbijzag, doe t aa n d e waard e va n d e opmerkin g niet s af . Maar ee n momen t va n „Christelijke " exaltati e voo r d e liefde , welke men Goeth e trouwens overigen s nie t i n bijzonde r hooge mat e verwijte n kan , doe t aa n d e krach t e n d e echt -heid va n d e achttiende-eeuwsch e Duitsch e Grieken-vereerin g óók nie t af , waarva n d e verwoed-geestdriftig e proteste n tegen d e klassieken-vervalschki g de r Fransch e e n Engelsch e

471

moralisten — Goethe' s schimp o p „Hercules-Grandison " e n meer soortgelijk e uitinge n — de klar e bewijze n zijn .

Men is , me t di t eigenaardi g schouwspe l voo r oogen , geneigd to t d e veronderstelling , da t Duitschlan d i n d e acht -tiende eeu w pa s d e eerste , echt e Renaissanc e beleefde , di e er i n d e zestiend e eeu w nie t doo r t e dringe n vermocht , ondervangen al s z e wer d doo r d e i n d e noodzakelijkhei d to t collectief verwee r onmiddellij k gedogmatiseerd e Reformatie , de eenig e kan t va n he t Humanisme , waarvoo r d e „onge -schoolde", onverfijnd e Duitsch e gees t die r dage n vatbaa r bleek. Doo r geloofstwiste n verdeeld , doo r oorloge n geteis -terd, i n de n gruwzame n dertigjarige n oorlo g vertrap t e n verarmd, zo u da n Duitschlan d al s he t war e i n zij n groe i zij n gestuit e n ko n he t zij n geestelijke , zij n artistiek e Renais -sance nie t deelachti g worden , voorda t i n he t wentele n de r tijden de r Eenhei d zelfherkennin g wee r opnieu w d e eige n verstarring breke n kwam . Toe n beleefd e Frankrij k al s he t ware reed s zij n tweed e Renaissanc e — waar d e eerst e artistiek e n intellectuee l wa s gewees t — Duitschland echte r pas zij n eerste , di e da n n u oo k artistie k wa s e n intellectueel , waar z e i n Frankrij k reed s ee n sta p verder , e n we l ee n daadwerkelijke e n definitieve , t e noeme n ee n „politieke " vrijmaking beduidde ! Duitschlan d wa s to t da n zelf s no g geen artistiek e e n intellectueel e bevrijdin g t e beur t gevallen . In dez e lij n doordenkend , zo u me n e r bijn a to e kunne n komen o m t e zeggen , da t Duitschland , i n d e achttiend e eeu w zijn „vijftiend e eeuw" , zij n Renaissanc e — maar zonde r d e definitieve losscheurin g va n de n mensc h ui t d e collectivi -teit, di e d e Fransch e Revoluti e beduidde ! — beleefd heb -bende, i n d e negentiend e eeu w zij n „zeventiend e eeuw " be -leefde, zij n groot e period e va n oollectieve n bloei , me t alle s wat e r me e samenhangt , slaafsch e autoriteiten-vereerin g eenerzijds e n grenzenlooz e (onpersoonlijke ) zelfverheffin g

472

anderzijds, uniformiteits-instinc t e n machtswil , zi n voo r tucht e n maatschappelijk e „Christelijkheid" , volksgod-ver -eering, korto m he t gansch e comple x va n verschijnsele n doo r Auguste Comt e „militair-theologisch " genoemd , ' t wel k zic h vóór de n oorlo g reed s zo o krachti g openbaard e e n zo o frap -pant aa n d e „Eeu w va n Lodewij k X I V " doet denken . Zie t men n u langzamerhan d d e instincte n va n onderworpenhei d jegens hooggeplaatste n tane n e n ee n beginnen d verze t aan -geblazen doo r de n stompe n onwi l va n d e Pruisisch e Jonker -partij (precie s al s aa n de n vooravon d va n d e Fransch e Revolutie), da n ka n me n zic h ee n nieu w tijdper k va n her -levend individualisme , me t o f zonde r Revolutie , gemakkelij k genoeg o p komend e wege n denke n — al blijf t el k „voor -spellen" natuurlij k steed s ee n wankel e speculatie ! *)

Want individualism e i s democratisc h e n cosmopolitisch , het droomt , w e zage n he t reed s i n d e Renaissance , e n duide -lijker da n daa r i n d e achttiend e eeuw , va n Republieke n e n Volkerenbonden. D e woorden , di e Lessin g zij n Nathan i n den mon d legt : „Was heisz t den n Volk ? Sin d Christ un d Jude eher Christ und Jud e al s Mensch? " — zoo z e gelde n voo r het verschi l tussche n Christene n e n Joden , gelde n z e zeke r niet minde r voo r he t vee l geringe r verschi l i n nationaliteit ! Wat enghartig e national e hoogmoe d oo k voo r poginge n heeft aangewend , o m ui t d e werke n de r zo o gaarn e genoemd e „Duitsche" klassieke n ee n verborge n „Deutschtum " t e puren — alle water va n d e ze e wasch t nie t af , da t dez e groot e Duitschers zic h i n d e eerst e plaat s e n doo r geboort e wereld -burger, i n d e allerlaatst e plaat s e n doo r ee n blin d toeva l Duitscher hebbe n gevoeld .

Zeer interessan t i s i n di t verban d he t klein e geschrif t va n Kant ove r de n Eeuwige n Vrede , waari n me t all e geijkt e

i ) Evenal s ander e 'overeenkomstig e uitingen , i s oo k di t rui m twe e jaa r geleden geschreve n e n onverander d gelaten ,

473

nationale idealen , oorlog , verovering , krijgsroem , grondi g afgerekend wordt . Hoezee r he t goedprate n va n de n oorlo g met national e gezindhei d e n nationaa l belan g samenhangt , blijkt he t duidelijks t ui t d e negentiende-eeuwsch e Duitsch e „oorlogsfilosofie" — die eigenlij k hede n te n dag e nie t ander s meer da n juis t va n Duitsch e herkoms t weze n k o n . I n de n nuchteren gees t va n Kant s geschrif t — verre va n idealistisc h in de n gewone n zi n va n „optimistisch " — herkennen w e daarentegen de n gees t va n d e Renaissance . Uitsprake n ove r de ondenkbaarhei d va n ee n wij s konin g — daar mach t altij d het oordee l verblind t — herinneren rechtstreek s aa n Moru s en aa n Macchiavelli . Weliswaa r beschouw t oo k Kan t d e algeheele samenvloeiin g va n all e state n al s ee n onuitvoer -baarheid, doo r de r mensche n groot e onderling e verscheiden -heid, maa r duidelij k blijk t daarui t tegelijk , da t hi j geenszin s het opgaa n i n de n Staa t aanmerk t al s he t hoogst e doe l va n het individu , o f die n Staa t al s ee n natuurlijk e Eenheid . Kant wa s ee n democraat , ee n republikein , ee n wereldburger . Allen to t da n gangbare n leuze n toon t hi j zic h ontwasse n e n de algemeene tre k va n de n tijd : de geringschattin g voor auto -riteiten va n el k slag , ontbreek t bi j he m da n oo k allerminst . Maatschappelijk optimism e i s he m gehee l e n a l vreem d — zijn vredesprojec t heef t niet s va n d e zoetelijk e vredes -Schwarmerei onze r eige n dagen , berus t volstrek t nie t o p eenig geloo f i n de n „ade l va n he t menschelij k gemoed " — eerder i s hi j va n oordeel , da t zelf s i n ee n samenlevin g va n duivels d e vred e t e handhave n valt , indie n di e „duivels " maar leere n inzien , da t nieman d bi j oorlo g gelukkige r wor -den kan . I n di t ontbreke n va n illusie s omtren t d e mensche -lijke natuur , di t koel-realistisch e oordee l ove r machthebber s en autoriteite n i s hi j volkome n achttiende-eeuwer . Evenal s Hobbes gaa t oo k Kan t i n zij n geschrif t ui t va n d e hypothes e van he t zoogenaamd e „oorspronkelijk e verdrag " e n beslui t

474

dusdoende natuurlijkerwij s to t d e wenschelijkhei d va n de n democratischen, i n zij n terminologi e „republikeinschen " regeeringsvorm, waarto e da n oo k d e intelligenti e we l moe t komen, zo o ze nie t lange r doo r tegengesteld e instincte n (noodzakelijkheden) word t weerstreefd . Dientengevolg e maakt Kant 's geschriftje naas t d e „subtiliteiten-kraam " van Hobbe s de n bijn a simpele n indruk , die n steed s d e war e redelijkheid naas t he t verdraaid-spitsvondig e maakt . Heden -daagsche bewerker s e n inleider s hebbe n he t da n oo k spon -taan „modern " genoemd , e n bedoele n daarmee , n u al s steeds : critisch-individualistisch.

We hebbe n bi j d e vermeldin g va n Schiller s academisch e intreerede d e aandach t gevestig d o p he t feit , da t Schiller , i n de medisch e studi e opgeleid , zic h ui t eige n aandran g to t d e historie wendd e e n wel , he t behoef t nauwelijk s gezegd , to t wat me n pleeg t t e noeme n d e cultuur-historie , mee r da n tot d e z.g. politiek e historie .

Deze verleggin g va n d e belangstellin g va n d e politiek e geschiedenis naa r d e beschavingsgeschiedeni s i s algemee n merkbaar i n he t eind e va n d e achttiend e eeu w e n i n he t begin va n d e negentiend e eeuw , e n breng t te n slott e d e voo r zijn tij d zo o merkwaardig e e n zo o modern e „History o f Civilisation i n England " va n Buckl e voort. Z e heef t ee n algemeene, e n we l ee n individualistisch e tendentie .

Immers d e zoogenaamd e politiek e geschiedeni s i s d e ge -schiedenis va n d e collectiviteit . Koningen , veldheere n e n gezanten trede n daari n uitsluiten d o p al s vertegenwoordiger s en drager s va n di e collectiviteit , hebbe n gee n eige n waarde , nauwelijks ee n eige n bestaan . Daartegenove r i s d e cultuur -geschiedenis, di e va n kunst , wetenscha p e n wijsbegeerte , de geschiedeni s va n de n Mensch . D e daari n optredend e per -sonen zij n gee n vertegenwoordiger s va n eenig e collectiviteit , maar z e worde n besproke n e n beschouw d o m hun s zelf s wi l en waarde .

475

Zoo beduid t da n i n weze n d e verminderd e belangstelling , welhaast minachting , voo r d e politiek e geschiedeni s e n he t toenemen de r belangstellin g voo r d e cultuurgeschiedeni s alweer ee n verminderin g va n he t collectiviteitsgevoel , d e vermeerdering va n individualisme !

Eindelijk no g ee n enke l woor d ove r ee n ande r individua -listisch symptoom , nl . de n i n d e achttiend e eeu w gevoerde n taalstrijd, doo r kortzichtighei d e n vooringenomenhei d zo o vaak e n zo o gaarn e aangemerk t al s ee n bewij s va n national e gezindheid. Reed s eerder , bi j d e besprekin g va n d e taairefor -matie i n Frankrij k gedurend e d e eerst e helf t va n d e zeven -tiende eeuw , weze n wi j o p he t verschi l tussche n di e taalbe -weging e n de achttiende-eeuwsche , noemde n d e eerst e collec -tivistisch, d e tweed e individualistisch . Renaissancistisc h pantheïsme had , al s Deïsme , al s cosmopolitisme , al s de -mocratische gezindhei d overa l d e grenze n vervaagd , du s ook di e tussche n d e verschillend e landstalen . El k din g nu existeer t doo r e n i n zij n verschi l me t ander e be -staanswijzen — zoo za l ee n collectiviteit , o p eige n instand -houding gericht , instinctie f d e verschille n tussche n zic h e n andere collectiviteite n aanscherpe n — en w e herinnere n hie r nog wee r een s aa n he t woor d van Nietzsche : „Lebe n konnte kein Volk , da s nich t ers t schatzt e (waardeere n = onder-scheiden) will es sic h abe r gehalten , so darf e s nich t schat -zen, wi e de r Nachba r schatzt. " Daari n lig t he t weze n va n de zeventiende-eeuwsch e taaireformatie , d e behoeft e „eigen " en „vreemd " t e scheiden , maa r he t weze n va n de n taalstrij d der Renaissanc e e n die n de r achttiend e eeu w lig t elders . Petrarca stree d voo r he t Italiaansc h tege n he t Latijn , Les -sing voo r he t Duitsc h tege n he t Fransc h — er i s oo k overi -gens vee l overeenkoms t tussche n Petrarc a e n Lessing , bei -den verdraagzaa m e n humaan , beide n tegelij k hun s tijd s moker! — dat wi l zeggen : Petrarca stree d voo r he t gebrui k

476

van zij n eige n taa l tegenove r d e opgedronge n uniformitei t van he t Latijn , Lessin g voo r zij n eige n taal , tegenove r d e opgedrongen uniformitei t va n he t Fransc h — beiden ui t ee n overeenkomstig, i n d i v i d u a l i s t i s c h instinct . Zo o streden z e oo k beide n voo r hu n eige n levensbeschouwin g tegen ee n opgedronge n uniform e levensbeschouwin g — maar daar he t individ u n u eenmaa l gee n eige n taa l heeft , omda t zijn eige n taa l tegelijkertij d d e landstaa l is , zo o ontstaa t o p dit gebie d allich t he t misverstand , da t wi e voo r di e landstaa l opkomt, di t noodzakelijkerwij s ui t nationalistisch e oogmer -ken doet . Niet s i s echte r minde r waar . Noc h me t ee n over -heersching va n ee n Latijnsc h ra s i n Petrarca' s tijd , noc h met di e va n ee n Fransc h ras , i n Lessing s tijd , hin g d e over -heersching va n he t Latij n e n he t Fransc h tezamen , gelij k dat he t geva l i s i n d e modern e taaiverhoudingen , i n de n modernen politieke n taalstrijd . D e vraa g naa r ee n eige n taal i s tegenwoordi g d e vraa g naa r national e zelfstandigheid , en beduid t verze t tege n de n overweldiger , di e andere n al s teeken va n hu n onderworpenhei d zij n eige n taa l opdringe n wil. Daa r e n da n — in Polen , i n de n Elzas , i n Duitsch-Dene -marken — draagt d e taalstrij d ee n nationalistisc h karakter , in d e Renaissanc e e n i n de achttiend e eeu w echte r ee n zuive r individualistisch: d e strij d va n realistisch e redelijkhei d tege n een zinledi g dogma , va n he t eigene , persoonlijk e tege n he t uniforme. x)

Zoo drage n da n all e achttiende-eeuwsch e gedachten , ziens -wijzen e n ideale n ee n onmiskenbaa r individualistisc h karak -ter e n geef t d e achttiend e eeu w i n a l har e voortbrengsele n een voortdurend e parodi e o p d e zeventiend e t e zien , bewus t en onbewust . Nie t omda t e r i n d e achttiend e eeu w zoovee l snoode godloochenaar s waren , maa r omda t e r i n d e zeven -

i ) W e hope n late r i n een^afzonderlij k wer k d e verschillend e periode n van taalstrij d i n hu n verschillend e beteekeni s te " behandelen.

477

tiende zoovee l krompratend e theologe n ware n — beslaat de spotterni j me t „heilig e zaken " in di e parodieë n zul k ee n groote plaats . Maa r ze beersch t e r volstrek t nie t alleen . D e zeventiende-eeuwsche poëzie , d e receptuu r va n Boileau -Opitz-Gottschedt, he t wordt alle s uitee n geploze n e n in wa t dan word t gevoel d al s koud e zinledighei d aa n d e kaa k gesteld.

Wat een vorig geslacht trouwharti g en ernstig voor waar-achtige levensbeelde n ga f e n nam, waarbi j he t schrijven d e n aanschouwend trane n stortte , schijn t di t geslach t ee n ijde l gebazel. W e kunne n hie r nie t verde r ingaa n o p wa t on s eigenlijk onderwer p slecht s zijdeling s raak t — maar al s bij -zonder vermakelij k voorbeel d eener zuiver-artistiek e parodi e van ee n traditionee l zeventiende-eeuwsc h dram a kunne n w e niet nalate n Sheridan's blijspel „The Criti c o r a Traged y Rehearsed" te noemen , waa r he t gebruikelijk e wachte n o p den Deus-ex-Machina , al s iederee n zic h heef t vastgewerkt , aan he t slo t plastisc h i s voorgestel d i n ee n soor t tablea u vivant — ooms e n nichte n e n minnaars staa n daar me t ge -trokken zwaarde n o p eikaars bors t gericht , e n geen ka n den ander doorsteken, of maa r een vin verroeren, zonde r dat ee n van de tegenstanders automatisc h hem o f zij n dierbare tege-lijkertijd doorsteekt. Nimmer misschien werd een Cid-situatie, werd i n he t algemee n he t starr e automatism e va n he t klas -sieke drama , he t starr e automatism e va n d e collectiviteit , bewust o f onbewust , zoo prachti g geparodieerd . E n d e Deus-ex-Machina i s hie r natuurlij k gee n pompeus-recht -sprekende koning; een simpele „beefeater" brengt, volkome n onverwacht e n onvoorberei d binnentredend , me t zij n „I n naam des Konings , laa t u w zwaarde n vallen " ee n ontknoo -ping, waaro p Mr. Puff , de auteu r va n d e „Tragedie" , me t evenveel recht trotsch mag zijn, en is, als Corneille en Racine het mochten , e n waren, op d e hunne!

478

Collectiviteitsgevoel, autoriteitsgevoe l i s machtsverheer -lijking, i s Jupiter-verheerlijking ; d e zeventiende-eeuwsch e litteratuur vloei t e r va n ove r — individualistisch oordeel , individualistisch rechtsgevoe l zal , wannee r he t zic h stoo t aan d e Maatschappij , e n di t doe t he t steeds , onweerhoudbaa r tot Prometheus-verheerlijkin g voeren .

Zoo wa s he t reeds , i n beginsel , gedurend e d e Renaissance . In d e litteratuu r va n he t n u t e behandele n tijdper k zulle n we d e Prometheus-verheerlijkin g voortduren d zie n aanzwel -len e n eindelij k i n volle n bloe i zie n staan .

A c h t t i e n d e - e e u w s c h I n d i v i d u a l i s m e .

De Dageraa d de r Prometheus-verheerlijking .

We wille n da n n u beproeve n d e algemeen e trekke n va n ontbindend critisc h individualisme , d e revolutionnair e e n pantheïstische instincten , waarva n d e Fransch e Revoluti e een de r mees t zichtbar e teekene n i s geweest , aa n t e toone n in d e litteratuur , welk e di e Revoluti e voorafgaat , begeleid t en onmiddellij k volg t —, waar z e zic h voordoe t al s mi n o f meer openlijke , mi n o f mee r bewust e Prometheus-verheer -lijking al s verheerlijkin g va n oppositi e e n verzet . E n he t spreekt vanzel f da t w e hier , zo o mi n al s elders , naa r vol -ledigheid kunne n streve n e n on s er toe moeten bepalen, uit el k der verschillend e geestelijk e gebiede n ee n kenmerken d typ e te kieze n e n t e beschouwen . I n zulk e „gebieden " val t nood -zakelijkerwijs d e arbei d de r emancipati e va n he t I k uit -een — en we l i n overeenstemmin g me t de n verschillende n persoonlijken aanle g va n d e verschillend e medewerkend e individuen. Immer s wannee r he t zwaartepun t va n iemand s

479

aanleg e n belangstellin g i n he t erotisch e ligt , da n za l hi j opkomen voo r he t rech t va n d e persoonlijkhei d o m lie f t e hebben buite n e n bove n maatschappelijk e restricties . Lig t het zwaartepun t va n zij n belangstellin g i n d e algemeen e rechtsverhoudingen, da n za l hi j d e rechte n de r persoonlijk -heid verdedige n tege n d e usurpatie s de r collectivitei t —, zooals hi j i n tijde n va n collectie f instinc t d e maatschappi j zou verdedige n tege n he t individu . Lig t he t zwaartepun t van zij n leve n i n zij n intellectueel e werkzaamheid , da n za l hij opkome n voo r he t rech t va n d e persoonlijkheid , o m d e door kerke n e n maatschappije n aa n he t denke n gesteld e grenzen t e overschrijde n —, en te n slott e za l hij , wa t he m zelf betreft , begeere n buite n d e he m doo r zij n aardsch e bestaan gesteld e beperkinge n t e gaan , o m to t d e absolut e kennis, to t d e kenni s va n he t Absolut e t e komen . Lig t he t zwaartepunt va n zij n leve n i n ethisch e belangstelling , i s hi j van natur e apostolisch , da n za l hi j voora l streve n naa r d e vorming va n vrij e persoonlijkhede n —, en zijn individualis -tische werkzaamhei d neem t da n ee n paedagogisc h karakte r aan. Oo k i s he t mogelijk , da t he t he m aa n zee r krachtig e overtuigingen o p erotisch , maatschappelijk , intellectuee l e n moraal-paedagogisch gebie d ontbrek e e n da t zij n belang -stelling verstrooi d is , mi n o f mee r he t geheel e leve n rakend . In da t geva l neem t zij n critie k de n vor m va n satir e aa n e n vermeit zic h i n eige n superioritei t va n inzicht . Zij n sym -pathie i s da n bi j de n triomfeerende , de n sluwe , de n behendige, juis t al s di e va n de n auteu r va n Tij l Uilenspiegel .

Al dez e onderscheidinge n zij n onde r ee n groe p individua -listen t e make n e n he t spreek t vanzel f da t i n ee n bepaald e persoonlijkheid d e aangeweze n tre k nie t alleenheerschend , maar overwegen d is . Al s voorbeel d va n ee n individualis -tische neigin g o m d e erotisch e persoonlijkhei d rech t t e doe n wedervaren, laa t zic h Rousseau's „Nouvelle Héloise " zee r

480

wel beschouwen . Zij n practisch e „Verzoeningsleer" , zij n „Contrat Social" — de redelijk e conclusi e va n d e doo r Hobbes gelegd e grondslagen , eindelij k aanvaard , e n doo r een geloo f i n 'smensche n aar d verzoe t e n al s mogelijkhei d voorgesteld, i s d e ander e zijd e va n diezelfd e amoureus e natuur. He t apostolisch e va n hem , die n me n „Mensc h e n Apostel" heef t genoem d — wat hetzelfd e i s — komt overa l naar voren , maa r voora l i n zij n „Emile" .

Als krachti g typ e va n politiek e belangstelling , politie k individualisme verschijn t Schille r i n zij n politiek e drama's . De intellectueel e hartstocht , di e d e Eenhei d bovena l begrij -pen wi l e n du s i n veelvuldi g weten , naa r verveelvuldigin g van da t begrijpe n streeft , waarbi j he t individualism e zo o duidelijk mogelij k verschijn t al s totaliteits-besef , ' t wel k vanzelf voer t to t ee n dran g o m buite n all e grenze n e n ge -steldheden om , he t Absolut e t e begrijpen , he t Absolut e t e zijn, spreek t he t sterks t in Goeth e e n vindt haa r volmaakt e uitdrukking i n Faust .

En te n slott e kom t on s da n al s voorbeel d va n de n geest , waarin he t onderscheidingsvermoge n zic h ombeeld t to t satire, me t ee n uitgesproke n sympathi e voo r de n intelligente , die dan , naa r de r tijde n aard , va n gering e afkoms t i s e n over hooggeplaatst e e n hooggebore n ezel s triomfeert , d e figuur va n Beaumarchai s i n d e gedachte . Zij n „Mariag e d e Figaro" vertegenwoordig t o p eigenaardig e wijz e he t Uilen -spiegel-genre i n d e achttiende-eeuwsch e individualistisch e litteratuur. Maa r tegelijkertij d e n aa n de n andere n kan t ka n men Figar o gerus t ee n blijspel-Prometheu s noemen . Wan t zelfs hie r toon t he t achttiende-eeuwsc h individualism e di e ethische tendentie , waardoo r he t zic h va n da t de r Renais -sance onderscheid t e n „Figaro " i s nie t uitsluitend , al s Uilenspiegel, d e triom f va n he t intellec t ove r d e zothei d uitsluitend to t eige n baat , maa r ook , zi j he t i n ee n licht e

Prometheus. 3 1

481

nuance, de triom f va n rech t ove r onrecht , o p algemeener -menschelijken grondslag .

Wanneer w e n u de vie r genoemd e persoonlijkhede n i n hu n werken nade r beschouwen , aanvangen d bi j Rousseau, da n vinden w e i n zij n „Nouvell e Héloise " allereers t de n ge -meenschappelijken trek , waardoo r dez e litteratuu r al s „burgerlijk" gekenmerk t wordt , — en waarme e da n eigenlij k is bedoel d „menschelijk " —. het verschijne n va n de n bur -german o p he t eerst e plan , waardoo r d e „Nouvell e Héloise " aansluit bi j „Werther " e n bi j d e drama' s va n Lessin g e n Schiller. I n „Héloise " echter i s he t amoureuse , i n „Werther " het democratisch e mee r naa r vore n gebrach t — en i n verband daarme e worde n St. Preux, di e voora l al s minnaa r sympathie moe t wekken , schoo n hi j ee n „roturier " is , ee n huisonderwijzer, all e deugde n va n de n klassieke n ridde r toegedicht, zi j he t da n verkapt ; Werthe r daarentege n i s nie t in d e eerst e plaat s d e minnaar , maa r d e miskende , opstan -dige plebejer , vo l ambiti e e n zelfgevoel , voo r wi e d e liefd e een bijzaak was . He t democratische , revolutionnair e karakte r van „Werther " is dan ook Napoleo n — een sterke „Werther " hij, di e nie t stierf , maa r triomfeerd e — blijkbaar nie t ont -gaan; i n zij n beken d gespre k met Goeth e schijnt hi j bijn a voortdurend ove r „Werther " t e hebbe n gesproken , i n wien s wezen hi j da n eige n weze n zo u hebbe n herkend .

Voor Rousseau echter i s he t problee m va n d e liefde , al s menschelijk, natuurlij k gevoe l i n ee n onmenschelijke , onna -tuurlijke maatschappij , ee n maatschappi j o p aristocratische n grondslag, ee n groo t e n belangrijk problee m geweest , zooal s ook i n zijn heel e leve n de liefd e al s ee n vee l machtige r facto r heeft gewerk t da n in Goethe' s leven, d e liefd e to t de n mensch, maar voora l d e liefd e to t d e Menschheid . W e behoe -ven nie t mee r t e doe n da n Goethe's „Confessions " namelijk

482

„Dichtung un d Wahrheit " t e vergelijke n me t d e „Confes-sions", om di t gewaa r t e worden .

In Frankrij k oo k voora l gol d d e liefd e al s ee n aristocra -tisch sentiment , waa r d e burgerma n buite n stond . Nada t d e liefde aanvankelij k wa s geëxalteer d to t d e „hoog e deugd " van ridder s e n jonkvrouwen , wer d z e to t „galanterie" , to t levenskunst, merkteeke n (distinctie-middel ) va n verfijnd e cultuur, e n du s a l evenmi n voo r de n eenvoudige n burger -man bereikbaar . W e hebbe n he t eerde r gezegd : i n ee n bloeiende collectiviteit , waa r doo r d e geestelijk e uniformitei t der lede n — zich voordoen d al s gebre k aa n menschenkenni s en aa n zelfkenni s — van „innerlijk e waarheid " i n d e kuns t geen sprak e ka n zijn , rich t zic h d e kunstenaa r uitsluiten d op uiterlijk e distinctie-middelen , o m d e belangstellin g va n gehoor e n lezer , di e he t contras t n u eenmaa l va n nood e heeft, gaand e t e houden . Waa r he t groot e conflic t tussche n Mensch e n We t verzwege n wordt , omda t he t eenvoudi g niet bestaa t — blijft de n kunstenaa r nie t vee l ander s da n de conflicte n va n „liefde " e n „eer " — en da n worde n tevens i n di e beid e gebiede n d e distkictie-middiele n ge -zocht, waardoo r d e „held " e n d è „heldin " zic h va n de n gemeenen toeschouwe r onderscheiden . „Liefde " e n „Eer " werden alzo o he t uitsluiten d dee l va n de n edelman . He t verschil tussche n d e verheven , beheerschte , vlekkelooz e e n onwrikbare liefd e bi j Corneill e e n d e loszinnige , luchtig e galanterie bi j Marivau x markeer t duidelij k he t verschi l tusschen de n ethisch-geïdealiseerde n ridde r va n d e zeven -tiende e n de n aesthetisch-geïdealiseerde n hovelin g va n d e achttiende eeuw , maa r beiderle i „liefde " i s aristocratisch . Ja, z e i s zelf s „Christelijk" : bij d e groot e klassieke n kuisch , bij Marivau x e n Crébillo n omkuisch , doc h al s zond e ver -zwegen o f beleden ; „overspel" , naa r gee n „vrij e liefde" , gee n fier-verdedigd rech t va n d e persoonlijkheid .

483

Het algemeen-pantheïstisc h sentimen t va n d e achttiend e eeuw, d e klimmend e zelfherkenningsdran g van de Eenheid , doet echte r a l di e scheidinge n e n onderscheidinge n al s onwaar onderkennen , e n d e liefd e belijde n voo r wa t z e is : een machtig , natuurlij k sentiment , vallend e buite n moreel e en aesthetisch e waardebepaling . Wa t Rochefoucauld aan-duidde, word t doo r Rousseau me t vlammende woorde n beleden e n zij n belijdeni s strek t andere n to t spiegel ; he t onderscheid tussche n mensc h e n die r i s opgeheven , he t onderscheid tussche n edelma n e n burgerma n i s opgeheven . Zoo ooi t aa n éé n weze n d e maatschappelijk e doeltreffend -heid va n he t anti-natuurinstinc t ka n worde n gedemon -streerd, da n zeke r aa n Rousseau. Roussea u aanbad nie t d e natuur, allee n omda t haa r schoonhei d he m bekoord e — dit had he m zij n hartstochtelijke n roe p „Naa r d e Natuu r terug" nie t kunne n inspireere n — er wa s iet s anders : d e natuur ga f he m voortduren d gelijk . Haa r aanbli k bevestigd e zijn ingebore n pantheïstisch e instincte n va n „Gelijkheid " en „Vrijheid " — maar zij n apostolisch e natuur , gebore n e n bestemd o m t e her-stellen , nie t o m o p t e heffen , voegd e daaraan ui t ee n redelooz e zekerhei d d e „Broederschap " toe , waarin toc h waarlij k d e Natuu r n i e t onderricht ! Zo o stellen zic h „Hoop " en „Geloof " al s stremmend e levensnood -zaak o p de n we g va n de n mensc h naa r zij n besef .

Is du s d e Rousseau-sch e opvattin g va n liefd e al s passie , als natuurdrang , reed s onmaatschappelij k i n de n ruimere n zin, d e liefd e tussche n de n plebeje r e n he t aristocratisch e meisje, tussche n Julie e n St . Preu x is he t i n dubbelen , directen zin . D e hartstochtelijk e klacht , da t zelf s „liefde " aan stan d i s gebonden , da t nie t allee n vrijheid , geluk , elk e ontwikkelingsmogelijkheid zic h moe t richte n naa r onder -scheidingen, doo r di t nieuw e geslach t al s futie l gevoeld , maar zelf s di e machtigst e aandran g va n he t menschelij k

484

hart, klink t overa l i n d e litteratuu r die r dage n — het i s ook Schiller s them a i n „Kabal e un d Liebe" . D e trot s va n den jonge n plebejer , di e zic h konin g voel t i n he t rij k de s geestes e n gee n onderschei d tussche n zij n liefd e e n di e va n een edelma n lange r aanvaardt , ka n d e geringschattin g jegens zij n gevoe l nie t dulden . Naarmat e d e liefd e mensche -lijker word t opgevat , za l z e zic h minde r o m he t maatschap -pelijke bekreunen , zic h daaraa n zelf s onttrekken .

Ver i s d e tijd , da t nieman d zic h i n dez e beperkinge n voelde geklemd , da t z e elkee n redelij k e n natuurlij k voor -kwam, da t inderdaa d gee n burgerjonkma n gewaag d zo u hebben „d e ooge n o p t e slaan " naa r ee n edel e jonkvrouw , dat ee n Koningsdochte r (d e Infant e i n „L e Cid" ) haa r liefde to t ee n ridder, di e nie t va n koninklijke n bloede , doc h geenszins ee n plebeje r is , al s ee n „zondi g gevoel " be -schouwde e n bestreed ! Waa r he t maatschappelij k instinc t vermindert, word t oo k di e gesteldhei d opgeheven , trek t ook da t gevoe l „vanzelf " ui t d e mensche n weg . Wan t ver -gelijken w e i n he t voorbijgaa n me t di e Spaansch e konings -dochter no g een s ee n Renaissaroce-prinses : Margaretha va n Navarre en herinnere n w e on s he t bekend e avontuu r me t de n admiraal Bonnivct , di e een s o p ongehoor d brutal e wijz e i n haar slaapvertre k e n zelf s i n haa r be d wis t doo r t e dringen . Voelde Margareth a haa r majestei t bezoedeld , haa r konink -lijke hooghei d zoodani g gesmaad , da t di e smaa d allee n i n bloed ko n worde n uitgewischt ? Niet s daarvan ; al s ee n gekrenkte vrou w tegenove r ee n a l t e ondememende n aan -bidder gedroe g z e zich , tooid e de n indringe r me t ee n paa r ferme krabbels , joe g he m o p d e vluch t e n beschouwd e daarmee d e zaa k al s afgedaan . Ee n zeventiende-eeuwsch e prinses zo u nie t ander s hebbe n gekund , nie t ander s hebbe n gemoogd da n bloedi g wreke n wa t zi j al s zwart e misdaa d aanmerken moest . Zelf s a l zo u haa r har t vóó r de n schuldig e

485

hebben gepleit , da n zo u haa r gewete n haa r to t wraa k ge -dreven hebben , overtuig d da t God-zel f he t zo o begeerde , omdat i n haa r iet s Goddelijk s wa s gehoond .

Dit wa s ee n levend e werkelijkhei d va n di e dage n e n he t maatschappelijk, standsonderschei d vormd e ee n gren s voo r het gevoel , evenzee r natuurlij k e n evenzee r onoverkomelij k als he t geloof , e n al s ra s e n kleurverschi l voo r d e meeste n onzer — en lan g nie t steed s d e geringste n — het altij d no g zijn. Maa r d e klimmend e zelfherkennin g de r Eenhei d ha d a l die gesteldhede n reed s opgeheve n e n loute r mechanisch e dwang ko n z e nie t al s werkelijkhede n handhaven . D e mar -kies, di e de n plebejische n aanbidde r va n zij n dochte r me t zweepen lie t rossen , bereikt e daarme e niet s da n da t hi j zic h en d e zijne n opschree f voo r d e guillotine .

De tij d wa s voorbij , maa r di e leefden , zage n d e teekene n niet. Evenmi n al s nu , al s ooit .

Lodewijk XIV boezemde ontza g i n me t zij n „l'Eta t c'es t moi" — maar Karl Eugeniu s van Wurtemberg , Schiller s tyran, zaaid e niet s da n haa t e n afkee r me t zij n „Ich bi n das Vaterland".

Dit terloops . Even onmaatschappelij k al s Rousseau zich toon t i n zij n

opvatting va n d e liefde , eve n onmaatschappelij k teeken t hi j zijn jeugdig e heldin .

Wie d e „sfeer " zou wille n aanvoelen , waari n he t Fransch e jonge meisj e va n goede n huiz e opgroeid e onde r he t „Ancie n Régime", zo u Delaclos ' „Liaison s Dangereuses " kunne n lezen; hi j wee t da n da t di t jong e meisj e wa s „kuisch " e n „onwetend" vóór he t huwelijk , „onkuisch " en „alles-wetend " na he t huwelijk . Me n ken t wellich t oo k dez e spreekwijze : onder Lodewij k XIV was he t overspe l ee n tijdverdrijf, onde r den Régen t wa s he t mode , e n onde r Lodewij k XVI plicht, en hier toon t zic h wee r o p eigenaardig e wijz e he t proce s de r

486

maatschappelijke verwording , oo k i n he t kwaad , d e verwis -seling va n midde l e n doe l —; wat tijdverdrij f wa s geweest , werd algemeen e mondain e verplichting , wer d distinctie -middel, al s d e wolvenjacht . Da t dez e zedelijk e ontbindin g gepaard gin g me t ee n overmati g i n ach t neme n de r vormen , stemt volkome n overee n me t he t weze n va n ieder e ver -wordende maatschappij . Lord Chesterfiel d klaagt i n zij n brieven ove r di e ongelooflijk e reserve , waardoo r d e opmerk -zame toeschouwe r oo k bi j d e scherpst e attenti e nie t ontdek t „wie bi j wie" hoort. En denke n we aa n de aardige opmerkin g van Anatol e France , als hi j on s i n „Le s Dieu x on t soif " madame Rochemaur e voorstelt , me t haa r jonge n aanbidde r achter haa r staande , i n correct e houding , doc h d e han d o p de leunin g va n haa r stoel . „A quo i To n pouvai t voi r qu e la Revolution était accomplie , car, sou s l'ancien régime , u n homme n'eü t jamais , e n compagnie , touch e seulemen t d u doigt I e sièg e o ü s e trouvai t un e d a m e . . .

Dit alle s moete n w e we l i n he t oo g houden , o m t e be -seffen wa t „Héloise " beteekende !

Rousseau's heldin heef t al s jon g "meisj e ee n minnaar , maar al s getrouwd e vrou w blijf t z e haa r echtgenoo t trouw , met die n minnaa r dagelijk s o m zic h heen . Ee n volkome n omkeering va n d e heerschend e moraal . Wan t di t alle s be -teekent: d e vrij e persoonlijkhei d behoudt , zoolan g z e zic h niet ui t eige n beslui t gebonde n heeft , he t rech t zichzel f t e geven aa n wie n z e wil . Heef t z e zic h daarentege n gebonden , zoo blijv e z e trou w — niet aa n ee n va n buite n a f ingestel d „sacrememt", nie t aa n ee n maatschappelijk e instellin g — maar aa n he t eige n beslui t e n woord . Hie r spreek t d e alge -meene zedelee r va n he t ethisch-geneigd e individualism e va n den tijd , scher p geformuleer d in Kant' s „Categorische n Im-peratief", waarva n zic h oo k Schille r immer s zul k ee n bewonderend aanhange r heef t getoond . S t e l u - z e l f d e

487

w e t t e n e n b l i j f a a n d i e w e t t e n g e t r o u w . En oo k i n deze categori e i s vervanging va n d e collectiev e

moraal doo r d e persoonlijk e zedelijk e overweging , o p he t eerste gezich t zo o redelij k e n zo o vervulbaar , i n werkelijk -heid, al s elk e herstelling , wee r d e eerst e sta p naa r d e volkomen opheffing , wannee r ee n verde r critisc h onderzoe k het geoorloofde , he t noodzakelijk e va n „echtbreuk " al s „woordbreuk" i n bepaald e gevalle n za l hebbe n aangetoond . Is me t he t dogm a va n d e onveibrekelijkhei d de s huwelijk s op aa n d e Kerklee r ontleend e gronde n eenmaa l gebroken , is he t huwelij k gee n sacremen t meer , da n staa t i n redelijk -heid gee n enke l din g d e echtscheiding , noc h zelf s d e vrij e liefde i n de n weg . D e overgan g van Rousseau' s „Nouvelle Héloise" naa r Madam e D e Stael' s „Delphine " i s derhalv e een logisch e stap , di e nie t uitblijve n kon . Steed s i s he t ee n redeloos gevoe l va n „betamelijkheid" , da t hie r o f daa r d e eindstreep stelt , d e Red e ken t dergelijk e eindstrepe n nie t en voer t to t elk e consequentie .

Rousseau maakt he t zij n heldi n doo r ee n gelukki g huwelijk gemakkelijk , haa r beslui t getrou w t e blijve n — maar wa t staat , i n redelijkheid , d e ontbindin g va n Léonce' s diep-ongelukkig huwelij k (i n „Delphine" ) i n de n weg ? D e persoonlijkheid, di e zichzel f ee n plich t oplegt , ka n zichzel f ook va n die n plich t ontslaan .

„Als va n weerszijde n alle s i s beproefd , al s vriende n e n verwanten vergeef s hebbe n gepoogd , doo r hu n tusschen -komst d e partije n same n t e brengen , al s bi j gee n va n beiden lichtzinnigheid i n he t spe l is , da n moe t ee n huwelij k toc h ontbonden kunne n worden " —, ziedaar d e noodkreet , waarvoor Madam e De Stae l van clericale zijde moest hooren , dat z e „ove r d e liefd e spra k al s ee n bacchante", e n waar-over d e „moderne " va n onz e dage n glimlach t i n ee n zach t behagen o m eige n liberaliteit . He t lijk t zo o „tam " — en

488

toch wa s d e sta p va n Madam e D e Stae l naa r George San d weer evenzee r logisc h e n evenzee r onvermijdelij k al s di e va n Rousseau naar Madam e D e Stael ! Waarto e di e overredinge n van vrienden , di e eindelooz e pogingen , di e verzekeringe n dat e r gee n lichtzinnighei d i n he t spe l is ? Ka n iemand , ma g iemand zichzel f weggeven , ka n hij , ma g hi j instaa n voo r zichzelf? Immer s neen ! Welaan , da n i s oo k he t huwelij k ee n misvatting, welhaas t gevoel d al s misdaa d tege n he t eerlijk e Ik begaan , waa r he t immer s i n zij n opgedronge n trou w to t een leuge n wordt .

Aldus toon t oo k hie r d e Redelijkheid , al s zelfherkennin g van he t Absolute , haa r opheffen d karakte r e n he t Dogm a zijn volstrekt e noodzakelijkhei d al s levensgrondslag , he t Dogma, da t nie t overdacht , nie t aangeroerd , nie t bekeke n mag worde n — en da t derhalv e voo r he t zedelij k e n redelij k onderscheidingsvermogen va n all e tijde n onduldbaa r is . Zo o drijft he t Absolute , doo r midde l va n die n de n redelijke n mensch ingeschape n afkee r tege n he t dogma , zo o drijf t d e mensch zichzel f de n we g de r zelfopheffin g op , den weg , die n de mensch , die n he t Absolut e toc h oo k wee r nie t to t he t einde to e wille n ( = kunnen = mogen) gaan !

Inmiddels i s d e eerbied 1, dien Rousseau no g toont voo r he t huwelijk, voo r d e „deugd " i n he t algemeen , reed s i n weze n onmaatschappelijk, oo k waa r z e toevalli g e n schijnbaa r samenvalt me t d e maatschappelijk e moraal . Wie gee n beloft e deed, i s vrij ; wie z e deed , i s d a a r d o o r a l l e e n g e -b o n d e n . N u trach t me n oo k we l i n d e maatschappi j de n eisch to t huwelijkstrou w die n idealistische n schij n t e geve n en echtbreu k i n die n zi n al s beloftebreu k voo r t e stellen , maar wannee r di t werkelij k zo o wer d gevoeld , da n zo u me n evenmin al s Rousseau tegen „vrij e liefde " bezwaa r kunne n hebben, ja , me n zo u di e eerde r moete n aanmoedige n me t he t

489

oog o p he t bindend e e n gewichtig e va n ee n levenslan g con -tract. He t staa t echte r me t d e maatschappelijk e huwelijks -moraal juis t al s met d e maatschappelijk e zelfmoord-moraal ; het nuttig e behoeft , zooal s w e he t n u vaa k genoe g hebbe n uiteengezet, ee n glan s va n heilighei d o m i n eer e t e blijven , en d e echtscheidin g is , behalv e ee n aansla g o p d e „orde" , op dezelfde wijz e al s d e zelfmoord, d e openlijk e weerleggin g van he t maatschappelij k optimisme , en dan nog , ook evenal s de zelfmoor d he t blijk , da t he t individ u eische n gaa t stellen , behoeften gaa t gevoelen , waarvoo r d e maatschappi j gee n bevrediging biedt , di e z e du s nie t erken t e n nie t duldt .

Dat d e eisc h va n huwelijkstrou w voo r Rousseau echter een zuiver-zedelijk e eisc h is , word t duidelij k beweze n doo r het he t individ u toegestan e recht : zic h i n vrijhei d t e geve n en t e hernemen .

De droome r va n ee n „Contra t Social", waarvan immer s de geheel e mogelijkhei d i s gebaseer d o p vaste n trou w aa n een een s gedan e belofte , ee n een s gegeve n toezegging , lean niet ander s da n el k contrac t al s volstrek t binden d gevoelen. Hie r herkenne n w e de n man , di e zij n wereld -beschouwing bouwd e o p d e overtuiging , da t d e mensc h va n nature „goed " is ; i n d e mogelijkhei d van Julie' s onwrik-baren, vlekkeloozen , onconventioneele n huwelijkstrou w t e kunnen gelooven , wa s ee n fundamenteel e noodzakelijkhei d voor de n ontwerpe r va n ee n „Contra t Social".

Er i s niettemi n ee n eigenaardig e tegenspraa k tussche n Rousseau's geloof i n ' s mensche n ingebore n „goedheid " e n de diepe zelfkennis (menschenkennis) , waarvan zij n „Confes-sions" de bewijze n leveren . Wi j geloove n da n ook , da t zij n stelling meer een noodzakelijke grondsla g tot zij n maatschap-pelijk pla n dan ee n onwrikbar e overtuigin g beeldt . D e maat -schappij me t haar dwangmiddelen haatt e hij, en niet tevreden met zic h daari n persoonlij k e n innerlij k bi j uiterlijke , doo r

490

uiterlijke onderwerpin g gekocht e rus t zoovee l mogelij k t e bevrijden — gelijk Goethe — eischte hi j voo r elkee n ee n waardiger leve n e n ee n ruime r vrijheid . Du s wild e hij , moch t hij nie t ander s da n geloove n da t d e mensche n zic h di e vrijheid waardi g zoude n kunne n toonen .

Hobbes ha d immers , i n z ij n „Contra t Social", i n zijn „Leviathan", d e noodzakelijkhei d bepleit , d e mensche n t e binden, o p gron d va n hu n natuurlijk e slechthei d —;~ Rous-seau kon n u nie t ander s da n he n „goed " noemen , o m ee n algeheele vrijhei d voo r he n t e kunne n opvorderen . Vandaa r dan oo k zij n wanhoo p al s z e nie t „goed " bleken , daa r z e da n immers zij n levensbeschouwing , zij n levensreden , zij n leve n zelf dreigde n t e weerleggen , op-te-heffen . Daa r hi j du s „slechte" mensche n i n zij n projec t nie t gebruike n kon , begon hi j alvas t me t hu n slechthei d zo o lan g mogelij k t e loochenen, zooal s zij n hypothes e ove r Macchiavell i bewijst . Van volkome n denzelfde n aar d i s he t deugdfanatism e va n Rousseau's vurigste n discipel: Robespierre . Dez e wild e he t eigen leve n make n to t ee n publiek e demonstratie , da t menschen oo k zonde r dwan g ui t vrij e keu s ordelij k e n deugdzaam leve n kunnen , da t individueel e vrijhei d gee n losbandigheid, gee n „terugvalle n to t de n natuurlijke n staa t van vijandschap " beduidt . Vandaa r da t hi j Danto n zo o ver -foeide o m dien s loss e levenswij s — Danton wa s ee n démenti aa n zij n systeem , ee n openlijk e weerlegging . Zo o haten persone n al s Robespierr e — in wie n immer s he t eng e „belang" nimme r meespra k — alleen diegenen , di e hu n levensbeschouwing dreige n t e logenstraffen , d e levensbe -schouwing waarvoo r z e andere n gevonnis t hebbe n e n zichzelf al s beu l e n martelaa r buite n d e maatschappi j gesteld.

Dit i s voo r on s bese f d ^ beteekeni s va n he t deugdfana -tisme de r Revolutie-manne n e n va n hu n hardhei d jegen s

491

hen, di e „ondeugdelijk " bleken . All e corrupti e e n zedelij k tekort onde r he t Ancie n Régim e hadde n z e o p da t systee m geschoven, daarvoo r he t neergeveld , vrijhei d geproclameer d als he t universeel e heilmiddel , e n moeste n n u dagelijk s zien , hoe d e menschelijk e natuu r vanzel f e n voortduren d he t „Kwaad" produceer t — dat immer s nie t i n zichzelf , maa r in d e relatie s onuitroeibaa r bestaat , zo o goe d bi j „Vrijheid " als bi j „Tyrannie" . Maa r di t konde n ze , mochte n ze , te r wille van eige n behoud , van eige n taak nie t erkenne n e n ver -schuilden zic h voo r di e barr e waarhei d achte r eige n onkreukbare deugd , di e d e zichtbar e proe f moes t zij n o p d e som va n hu n levensbeschouwing , evenzee r wellich t al s da t ze innerlijke aandran g was , en waarvan z e de zwarte achter -zijde nie t hebbe n gezien .

Al dez e e n mee r individualistisch e trekke n zij n oo k i n d e „Nouvelle Héloise " o p t e sporen , maa r i n hoofdzaa k i s e n blijft he t toc h ee n pleidoo i voo r he t rech t va n d e liefde , om , als almachtig-menschelij k gevoel , ove r maatschappelijk e vooroordeelen t e zegeviere n e n kunstmatig e grenze n t e overschrijden.

Dit hoofd-motie f vinde n w e bi j Schille r al s bij-motie f terug. Voo r Rousseau lag, va n d e dri e factore n de r Revo -lutionnaire Drie-Eenheid , he t zwaarst e accen t o p d e Gelijk -heid — voor Schille r voora l o p d e Vrijheid . E n waa r d e Natuur Rousseau de lessen van gelijkhei d leerde , daar leerd e ook zij , maar toc h voora l d e historie , Schille r d e lessen va n vrijheid. Wan t i s het nie t leerzaa m voo r de apostelen va n d e causaliteit o m te vernemen , da t voo r de n Frankfurter jonk-man Goethe de natuu r vee l mee r beteeken d heef t da n voo r den o p het plattelan d gebore n Schiller ? Hie r oo k werke n — evenmin al s ergen s ander s — geen „oorzaken " va n buiten , maar ee n natuurlijke aanleg , die bestemming beduidt ; Schil-

492

Ier leerd e va n d e historie , wa t Rousseau e n Goethe , el k op eigen wijze , hebbe n geleer d va n d e natuur , omda t z e he t alle dri e a l wiste n e n he t du s i n ieder e „school" , ui t ieder e leer zoude n hebbe n opgestoken .

Niet toevalli g heef t d e strij d de r Nederlande n tege n Spanje he m zoozee r geïnteresseerd ; e n hoezee r hijzel f indi -vidualistischen vrijheidsdran g i n zichzel f heef t herken d al s Eenheidsdrang, blijk t ui t tallooz e plaatse n i n zij n werk , ui t een bekende n brie f aa n Köfne r onde r andere . Daaro m noem t men da n oo k wee r Schiller's wijze va n geschiedschrijvin g „modern", — de negentiende-eeuwsch e geschiedschrijvin g sluit gehee l bi j Schiller's methode aan, is op algemeene kennis , op Begrip , i n laatste instanti e o p zelf-kenni s (bewus t o f onbe -wust) gericht . Da t Schille r echte r oo k we l bi j d e natuu r „ter schole " ging , bewijs t d e plaat s ui t „Don Carlos" , waar de markie s va n Pos a konin g Philip s d e Natuu r aanwijs t al s de leermeesteres , di e i n alle s d e Vrijhei d onderricht . Overa l legt d e litteratuu r die r dage n he t anti-maatschappelij k karakter va n he t war e historisc h inzicht , va n he t war e natuurbegrip bloot , 'twel k leid t to t he t opheffe n die r ge -steldheden, waari n zic h he t zelfconservatism e de r Eenheid , gereproduceerd i n he t conservatism e de r collectiviteiten , zoolang he t i n d e red e lag , heef t staand e gehouden .

Over he t vorsten-typ e in Schiller' s „Kabal e und Liebe" , — i n Lessing' s „Emili a Galotti" — 'twelk onverander d hetzelfde blijf t to t n a d e dri e Revolutie s — hebben w e reeds ee n e n ande r gezegd . Eé n pun t moete n w e hierbi j no g even aanstippen . Welbeschouw d zij n dez e vorste n gee n andere persone n da n d e vorste n ui t d e zeventiende-eeuwsch e litteratuur, z e vertoone n zelf s gee n ander e eigenschappen ; het eenig e da t veranderde , i s d e waardeerin g va n di e vorste -lijke eigenschappen ; d e hoogmoe d e n d e willekeur , welk e in d e zeventiende-eeuwsch e waardeerin g de n vors t volstrek t

493

niet ontsierden , make n he m voo r d e achttiende-eeuwsch e waardeering to t ee n monster . E n al s ee n bewijs , hoezee r ook d e genial e geeste n kortzichti g zij n i n gebieden , waa r hun belangstellin g e n hu n sympathi e nie t reikt , ka n we l gelden d e wijze , waaro p Goethe als tijdgenoo t di e veran -derde waardeerin g va n Vors t e n aristocrati e al s diepgaan d verschijnsel heef t misken d e n onderschat , gelij k overa l ui t „Dichtung un d Wahrheit " blijkt .

Maar e r i s meer . Terwij l i n d e litteratuu r va n d e zeven -tiende eeu w al s ridderdeugd bi j uitnemendhei d d e blind e gehoorzaamheid gold , i s d e achttiende-eeuwsch e deug d he t principieele, belangelooz e verzet . D e zeventiende-eeuwsch e held i s „gouvernementeel " — de achttiende-eeuwsch e i s i n de oppositi e — de eerst e ee n Jupiter-aanbidder , d e laatst e een Prometheus-vereerder , welhaas t zel f ee n Prometheus.

Van el k de r belangrijk e achttiende-eeuwsch e scheppend e geesten i s d e sympathie bi j d e oppositi e — de maatschappi j demonstreert hij , i n haa r vertegenwoordigers , al s corrup t en schijnheilig .

De „Cid " laa t onmiddellijk Chimèn e varen , al s zij n vade r dit va n he m begeert , e n daari n lig t zij n deugd ; d e jong e Ferdinand i n „Kabale un d Liebe " blijf t Louise getrouw, ook tege n zijn s vader s wil , e n da t i s z ij n deugd . Hie r zie n we dus , ten eerst e ee n grooter e mat e va n critisch e zelfstan -digheid va n de n zoon tegenove r de n vader , ee n uitgesproke n verschil i n levensbeschouwin g tussche n vade r e n zoon , 'twelk zic h ee n zeventiende-eeuwsc h auteu r nie t denke n kon, e n ' t wel k gezins-ontbinding , maatschappij-ontbindin g beduidt, en ten tweede een grootere beteekeni s van d e liefde , waardoor he t persoonlij k sentimen t bove n de n familie-ban d gaat.

En dez e groepeering , waari n de s auteur s sympathi e te n volle bij he t onmaatsohappelijk e ligt , is de vaste groepeerin g

494

van Schiller' s drama's . Dezelfde aanklach t al s die, welke Thomas Mora s reeds bij monde van zijn filosofischen wereld -reiziger d e maatschappi j i n he t gelaa t slinger t — dat d e grooten e n machtige n doo r hu n zelfzuch t e n hardvochtig -heid d e misdadiger s kweeken , o m z e daarn a me t vee l vertoon va n zedelijke n afschu w o p t e hange n — ontmoeten we i n „Fiesco" , no g hartstochtelijker , i n he t diep-gevoel d beklagen va n d e galei-slaven .

Daartegenover spreek t elk e maatschappelijke , spreek t oo k Hobbes i n gemoed e ove r d e luihei d e n boosaardigheid va n het misdadi g gespui s e n ove r hu n „eige n schuld " — en d e optimistische Christelijk e Spectato r wa s ove r dez e onaange -name zake n liefs t i n he t gehee l nie t t e spreken , luidkeel s galmend da t d e werel d voo r d e brave n e n d e vlijtige n toc h zoo schoo n e n zo o gezelli g is . Zelf s Dant e kon , moch t „Judas" e n „Brutus" niet onderlin g onderscheiden , nauwe -lijks vermoch t di t d e zeventiend e eeuw , maa r Schille r noem t in zij n vake r genoemd e academisch e irrtree-red e onde r de „edel e mannen" , also f he t vanzel f spreekt , oo k Brutus!

Plutarchus brach t he m to t Prometheus-verheerlijkin g — het wa s inmiddel s dezelfd e Plutarchus , di e o p all e Jezuïeten -scholen i n d e zeventiend e eeu w wer d geleze n e n waarui t d e vlijtige leerlin g slecht s filologisch e wijshei d e n Christelijk e zelfverheffing puurde .

Treden w e i n „Di e Rauber " het rooverkam p va n de n held , Karl Moo r binnen, da n vinde n w e e r oo k werkelij k de n naïeven roover , m e t . . . Plutarchus i n d e hand ! Hi j doe t de n mond ope n e n d e eerst e naam , die n hi j noemt , i s d e groot e naam van Prometheus , de heilig e naa m va n de n Go d de s Verzets. „De r hoh e Lichtfunk e Prometheus is t ausge-brannt, dafü r nimm t ma n jetz t di e Flamm e vo n Bar -lappenmehl.. ." Wat doo r d e Dante's e n de Miltons , doo r de aanbidder s va n blindelings-geïdealiseerd e e n krachten s

495

die blindhei d met Deugd e n Rech t vereenzelvigd e Mach t en Autoritei t te r hell e wer d verwezen , i s hie r o p de n hoogsten troo n geplaatst : d e opstan d tege n Geza g o m Ideaal. E n di t beginse l hie r gedrage n doo r een , di e voo r d e maatschappij is : ee n roove r — waartegenover al s ee n protest tege n de n maatsta f die r maatschappi j d e broede r i s gesteld, Fran z Moor , achtenswaardi g e n zedeloos , he t beel d van de „maatschappelijk e deugd" , va n all e tijde n to t e n me t den hedendaagsche n „gentleman" , Shaw's „clergyman -shareholder", onherkenbaar vermomd met Mime' s Tarnhelm , den Hooge n Hoed .

In „Fiesco " wee r dezelfd e rangschikking . Wee r leve n we i n de n tij d va n Renaissanc e e n Reformatie , va n de n eersten, groote n worstelstrijd , waaraa n di t geslach t eige n wezen bekrachtigt , zio h opmaken d to t de n tweeden . Twe e oppositie-figuren, twe e Brutus-gedaante n zij n hie r naas t elkaar geplaatst : ee n zwakk e e n ee n sterke , ee n falend e e n een overwinnende . D e eerst e i s Fiesco , d e trotsch e indivi -dualist, di e nie t ka n bukke n voo r Doria , de n tyran , e n di e zich, n a de n tyra n t e hebbe n geveld , toc h he t purpe r om -hangt — „de kleur , di e d e heerscher s kozen , o m e r d e bloedvlekken hunne r wreedhei d i n t e verbergen " — omdat hij d e verleidelijk e dronkenscha p va n d e mach t nie t ka n weerstaan, ee n levend e e n falend e „Col a d i Rienzi " —, de tweede i s Vettina , d e pur e Republikein , d e abstract e Deugd , droog e n stra k e n sobe r — alles opofferend , to t d e eige n kinderen toe , aa n zij n republikeinsc h ideaal . Hi j wee t „Tyrannie va n Mach t d e Rechterhand" , hi j geloof t nie t i n edele heerscher s e n nada t hi j Fiesc o tevergeef s heef t ge -smeekt, va n d e vorstelijk e waardighei d a f t e zien , dood t hij , hem doodend , d e mogelijkheid , d e zekerheid , va n wa t i n Doria reed s werkelijkhei d werd , zooal s Brutus i n Caesar meer he t gevaar , da n d e werkelijkhei d doodde . E n juis t al s

496

bij Shakespeare — we wete n immer s hoezee r Lessing , Schiller, Goethe eigen weze n e n eige n streve n herkende n e n bekrachtigden aa n de n groote n Renaissancis t — is oo k hie r Vettina Fiesco' s innig e vriend , he m zéé r genege n e n da t hi j hem doodt , maak t zij n offe r to t ee n dubbe l offer , maak t zij n daad nie t lager , maa r hooger .

De maatschappelijk e verhef t zic h o p ee n „dankbaarheid" , een „vriendschap " di e he m blin d maak t voo r d e zonde , doo r weldoener o f vrien d jegen s ee n hooge r ideaa l begaan , e n rekent Brutus zijn daa d zwaarde r aan , omda t hi j de n vrien d versloeg, insted e va n he m dubbe l t e prijzen , omda t hi j vriend e n vriendscha p offerde . I n „Cinna " i s voortduren d van „dank " e n „ondank " sprake , also f daardoo r d e hoogst e daden e n beginsele n bepaal d zoude n moete n worde n — maar Petrarca , hoezee r d e Colonna' s genegen , hoezee r aa n hen doo r dankbaarhei d gebonden , verga f zij n vrien d e n geestverwant Rienz i oo k hu n doo d e n hu n ballingschap , voor he t hooger e heil , dat hi j voo r Rom e va n he m hoopt e — vergeefs. Zo o voelt , zo o handel t oo k Vettina , e n allermins t is hij , voo r Schiller , zij n „wettige n heerscher " i n ze e werpend, d e „koningsmoorder " ui t d e zeventiende-eeuwsch e litteratuur, maa r we l d e nazaa t va n de n Renaissance-Brutu s en wel , me t Lessing' s Odoard o Galotti , d e voorlooper , he t beeld va n die n soberen , deugdzame n e n belangeloozen , — Robespierre, di e ove r all e mach t beschikt e e n honderdvijfti g gulden naliet — dien Revolutionnairen Rechter , die binnenkort in Parij s de n schrikkelijke n ee d za l zweren , „d'étouffer , dan s son ame, a u no m sacr é d e l'humanit é tout e faibless e hu -maine", zonde r t e beseffe n da t d e menschhei d e n haa r goedheid ui t haa r „zwakheden " i s opgebouw d e n oprech t geloovend i n d e uitsluitend e heilzaamhei d va n zij n twee -ledige Orestes-daad .

In „Do n Carlos " no g eens wee r dezelfd e groepeering ,

Prometheus. 3 2

497

maar hie r i s e r ee n belangrij k elemen t bijgekomen : „Do n Carlos" is vooral d e tragedie va n den eenzamen tyran . Geen menschensoort te r wereld heeft Schille r zóó verfoeid al s den tyran, hij, die zelf va n tyrannie zoo bitter te lijden had — en toch weet hi j zich hier op te werke n tot medelijden me t den eenzamen geweldenaar .

Dit vermoge n o m medelijde n t e hebbe n me t de n tegen -stander, is op zichzelf wee r een curieus bewijs van achttiende-eeuwsch onmaatschappelij k pantheïsme . He t collectiviteits -instinct beteekent , w e zeide n he t gedurig , onverdraagzaam -heid, daa r onverdraagzaamhei d allee n he t eige n dogm a i n stand en in eere houdt — daarom zien we dan ook in elke kerk, in elk e collectivitei t „Recht " volkome n samenvalle n me t „Belang". D e Duive l i s d e vijan d va n el k Christe n — voor het betrekkelijk rech t van den Duivel voelt zulk een Christen dus evenvee l al s he t Oud e Testamen t voo r he t levensrech t der uit-te-roeie n vijande n de r Joden , al s Bossue t voo r he t recht va n ee n Protestant . No g steed s valle n i n actiev e col -lectiviteiten „Recht " en „Belang " volkomen tezamen, en dit is het , waardoo r collectiviteite n ster k zijn . He t verzwakke n van collectiviteitsgevoe l breng t du s oo k die n kan t va n ver -draagzaamheid met zich mee, dat men zelfs de tegenstanders gedeeltelijk i n zic h opneemt .

In „Do n Carlos " staat da n konin g Philip s voo r on s al s de tragische , triest e eenzame , die geen vrienden kan hebben, omdat hi j zic h va n mensche n e n menschelijkhei d ver -vreemdde, doo r zic h o p ee n voetstu k va n goddelijkhei d boven andere n t e plaatsen . Ee n vors t heef t slecht s slave n en hovelingen, vleiers en bedriegers, een vorst heeft zó ó lang om vleiend e leugen s gevraag d e n voo r d e geringst e pogin g tot hard e waarhei d zoovee l mensche n doe n sterven , da t niemand he m i n he t veeg e uur , wannee r hi j o m waarhei d smeekt, die zeggen durft o f wil . En laat hij dan eindelijk de n

498

man voo r zic h komen , die n hi j mensc h wee t onde r d e slaven, da n antwoord t dez e hem : „I k ka n gee n vorsten -dienaar zijn. " Wat eenmaa l gol d d e hoogst e eer , zij n Konin g blindelings t e moge n dienen , word t than s de n waarlij k grooten mensc h onwaardi g geacht . E n di e eene , fiere , die n de Konin g begeer t to t zij n vertrouweling , di e eenige , di e niet t e koo p i s — hij, d e vlekkelooze , Posa , i s tegelijkertij d weer kette r e n opstandeling , Prometheus, di e een verdruk t menschdom tege n ee n tyrannieke n Jupiter beschermen wil . Eere he t nobel e verzet ! Di e nie t buk t voo r de n Koning , di e verzet pleeg t e n verze t aanstookt , hi j i s d e war e mensch . Want voo r Don Carlo s offert hi j zic h o p — niet voo r de n Gebieder, maa r voo r de n Vriend , nie t plichtmati g al s onder -daan, o m he t „goddelijke " leve n va n zij n Verheve n Souverein t e redden , maa r vrijwillig , zooal s ee n oud e ma n uit inzich t e n liefd e zij n plaat s inruim t aa n ee n jongeren , hopend da t dez e za l vervullen , wa t hi j nie t vermocht . E n de tyra n staa t erbi j — als mensc h overwonnen . Zó ó staa t de achttiend e eeu w tegenove r d e oud e ridder-idealen !

De vriendscha p tussche n Don Carlo s e n Posa i s d e vriendschap tussche n Tellhei m e n Werner, het i s d e oud e vriendschap tussche n Hamle t e n Horatio, het symboo l va n de gelijkheid , d e eerlijk e ban d tussche n vrij-geboren , gelij k geboren geesten , zonde r aanbiddin g e n vleierij . Carlos laat zich doo r Pos a d e han d nie t 'kussen , Hamle t doo r Horatio niet, beide n wille n mensc h wezen , gee n „meerder e i n rang. "

De achttiend e eeu w heef t — Goeth e vermeldt he t nadruk -kelijk i n „Dichtun g un d Wahrheit " — een cultu s voo r d e vriendschap geken d — en di t is , alweer , ee n symptoo m van verminderen d maatschappelij k instinct , ' t wel k allee n de familie , d e „clan" , „eige n volk " tegenove r „vreem d volk " kent, e n waar , wa t me n vriendscha p noemt , overeenkoms t van ran g e n fortui n beteekent , zooal s da t onde r d e gering e

499

geesten va n all e „standen " no g imme r he t geva l is . He t vermogen to t vriendscha p i s ee n individualistisc h vermogen , dat d e achttiende-eeuwe r i n zichzel f heef t ontdekt , gevier d en uitgevierd , e n waari n voo r Schille r d e schoon e mogelijk -heid la g va n ee n blijd e e n vrij e wereld , zonde r meesters , zonder slaven , waa r d e liefd e za l worde n geëerd , e n „ma n noch vrou w d e valsch e schaamt e kenne n zullen! "

Wel i s e r vee l veranderd . Welke zeventien d e-eeuwer zo u e r aa n gedach t hebben ,

zijn Konin g t e beklagen , omda t hi j „slechts " slave n e n dienaren, gee n war e vriende n heeft ? Voo r he t maatschap -pelijk gemoe d i s mach t immer s he t hoogst e e n d e macht -hebber nie t allee n goddelij k groot , maa r oo k goddelij k gelukkig — doch d e achttiende-eeuwsch e wassend e menschelijkheid ziet , he t menschelij k gelu k va n maatschap -pelijke glori e scheidend , i n ee n eenzaam-pralen d koningschap, zonde r d e warmt e va n ee n vriendenhar t nie t veel mee r da n ee n triest e vertooning .

Vrijheid i s d e zucht , di e overa l opstijg t — Gelijkheid en Broederschap , e n d e war e hel d i s d e opstandig e held , di e den we g naa r dez e ideale n bane n zal , Brutus de tyrannen -dooder, Prometheus, de hemelbestormer .

Wanneer wi j nu , e n d e aar d va n on s onderwer p laa t he t niet ander s toe , telken s voo r ee n wij l al s „va n de n mensc h uit" moete n spreken , da n moge n w e daarbi j toc h nooi t vergeten, ho e a l d e opgenoemd e verschijnselen , waarui t zich te n slott e d e Fransch e politiek e Revolutie , d e Duitsch e geestelijke Revoluti e e n d e Engelsch e poëtisch e Revoluti e kristalliseerden, i n hu n weze n niet s ander s zij n da n d e symptomen va n de r Eenhei d dran g naa r zelfherkenning , die zelfopheffin g i s e n di e zic h i n e n ui t de n mensc h o p eindeloos verscheide n wij s doo r zij n eindeloo s verscheide n verhoudingen toc h altoo s al s opheffin g e n herkennin g

500

openbaart. O p die n dran g naa r opheffin g hebbe n w e allerwege he t lich t doe n valle n e n he t i s di e dran g naa r opheffing va n bestaand e gesteldhede n tegenove r de n dran g der collectivitei t o m bi j gesteldhede n t e blijven , al s spiege -ling va n de r Eenhei d zelfconservatiisme , di e d e belijder s van d e Eenhei d altij d to t individualisten , to t revolutionnaire n maken moet . Di e „zelfherkenning " va n d e Eenhei d doe t zich i n de n mensc h al s „zelfkennis " voo r e n leid t to t d e verwerping va n he t blind e zoogeheete n „idealisme, " da t zelfverheffing i s e n waaraa n d e nobele helde n e n vlekkelooz e heldinnen de r maatschappelijk e litteratuu r hu n aanzij n danken, di e da n ook , i n overeenstemmin g me t he t verplicht e en natuurlijk e optimism e va n all e maatschappije n e n va n alle maatschappelijken , te n lest e altijd ' triomfeeren. Oo k hier -in lig t ee n pun t va n overeenkoms t tussche n Renaissanc e e n achttiende eeuw , va n verschi l tussche n dez e laatst e e n d e zeventiende eeuw .

Bij Shakespeare, den Renaissancist , gaa n d e helde n onder ; hier gee n optimistisch e moraa l va n „beloond e deugd, " maa r de war e erkennin g va n he t war e leven ; zi j gaa n te n onde r door hunn e ontoereikendheid , al s Brutus e n als Hamlet . I n de zeventiend e eeu w triomfeere n d e helden , di e zic h trou w aan d e geldend e dogma' s hebbe n gehoude n — onbewust beoogt hie r d e schrijve r ee n stichtelij k effec t e n nie t ee n algemeene „waarheid" , waaraa n da n oo k i n die n tij d gee n mensch eenig e behoeft e gevoel t — en i n d e achttiend e eeu w gaan d e helde n wee r onder ! E n z e gaa n wee r onder , nie t door ee n ongelukki g toeval , maa r doo r hu n zedelijk e ontoe -reikendheid e n doo r hu n intellectueel e feilbaarheid . De r Eenheid zelfherkennin g produceer t zic h i n de n mensc h al s een verdiepin g va n zij n zelfkennis , di e da n natuurlij k zij n hoogmoed e n zij n blin d zelfvertrouwen , d e krach t zijne r collectiviteiten, ondergraaft .

5or

De Ci d wa s zonde r mee r e n al s „vanzelfsprekend " vlekkeloos —Don Carlo s gaat onde r doorda t hi j nie t vertrouwde, ook Ferdinand von Walter schoot in vertrouwen tekort, Fiesc o lijd t zelf s ee n zware zedelijk e nederlaag . Maar ee n bijzonde r verrassen d voorbeel d — dat da n oo k door de n tijdgenoo t e n zelf s doo r he t nageslach t geenszin s werd goedgekeur d — van ee n heldin , ee n vrou w du s no g wel, di e nie t „vlekkeloos " i s e n voo r wi e toc h sympathi e wordt gevraagd , toont on s „Emilia Galotti" als ten bewijze , hoezeer d e diepzinnig e Lessin g i n vel e dinge n zij n tij d i s vooruit geweest ! E n d e bedoeld e wendin g tref t t e meer , omdat z e zo o gehee l onverwach t komt . Wannee r d e onge -lukkige Emilia, haar minnaa r vermoor d wetend , zic h i n het palei s va n de n verleide r bevind t e n haa r vade r smeek t haar bedreigde ee r t e redden doo r haar den dolk i n het har t te stooten , wannee r da n Odoard o no g aarzelt , haa r ver -zekerend, da t haa r onschul d verheve n i s bove n all e geweld , dan bars t Emilia uit: „Abe r nich t übe r all e Verführung ! — Gewalt! Gewalt ! we r kan n de r Gewal t nich t trotzen ? Wa s Gewalt heisz t is t nichts , Verführun g is t di e wahr e Gewalt . Ich hab e Blut , mei n Vater ; so jugendliches , s o warme s Blut, al s eine . Auc h mein e Sinne , sin d Sinne . Ic h steh e fü r nichts. Ic h kenn e de s Hau s de r Grimaldi . E s is t da s Hau s der Freude . Ein e Stund e da , unte r de n Auge n meine r Mutter — und e s erho b sic h so manche r Tumult i n meine r Seele, de n di e strengste n Uebunge n de r Religion kau m in Wochen besanftige n konnten ! De r Religion! Un d Welcher Religion? Nichts Schlimmer s z u vermeiden , sprange n Tausende i n di e Fluten , un d sin d Heilige ! Gebe n Si e mi r mein Vater , gebe n Si e mi r diese n Dolch. "

De goed e Nicola i bi j Lessing' s leven , zelf s Grillparze r nog n a zijn dood , o m maa r enkele n t e noemen , hebben he m deze va n zeldzam e koenhei d e n menschenkenni s getuigend e

502

woorden zijne r heldi n i n hoog e mat e te n kwad e geduid ; -voor on s zij n z e ee n bewijs , hoezee r d e achttiend e eeuw , n a de fictie s de r voorafgegan e litteratuur , i n all e opzichte n het wezenlijke , he t menschelijk e voo r he t kunstmatig e heef t herkend, gezoch t e n geëer d — als symptoo m va n de r Eenheid zelfherkenning !

In dez e individualistisch e behoeft e aa n zelferkenning , zelfonderscheiding, aa n innerlijk e waarheid , desnood s „onstichtelijk", ontmoete n elkaa r Renaissanc e e n achttiend e eeuw — en z e vind t haa r eigenaardigst e uitdrukkin g i n d e zoo hartstochtelij k oprecht e „Confessions" uiting va n denzelfden onweerhoudbare n dran g naa r desnood s onstich -telijke waarhede n n a d e lang e period e va n stichtelijk e levensvervalsching.

Het merkwaardig e i s hie r weer , da t di t mee r e n mee r toenemende l e v e n d e gevoe l va n algemeen e aansprake -lijkheid aa n he t algemeen e kwaad , di t waarachtig e Christelijke zondebesef , welk e he t dogmatisch e onderschei d tusschen „zondaar " e n „brave " ophef t e n Emilia Galott i principieel gelijkstel t me t ee n Mari a Magdalen a — dat di t gevoel zij n doode n spotvor m i n d e maatschappi j vervange n komt. Di e dood e spotvor m i s namelij k di e redelooz e mede -aansprakelijkheid va n echtgenoot e e n famili e va n de n misda -diger i n d e misdaa d e n he t redelooz e mede-deele n die r ver -wanten in zijne schande. Va n maatschappelijk standpun t i s z e gerechtvaardigd, daa r immer s ee n gezi n al s saamhoori g wordt gevoel d e n vrou w e n kindere n greti g genoe g he t aandeel eische n i n d e glorie , naa m e n fortui n va n ma n e n vader — zoodat da n oo k d e schand e al s iet s reëel s word t gevoeld; verminder t echte r he t maatschappelij k instinct , wordt d e mensc h nie t lange r al s dee l va n ee n cla n o f gezin , maar al s individualitei t gezien , da n word t di e mede-aan -sprakelijkheid terston d al s ee n redelooshei d e n du s al s ee n

503

onrecht gevoeld . Tegelijkertij d neem t he t redelij k besef , dat elk raensch door zijn natuur , potentiee l medeschuldi g i s aan eik-anders kwaad , da n wee r toe ! Va n di t laatst e gave n w e daar juis t d e bewijze n — wat he t eerst e betreft : he t wa s een hartstochtelij k vereerde r van Rousseau , di e in zij n jeugd doo r d e academi e t e Met z wer d bekroon d voo r ee n verhandeling „Ove r he t schandelijk e vooroordeel , da t d e familie va n ee n gevonnist e doe t deele n i n zij n smaad " —, het wa s d e jong e Robespierre!

Zoo vervang t i n elk gebied , i n el k onderdee l d e persoon -lijke, wezenlijk e waardebepalin g (onderscheiding ) d e maatschappelijke, dogmatische , di e haa r spotvor m is . E n Robespierre's geschrif t doet , juis t doo r zij n zedelijk e bedoeling, wedero m ee n sta p i n d e richtin g va n gezins -ontbinding e n maatschappij-ontbinding , waaro p al s tweed e stap volgd e d e aantoonin g va n onze n gemeenschappelijke n schuld aa n he t gemeenschappelijk e kwaad , zic h i n d e litteratuur projecteeren d to t di e menschelijk-feilbar e e n falende maa r toc h „sympathieke " helde n e n heldinnen , waarvan Goethe's Gretchen ee n de r sterkst e voorbeelde n is . De „vromen " van d e Roomsch e Romantie k hebbe n hem dan ook i n late r tijden , toe n Shakespeare weer moes t wijke n voor Caldero n e n Goethe zelf voo r Jacob Böhme, da t „verheerlijken va n d e ontucht " zwaa r genoe g aangerekend !

Toch, w e zeide n he t a l e n he t ma g trouwen s beken d genoeg heeten , is de bekommering ove r de zedelijke tekorte n der maatschappij , waari n hi j leefde , voo r Goethe nimmer een hoofdmomen t va n zij n aandach t gewees t — het blijk t op zo o eigenaardig e wijz e ui t „Dichtun g un d Wahrheit " i n een nagenoe g gehee l ontbreke n va n di e jeugdherinneringe n aan gekrenk t rechtsgevoel , gepijnig d medelijden , waarva n de levensgeschiedenisse n van Tolstoy , Shelle y e n Byro n

504

zijn gedrenkt ! Goethe's eigen houdin g tegenove r d e wereld , de bro n e n oorzaa k va n z ij n onvre ê blijk t he t bes t ui t zij n later t e bespreke n Prometheus-fragment — en da n i s e r natuurlijk va n jongsa f ee n hooggestem d e n hooggespanne n intellectueel e n artistie k enthousiasme , da t he m tege n d e officieele kuns t e n d e officieel e geleerdhei d doe t woeden , en waardoo r i n zij n oo g elk e critie k o p zij n idoo l Shakespeare een heiligschenni s wordt , di e nie t ongewroke n mag blijven .

Faust i s di e vrije , modern e persoonlijkhei d — waartegen-over Wagner, de geleerde , de n gees t de s tijd s vertegenwoor -digt — :.n Faust i s we l d e intellectueel e ambiti e grenzeloos , daar hi j zic h drage r va n he t goddelijk e wee t —, maar hi j is nie t al s Wagner pedant, hi j vind t volstrek t nie t da t hi j het reed s zo o „herrlic h weit " gebrach t heeft , e n ontveins t zich evenmi n wa t he t al s symptoo m beduidt , da t hi j voo r den Aardgees t sidderde ! Wagner acht zich , naa r maat -schappelijken trant , vee l mee r da n Faus t bove n he t landvol k verheven, dez e laatst e ondergaa t d e gelijkhei d i n gemeen e nietigheid — in gene n weeg t d e distincti e va n zij n poover e geleerdheid zo o geweldig ! E n terwij l Faus t d e vogel s hu n wijde vluch t benijdt , verklaar t Wagner, me t zijn neu s i n den wind , da t hi j d e vluch t „Vo n Buc h z u Buch , vo n Blat t zu Blat t " vee l belangrijke r vindt .

In Faus t leef t no g hetzelfd e hartbena u wende lee d o m maatschappelijke e n wereldsch e beperkinge n va n zij n „jongeren broeder " Werther , va n zij n verwanten , d e Schillersche helden , maa r uitgegroei d to t ee n verze t tege n elke beperking , ee n heimwe e naa r he t Eeuwige , naa r universeel kenne n e n aanschouwen . Zó ó breekt , i n de n to t rijpheid wassende n menschelijke n geest , d e Eenhei d i n he t naderen de r zelfopheffing , éé n voo r éé n d e begrenzend e kerkers, hef t éé n voo r éé n d e gesteldhede n op . Maa r d e

5°5

mensen, in zijn onweerhoudbaar heimwee naar dat Absolute , afglans va n de r Eenhei d heimwe e naa r zichzelf , voel t da t dit Een-zij n voor he m niet t e bereiken is, zoolang d e laatst e gesteldheid, zij n persoonlijkheid-zelf , onopgeheve n blijft , voelt da t hi j moet ondergaan , zo o hi j wi l opgaa n e n dat di t ondergaan he m afsnijd t va n eige n bewustzijn , ' t w e l k d o o r b r e k i n g , a a n c o n t r a s t e n e x i s t e e r t , zoodat hi j nimme r bewust he t volkome n opgaa n za l kunne n smaken. Weegt hem het heimwee te zwaar, zoo zal hij daarin en zonder illusiën va n wat hem wacht , het leve n willen ont -gaan — doch voel t zich , in zij n zinnelijk e overgevoelighei d door d e eerst e aanleidin g teruggehoude n e n to t trane n to e geroerd. In Goeth e e n zijn tijdgenoote n (evenmi n i n Lorenzo de Medicis ) i s di e zinnelijk e overgevoelighei d nie t de weerleggin g van , evenmi n ee n toevalli g samentreffen , maar i n ee n noodwendigen samenhan g verkeeren d me t de n intellectueelen overgroei , twe e kante n va n dezelfd e geeste -lijke volwassenheid, dezelfd e universaliteit .

Noch i n „Faust" , noc h i n „Werther " i s d e doodsdran g de zoogeheeten levensmoeheid , die uitdooving zou zijn, maat juist ee n overmaa t va n levenswil , va n vitaliteit , di e eige n beperktheid nie t drage n ka n e n lieve r niet s heef t da n he t halve, lieve r d e ko u de s Doods , da n he t lauw e leven , n u het he m nie t vergun d is , me t he t allerhoogst e i n bewust e zaligheid same n t e smelten . He t i s datzelfd e gevoel , ' t wel k Goethe's tijdgenoot, de n vurige n Burns — wiens „Jolly Beggars" ver we g i n Schotlan d al s ee n wild e profeti e d e Fransche Revoluti e schee n aa n t e kondige n — deed ver -zuchten, da t hi j ee n wil d paar d i n d e steppe , o f ee n oeste r op zij n ban k e n liefs t beid e tegelijkertij d zo u wille n zijn l De volhei d de s levens , d e volhei d de s dood s —, maar nie t liet lauwe , waari n va n he t hoogst e precie s genoegzaa m flauwe afglan s dringt , o m den mensen van heimwe e t e doen

506

vergaan. E n juis t i n hen , di e to t de n hoogste n graa d va n intellectueelen hartstoch t gewassen zijn, zijn zoo vaa k oo k de andere hartstochte n zo o ster k ontwikkeld . Hu n i s d e keuz e tusschen leve n e n doo d nie t gelate n — een herinnering , een klank , ee n geu r slaa t eike n „Faust " de n gifbeke r ui t d e hand — levensdrang e n doodsdran g hebbe n zic h i n he n aa n dezelfde bronne n gevoed , beduide n immer s bedd e evenzee r vitaliteit; Faus t ka n nie t waarlij k wille n sterven ! Allee n wanneer d e aardsch e zo n voor ee n wij l verduister d is , en d e levensdrang al s he t war e buite n gevech t gesteld , ka n d e doodsdrang he t evenwich t verbreken , e n di t oogenbli k i s dan voldoende . Zo o stier f Werther , i n ee n momen t va n omgekeerde waard e aa n dat , waari n Faus t nie t sterve n kon .

Het dram a va n Faust , he t dram a va n de n volgroeide n mensen, di e eigenlij k nie t leve n ka n en nie t sterve n kan , lig t saamgeknoopt i n d e karakteristiek , di e Mephist o va n he m geeft i n de n proloog :

Vom Himme l forder t e r di e schönst e Sterne Und vo n de r Erd e jed e höchst e Lust .

In hu n tweeledigheid , hu n tegenstrijdighei d zij n dez e beide wensche n éé n e n verweven , d e menschelijk e natuu r in haa r onverzoenlijk e tweeledigheid , spiege l va n de r Eenheid tweespalt , di e altij d wil : zichzel f verliezen , doo r zichzelf t e kenne n e n zichzel f behouden , doo r zichzel f t e vergeten!

In „Faust" , he t onmaatschappelij k individualism e i n hoogsten graad , streef t d e Eenheid naa r de n hoogste n graa d van zel f opheffing: he t opheffe n va n d e laatst e distinctie , die tusschen „Mensch " en „God", Individu e n Universum —, en di t i s he t redelij k eind e va n de n weg , di e aanvin g i n de n twijfel, doo r herkennin g e n opheffin g va n all e gesteldhede n tot zelfherkennin g e n zelfopheffin g voerd e — en waarva n de Deïstisch e Drie-Eenheid : „Waarheid , Goedheid , Schoon -

S07

heid", de „Revolutionnaire Drie-Eenheid" : „Vrijheid, Gelijk -heid, Broederschap " — tot d e vele , vel e mijlpale n e n zijwegen behooren !

Zoo spiegelt alle litteratuur van den tijd hetzelfde streven: het opheffe n va n dogmatisch e distincties , he t forceere n va n grenzen, he t breke n va n bande n — en i n die n zi n zij n „Faust" en „Figaro" verwant — is „Figaro" in zijn ambitie een zwakke Faust, zoo goed als Karl Moor in zijn opstandig idealisme een zwakke „Prometheus" is.

Het pantheïstisc h intellectualism e i n „Faust " doe t he m de grenze n tussche n Mensc h e n Godhei d loochene n — het Voltairiaansc h sceptisc h rationalism e doe t „Figaro " d e grenzen tussche n edelma n e n lake i loochene n — voor die n tijd werkelij k bijn a zo o reëe l al s di e tussche n Go d e n Mensch — daar hi j he t menschelijk e de n ware n maatsta f voelt. Zo o streef t i n Figaro , zo o goe d al s i n Faust , d e persoonlijkheid o m to t haa r rech t t e komen , zegevieren d over beperkingen . Maa r nie t o p d e „broederschap" , doc h op d e „gelijkheid " lig t voo r „Figaro " he t accent , zij n individualisme i s a-moree l e n zo o Napoleo n terech t ove r „Le Manag e d e Figaro " al s ove r d e Revoluti e „e n action" heeft gesproken , da n bedoeld e hi j waarschijnlij k d e Revo -lutie naa r he t har t van Voltaire , niet di e naa r he t har t va n Rousseau, de Girondijnsche , nie t d e Jacobijnsch e Revolutie .

In Figaro leef t d e bewustheid va n zichzelf , d e karakteris -tieke individualistisch e redelijk e zelfbewustheid , zonde r zelfverheffing; zij n superioritei t i s d e superioritei t de r intelligentie, zegevieren d ove r d e stupiditei t de r anderen , juist al s i n Uilenspiegel , juis t al s i n Reinaer t d e Vos . I n „Figaro" triomfeer t d e gees t van Voltair e — in „Ru y Bias" za l die va n Roussea u triomfeeren — hier i s he t d e lakei, di e doo r zij n intellec t zij n meester s domhei d ver -

508

schalkt — later za l he t zij n d e lakei , di e doo r zij n zedelijk e hoogheid zij n meeste r beschaam t — doch i n beidi e gevallen : de triom f va n d e persoonlijkhei d bove n he t maatschappelijk -gestelde, he t oud e dogma !

De gansch e moraa l va n „Figaro " — de opheffin g de r maatschappelijke distinctie , he t her-stelle n de r persoonlijke , (die al s redelijk e relati e zichzel f wee r opheffe n ka n e n zal) d e triomfkree t va n de n bevrijde n geest , lig t i n dez e dri e regels va n d e „vaudeville " aa n he t slot :

„De ving t roi s qu'o n encens e Le trépa s bris e l'autel , Et Voltaire es t immortel."

Maar he t dieper e accen t va n de n tijd , di e toc h nie t mee r een volkome n amoreele n Uilenspiege l voortbrenge n kon , klinkt i n d e alleenspraa k va n d e vijfd e acte , d e bitter e klacht va n de n verdrukte n plebejer , waa r Beaumarchai s zic h zoo inni g vereenzelvig t me t zij n held . Wan t gin g he t he m niet inderdaa d al s zij n groote n geestverwant , wa s hi j niet , zoo goe d al s d e gevierd e Voltaire-zelf , beurteling s speelgoe d en zondebo k va m ee n samenleving , di e nie t mee r wis t wa t ze wilde , all e oud e gesteldhede n ha d losgewrikt , zonde r to t hun opheffin g o f definitiev e her-stellin g t e kunne n komen , beurtelings bi j prinse n t e gas t e n i n d e Lazar e opgesloten ?

De geschiedeni s de r opvoerin g va n „L e Mariag e d e Figaro", ee n gebeurteni s di e toe n a l we l doo r a l d e t e overwinnen moeilijkhede n e n de n grenzelooze n dur f va n de n auteur ee n geweldige n opgan g maakte , maa r waarva n gee n tijdgenoot de n diepere n zi n bevroede n kon , i s he t sprekend e bewijs va n wa t w e herhaaldelij k zeiden , da t uitgebloeid e collectiviteiten aa n zichzel f te n grond e gaan , da t z e zelf -moord plege n e n da t d e aanvaller s niet s mee r doe n da n he t lijk wegdragen , wa t da n gri f doo r d e andere n al s „moord "

509

en doo r hen-zel f al s ee n heldenstu k word t uitgekreten . Al s een war e Reinaer t zie n w e Beaumarchai s zic h tussche n he t brillante gezelscha p va n he t Ancie n Régim e bewegen , hi j alleen de n toestan d overzien d e n beheerschend , e n handig , tot eige n glori e e n profijt , d e ijdelheid betokkelen d die r lieden, di e vóó r alle s „intellect" , bove n d e vooroordeele n van hu n stan d verheven , wille n zijn . Ja , di e bekend e woorden „I l n' y a qu e les petit s hommes , qui craignent le s petits écrits, " welk e he m monsieu r D e Vaudreui l to t beschermer bezorgde n — die immer s vóó r alle s gee n „petit homme" wild e schijne n — mogen d e eminentst e Uilenspie -gelstreek heeten , di e ooi t wer d uitgehaald . D e adellijk e dames en heeren stelde n e r een ee r in , te applaudisseere n bi j de definitie s va n „hoveling" , „politiek " e n „militair " —, inderdaad ha d zic h d e intelligenti e va n d e oud e fictie s be -vrijd, werde n „belangen " nie t lange r „beginselen " genoemd , en he t wa s precie s aa n di e onderscheiding , da t di e oude maatschappij te n grond e ging , daa r allee n d e zotheid , di e tusschen „belang " e n „beginsel " nie t verma g t e onder -scheiden, he t blind e vertrouwen , waarvoo r belan g e n beginsel samenvallen , collectiviteite n i n stan d houde n kan . Dit geslach t wild e nie t zo t mee r zijn , gree p elke gelegenhei d aan o m zij n liberal e inzichte n t e toonen , — in d e National e Conventie stemde de gansche ade l vóór godsdienstvrijhei d — dit geslach t wa s verdraagzaam , sceptisch-rationalistisc h i n het dagelijksch e leven ; gee n Bossue t leefd e e r mee r o m hu n te vertellen , da t d e „ironi e i n strij d me t ee n Christelijk e levensbeschouwing is. " D e bevoorrechte n konde n gee n afstand doe n va n wa t z e bezaten , va n hu n distinctie-mid -delen en hun genot-middelen , z e waren we l oo k hoogmoedi g en prikkelbaar , maa r z e misten toc h he t geloo f i n zichzelf e n in hu n bestemming , daa r z e inderdaa d gee n bestemming , geen reden va n zij n mee r hadden , waa r d e Noodzakelijkhei d

•5IO

zelf d e door hen vastgelegde gesteldhede n bi j middel van d e besten opheffe n kwam , to t eige n zelferkenning . E n Uüenspiegel-Beaumarchais leidd e he n bi j de n neus , lie t z e eigen doodvonni s bekrachtige n e n dors t zegge n „I e ro i n e veut pa s permettr e l a representation de m a piece, done , o n la jouera " weten d da t hi j gelij k 'ha d en toegejuicht wer d

Zoo worstel t da n overa l d e va n binne n ui t bevrijd e persoonlijkheid o m haa r vrijhei d naa r buite n t e realiseere n en zichzelf , daa r i n d e Eenhei d d e Intelligentie , d e doods -drang, zic h losmaakt e va n de n Wil , va n all e bande n e n gesteldheden lo s t e maken . E n ove r a l di t streve n heen , d e toornige afrekenin g me t ee n vernederen d verleden , d e machtige worstelin g tege n ee n ondraaglij k hede n zweeft , verlokkend e n wazi g al s droom , de schoon e beloft e va n ee n blijde toekoms t i n gemeenschappelijk e vrijheid , Rousseau's „Contrat Social."

Wederom bloei t ui t d e mees t krass e anti-maatschappe -lijke gevoelen s he t verlange n naa r communism e o p — wederom toone n collectivism e e n communism e hu n fundamenteele tegengesteldheid , wedero m blijk t ho e allee n in datgene , wa t zic h voordoe t al s „Individualisme" , d e Eenheidsdrang i n alle grade n en aarden zich openbaart . Zó ó gaf he t Christelij k individualisme , zo o ga f he t Renaissance -individualisme, zo o gdef t he t achttiende-eeuwsch e indivi -dualisme, el k naa r eige n aar d e n wij s d e pogin g to t da t communisme, ' t wel k altij d e n overa l juis t doo r de n ech t maatschappelijke wer d e n word t gewantrouw d e n bespot .

Rousseau's „Contrat Social" i s de interpretatie , di e nie t uitblijven kon , va n d e doo r Hobbe s ontworpe n theorie , dat elkee n vrij-gebore n i s e n da t allee n contracte n binden . Maar terwij l he t overheerschen d maatschappelij k absolutis -tisch instinc t va n Hobbe s zic h projecteer t to t ee n subtiliteiten-kraam, waarui t d e mensc h bi j zij n naakt e

5 "

geboorte ee n hal f dozij n contracte n toebedeel d krijgt , di e zijn „vrij-geborenheid " to t ee n spo t e n he m to t ee n slaa f maken, trek t di t geslacht , va n tegenstrevend e redelooz e instincten innerlij k bevrijd , stoutmoedi g d e conclusies , waarheen Spinoza's beschouwingen reed s ee n hee l ein d weegs wijzen . Gee n achttiende-eeuwe r voel t iet s voo r ee n erfelijke gebondenheid , voo r ee n va n vade r o p zoo n overgaand contract , da t zo o wè l past e i n he t geestelijk e kader va n liede n di e zegge n e n voele n konden : „Do n Diègue, pa s son fils, a veng é son offense " — e n St . Jus t verklaart eenvoudig , da t hi j zic h persoonlij k vri j voel t tegenover d e Bourbons , aa n wi e hi j doo r gee n contrac t i s gebonden. Zo o ondergin g d e formul e va n he t „bindend e contract," doorda t e n waa r he t gezi n uiteenviel , precie s hetzelfde lo t da t d e formul e va n d e Reformati e onderging , toen ze de n Wederdoopers i n hande n viel ! Zij , die he t eers t formules opstellen , zijn zel f no g zoozee r innerlij k gebonden , dat z e d e ontbindend e krach t di e hu n formule s zulle n hebben i n e n voo r ee n late r geslacht , nie t kunne n vooruit -zien. Gee n bi j traditi e zwerend e zeventiende-eeuwe r ko n immers droome n va n ee n geslacht , da t onverschilli g e n critisch zo u staa n tegenove r d e opvattinge n de r vaderen , en er niet aan zou denken, hun „contracten" over te nemen!

Rousseau stelt da n voor , ee n nieu w contrac t t e maken , waar d e oude ontoereiken d bleken . En , gelijk gezegd , moes t hij daarbi j we l uitgaa n va n ' s menschen ingebore n goedhei d om di e vrijhei d voo r he m t e kunne n bedingen , welk e Hobbes he m o p gron d va n zij n slechthei d ontzegt . Di t loochenen va n he t kwaad , 'twel k i n d e „Nouvell e Héloise" zo o voortduren d to t uitin g kom t e n da t begrijpe -lijkerwijze den wrevel van sceptische geesten als bijvoorbeeld Anatole France heeft opgewekt , i s d e noodzakelijk e ver -blinding gewees t voo r hen , di e immer s geroepe n ware n

512

om dade n t e begaan , di e z e zonde r he t glanzen d ideaa l eene r vlekkelooze toekoms t nie t zouden , nie t konde n hebbe n begaan. Wan t zi j ware n gee n misdadigers , maa r martelaren , geen beulen , maa r chirurgen , z e moeste n liefderij k e n wree d kunnen zij n tegelijkertijd . Oo k hu n taa k vroe g de n heele n mensch, nie t he t mins t he t idealistisc h element , e n ho e meer n u di e taa k indruischt e tege n d e edel e menschelijk e natuur, ho e geëxalteerde r moeste n z e omtren t d e resultate n kunnen wezen ! Daaro m wa s i n he n d e intelligenti e maa r ten deel e bevrij d e n voo r zoove r z e bestem d ware n marte -laars e n aposte l t e zijn , gebonde n i n d e illusie s va n „Geloof" e n „Hoop" . D e volkome n bevrijd e intelligenti e berust nie t o p stelligheden , koester t gee n illusie s meer .

Ook Schiller , Rousseau's geestverwant, heef t aa n ee n blijde werel d geloo f geslagen , e n zij n schilderin g daarva n in „Do n Carlos " i s het kor t begri p van Rousseau' s „Contra t Social", e n van d e idyll e i n Clarens ! Maa r Goethe, noch tot martelaar , noc h to t aposte l geroepen , heef t he t eers t dte Noodzakelijkheid ! va n he t Kwaa d aanvaard ) e n he t relatieve de r begrippe n „kwaad " e n „goed " gevoel d — zooals è n ui t „Faust " è n ui t „Prometheus" èn ui t ee n opmerkelijke plaat s i n „Dichtun g un d Wahrheit " blijkt , waarop w e terugkomen . Maa r wi e zo u bloe d durve n ver -gieten, weten d da t wa t hi j bouwt , nooi t bete r ka n zij n da n wat hi j breekt ? E n toc h moe t e r gebouw d e n gebroken , moet e r verniel d e n opgebouw d worden , moe t he t leve n zijn doellooze n voortgan g hebben , di e bouwe n e n breken , stellen e n opheffe n is , moe t e r du s vertrouwe n wezen , dat blin d is , da t verblindin g is , e n t e meer , naarmat e d e taak gruwzame r is , stuitende r voo r he t zacht e har t va n den idealist , va n de n droomer , zooda t allee n ee n alle s overstralende exaltati e he m daarto e overreden , he m daarmee verzoene n kan .

Prometheus. 3 3 513

Kant, di e gee n lijfelijke » konin g t e guillotineeren , doc h een dood e Godhei d o p t e ruime n had , verbon d da n oo k aan zij n republikeinsch e projecte n geenszin s de n waa n van 'smensche n ingebore n goedheid . Dez e heef t he m zelf s in Roussea u uitermate geërgerd — maar toc h deeld e hi j Rousseau's gezindheid, daa r dez e wa s d e gezindhei d va n den gansene n tijd , d e projecti e va n de s tijd s Noodwendig -heid, ho e oo k doo r elkee n me t ander e redene n omkleed , i n verband met elks aandeel in de groote taa k va n Herkennin g en Opheffing .

P r o m e t h e u s V e r h e e r l i j k t .

Hoezeer d e Fransch e Revoluti e i n haa r later e gedaant e een pogin g was , o m d e ideeë n van Roussea u i n daden o m te zetten , word t we l aangetoon d doo r he t eigenaardig e feit, da t e r letterlij k gee n artike l va n he t Contra t Social is, o f he t heef t gedurend e d e Revolutie , hetzi j i n ee n redevoering, i n ee n courantenartikel , i n ee n proclamati e als argumen t e n grondsla g diens t gedaan . Di t teekent , me t vele ander e verschijnselen , d e Revoluti e al s naïe f e n ster k pathetisch, e n als maar i n zee r gering e mat e „practisch " — juist dez e naïeveteit , di t volkome n gemi s aa n omzichtighei d en voorzichtigheid , aa n „gezon d verstand " dee d d e Revo -lutie slagen . D e overwinnin g va n de n Jacobijnsche n gees t over de n Girondijnsche n heef t me n nie t te n onrecht e vergeleken bi j d e overwinnin g va n Rousseau-sc h patho s over Voltairiaansc h rationalisme . Zeke r i s di t laatst e bruikbaardier en houdbaarder, maar er gaat nu eenmaa l voo r menschen to t zwar e daden gee n bezielin g ui t va n he t houd -bare e n bruikbare , maa r we l va n he t pathetisch e e n verhe -

514

vene, ho e oo k onvervulbaar , bijvoorbeel d va n he t Christen -dom, d!a t pathetisch , verheve n e n onvervulbaa r is .

Het contras t tussche n d e betrekkelijk gering e intelligenti e en d! e no g geringer e ontwikkelin g va n vel e Revolutie -mannen, e n da t wa t z e ondername n e n dorste n — waar z e niet gesteun d werde n doo r d e krachtig e zelf-suggesti e uitgaande va n ee n „hoog e positie " e n ee n klinkende n naam — doet volmaaktelij k denke n aa n d e psych e va n Do n Quichotte. Inderdaad , terwij l d e Duitsch e Hamlets denken, en denken d kome n to t d e erkenning , da t e r i s „nothin g either goo d o r bad , bu t thinkin g make s i t so" , di e di e opheffing is va n elke zedelijk e onderscheidin g in het Absolute — brengen d e Fransch e Do n Quichotte' s he t nie t verder da n her-stelle n — vervangen va n maatschappelijk -immoreele onderscheidinge n doo r persoonlijk-moreel e e n tot de n eisch , da t elkee n beantwoord e aa n wa t daari n „goed" geheete n is . E n zo o z e a l reike n to t he t besef , da t het „goe d i s da t e r ergernisse n zijn" , da n no g blijf t he t zwaarste accen t op wa t volg t „maa r we e dengeen, door wie n de ergernisse n komen. " E n he t i s doo r di t onberedeneerd e Don Quichottisme , da t Revolutie s slagen , voo r zoove r z e slagen. Voorda t d e mass a Brutus verloochende, ha d z e he m toegejuicht, zic h doo r he m late n meeslepen . E n nie t steed s is e r ee n Marcus Antonius , die te r rechte r tij d ee n voor -deelig testamen t produceert , nie t steed s i s e r zul k ee n testament. E n waa r da n Brutus — zooals meestentijd s oo k het geva l i s — de drachme n toezeg t me t he t ideaal , daa r volgen he m zeke r d e massa's , doc h va n drachme n zonde r ideaal gaa t gee n kracn t ui t to t martelaarschap .

Als elk e Do n Quichott e de n zi n voo r verhoudinge n missend, welk e wijshei d is , welk e rechtvaardighei d is , welke humo r is , hebbe n z e onnoozel e oud e koopvrouwtje s in heiligen-beelde n e n rozenkranse n al s „heuler s me t he t

515

fanatisme" tezame n me t verraderlijk e generaal s e n ontrouwe legerleverancier s te r doo d gebracht . He t i s bijzonder gemakkelijk , daarove r achtera f hoogmoediglij k t e glimlachen — maar he t i s te n slott e hetzelfd e gemi s aa n zin voo r verhoudingen , da t hen , al s elkeen , staand e hiel d i n de taak , waarto e z e ware n geroepen . Gee n gevoe l va n eige n nietigheid tegenover he t reusachtige da t z e ondernamen, va n eigen ontoereikendhei d tegenove r hen , al s wie r rechter s e n beulen z e zic h opwierpen , gee n vermoeden , da t z e he t absolute e n stabiel e eischte n i n ee n wereld , waa r alle s relatie e n functi e is , niet s va n da t inzich t ' t wel k Hamle t brengt to t zij n dadenlooshei d e n zij n vertwijfeling , ko n he n ontkrachten. Juis t al s d e kleine jongen , di e den wol f aanza g voor ee n hond , he m daardoo r dappe r tegentra d e n doo r di t aplomb he t verscheuren d die r o p de vlucht joeg , zoo hebbe n zij geïmponeer d doo r d e beslisthei d va n hu n oordee l e n d e vastheid va n hu n wil , voortvloeien d ui t hu n volkome n onkunde e n kortzichtighei d zo o goe d al s ui t hu n 'harts -tochtelijke overtuigingen . Zonde r bese f va n „militair e zaken", zic h verwarren d i n name n e n kaarten , hebbe n z e generaals gevonnist , di e stede n overgave n e n veldslage n verloren, zooda t ander e generaal s stede n behielde n e n veld -slagen wonnen , weten d wa t hu n ander s t e wachte n stond .

Zooveel onnoozele n al s e r gruwde n va n ee n „bloeddorst" , die al-met-a l gee n veertigst e va n he t aanta l slachtoffer s eischte, ' t wel k bi j de n sla g va n Mosko u he t leve n verloor , zooveel heel e e n halv e artiste n hebbe n e r gesmaal d o p d e dorre deugd , di e gee n schoonhei d ontzag , va n Robespierr e en d e zijnen . D e onartistiek e deug d va n Robespierr e i s di e van Sokrates, die van Savonarola en die van Luther. Niemand kan d e han d uitstrekke n naa r ee n samenleving , zoolan g hi j door haa r schoonhei d i s geboeid . O m iet s te kunnen vernieti -gen, moe t me n he t geheel-en-al , nie t hal f e n nie t driekwart ,

5i6

kunnen haten ; slecht s d e bekrompenhei d erger t zic h aa n d e bekrompenheid de r Revolutie-leiders , slecht s d e geslotenhei d voor he t eene , we l zo o goede , aa n hu n geslotenhei d voo r het andere , nie t mindere . T e zeggen , da t d e Revoluti e mislukte, beduid t haa r bestemmin g t e miskenne n Natuurlijk hebbe n da t i n di e eerst e plaat s d e beramer s e n leiders zel f gedaan , krachten s d e neigin g i n el k mensch , he t werk de s sloopen s t e miskennen , e n altij d t e wille n bouwen , te mee r e n vooral , al s d e slooperstaa k zo o bloedi g is . „O n accuse" roept Camill e Desmoulin s uit , „l a generation de tout renverser e t d e n e rie n édifier . Mais n e faut-il pa s avoir détruit l a Bastille avant d e rie n éleve r su r son empla-cement? Déj a inain t architect e s'évertu e a imagine r un palais dign e de s auguste s représentant s d e l a Nation. Bientöt vou s I e verre z sorti r d e dessou s le s ruine s d e cett e Bastille."

Alweer hetzelfde . „Edifier" ! Bouwen , stichte n — her-stellen, n a va n elk e gesteldhei d he t onhoudbar e e n ontoereikende t e hebbe n gezien , hervormen , e n t e wete n da t vormgeving verstarrin g is , verderf , d e loochenin g va n he t eeuwig-vloeiende leven . O f liever , niet s t e hebbe n gezie n en niet s t e weten , daa r juis t dez e innerlijk e onvrijheid , dez e verblinding he t dee l i s va n de n Revolutionnair .

Overigens i s datgene , wa t ui t d e Revoluti e voortkwam , geen haa r bree d verde r va n haa r beginsele n da n d e Gerefor -meerde Kerke n va n d e Gereformeerd e beginselen . Beide n moesten i n zooverr e falen , al s z e d e veelzijdighei d de s levens hebbe n wille n vatte n i n éé n enkel e formule , di e d e loochening i s va n he t kwaad : „gewetensvrijheid " e n „ingeboren goedheid. " He t „kwade " t e wille n wegsnijde n uit d e menschheid , o m allee n he t „goede " ove r t e houden , beteekent d e achterzijd e va n ee n bla d papie r t e wille n afsnijden, o m allee n d e voorzijd e t e behouden . Me n ka n

S'7

alleen di e achterzijd e kwijtraken , al s me n he t geheel e bla d vernietigt. E n i n di e richtin g heef t d e Fransch e Revoluti e dan oo k ee n goo i gedaan . Welbeschouw d lig t d e heel e „schuld" de r Revolutie-leider s hierin , da t z e werkelij k waren, wa t d e „optimistisch e idealisten " va n onz e dage n en vroeger dage n meene n t e zij n o f liege n t e zijn : mannen -uit-één-stuk, nie t wijken d va n he t eenmaa l ingeslage n pad , niet verzaken d he t eenmaa l aangenome n beginsel .

Dat zi j werkelij k meenden , wa t „Christenen " va n toe n en n u meene n t e meene n o f liege n t e meenen : da t Christe -lijke e n maatschappelijk e deugde n dezelfd e zijn , vereenig -baar zijn . Zoo zij n e r mensche n geguillotineer d al s slecht e Republikeinen, omda t z e „schuldige " vader s e n zuster s n i e t uitleverden , e n andere n zij n geguillotineer d al s slechte menschen , omda t z e moeder s e n broeder s wè l uitleverden, naa r d e toevallig e gezindhei d va n d e jury .

Hierin lig t d e gronddwalin g van Rousseau , de grond -dwaling va n iemand , di e éé n oo g naa r d e Natuu r e n ee n ander oog naar een Heilstaat gericht houdt, de gronddwaling van de heel e Revoluti e — dat een e hebbe n ze nie t geweten , dat he t menschelijk-goede altij d he t maatschappelijk-slechte , dat elk e Christelijk e deug d onmaatschappelij k e n elk e maatschappelijke deug d onchristelij k is , zooda t z e va n d e menschen twe e dinge n eischten , di e elkaa r volkome n uitsluiten, waardoo r z e o f i n he t een e o f i n he t ander e moesten fale n e n ho e da n ook , de n doo d verdiende n i n dezen o f i n gene n zin .

De zeventiende-eeuwers , w e zeide n he t herhaaldelijk , hebben d e formule s opgesteld , di e pa s d e innerlijk-bevrijd e achttiende-eeuwers realiseere n konde n — Hobbes houd t i n zijn systee m voortduren d rekenin g me t ee n maatschappelij k distinctie-gevoel, da t hi j fundamentee l achtt e e n waarva n Rousseau goeddeels wa s bevrijd . Maa r zo o vri j al s

518

Rousseau i s vergeleken bi j zij n voorganger , zo o onvri j i s hij toc h nog , vergeleke n bi j zij n nakomers . Oo k hi j heef t zijn eige n formul e nie t volkome n gerealiseerd .

In d e lang e beschrijvinge n va n he t idyllisch e familieleve n van d e famili e Wolma r — Juli e e n haar vee l oudere n echtgenoot — is voortduren d d e nadru k geleg d o p da t uitwisschen va n superioriteitsverhoudinge n tussche n ouder s en kinderen , meester s e n bedienden , rijken e n armen . Ee n der grondstellinge n va n zij n paedagogisch e theori e is , da t kinderen nie t moete n worde n gedwonge n to t blind e ge -hoorzaamheid, doc h overree d to t he t inzich t va n hu n zwakheid, di e d e leidin g de r oudere n va n nood e heeft . Maar wie , naas t he t „Contra t Social" de „Nouvell e Héloise" leest , theori e e n toepassin g vergelijkt , bemerk t het groot e verschi l tussche n beide . Wel k ee n mat e va n kinderlijken eerbied , wel k ee n ontza g voo r d! e grooten -der-aarde, voo r maatschappelijk e traditie s word t daa r instinctief al s fundamentee l veronderstel d — wat blijf t e r dan va n „Vrijheid , Gelijkheid , Broederschap " eigenlij k weinig over . Zo o mi n al s Hobbe s ko n droomen , wa t he t nageslacht ui t zij n grondformul e brouwe n zou , zo o mi n heeft Rousseau gedroomd, wa t ee n late r nageslach t me t d e zijne zo u doen .

Denken w e aa n de n too n de r correspondenti e tussche n Milord Eduar d Bromsto m e n St. Preux , den plebejer . Wel k een ontza g voo r de n „milord" , die n hi j steed s me t zij n titel aanspreekt , a l i s hi j zij n dierbaarst e vriend . E n d e brief van Juli e ove r bedelaars e n ove r bedelen . „Z e zij n alle n mijn broeders, " getuig t d e brav e vrouw , „z e krijge n ee n duit e n ee n boterham. "

Het kom t no g nie t o p in Rousseau , dat d e toekomstig e deelhebbers i n d e nieuw e maatschappi j krasse r eische n aa n de broederscha p zulle n stelle n da n die n va n „ee n dui t e n

5t9

een boterham" — en dit geld t ook van de andere restricties; hier doet zich dus weer hetzelfde voor als in de Renaissance, als steed s —- dat theorieë n ee n schij n va n houdbaarhei d en uitvoerbaarhei d krijgen , doorda t hu n ontwerper s z e eigenlijk zel f nie t begrijpe n e n me t hu n mogelijk e conse -quenties geen rekening houden kunnen. Doch wat er worden moet va n d e vrijheid , d e gelijkhei d e n d e broederschap , zoodra he t individ u werkelij k i s ontdaa n va n oud e traditie s en nie t langer , me t he t woor d „Gelijkheid " i n de n mond , „het teeke n va n de n kleinen man " op he t voorhoof d draag t in ee n onuitroeibaa r respec t voo r „milor d Bromston " da t toont on s pa s de Revoluti e in haa r late r stadium , da t toon t ons he t respectlooz e individualism e va n Napoleon .

Anarchie, tyranni e — ziedaar d e twe e richtinge n waari n elk individualistisc h mouvemen t ondergaa t e n schijnbaa r bankroet slaat . D e tyrannie , he t tyranniek e individ u i s he t oogenblik gunstig , waari n d e onduldbaarhei d de r anarchi e in he t „practisch e leven " i s gebleken , e n zic h rondo m elk e overwegende persoonlijkhei d d e radelooz e onzekerhei d de r duizenden zwakkere n onmiddellij k kristalliseer t i n ee n hartstochtelijk verlange n o m voo r alle s to t rus t t e komen , dat is : behoude n t e blijven .

Dat di e persoonlijkhei d d e haa t opwek t va n zij n indivi -dualistische tijdgenooten , i s alleszins begrijpelijk : zij n drang om zic h t e late n gelden , staa t eenzelfd e mogelijkhei d voo r anderen i n de n we g — zoo wek t hi j va n de n groot e haat , en va n de n klein e bewondering , juis t al s Lorenzo de Medicis, juis t al s zo o meni g Renaissance-tyran .

Napoleon i s du s nie t he t triomfeeren d „genie" , zooal s d e onnadenkendheid welk e zic h blin d staar t o p eike n vor m van „grootheid, " zonder die soortelijk t e onderscheiden , no g maar steed s beweert , hi j i s he t triomfeerende , te n to p gevoerde individualisme , d e definitiev e overwinnin g va n

520

de persoonlijkheid , di e va n all e traditie s e n restrictie s ontdaan, alle s voo r zichzel f durf t vrage n e n alle s voo r zichzelf durf t wagen . He t kenmer k va n he t geni e is , wa t Schopenhauer noemt d e „objectiviteit " e n wa t wi j lieve r zouden wille n noeme n d e afzijdigheid , d e doellooshei d va n zijn arbeid , di e persoonlijk e doeleinde n verr e t e bove n gaat , zooals da t va n Beethove n e n Shakespeare gezegd ka n worden, oo k a l i s di e arbei d ee n facto r i n he t persoonlijk e leven. He t kom t on s voor , da t nieman d bete r da n Shaw i n zijn „Man o f Destiny " Napoleon heef t gekarakteriseer d al s een man , di e nie t essentieel , maa r allee n gradueel , nie t qualitatief, slecht s quantitatie f va n de n gemiddelde n grenadier i n zij n geledere n verschil t — geen geni e düs, maar het Individualism e ' t welk , moete n w e d e anecdote va n de kroningsplechtigheid geloove n i n letterlijke n zin , e n ander s toch figuurlijk , i n zij n persoo n zichzelv e heef t gekroond .

De „tyrannie " va n Napoleo n ka n heden-ten-dag e no g alleen ee n „edel e verontwaardiging " inboezeme n aa n philisters, di e lieve r o p klein e schaa l i n he t genie p zel f tyranniseeren e n nó g lieve r hu n naaste n vliege n afvange n zonder da t e r een haa n naa r kraait .

Tyrannie wa s toc h d e bestaansvoorwaard e voo r ee n man , die noc h doo r d e aanbiddin g va n ee n volk , noc h doo r de n waan va n eige n goddelijkhei d wer d gesteun d e n gedrage n en va n wien , zoo hi j eenmaa l d e menschelijk e „fout " begin g van keizer t e willen zijn , nie t ander s t e verwachten was , da n dat hi j alle s zo u doen , o m keize r t e blijven . Zooal s Lorenzo de Medici s d e Pazz i neervelde , zo o verband e hi j zij n groot e vijandin, madam e D e Stael , al s noodzaak , zonde r vertoo n van zedelijke n afschuw , e n toen hi j zic h tegen d e Breda-sch e geestelijkheid bediend e va n he t Evangelie-woord , waarmed e wel he t allermees t i s gesold : „Geef t de n Keizer . . ." enz.

521

tapte hi j ui t h u n , nie t ui t zij n eige n vaatje , sloe g he n me t de wapenen , di e zi j plege n tege n andere n t e keeren !

En no g ka n d e krach t e n he t gewel d va n éé n persoo n d e suggestie di e e r uitgaa t va n ee n dogm a nie t vervangen , kan gee n mensch , oo k d e krachtigst e niet , zic h zonde r hul p verweren tege n de n weerstan d vain di e besten. Di t inzich t bracht Napoleo n to t een stap, dien hij late r zij n grootst e fou t heeft genoemd , to t he t Concordaat . Inderdaa d kleef t aa n da t Concordaat he t individualistisc h odiu m va n t e groot e oprechtheid. Terwij l Napoleo n zic h me t d e katholiek e ker k verzoende, heef t hi j haa r tegelijkertij d e n juis t daardoo r ontmaskerd. Nimme r na m Napoleon , wien s levensbeschou -wing wa s sceptisc h rationalistisch , e n voo r zoove r positie f naar de n Deistische n kan t in den trant van Voltaire, de moeite zich al s devoo t katholie k voo r t e doen , hi j verzoend e zic h met d e ker k e n hersteld e haa r i n haa r rechten , omda t hi j den steu n va n da t machti g instituu t behoefd e voo r zij n a l te wankele n troon . E n daarme e ontmaskerd e hi j openlij k d e kerk al s ee n maatschappelijk e machtsfactor . „Me t mij n gendarmen e n me t mij n priester s do e i k alle s wa t i k wil " is ee n die r bekend e zonderling-onbezonne n uitdrukkingen , die zic h wreke n moesten . Nooi t e n nimme r konde n d e ver -tegenwoordigers va n ee n ou d „Heiligdom " da t n u openlij k als ee n machtsfacto r wa s te n too n gesteld , nooi t e n nimme r konden d e priesters , di e inderdaa d gendarme n i n soutane s zijn, de n ma n vergeven , di e he n openlij k zo o ha d genoemd ; ook a l overlaadd e hi j z e me t mach t e n weldaden , z e ware n en bleve n zij n fell e e n heimelijk e vijanden . Nie t o m wa t z e zijn „schijnheiligheid " hadde n kunne n noemen , neen , wa s hij maa r schijnheiliger , d e priester s ware n he m genadige r geweest, maa r juis t o m zij n tekor t aa n schijnheilig e slim -heid. Wan t z e wisten , z e weten , z e voelen maa r a l t e goed , dat d e hoeksteen va n hu n mach t nie t lig t i n de protectie va n

522

personen, maar i n de algemeen e e n ongerept e ficti e va n hu n heiligheid! Daaro m brach t he t Concordaa t Napoleo n gee n voordeel, omda t he t d e ker k va n ee n openlijke n to t ee n heimelijken vijan d maakt e — en he t brach t nadeel , omda t het oo k doo r d e opgedronge n vertooningen , zij n eige n generaals verbitterde , door , i n hu n oog , me t éé n sla g de n Hercules-arbeid va n d e Revoluti e ongedaa n t e maken .

Wij voo r on s zie n n u i n Napoleo n d e natuurlijk e conse -quentie va n d e Revolutie , di e wee r zel f d e natuurlijk e consequentie va n d e Reformati e was . Va n on s geslach t zij n het allee n d e benepenen , wie r rechtsbese f e n redelijkhei d niet verde r gaa n da n eige n verlie s o f voordeel , eige n gema k of overlast , di e o p de n overweldige r schelde n — maar va n Napoleon's tijdgenoote n was d e eige n taa k t e nau w me t hun waardeerin g va n zij n persoonlijkhei d verweven , da n dat z e onpartijdi g hadde n kunnen , hadde n moge n zijn . W e denken hie r nie t aa n d e legitimistisch-katholiek e oppositi e tegen Napoleon , waari n Chateaubrian d zul k ee n ro l heef t gespeeld, dez e toc h wa s slecht s d e woed e va n ee n bena -deelde e n i n haa r diepst e vooroordeele n gekrenkt e aristocratie — maar aa n d e principieel e e n du s zoovee l krachtiger e n dus door zoovee l waardige r persone n gevoerd e oppositie tege n de n Tyran , waarva n madam e D e Stae l ee n der voornaamst e figure n was . Zij , zo o goe d al s Byron , zo o goed al s Beethoven , moeste n immer s we l blin d zij n voor d e onafwendbare noodzakelijkhei d van Napoleon' s optreden, voor zij n betrekkelijk e schuldelooshei d — want zo o Byro n en zij n tijdgenoote n ee n Napoleo n hadde n erken d al s he t onvermijdelijk eind e va n elk e pogin g to t verwerkelijkin g van de n vrijheidsdroom , va n elk e Revolutie , ho e hadde n z e dan no g eenig e geestdrif t voor , e n geloo f i n di e Vrijhei d kunnen overhouden , ho e d e Revoluti e va n 1830 en daarn a die va n 1848 kunnen berame n e n verwekken , di e toc h he t

523

door d e eerst e Revoluti e ingezett e wer k pa s rech t voltooi d en bevestigd hebben?

Voor zoove r z e du s allee n critisc h waren , mochte n z e intelligent zijn , voo r zoove r z e daarbi j oo k no g geloove n en hopen moesten, waren ze weer verblind, onvrij , gebonden in liefd e e n haat , krachten s welke n haa t z e Napoleo n de n schuld gave n d e Revoluti e va n haa r doe l t e hebbe n ver -vreemd, zoodat het geloo f in , de liefde voo r het beginse l dei-Revolutie ongerep t i n he n blee f behouden . Juis t zooal s Rousseau's uitingen scherpzinni g zijn , wannee r hi j breek t en onnoozel , zoodr a hi j „stichtelijk " wi l wezen .

Het geloo f i n d e Revoluti e i s du s nie t allee n geenszin s geschokt, he t i s daarentege n juis t pa s i n e n doo r d e Revolutie gebore n e n gerijpt . Zij , di e d e Revolutie voorbe -reidden hebbe n nie t gewete n da t zi j haa r voorbereidden —, hun organisme was opstandig, naa r hun begrip was he t no g allerminst. Marni x laa t i n zij n Wilhelmu s de n opstandelin g Willem I getuigen da t hi j de n konin g va n Spanj e steed s heeft geëerd , behalv e wannee r hi j voo r d e „hooger e majes -teit Gods " moest bukken , dat beduidt : voo r zijn persoonlij k ideaal — vergetend hoezeer dit geldt voor eiken opstandeling — maar hij erkent nog den plicht tot gehoorzamen en het fiere woord, d e formul e va n d e eigenmachtigheid , d e ongehoor -zaamheid durft hi j niet aan . Zoo precies staa n de achttiende-eeuwsche wegbereider s tegenove r hu n eige n impulsen . Oo k zij zij n no g me t betrekkelijk-gezond e „bacillendragers " t e vergelijken, wanorde zaaiend, waar ze spreken van harmonie. Schiller droomd e nooi t va n ee n bloedig e Revoluti e — die hem, al s zoovelen , al s Goethe, afschrikte zoodr a z e zeker e grenzen te buite n gin g — maar wel van een Blijde Wereld, zondier echte r rech t i n t e zie n waa r di e da n wel , zonde r Revolutie, vandaa n zo u moete n komenw

524

Wanneer Göt z von Berlichinge n i n zijn beleger d kastee l met zij n gezelle n aa n tafe l zit , da n belove n z e elkaa r da t hun voorlaatst e woord , ee r z e sterven , za l zij n „E s leb e der Kaiser" — maar hu n allerlaatst e „E s leb e di e Freiheit." Oo k hie r d e waan , da t „Vrijheid " e n „Keizer " te vereenzelvige n zijn , d e waa n de r half-ontwaakte n e n half-volwassenen, di e nie t rech t beseffe n wa t „Vrijheidi " inhoudt e n di e nie t rech t beseffe n wa t „Keizer " inhoud t e n die n u i n d e hu n va n godsweg e toebedeeld e verblinding , wanen t e herstellen , t e bouwen , t e vervullen , terwij l z e uitsluitend zij n gekome n o m t e ontbinden , althan s o m d e algeheele ontbindin g voo r t e bereiden . Zo o goe d al s Schiller's Karl Moor is ook Goethe's „Götz von Berlichingen " een zwakk e Prometheus, een di e no g nie t wee t waa r he t hem eigenlij k o m t e doe n is . Maa r zelf s i n zij n keizer -vereering i s toch di t he t onmaatschappelijke , da t hi j nie t al s onderdaan zij n hee r huldigt , maa r al s man ee n anderen ma n vereert, aa n wien s gees t e n noodlo t hi j eige n gees t e n eige n noodlot verwan t gevoelt .

Ook Rousseau zaait me t eike n ademtoch t bacillen , preek t ontbinding me t el k woor d da t d e saamvoegin g verheer -lijken wil . In he n alle n gist , in hen leef t we l a l de Revolutie , maar z e k u n n e n d e R e v o l u t i e n i e t f o r m u -l e e r e n , o m d a t z e h a a r n i e t h e b b e n g e z i e n . Pas wannee r ze , vaak to t hu n verrassin g e n afschrik , voo r hun ooge n verschijn t al s d e onvermoed e projectie , al s di e Gestalte va n hu n eige n verlangens , woorde n e n daden , pa s wanneer z e i n de n onvermijdelijke n voortgan g de r dinge n zichzelf ontketen d e n uitgebeel d heeft , pa s dan ontstaa t ze , wordt realiteit , e n da n tegelij k blijk t pa s haa r mogelijkheid .

Wanneer w e da t i n he t oo g houden , da n beseffe n we , dat d e rijpe Prometheus-verheerlijking , di e waari n

525

Prometheus i s opgevat al s „Redder", als werkdadige Verlosser van een doo r machtig e tyranne n verdrukt e menschheid pa s kon ontstaa n n a d e Revolutie , ontstaa n i n den gees t va n hen , di e haa r beleefde n maa r nie t begrepe n en haa r principiee l bankroet , d e essentieel e onhoudbaarhei d van haa r beginselen , o p rekenin g schove n gedeeltelij k va n Robespierre e n gedeeltelij k va n Napoleon . E n 200 zien w e dan oo k d e miskenning , di e d e nagedachteni s de r manne n van de n Terreu r bi j he t nageslach t moes t lijden , al s ee n onmisbaren facto r va n hu n martelaarschap , ee n noodzake -lijke voorwaard e to t d e hervattin g e n verder e vervullin g van hu n eige n werkzaamheid , waarto e immer s he t geloo f in d e houdbaarheid de r beginsele n allereers t benoodigd was.

Die aldu s geloofde n i n d e houdbaarhei d va n beginselen , van welke r voorloopig e mislukkin g zi j bepaalde n persone n allen schul d toeschoven, ware n de beste, de ruimste geeste n van hu n tijd , di e weliswaa r reed s to t ee n zeke r principiee l inzicht i n de noodzakelijkhei d va n he t kwaad e n he t gewel d waren gekomen , doc h nie t bi j machte , dez e noodwendig -heid t e zie n aa n he t bepaald e kwaa d e n he t bepaald e geweld, waaronde r zij-zel f t e lijde n hadden , waaraa n hu n eigen ideaa l zic h verwondde . E n madam e D e Stae l è n Byron — twee dergenen , di e w e hie r bedoele n — hebben, naar ui t „Cain" e n uit „Delphine " blijkt , d e genoemd e noodzakelijkheid i n he t algemee n begrepen , wa t nie t weg -neemt da t Byro n i n zij n verze n Napoleo n voortduren d letterlijk beschuldigt , al s war e va n he m allee n ee n boven -menschelijke volmaakthei d t e eische n gewees t i n he t boven-menschelijk weerstaa n va n ee n verleiding , di e noc h Caesar, noc h Rienz i weerstond ! D e eenige, die Napoleon' s optreden al s ee n noodzakelijkhei d heef t begrepen , wa s d e furieuze reactionnai r D e Bonald , die n w e reed s eerde r noemden. De telkens zo o tergend herhaald e zinsnede i n zij n

526

„Theorie d u Pouvoir" , da t persoonlijk e vrijhei d onverbid -delijk leid t to t tyranni e o f to t anarchie , beva t inderdaa d ee n onverbiddelijke waarheid . Maa r geenszin s doo r ee n grooter e mate va n redelijkhei d za g hi j i n wa t d e aanbidder s die r Vrijheid nie t inzie n konde n — haat allee n maakt e he m zo o scherpzinnig e n schijnbaa r redelijk , hem , di e te n opzicht e van d e ongebreideld e priester-heerschappi j e n koning -heerschappij, welk e hi j voorston d e n mateloo s idealiseerde , zoo volkome n wa s verblind ! Zó ó zage n d e theologe n i n d e zeventiende eeu w me t groot e scherpzinnighei d d e foute n e n leemten va n anderman s systeme n — maar voo r d e hunn e waren z e stekeblind . D e war e redelijkhei d echte r onder -scheidt juis t i n zichzelf , zooal s d e war e moraa l zichzelv e richt! Da t D e Bonal d begree p wa t madam e D e Stae l nie t begreep, beduid t alleen , da t gen e haatt e wa t dez e liefhad , namelijk d e Vrijheid , me t ee n liefde , di e „all e dinge n gelooft, all e dinge n hoop t e n all e dinge n bedekt. "

Door d e Revolutie-zel f i s d e modern e mensc h to t zij n wezen ontwaakt , hi j realiseer t wa t hi j wil , e n hi j wi l n u veel mee r da n d e mannen , di e jongeliede n ware n vóó r d e Revolutie. Shelley's „Prometheus " koestert eindeloo s stouter wenschen , eindeloo s ruime r ambitie s da n Goethe's „Prometheus". De mogelijkhei d de r vervullin g i s gebleken , tyrannen zij n reed s gevallen , Koninge n zij n onthoofd , e n de werel d i s nie t ui t haa r voege n gegleden , e n d e laatst e glimpen va n he t oud e respec t voo r de n Gezalfd e God s — verworpen, maa r nie t steed s verwonne n — „Niet alle n zij n ze vrij , di e me t hu n keet'ne n spotten! " — is verdoofd , d e oude betooverin g verbroken , d e geheimzinnige , hardnek -kige suggestie , di e gewelddadighei d terughiel d voo r „de n Troon" i s verstoord . Tempel s va n brutaa l e n fanatisc h bijgeloof zij n geslech t — waar d e altare n stonden , hebbe n revolutionnaire comité' s vergader d e n d e wierookwal m i s

527

voorgoed verjaagd . Jeugddroome n zij n opgegaa n i n he t nuchterst daglicht . Weliswaa r zij n nieuw e tyranne n opge -staan, weliswaa r i s he t oud e fanatism e i n eer * hersteld , maar di t verloo p wordt , gelij k gezegd , geenszin s al s nood -zakelijkheid, toe n al s nu , slecht s al s ee n ongelukki g toeva l verstaan. Wa t een s geschie d is , ka n wee r geschieden, ka n beter geschieden , zo o waan t men , ka n definitie f bevestig d worden.

Goethe's Prometheu s eisch t niets mee r van Jupite r da n dat hi j he m i n eige n taa k vri j e n volmachti g lat e — Shelley's Prometheu s beoogt e n bereik t Jupiter's val, to t heil va n d e menschheid , di e hi j dient . Shelley's „Prome -theus" is evenvee l jare n n a d e Revolutie , al s di e va n Goethe er voo r geschreven , e n d e ondenkbaarhei d va n ee n compromis tussche n „Prometheus" e n „Jupiter" , tussche n Recht e n Macht , tussche n Vrijhei d e n Tyrannie , i s t e duidelijk gebleken . Aa n he t „E s leb e di e Freihedt " gaa t ui t den mon d de r rijpe , bewust e Prometheus-vereerder s gee n „Es leb e de r Kaiser" meer vooraf !

Zeker i s he t waar , da t hie r he t persoonlij k verschi l tusschen Goethe e n Shelle y niet ove r he t hoof d gezie n ma g worden — doch Shelley e n Schiller moge n w e toc h we l als overeenkomstig e temperamente n beschouwen , e n w e weten het : nooi t heef t Schille r zo o openlij k e n zo o harts -tochtelijk al s Shelley de Revoluti e beleden . Wan t a l i s he t waar, da t d e mense n ziet , wa t hi j gelooft , hi j ka n pa s datgene verheerlijken , wa t hi j kent , wat zic h ten voll e heef t gerealiseerd. E n pa s recht , wannee r hi j va n di e verwerke -lijking juis t ve r genoe g i s verwijder d i n de n tijd , o m no g wel doo r de n zuivere n glan s bekoord, maa r nie t mee r doo r •de bijkomstige verontreiniginge n afgestoote n t e worden .

Weinigen toc h onde r d e tijdgenoote n hebbe n d e „exces-sen" de r Revoluti e — uit ee n onverwoestbaa r respec t voo r

528

den aristocraat , ee n ingekanker d maatschappelij k instinc t toen en late r zo o schromelij k overdreve n — begrepen voo r wat z e waren : ee n onvermijdelijkhei d va n zee r gerin g belang, e n oo k hie r maak t d e zeldzam e redelijkhei d va n madame D e Stae l haa r to t ee n gelukkig e uitzondering !

Doch naa r zoovel e zijde n al s individualism e zic h ont -plooien kan , i n zoovel e verscheiden e gedaante n za l „Pro-metheus" verheerlijkt zijn ! E n noc h voor , noc h n a d e Revolutie ko n i n ee n temperamen t al s da t van Goeth e de Prometheus-verheerlijking ee n ande r da n ee n intellectuee l karakter aannemen .

Zooals he t immer s Kan t nie t deerde , da t d e theologi e zich to t meestere s steld e ove r de s gemeene n man s geweten , mits z e maa r nie t d e filosofi e t e n a kwam , zo o deer t he t Goethe eigenlijk weinig , onde r welke wette n d e gemiddeld e mensch moe t leven , j a zelfs , welk e beperkinge n d e filosoo f zichzelf oplegge n moet — denken we aan zijn houding in het geval Ficht e — als d e k u n s t e n a a r zic h maa r i n eige n sfeer handhaven en uitleven kan! Terwijl Lessin g en Schiller in hunn e drama' s zic h voortduren d bezighoude n me t he t algemeene problee m va n heerscher s e n onderdanen , i s i n Goethe's „Torquat o Tasso" d e verhoudin g va n Vorst e n Diditer wedero m he t thema . En zoo lig t he t dan in de rede, dat oo k „Prometheus" niet voo r he m ko n zij n al s voo r Schiller: ee n bezieler , al s voo r Shelley: een Heiland , al s voor Byron : ee n held-martelaar met vlammend oo g —, doch eenvoudig ee n vrij-werkend kunstenaar , e n dat Goethe's, o p jongen leeftijd , i n 1771 geschreven Prometheus-fragment niet i s ee n oorlogsverklaring aa n d e toenmalig e heerschers , maar ee n onafhankelijkheidsverklarin g va n de n rijpenden kunstenaar. He t fragmen t hee t t e zij n ontstaa n naa r aanleiding va n ee n doo r he m o p ee n Shakespeare-gedenk -dag uitgesproke n rede , waarva n hi j i n „Dichtun g un d

Prometkcoi. 34 529

Wahrheit" vertel t e n waari n hij , al s trouwen s vaker , Shakespeare vergeleek me t Prometheus-den-Menschenschep -per. Oo k de n jonge n Goethe-zel f wa s d e bijnaa m „Prome-theus", waarmee hem ee n vleiend e vriendenschaa r t e tooie n placht, lan g nie t ongevallig . Di t alle s teeken t zij n Prome -theus-opvatting. We l is Prometheu s opstandig, maa r nie t in diens t va n ee n algemeen-menschelij k ideaal , e n allee n voor zoove r he t noodi g i s to t eige n zelfbevrijding . Heef t hij di e bevochten , da n wi l hi j desnoods ... minister va n Jupiter worden.

Minerva wee s hem de bron, waarui t zij n schepsele n leven dronken; d e Wijshei d dien t nie t de n Heerscher , maa r de n Dichter, zij-allee n kroon t he m to t konin g i n zij n zelfge -schapen rijk : „De r Kreis , de r mein e Wirksamkei t erfüllt. " Daarin begeert hi j rust. Zij n houding tegenove r „d e Goden" — de machthebber s o p aard e — is ee n minachten d mede -lijden me t hu n armetieri g leven , da t zic h voed t aa n offer s van onnoozele n e n slaven , maa r zo o zi j he m ongemoei d laten, da n laa t hi j oo k he n ongemoeid . Gee n martelaar -Prometheus, gee n hervormer-Prometheus , d e kunstenaar , die voo r zichzelve n rus t e n vrijhei d begeert . Zooal s Goethe zelf was , zo o za g hij , zo o eerd e hi j Prometheus. Wa t zich in he m mog e hebbe n gewijzigd , dez e ker n va n zij n weze n bleef, dez e gees t adem t zij n „Dichtun g un d Wahrheit" » overal. „Jupiter" sloeg elders , Jupiter sloeg andere n me t zijn bliksem , e n „Prometheus", zich eige n vrijhei d be -vochten hebben d — als ee n gelukkig e e n evenwichtig e Tasso, overvloedi g toegerus t met Antonio' s bedachtzaam-heid, leven d aa n he t ho f va n ee n moder n Ferrar a — Pro -metheus zag to e e n ging zijn s weegs . Fioht e wer d verjaag d als atheïs t e n Goethe roerde zic h to t gee n ande r oordeel , dan da t d e waarhei d som s verzwege n moe t worden . „Al s zulk ee n Godhei d zic h opricht , breek t zij n hoof d doo r be t

530

dak va n zij n tempe l heen , die s blee f hij.maa r zitten " — heeft Heine gespot, die Goethe , hierin gedachteloo s al s d e groote massa , met „Jupiter " heeft vergeleken . Goethe wi s nooit ee n Jupiter, maar va n hui s ui t ee n Prometheus, die , zoo noodig , „salon-Prometheus " wis t t e zijn !

De trotsch e eenzelvighei d van Prometheus-Goeth e i s de trotsche eenzelvighei d van Prometheus-Kant . Wan t wie zou me t mee r rech t al s menschenscheppe r Prometheus kunnen heete n da n hij , di e ui t de n Chao s va n wan -begrip e n zelfmisleiding , ui t de slaverni j de r collectiviteite n de modern e Persoonlijkheid , he t vrij-machtige , zelf-schep -pende, zelf-onderscheidende , zich-zelf-richtend e I k t e voor -schijn schiep? E n oo k hi j gaf Jupiter ruimschoots he t zijne , dat dez e he m in zijn eigen arbei d nie t verstoren zou !

In overeenstemmin g hierme e val t in Goethe' s Prome -theus-fragment dan oo k he t accen t bijn a uitsluiten d o p Prometheus-zelf, aanmerkelij k minde r o p d e schepselen . Wel fonkel t he t alo m va n individualistisc h begrip , vloei t overal individualistisch e fierheid-en-nederighei d ineenen ; hier i s he t al s overal , al s i n d e Renaissance : hij , di e die Goden tart , voel t zic h aa n de n andere n kan t nauwelijk s boven he t die r verheven . Bi j d e onverzettelijkhei d va n he t Eene, Machtige — in dez e sfeer dan weer Noodlot 'geheeten — verdwijnt he t distinctie-gevoel , d e insla g de r eenheid -blinde collectiviteiten , d e levensreden , he t bolwer k hare r egocentrische steunpilaren ; dieren , menschen , gode n zij n i n één ade m tegenove r da t albeheerschen d Noodlo t gedacht ; hun onderlin g verschi l i s versmolte n i n hu n gemeenschap -pelijke otrvcJkomenheid , opgeheve n i n hu n gemeenschappe -lijke herkomst . Oo k hie r openbaar t zic h Eenheidsgevoe l als zelfherkennin g e n zelfopheffing. Treffen d zulle n w e oo k in Byron terugvinde n da t samengaa n va n zelfverheerlijkin g (tegenover d e machtige n de r aarde ) e n zelfverguizin g

53»

(tegenover d e Almacht) , waarva n i n de n egocentrisch e de spotvon n word t aangetroffen , 'twel k zic h in Byron' s tijdgenoot, Walter Scott , zo o duidelijk uitwijze n laat .

Het overwegend-intellectueel e karakte r va n Goethe -Prometheus blijk t voora l oo k duidelij k ui t d e rustig e aan -vaarding va n he t Kwaa d — aanvaarding di e da n oo k we l te lichte r valt , naarmat e eige n ideale n mee r een intellectua -listisch, da n ee n ethisc h karakte r dragen , maa r di e e r i n dezen vor m e n i n dez e volkomenhei d toc h o p wijzen , hoezeer Goethe zijn tij d e n zelf s zij n nageslach t voorui t i s geweest. E n i n Faust — de bekende karakteristiek e regelen over Mephist o — èn i n „Tasso " — Tasso's uitin g ove r „liefde e n haat", di e aa n de oud-Grieksch e opvattinge n va n de Wereldliefd e e n de n Wereldhaa t doe t denke n — èn i n „Dichtung un d Wahrheit" , d e dichterlijk-metaphysisch e jeugd-beschouwing ove r he t ontstaa n de r dinge n e n d e verhouding va n d e Godhei d to t Lucife r i n hunn e eeuwig e wisselwerking — overal i s he t „Kwaad " als ee n relatie, ee n noodwendige werking , al s d e „negatieve " zijd e de s leven s opgevat, al s d e „condensie-kracht " tegenove r d e „godde -lijke" expansiekracht, als het middelpunt-zoekende tegenover het middelpunt-vliedende , juis t zooal s wi j n u i n he t „Kwaad" he t eeuwig e stellensbeginsel , i n he t „Goed " he t eeuwige opheffingsbeginse l zien . In Goethe' s geest i s der -halve voo r ee n Heiland , voo r ee n Heilstaa t gee n plaats , terwijl (o f doordat ) Goethe's har t er he t heimwe e nie t naa r kent, e n i n overeenstemmin g daarme e i s da n oo k Prome-theus' wereld we l d e wereld va n een , die i n vrijhei d schept , maar he t i s volstrek t gee n „Blijd e Wereld " — niet he t materialistische e n insipid e Luilekkerland-Paradij s de r dogmatisch-Christelijke litteratuur , maa r oo k nie t d e Blijd e Wereld va n Schiller , Shelley e n Rousseau . Nauwelijks gevormd, vergrijpe n zic h Prometheus' schepselen aa n

532

elkanders leve n e n eigendom . E n de n klage r antwoord t Prometheus: „1st sein Hand wider jederman, wird jederman s Hand sei n wider ihn. " Het schijn t afdoend , maa r d e opmerkzame leze r zie t reed s d e Strafwe t i n he t verschiet , Vader Prometheus i n Heersche r Jupite r veranderd! Doc h niet aa n Goethe wa s het, de n knoo p t e ontwarren , waari n eenzelfde W« * de n misdadiger-tot-eigen-baat , e n de n over -treder voo r ee n hooge r Hei l tezame n vang t — Prometheus ' wereld, he t gelu k de r menschheid , blee f he m bijzaak ; he t is d e ongebreideld e vrijhei d va n de n strevende n uitzonde -rings-mensch, di e het leve n o p zich neem t zonde r kinderlijk e illusies e n niet , al s no g steed s d e zwakke n naa r d e kerken , terugvliedt to t de n overweldiger , zo o da t leve n nie t loute r bloesem brengt , he t i s di e fier e Volwasse n Mensch , die n hi j in „Prometheus " heeft verheerlijk t e n va n wien s streve n hi j in „Faust " d e onbegrensdheid , d e onverzadigbaarheid , d e tragische onvervulbaarhei d heef t blootgelegd .

Toen Shelley later zij n „Prometheus" schreef, he t beel d van de n nobele n opstandeling , va n de n echten , moderne n Heiland, di e nie t doo r dulden , maa r doo r verze t d e menschheid verlos t — toen Byro n i n zij n Promethisch e gestalten, in „Manfred " en „Cain " eerzame n trots , fier e ongehoorzaamheid verheerlijkte , e n voo r he t eers t he t waagde, de n lan g gehate n „Lucifer" , die n booze n vijan d van d e „Christenheid" , met „Prometheus " openlijk t e ver -eenzelvigen, toe n wa s d e Revoluti e voorbij , haa r Ide e ha d zich va n d e bloedvle k schoo n gewassche n e n blon k hu n toe i n d e duister e wereld , di e hu n jeug d beklemde . Hu n ingeboren revolutionnai r weze n — de groot e ban d tussche n beider zo o verschillend e persoonlijkhei d — bekrachtigde zich voortduren d aa n wa t z e ervoeren , voedd e zic h ui t walging, groeid e doo r gestadig e ergerni s e n verzet .

De „reactie" was ingetreden. En wat dez e reactie, met de n

533

val va n Napoleo n e n d e Restaurati e de r Bourbon s to t bekroning, naa r on s inzich t beteeken t i n he t rhythm e de r afwisselende zelfherkennin g e n zelfontvliedin g va n d e Een -heid, wel k momen t daarva n z e weerspiegelt , hope n w e i n een volgen d hoofdstu k aa n haa r verschijnsele n n a t e gaan , voor he t oogenbli k wille n w e allee n d e buitenzijd e die r verschijnselen schetsen , te n eind e t e doe n zien , i n welk e maatschappij zic h tweeërle i sla g va n mensche n naa r hu n aanleg o f radeloo s rampzali g ó f volkome n gelukki g konde n voelen — in welk e maatschappi j Walter Scot t een Tory was e n ee n „geloovi g Christen" , Byron e n Shelle y revolu-tionnairen e n „Godloochenaars" .

Want i n he t begi n de r negentiend e eeuw , onde r d e ver -warring e n verwikkelin g de r Napoleontisch e oorlogen , t e midden va n troebel e woelinge n i n he t kunstzinnige , he t religieuze, i n el k gebied , strijd t d e modern e mensc h de n laatsten worstelstrij d voo r zij n definitiev e moreel e bevrij -ding, plei t Prometheus zijn laatst e pleidoo i voo r zij n definitieve moreel e rehabilitati e — blaast he t blind e geloof in gesteld e machten , he t autoriteitsgevoel , d e critieklooz e gezagsonderwerping de n laatste n ade m uit , n a ee n laatst e fanatisch-felle opflikkering , ontmoete n elkaa r voo r d e laatste maa l d e vertegenwoordiger s va n he t oud e geeste -lijke comple x e n di e va n he t nieuwe , Jupiter-aanbidder s e n Frometheus-vereerders al s althan s no g zedelijk-gelijkwaar -digen — in d e voo r de n tweeledige n geestesstroo m zo o karakteristieke persoonlijkhede n Byron e n Walter Scott .

Na he t revolutionnai r schrikbewin d woedd e he t reactio -nair schrikbewin d ove r gehee l Europ a e n naarmat e t e uitsluitender „geldkas t e n titel " wer d bedoeld , wer d e r t e luider „Ker k e n Koning " geroepen .

We hebbe n gezien , da t i n elk e collectivitei t „geldkas t e n titel" samenvallen me t „Ker k e n Koning" , o f we l belange n

534

niet idealen , maar zoolang haa r steunpilaren da t nie t weten , niet realiseere n da t ze , zic h „offerend " voo r he t Vaderland , idealist zij n i n diens t va n hu n eige n beurs , zoolan g ka n e r van zul k ee n collectivitei t krach t uitgaa n naa r binne n e n naar buiten. Zijn echter de oud e idealen afgezakt to t leuzen , waarachter ijdelheid , hebzuch t e n heerschzuch t zic h ver -bergen, da n gaa t e r gee n krach t mee r va n ui t e n zul k ee n collectiviteit i s me t d e mees t draconisch e wetten , me t de n klemmendsten e n mees t verregaande n dwan g o p elkee n uitgeoefend, onmogelij k overein d t e houden . Ee n tegen -strevende strooming , waari n „belang " e n „ideaal " o f gescheiden zijn , o f allee n no g maa r onbewus t samenvallen , zal da n altij d d e overhand krijgen .

Men ka n nauwelijk s ee n glimlac h onderdrukken , al s me n leest va n d e zonderling e e n kinderlijk e poginge n de r Euro -peesche vorste n e n vorstje s i n di e dagen , o m d e Revoluti e en haar ideeën eenvoudig t e vergete n en als ' t war e t e doe n verdwijnen. Misschie n gin g hieri n we l he t vers t Victor Emanuel va n Sardinië, di e ee n koninklij k beslui t uitvaar -digde, o m me t d e tijdrekenin g to t he t jaa r 1770 terug t e gaan. Evenzo o dee d Keurvors t Wilhel m va n Hessen ; d e jaren van zij n verbanning , n a 1806, beschouwde hi j al s nie t geleefd, al s onwezenlijk , e n beval , dia t me n va n 1806 weer opnieuw aanvange n zou . D e eerst e regeeringsdaa d va n Ferdinand VI I van Spanje wa s het herste l van de Inquisiti e in haar ouden vorm. Poeder en pruik werden weer ingevoerd, de lang e broek , he t kortgesnede n haar , he t hoofddekse l de r „sans-culottes" verboden; overtredinge n me t zwar e straffe n bedreigd. Kooper s va n kroondomeine n e n adellijk e bezit -tingen werde n zonde r schadeloosstellin g ui t hu n eigen -dommen ontzet , achterstallig e belastinge n ui t d e eers t me t „koninklijk gebaar " nietig-verklaarde verloope n periode me t den wreedste n dwan g ingevorderd . Ee n razend e angs t voo r

535

den eigendom , ee n razend e gekrenkthei d i n d e oude , dog -matische distinctiegevoelens , di e d e diepst e basi s zij n va n elke gezond e maatschappij , e n al s onaantastbar e gesteld -heden d e diepst e worte l va n he t leven-zelf , — een wild e drift va n zelfbehoudsmstincten , ee n instinctiev e afkee r va n alle herkenning, all e opheffing , du s van all e redelijkheid , n a de doodsbedreigin g i n herkenning e n opheffin g de r voorbij e periode, deed de machthebbende groepen in Europa achteruit trappen al s kolderend e paarden .

Engeland wa s nimme r onde r d e bekorin g de r Revolutie , nimmer i n d e mach t de r Revolutionnair e leger s geweest . Daar sloe g we l zo o fe l d e schri k al s d e blikse m binnen , dat i n he t Parlement , to t 1789 liberaal — en wa t da t nó g beduidde, leere n on s Smollett e n Swif t — onmiddellijk n a het uitbreken der Revolutie een geweldige Tory-meerderhei d zwol, e n dit bleef zo o to t 1832, toen e r matiging kwam . D e angst voo r d e „Fransch e besmetting " voerd e to t bezeten -heid. Liberaa l dors t nieman d zic h mee r getuigen . Daa r waren, dan k zi j d e onvergankelijkhei d de r een s bestaand e wetten, armenwette n i n werkin g gesteld , di e ee n toestan d van middeleeuwsch e lijfeigenscha p i n he t leve n teru g riepen. D e doodstra f ston d o p tweehonder d delicte n — denken w e aa n d e eerde r geciteerd e plaat s ui t Dickens' „Tale o f tw o Cities " — i n de to t wanhoopsdade n drijvend e armoede doo r he t continentaa l stelsel , doo r d e uitvindin g en toepassing va n nieuw e machine s geschapen , voorza g ee n enkel midde l al s panacee : hangen . Bi j troepe n werde n d e onwetende vertwijfelden , di e zic h aa n d e machine s al s aa n hun ergst e vijande n vergrepen , te r doo d gebracht . Alle s i n naam va n Ker k e n Koning , alle s me t de n Bijbe l i n de han d en d e witt e da s o m de n hals, alle s te r will e va n ee n maat -schappelijke zedelijkheid , no g steed s i n navolgin g va n Spectatoriale lofspraa k mateloo s opgehemeld , alle s me t he t

536

oog o p eerbaarhei d e n fatsoen , o p di e „Orde" , waarva n Goethe zegt i n zijn „Götz" , dat el k roofdier z e verlangt , o m in vred e zij n proo i t e kunne n verslinden . D e training , doo r heeren e n dame s i n d e schoo l van Addiso n e n Richardso n genoten, voo r gene n o m altij d ove r „verheffende " dinge n te denke n e n he t oo g omhoo g t e richten , voo r deze n o m zich buite n „d e politiek " t e houden , d e „Clarissa Harlowe " en d e „Pamela"-moraa l kwa m reactionnai r Engelan d n u uitnemend t e pas .

Voor wi e d e han d uitsta k naa r dez e hoog-zedelijk e be -moeiingen — hing me n trouwen s d e arm e drommel s nie t tot hu n eigen bestwi l op ? — had men twee etiketten , welke op d e massa werkte n al s rood e lappe n o p ee n stier: atheïs t en Jacobijn . Wilberforce , di e i n he t parlemen t dors t pleite n voor d e afschaffin g de r slavernij ; Romill y — de later e advocaat va n Lady Byro n — die aandron g o p verminderin g van he t aanta l doodstraffen , krege n he t allebe i o p d e bors t geplakt. E n duidelijke r da n ooi t zie n w e de n toestand , die n reeds Moru s hekelde , da t d e maatschappi j zel f d e misda -digers kweekt , o m z e daarn a me t groo t vertoo n va n zedelijken afschu w te r doo d t e brenge n — maar me t di t verschil tussche n dez e e n vroeger e maatschappijen , da t d e „heilige verontwaardiging " — hoe oo k redeloos , toc h eer -lijk! — van weleer , than s ee n schijnheili g vertoo n va n verontwaardiging is , me t al s eeni g doelwi t he t verlangen , zich i n rus t e n „Orde " te meste n e n t e verrijken . Emerso n getuigt va n he t Engelan d die r jaren , da t d e Ker k e r verkocht e n verro t is , voo s al s ee n gepleister d graf . D e meest gematigd e bijbelcritie k word t nie t gedul d e n nie t gehoord, overa l speur t than s he t opgeschrikt e levens-instinct rondo m zic h de n dreigende n doodswil , di e i n erkenning e n opheffin g onmerkbaa r nadert ; he t ontbinden d karakter van het denken is te klaa r gebleken , in een razernij

537

van angs t trach t me n than s da t levenbedreigend e denke n te keere n -*- met nie t mee r resultaa t da n also f me n ui t angst voo r donke r de n nach t ui t he t etmaa l zo u wille n lichten, d e zo n belette n onde r t e gaan . Wa t e r i n Ierlan d in di e jare n i s geschie d — gaat all e beschrijvin g t e bove n — de beu l va n Ierlan d wer d niettemi n doo r Castlereag h gedecoreerd. Gee n klage r von d gehoo r e n d e machthebber s gedroegen zic h tegenover d e schaarsch e advocate n voor ee n billijker ord e juist als de „chairman" in Galsworthy's Strife " tegenover de n democratische n jonge n ingenieur , di e te n gunste der stakende arbeiders kom t spreken: met d e vingers in de ooren , o m de „goddelooze , ergerlijk e taal " toch vooral niet t e hooren , schreeuw t hi j he m bi j el k woor d toe — „je liegt, j e liegt" — zóó gedroeg zic h machthebbend Engelan d tegen elk , di e pleite n dorst , o m he m daarna , gelij k voora l in Schotlan d herhaaldelij k geschiedde , vastgeketen d aa n gemeene misdadigers , naa r de strafkolonie s t e zenden .

Toen da n eindelijk , nada t Castlereag h zelfmoor d ha d gepleegd, ee n generati e va n gematigd e Tory's , al s Canning en Robert Peel , het bewin d i n hande n kreeg , getuigd e Walter Scott , dat he t i n Engelan d voo r een fatsoenlijk ma n niet lange r ui t t e houde n was! Wa s Walte r Scot t da n een „slecht mensch" ? I n geene n deele . Wa s hi j ee n minder -waardige va n geest ? Allerminst . Doc h hie r loop t d e gren s tusschen twe e werelden , d e scheidingslij n va n twe e geeste -lijke gebieden , no g wa s he t mogelijk , Tory te zij n e n toc h geen zwakhoofdige e n toch gee n schurk .

Vergelijken we Walte r Scot t e n Byron , da n vergelijken we nie t twe e tijdgenooten , maa r twe e werelden , ee n op -gaande en een ondergaande. Scott: braaf, zonder generositeit, Byron: genereu s zonde r braafheid . Gee n ander e da n allee n die periode heef t i n het leven en in de litteratuur deze beide typen naas t elkande r zuive r t e zie n gegeven . Wan t i n

53»

vroegere geslachte n wa s no g gee n rij p individualism e — en i n later e geslachte n za l e r gee n reactionnai r idealism e meer zijn , za l el k waarachti g ideaa l ee n oppositie-ideaal , een vor m va n Prometheus-aanbiddin g moete n wezen .

Voor Walter Scot t echter ware n d e maatschappelijk e distincties no g zo o reëel , da t hi j daar-over-hee n evenmi n kon meevoelen , al s ee n Chimèn e ui t d e zeventiend e eeu w over di e distinctie s hee n liefhebbe n kon . Daaro m wa s Walter Scot t een „aristocraat" , wa s a l zij n energi e o p he t bereiken va n maatschappelij k aanzie n gericht , daaro m wa s Walter Scot t een fell e Roomschen-hater , ko n hi j nie t ove r de geloofsgren s hee n zij n medemense n i n meegevoe l om -vatten, daaro m was Walte r Scot t een jager , vermoch t hi j niet zic h me t he t die r i n pantheïstisc h broederschapsgevoe l als gelijk e t e vereenzelvigen . Di t alle s behoor t to t he t complex, da t w e vake r beschreve n al s „maatschappelijk" . Daartoe behoor t oo k he t autoriteitsgevoel , he t blind e instinct va n eerbie d voo r de n hooggeplaatste .

Mocht George III een middelmatigheid zijn , zijn opvolger George I V losbandig e n gewetenloo s — als d e Vors t i n Lessings „Emüi t Galotti " plach t hi j doodvonnisse n o p t e sparen, o m er dan eens in een verloren uurtj e „rech t gerne " een paar dozijn ongeleze n t e teekene n — niet allee n o m zijn echtscheiding berucht , di t belett e Walter Scot t geenszins om naa r d e guns t va n zulk e vorsten al s naa r he t hoogst e doel t e jagen . E n beken d i s d e anecdote, dat hi j va n ee n feestmaal, waa r hi j me t d e corrupt e George I V had moge n aanzitten, ' s konings drinkgla s me e naa r huis nam , o m „al s heilig reliqu i i n zij n famili e t e bewaren " — een schoo n voornemen, da t nie t gelukke n mocht , omda t hi j er , thui s gekomen, o p zitte n ging . Ee n rechtschape n Tory eert de n Gezalfde Gods , zonde r he m t e critiseeren !

Tot he t maatschappelijk e comple x behoor t oo k he t ont -

539

breken van he t vermoge n to t onderscheidin g e n zelf-onder -scheiding, d e zelfmisleidin g e n zelfverheerlijking , di e de n egocentrische, voor zoover hij eerlijk is , tot zul k een stoeie n steunpilaar maakt ! Walter Scot t getuigt va n zichzelf , da t hij van zijn kinderen eischte, naar „oud-Perzischen trant" — ook in Nietzsche's „Zarathustra" vinden we overeenkomstig e eisenen al s oud-Perzisc h vermel d — deze beid e dingen : waarheid spreke n e n goe d paar d rijden . Reed s aa n d e onnoozele pretentie, dat mensche n kunnen , willen en durven „waarheid spreken" , aa n d e volslage n verblindhei d omtren t wat „waarhei d spreken" beteekenen, inhoude n en uitwerke n zou, herkennen we d e egocentrische zelfophemelin g e n zelf -misleiding. Maar in dit bijzondere geval doet het al heel eigen-aardig aan ! Broede r Daniel Scot t strekte d e famili e geens -zins to t eer , zonde r bepaal d ee n misdadige r t e wezen . Hi j werd schriftelijk aa n een betrekking in de West geholpen , o p voorwaarde dat hij nooit zijn broederschap zou laten gelden; zelf verloochend e Walter dien verloope n broeder , wild e hem nimme r zien , spra k nooi t ove r hem , rouwd e nie t toe n hij stierf e n bleef va n zijn begrafenis weg . Ziedaa r de „waar -heid" i n de n Schot , di e zo o aandoenlij k de n clan-gees t bezong, e n d e „Christelijkheid " i n de n hel d va n Christelij k Engeland! Doc h di t bewijs t geenszin s eeni g „zedelij k tekort", allee n d e geweldig e realiteit , voo r hem , va n maat -schappelijke onderscheidinge n e n he t enor m gewich t va n het collectiev e oordeel . Want , voo r zoove r zedelijkhei d daarmee i n he t algemee n vereenigbaa r is , wa s Scot t ee n braaf e n rechtschape n man . Ja , terwij l hi j „aristocraat " was e n gouvernementeel , Byro n „democraat " e n i n d e oppositie, wa s Byro n vee l hoogmoedige r da n Scott . Zó ó weinig hebbe n elks persoonlijke eigenaardighede n e n zwak -heden me t zij n bestemmin g e n zij n inzich t t e maken . Voo r Scott ware n ran g e n stan d machtig e realiteiten , waarva n

540

een onweerstaanbar e bekorin g e n aantrekkin g uitgin g — Byron voeld e e n erkend e z e al s futiliteiten , maa r zij n tem -perament wa s di t inzich t som s t e machti g e n zij n heel e leven blee f e r i n a l zij n doe n e n late n iet s va n de n knaap , die blee k wer d va n emotie , toe n o p schoo l de n eerste n kee r de hoog e tite l me t zij n naa m wer d afgelezen !

Scott ha d alle typisc h maatschappelijk e deugden : n a he t faillissement va n zij n uitgever , da t he m ruineerde , wee s hi j elke financieel e hulp , zelfs di e van den koning, a f en slaagde er in , door eige n arbeid ' het tekor t wee r aa n te zuivere n — Byron betaald e zij n schulde n nie t e n zo u waarschijnlij k zij n dichterlijk geni e t e goe d hebbe n geach t o m he t i n diens t t e stellen va n ee n dergelij k braaf-burgerlij k doel .

Scott wa s een trou w echtgenoo t e n ee n teede r vader , Byron lie p we g va n zij n bekrompen , jaloersch e vrouw , verwaarloosde zij n maatschappelijk e plichten , omda t zij n „goede naam" , zij n reputati e i n he t oo g va n reactionnai r Engeland — dat hoogst e goe d van Walte r Scott ! — he m onverschillig was , maa r hi j deeld e me t d e armen , stree d voor d e verdrukte n e n wa s va n schoolknaa p a f ee n edel -moedig vriend . Klein e knapen , doo r oudere n verdrukt, na m hij i n zij n bescherming , slaag , voo r zij n kameraa d bestemd , liet hi j zic h welgevallen . Al s kin d meegenome n naa r ee n voorstelling va n „D e Getemd e Feeks" , hoord e hi j daa r o p het toonee l d e zo n uitmake n voo r d e maan . Woeden d vloog hij op . „E n i k verzeke r u , sir, het i s toc h d e zon. " Levens-lang i s hi j woedend opgevlogen , al s hi j d e zon , d e maa n e n ook al s hi j slavenhande l „Koning " e n doodstra f „Kerk " hoorde noemen .

Scott fraterniseerd e me t d e voorstander s va n he t regim e van hakke n e n hangen , me t d e heere n die vonden , da t e r „nog vee l mee r galgen noodi g waren" , vleid e hu n onwaar -digen koning , heuld e me t d e beule n va n Ierland , smaald e

541

op Napoleo n e n wa s ee n verwoed e vijan d va n d e katho -lieken. A l zij n ideale n viele n same n me t zij n belangen , instinctief. Byron's eerste speec h i n he t Hoogerhuis wa s een hartstochtelij k pleidoo i voo r d e arm e wever s in Not -tingham, die altij d doo r maa r opgehange n werden , omda t ze i n honge r e n wanhoo p d e nieuw e machines , d e „brood -dieven", verniel d hadde n — zijn tweed e pleidoo i wa s voo r de emancipati e de r katholieken, di e i n gee n enkel openbaa r ambt benoembaa r ware n e n daa r no g uitgeslote n bleven , waar zelf s voo r dissenter s d e mogelijkhei d va n dispensati e bestond. Byron's idealen waren van zij n belangen volkome n gescheiden. Scott wa s „Christen" e n jage r — twee dingen , die volkome n bi j elkaa r passe n — Byro n „atheist " (pan-theïst) e n vegetariër — twee dinge n di e eveneen s bi j elkaa r passen; Scot t voeld e zic h Schot , voeld e zic h éé n me t zij n „clan", me t zij n „tribe" — Byro n voelde zic h uitsluiten d mensch. Voo r Scot t wa s d e natuu r i n d e eerst e plaat s ee n decor, d e achtergron d voo r zij n historisch e romans , di e aa n hun nationalistische n gees t hu n ongeëvenaar d succe s danken bij ee n publiek , 'twel k voo r he t elemen t va n wezen -lijk natuurgevoe l eve n onvatbaa r wa s al s voo r d e natuur -poëzie va n d e Lake-School e n de natuur-aanbiddin g va n Byron en Shelly. Alles aan en in Scott is maatschappelij k — het totaa l ontbreke n va n wijsgeerig-historisc h inzich t pas t daarbij volkomen , daa r d e wijz e immers , i n herkennin g e n opheffing, ee n voortdurend e bedreigin g i s voo r d e maat -schappij. Scot t za g d e natuu r al s ee n regisseu r e n begree p de histori e al s ee n antiquair . Me t wel k ee n ergerni s ver -meldt Hébbe l i n zij n dagboe k Scott's definitie va n wa t historie „moe t zijn" !

De egocentrisch e kom t nimme r ui t he t centrum , da t zij n kleine „ego" is — Walter Scott's zoogenaamde Middeleeuwen zijn dus geïdealiseerde Engelsch e protestante n ui t de negen-

542

tiende eeuw , trou w aa n hu n meesters , gehoorzaa m e n dapper, braa f e n onderdanig . Dezelfd e man , di e ove r di e mysterieuze, va n poëtisc h „bijgeloof " zwanger e tijde n schreef, beroemd e zic h e r op , da t hi j een s i n ee n herber g zonder blikke n o f bloze n me t ee n lij k i n éé n kame r ha d geslapen, daar hij geen andere krijgen kon, als was zul k een bekentenis iet s minde r da n ee n vonnis .

In Byro n i s alle s individualism e — het goe d e n he t kwaad, eigenwillighei d e n generositeit , d e han g naa r he t Absolute, het smartelij k belijde n van eige n onvolkomenheid , levens-onvree, rusteloosheid , he t roekeloos t e grabbe l gooien van zij n reputatie , d e neigin g to t tarte n e n weerstaan , he t beurtelings tussche n eenzaamheidsdran g e n gemeenzaam -heidsdrang geslinger d zijn , he t ster k verminder d familie -gevoel, clan-gevoel , nationaa l gevoe l e n he t ster k vermeer -derd vriendschapsgevoel , waaro p w e reed s weze n bi j d e vergelijking tussche n oud e e n nieuw e geesteswereld , tus -schen zeventiend e e n achttiend e eeuw .

Hier scheide n dez e beid e werelden , opgaand e e n onder -gaande, waa r he t groot e keerpun t nadert .

Madame D e Stael , oo k hieri n wee r va n d e tijdgenoote n zich onderscheiden d doo r haa r bewonderenswaardig e rede -lijkheid, verdraagzaamheid , onpartijdigheid , heeft , i n „Del -phine" in de figure n va n Delphdn e d'Albemar e n Léonc e de Mondovüle di e beid e werelde n i n hu n laats t contac t be -schreven. Wa t di t zo o gehee l nieuw e vermoge n to t onpar -tijdigheid beteeken t al s verschijnsel , hope n w e late r aa n t e toonen. Hie r i s he t d e vrouw , schrijfster s eige n geïdeali -seerd evenbeeld — „Delphine", de projectie van haar zedelijk streven, „Corinne " di e va n haa r intellectuee l streven , i n beide gevalle n me t lijde n beloon d e n bekroond ! — die d e „nieuwe richting", en het i s d e man, di e de „oude richting" vertegenwoordigt; hi j eer t Jupiter, zij Prometheus, hij.

543

belijdt d e „macht" , zi j he t „recht" . I n d e geweldig e twee -spalt, door de Revolutie aan den dag gebracht — „Delphine" is al s document , al s beel d die r tijde n va n zul k ee n groot e waarde — strijdt Léonc e i n het kam p van zijn voorvaderen, — Delphine i n da t va n he t recht . Léonc e gehoorzaam t zij n moeder, zonde r haa r besluite n t e critiseere n e n gaa t ee n huwelijk aan , da t he m tegenstaat , omda t zij n moede r namens he m haa r „woor d verpandde " — Delphine gehoor -zaamt pa s dan , al s haa r eige n zedelij k besef , haa r eige n redelijk oordee l het bevel voor zedelijk e n wettig erkent , dat is: Léonc e gehoorzaam t anderen , Delphin e allee n zichzelf , voor Léonc e heef t he t dogma , voo r Delphin e d e „categori -sche imperatief" bindende kracht. Dit levert hier een intellec-tueel verschil , geen zedelijk op. Beiden toch kunnen voor hun levensbeschouwing offer s brengen . Al s Léonce' s broede r wil trouwe n me t ee n Spaansch e jongedame , ee n mademoi-selle De Sorane , verze t zic h Léonce : he t meisj e heef t ee n slechten naam . Delphin e echte r vraagt , waaro m he t meisj e een slechte n naa m heef t e n o f wellich t d e werel d hier , al s zoo vaak , i n he t ongelij k verkeert . Zulk e vrage n late n Léonce kou d — voor Delphin e geld t he t innerlij k wezen , voor he m d e reputatie , d e uiterlijk e schijn . Oo k te r will e van d e edelste intentie s mag Delphin e dien schijn nie t tegen zich krijge n — en doe t z e da t toch , da n ka n hi j haa r nie t trouwen. He t geheel e conflic t tussche n Léonc e e n Del -phine, 'twelk doo r het gansch e boe k — op de basis van hun zedelijke gelijkwaardighei d — wordt voortgezet , i s he t con -flict tussche n Dogm a e n Categorisch e Imperatief , tussche n maatschappij e n individu , tusschen een ondergaande geestes-wereld e n ee n opgaande , Delphin e i s ee n (getemperd , verzacht) Byron-temperament , Léonc e ee n (geïdealiseerd ) Scott-temperament. Zi j zedelijk , hi j fatsoenlijk , zi j deugd -zaam, hi j braaf , zi j dwaas , i n ee n onbegrens d e n redeloo s

544

Rousseau'sch geloo f i n ' s menschen ingebore n goedheid , hi j 20t, i n ee n totaa l ontbreke n va n he t vermoge n to t onder -scheiding e n zelfonderscheiding . O p d e beteekeni s va n madame D e Stael' s onpartijdighei d kome n we , gelij k ge -zegd, teru g — haar boe k „Delphine " noemde n w e i n di t verband voora l o m t e doe n zien , ho e d e kunstenaa r intuï -tief to t i n onderdeele n aanvoelt , wa t d e redelijk-denkend e onderscheidt al s he t „maatschappelij k complex " e n he t „individualistisch complex" , zooda t beiden , kunstenaa r e n denker, zic h aa n elkaa r bekrachtige n e n vergewisse n kunnen. Oo k d e kunstenaa r i s somwijle n wa t Hebbe l he m noemde „Representan t de r Weltseele" . Tegenove r de n nagalm van Jupiter-vereering , di e Walte r Scot t te hoore n geeft, naas t d e Prometheus-sympathi e va n madam e D e Stael, getemper d doo r inzicht , vertegenwoordige n da n Shelley e n Byro n de rijpe , volgroeide , hartstochtelijk e Prometheus-verheer lijking.

Eén i n hu n wezen , i n hu n opstandighei d tege n Macht , één in den gezamenlijken afkeer van een slechts op behoud en veiligheid bedacht e meerderheid , vertegenwoordige n z e el k voor zic h ee n afzonderlijk e zijd e van Prometheus ' wezen en daarme e van Prometheus ' eeredienst . Het weze n va n den opstandig e i s liefd e e n haa t — liefde to t he t eige n ideaal, haa t jegen s de n verdrukker . I n Byro n kwa m he t eene, in Shelle y het ander e momen t to t volle n opwa s — Byron i s d e wrokkende , Shelley de lievende , Byro n d e sombere, Shelley de zonnig e Prometheus; Shelle y ziet ove r de bloedig e kampplaat s heen , d e voorafglanze n de r einde -lijke Verzoening , i n algemeen e liefd e e n vrijheid , waarva n zelfs d e gevalle n Jupiter niet uitgeslote n blijf t —. Byron vergeet he t eind-oogmer k voo r de n strijd , di e he m lie f is , waarin hi j zic h voel t eenzaam-tegen-allen , al s „Manfred", als „Cain", als „Lucifer" . In he m i s a l d e matelooz e hoog -

Promctheut. 35 545

moed e n a l d e matelooz e zelfverguizin g va n de n individua -list. Zelfverguizing , al s hi j zic h bewus t word t va n he t contrast tussche n zijn s wezen s grenzelooz e ambitie s e n zijner persoonlijkhei d gebondenhei d i n aardsche n lus t e n smart — gelijk i n he t gespre k me t Lucife r in „Cain " wel schrijnend-duidelijk blijk t — hoogmoed omda t hi j inderdaa d alleen ka n staan , zichzel f genoeg , waa r andere n elkaa r steunen al s bouwvallig e huize n — eenzamer da n zelf s Faust he t vermocht , di e ee n verbon d me t d e He l va n nood e had, hi j echte r al s „Manfred", als „Cain" zelfs di t bond -genootschap va n zic h wijzend .

Dit verschi l i n temperamen t laa t zic h i n hu n geheel e artistieke producti e gelden . Shelley, de innige , aanminnig e — maar niettemi n fell e e n vurig e — dien me n me t de n luchtgeest Ariel uit Shakespeare's „Tempest" heef t verge -leken, zoch t e n verheerlijkt e overa l i n d e natuu r he t har -monische, i n vrede-met-zichzel f verkeerend e — Byron he t wilde e n worstelende , waari n zij n eige n wild e hartsla g opging al s he t Natuur , waari n zij n eige n worstelin g ver -smolt, al s he t mensche n gol d — Italianen, Albaneeze n e n Grieken, voo r hu n „national e Vrijheid " kampend .

Shelley zooht vred e doo r overreding . Al s Byro n onder -scheidt hi j zic h va n schoolknaa p a f doo r di e waarheidsliefd e en di e generositeit , waarva n d e levensbeschrijvinge n alle r groote revolutionnaire n getuigen , omda t z e d e eeuwig e wezenstrekken va n all e idealistisc h individualism e zijn , stammend ui t zelf-critiek , di e eige n relatiev e onwaard e tegenover blind e maatschappelijk e zelfverheffing , eige n rela -tieve waard e tegenove r blind e maatschappelijk e onderwer -ping blootleg t — en di t tezame n maak t mensche n genereu s en fier !

Als achttienjarig e knaa p i n Oxfor d kwa m hi j to t he t inzicht va n he t onhoudbar e de r kerkelijk e leerstellinge n e n

546

het immoreel e de r daarme e samenhangend e moraal . E n schreef ee n verhandelin g ove r d e „Noodzakelijkhei d va n het Atheïsme " — waarmee hi j pantheïsm e bedoelde . E n zond di e aa n he t Colleg e va n Bisschoppe n e n Aartsbis -schoppen te r beoordeelin g e n geargumenteerd e weerlegging . Eeuwige naïveteit , eeuwi g gebre k aa n sluw e „menschen -kennis" va n de n idealist : Brutus bouwde o p Antonius ' edelmoedigheid, Göt z vo n Berlichinge n o p he t eerewoor d van roovers , Woutertj e Pieters e o p d e waarheidsliefd e va n den kruidenier , di e he m me t du f mee l naa r zij n moede r zond, Ibsen's „Volksvijand" o p die dankbaarheid va n d e stad -genooten, di e zij n ruite n ingooie n kwame n — de achttien -jarige Shelley vraagt argumente n aa n ee n raa d va n i n macht gezete n Jupiters! Prometheu s pleitte e n Jupiter zweeg, Prometheus werd schandelij k va n schoo l verjaag d en ee n botte , egoïst e mass a brandmerkt e hem , di e alle n beschaamde doo r zij n eindelooz e goedhei d — ziekte oplie p bij armenbezoek , zij n erfdee l afwees , gee n diere n at , schoo n zijn tee r geste l robuust e voedin g eischt e — met he t on -voorzichtige woord , waarme e d e roekelooz e knaa p zichzelve n noemde, misbruikt e he t o m he m ui t d e voogdi j ove r zij n kinders t e ontzetten , lie t hem , de n argelooze , boete n voo r de liste n va n zij n „Christelijke " aangehuwd e familie , e n stiet he m me t stompe n i n d e bors t tege n de n gron d (letter -lijk, wan t w e denke n hie r aa n d e bekend e scèn e tussche n Shelley en ee n „Christelijk " Engelsc h officier , T o r y , gelijk vanzel f spreekt , o p he t postkantoo r t e Pisa) me t het oude rech t va n de n „Christen " tege n de n goddelooze , he t „heilig recht " va n all e Kruisvaarder s tege n all e Saracenen .

Shelley's ervaring al s schoolknaa p karakteriseer t he m als ee n Prometheus, voor wie n d e strij d ee n noodzakelij k kwaad to t he t schoon e oogmer k de r Verzoenin g is . E n di t blijft zoo , oo k al s hi j doo r smarte n leer t inzien , da t Jupiter

547

niet ka n worden overreed , m o e t worde n verpletterd , voo r de blijde morgen dagen kan.

Byron wild e de n strijd . He m karakteriseer t zij n eerst e binnentreden i n he t Hoogerhui s — onvergezeld, d e han d bijkans afwijzend , di e d e kanselier , Lor d Eldon , he m toe -stak, zic h zwijgend , me t hoogmoedi g gebaa r neerwerpen d op ee n oppositie-ban k — om eenig e oogenblikke n late r he t Huis e n Engelan d t e verlaten .

Shelley's geloofsbelijdenis i s zij n „Prometheus Un -bound", een hymn e va n onwrikbare n moed , va n menschen -liefde e n blijd e hoo p o p gelukkige r toekoms t — Byron' s geloofsbelijdenis is „Cain " — een woest e stormloo p o p oude mure n va n dogm a e n vooroordeel , he t smachte n o m waarheid e n rechtvaardighei d o p d e lippen , i n d e oogen . En zij n stormra m i s wedero m da t geducht e „Waarom?" , het wape n doo r d e achttiend e eeu w ui t d e scheed e gerukt , om e r d e tergendst e misbruike n me e t e bestrijden , hie r pa s recht tege n he t gansch e kerkelijk-maatschappelijk e gebou w gericht.

Reeds Renaissanc e e n achttiend e eeu w hebbe n Brutus boven Caesar , Prometheus boven Jupiter, pretendent bove n machthebber, opstandelin g bove n gehoorzaa m onderdaan , het illegitiem e bove n he t legitiem e verheerlijkt . I n all e machthebbers hebbe n z e d e trekke n van Jupite r herkend, alle rebelle n to t Promethisch e gestalte n geïdealiseerd . Maar bi j a l da t om-zetten , om-wentelen , ontwrichte n va n vaste gesteldheden , o m z e wee r o p ander e wijz e t e stellen , te her-stellen , mee r da n o m z e o p t e heffen , liete n z e d e vaste gesteldhei d va n „God " e n „Satan " o p de n oude n Christelijken grondsla g ongemoeid , e n Klopstoc k wa s zelfs nog nie t verde r da n Milton gekomen.

Byron he t eers t heef t i n „God " d e trekke n van Jupite r ontdekt e n „Satan" , de n gehate n Lucifer , to t ee n Prome -

548

thische gestalt e geïdealiseerd , e n pa s rech t ee n Prometheus naar Byron's hart : een koele , waarheidreikend e vriend , niet ee n gelukbrengend e vertrooster , ee n gelijk e al s leids -man, nie t ee n „goed e Herder" .

Wel moes t he t hierto e komen , onweerhoudbaar . Rochefoucauld e n Bayle , Swif t e n Sheridan , Schiller e n

Fontenelle hebbe n he t voorberei d me t hu n critiek , di e on -schadelijk scheen , o p wa t z e waande n d e „misbruiken" , maar wa t inderdaa d ware n e n zij n d e gebruiken , d e grond -slagen, he t wezen-zel f va n Ker k e n Maatschappi j — en nadat achtereenvolgen s all e ander e machthebber s va n hu n glans ware n beroof d e n i n hu n ware n aar d ontmaskerd , kon oo k d e hoogst e Hemelsch e Machthebbe r di t lo t nie t langer ontgaan .

Der Jode n e n de r „Christenen " Go d is i n „Cain " als ee n gevoellooze Jupiter, het hooggepreze n monotheïsm e al s 6laafsche, egoïste , benepe n kruiperi j ontmaskerd . Tege n d) e „self-seeking prayers , t o tha t wha t i s omnipotent , becaus e it i s omnipotent , fro m terro r an d self-hope" , de uitinge n van hypocritisch e bangheid e n hebzuch t donder t d e onder -scheidende, critisch e individualist ; va n da t verloren , diep -beweende ideaa l de r stompzinnige n „a Paradis e o f Ignorance, fro m whic h knowledg e wa s barre d a s poison" , huivert hij , die zich in kennis wi l verwijde n e n verrijken . De afkee r va n ee n God , die Abel' s bloedoffer me t welbe -hagen aanneemt , Cain's vruchten e n bloeme n doo r ee n boozen win d verstrooi d — weer dezelfd e tegenstelling ; d e zachte, gehoorzam e Abe l slach t d e diere n zonde r aarzeling , de somber e opstandelin g Cain i s vegetariër! — de afkee r van ee n God , di e gee n lieflijke r gelui d ken t da n he t blate n der beroofd e lammeren-moeders , gee n lieflijke r reu k da n blakend lammeren-vleesc h e n rooken d bloed , i s d e afkee r van de n moderne n humanist-pantheïs t tege n d e barbaar -

549

sche godsvoorstellinge n va n „Joodsche " maatschappije n e n „Christelijke" kerken . E n di e afkee r keer t zic h oo k tege n de menschen , di e i n slaafsche n angs t „ja " knikke n o p absurditeiten, waarva n z e niet s begrijpen , gee n bli k va n verwondering, gee n woor d va n tegenspraa k wagen , doe n o f ze geloove n e n allee n maa r sidderen , doe n o f z e „lief -hebben" e n alleen maa r diene n voo r loon , om hun rus t — de rust di e el k roofdie r zoek t voo r he t vertere n va n zij n proo i — juist al s „I e bo n Tourangeau " in Balzac' s verhaaltje „Craignant Die u d'abord, pud s les voleurs , le s seigneur s après, I e tumult e aprè s tout", maar me t hee l wa t mee r pretenties.

Tot di t alle s moes t he t komen . Oo k to t he t blootlegge n van he t inconsequent e e n onsamenhangend e i n d e al s „Christelijk" voorgesteld e geldend e moraal .

Vragen, di e d e achttiende-eeuwe r nie t dors t stellen , maar waarvan hi j he t stellen , omzettend , herstellend , onwillen s en onweerhoudbaa r voorbereidde , stijge n eindelij k naa r het licht ! Ho e ka n bloedschand e zó ó schandelij k zijn , al s het geheel e menschengeslach t ui t bloedschand e — het huwelijk van Cai n met zij n zuste r Adah — voortgesproten is? Adah' s vraag to t Lucife r — „Wha t i s th e sin , whic h is no t si n i n itself? " — is d e oud e vast e vraa g va n d e critische redelijkheid , d e vraag , die Rochefoucaul d al stelde, en d e Renaissance , e n daarvoo r Mattheu s o p ander e wijze , — en to t ander e consequenties .

Het i s d e vraag , die , eenmaa l opgeworpen , al s ee n weerhaak blijf t steke n i n de n gees t e n d e menschhei d nimmer mee r loslaat . Wannee r in Ibsen' s „Spoken" me -vrouw Alvin g voorstel t haa r zoo n t e late n trouwe n me t de natuurlijk e dochte r va n zij n vader , ijs t domine e Mander s voor d e „bloedschande". E n wee r klink t d e vraag: „Waaro m niet? I s nie t he t heel e menschengeslach t ui t bloedschand e

550

geboren?" Domine e ka n we l blijve n „huiveren" , maa r ant -woorden ka n hi j niet , o p di t „waarom " nie t e n o p gee n enkel.

Nog wee r later , no g wee r anders , in Wagner' s „Wal -küre" i s d e held Siegfrie d uit Siegmun d e n Sieglinda , di e broeder e n zuste r waren , ui t bloedschand e geboren » E n di t is alle s di e tartin g aa n ee n „moraal" , di e gee n antwoor d weet t e geve n o p he t simpels t „hoe? " e n „waarom? " va n den denkend e e n nochtan s zic h bove n die n denkend e ee n verwaten superioritei t al s ee n rech t aanmatige n blijft .

Lucifer-Prometheus treedt in Cain' s eenzaamheid al s d e Morgenster va n zij n zelfkennis .

En gee n misverstan d ka n bestaa n ove r d e vraag , of Cai n al da n nie t symboo l zo u zij n va n de n ontwaakten , vrije n (tegenover Abe l al s symboo l va n de n onontwaakten , on -vrijen) mensch , doo r d e woorde n va n Lucifer , die Cain' s gedachten stempele n to t „the thought s o f all , worth y o f thought, you r immortal part. " Lucife r brengt he m d e bitter e waarheid, nie t he t zoet e leugengif , hi j leer t Cain zijn grootheid, zijn s geeste s onsterfelijkhei d beseffen , e n zij n kleinheid tegelijk : „and thi s shoul d b e th e huma n su m o f knowledge, t o kno w morta l nature' s nothingness . Bequeat h that scienc e t o th y children , an d i t wil l spar e the m man y tortures . . ." Wa t he m zelf betreft : vred e met den over -weldiger zoek t hi j niet , naa r verzoenin g streef t hi j niet , hi j gelooft e r nie t in , e n begeer t gee n ande r gelu k da n i n eerzaamheid ongebroke n t e blijven .

„All, al l I wil l dispute ! An d worl d b y world , an d sta r by star , an d univers e b y universe , shal l trembl e i n th e balance, til l th e grea t conflic t shal l cease , o f eve r i t shal l cease "

Lucifer-Prometheus i s voor Byron het Ideaa l — Cai n daartegenover d e droev e werkelijkhei d va n d e menschelijk e

551

bestemming — Lucifer heef t zic h va n de n Almachtig e losgescheurd, Cain zou he t willen , maa r ka n niet , i s zij n maaksel, onde r zij n macht , zij n eeuwi g slachtoffer ! Al s eenmaal zij n vade r Adam , voo r wien s schul d hi j weigerd e te boeten , loop t oo k hi j i n „God s valstrik " — die d e Doo d niet leerd e kennen , word t i n onkund e zijn s broeder s moordenaar — zóó worde n mensche n geboren , streve n naa r hun Morgenster , loope n i n „God s Valstrik" , belade n zic h met schul d doo r d e onwetendhei d e n ontoereikendheid , waarin he n hu n Make r liet , dole n ove r d e aard e e n gaa n ten onde r i n hu n smart .

Lucifer is Prometheu s — doch hi j gelijk t naa r de n Prometheus va n Goethe , meer da n naa r die n van Shelley . Geen gelu k beloof t hij , gee n gelu k breng t hij , gee n gelu k begeert hi j voo r zichzelf , da n d e krach t o m i n eeuwighei d eenzaam weerstan d t e biede n tege n Jupiter's oppermacht. Veel felle r echte r i s hi j en veel verder gaa t hi j in zijn verzet dan Goethe's Prometheus , di e geen compromis , gee n ver -zoening afwijs t — maar hieri n zij n z e gelijk , da t z e voo r eigen vrijhei d opstonden , nie t voo r anderen ; da t hu n eige n werkzame gees t he t slaafsch e ju k nie t duldd e e n naa r edeler bezighei d streefd e da n naa r eeuwig jubele n voorde n troon va n ee n starre n Tyran .

En he t wa s juis t o m die n tre k va n zuiver-persoonlijk e ambitie — w e l k e d i e t i j d v a n d e L u c i f e r -g e s t a l t e n o g n i e t l o s m a k e n k o n — dat Byro n wèl, maa r Shelley niet eige n weze n in Lucifer' s wezen terugvinden kon . I n beide r oordee l spiegel t zic h beide r gemoed. Shelley erkent i n d e voorred e va n zij n „Prome-theus Unbound" , dat Lucife r de n Prometheus i n grootheid nadert, maa r Prometheus' beweegredenen ware n verhe -vener, hi j tra d anderen te r will e i n verzet !

Hoe treffend ! blijk t ui t deze n voorkeu r d e verwantscha p

552

van Shelle y me t Schille r — va n Byro n me t Goethe , naast alle onderschei d — hoe openbaar t zic h he t verschi l tusschen d e beid e innig-bevriende , steed s i n éé n ade m genoemde Engelsch e dichter s al s essentiee l hetzelfd e ver -schil, da t tussche n d e beid e Duitsch e dichter s e n vriende n bestond. Maa r oo k blijkt , da t d e zacht e Shelley toch i n beginsel d e verhoudinge n juis t zo o al s d e vurig e Byro n heeft opgevat .

We hebbe n reed s i n he t eerst e gedeelt e va n di t wer k gezegd, da t Shelley bij d e bewerkin g va n he t Prometheus -thema d e ontknoopin g va n Ayschylo s — een definitiev e verzoening tussche n Jupiter e n Prometheu s — niet over -genomen heeft .

Zijn loute r idealism e ook , doc h zij n rijper e redelijkhei d vooral moes t ee n dergelijk e opportunistisch e oplossin g va n zich wijzen . Hi j had , i n tegenstellin g me t d e vroeger e achttiende-eeuwsche idealisten , t e vee l va n wa t „Macht " is. en va n wa t „Recht " i s ervaren , o m i n hu n verzoenin g t e gelooven. Hi j ha d d e Revoluti e i n zij n weze n beleefd , e n hij wist : Jupiter kon worde n onttroond , Jupiter's heer-schappij behoefd e nie t eeuwi g t e wezen . I n welk e mat e hem ee n compromi s tussche n Rech t e n Mach t onaanne -melijk voorkwam , toon t wee r ee n zinsned e ui t zij n eerde r genoemde Inleiding „Should I liv e t o accomplis h wha t I purpose, tha t is , produc e a systematica l histor y o f wha t appears to me to be the genuine element s o f huma n society , let no t th e advocate s o f injustic e an d superstitio n flatte r themselves tha t I shoul d tak e Ayschylu s rathe r tha n Plat o as m y model! "

„Prometheus" werd he t poëtisc h voorspe l to t di t helaa s zoo goe d al s onuitgevoer d gebleve n plan . Al s alle n Revo -lutionnairen, al s alle n i n wie n he t echt-maatschappelij k instinct ontbreekt , heef t oo k Shelley Plato' s Staat voo r

553

oogen gezweef d e n Prometheus i s het beel d va n de n Heiland, di e nie t doo r dulden , maar door strijde n voo r zic h en d e zijne n de n Heilstaa t verwerft .

Het visioe n va n de n geluksstaa t n a Jupiter's val i s d e poëtische samenvattin g va n wa t van Plat o af, ove r Morus , tot Schille r e n Rousseau elke nobel e opstandelin g heef t gedroomd, he t echt-individualistisc h ideaa l va n broeder -schap i n vrijheid :

The loathsom e mas k ha s fall'n , the ma n remains Sceptreless, free , uncircumscribed , bu t ma n Equal, unclass'd , tribeles s an d nationless , Exempt fro m awe , worship , degree , th e Kin g Over himself ; just , gentle , wise : bu t ma n Passionless, no : ye t fre e fro m guil t o r pai n Which were , fo r hi s wil l mad e or suffere d them , Nor ye t exempt , tho ' rulin g the m lik e slaves , From chance , an d death , an d mutabilit y The clog s o f tha t whic h els e migh t oversoar , The lofties t sta r o f unascende d heaven , Pinnacled di m i n th e intens e inane .

Weer vinde n we i n de spontane , extatisch e dichterlijk e uiting all e trekke n terug , di e d e rustig e redelijkhei d al s „individualistisch ideaal " uiteenzette n e n aanwijze n zou . Bij „Exempt fro m awe , worship , degree " — bij „just, gentle, wise " behoort „tribeless an d nationless " onafschei-delijk. He t idealism e van den gerijpte n mensc h va n all e tijden ken t cla n noc h vaderland , voel t stamgrenze n e n landsgrenzen al s kunstmatig , menschheid-vijandig , voel t collectief belan g al s inbreu k op , collectie f rech t al s onrech t tegenover d e rechte n va n anderen !

Want w e hebbe n he t gezien : oo k all e vroege r individua -

554

listisch idealisme was, voor zoove r he t ging , tribeles s an d nationless.

In d e klimmend e redelijkheid , he t zic h gestadi g verdie -pend onderscheidingsvermoge n va n de n West-Europeesche n mensch, i s onde r d e vel e valsch e godhede n va n vroege r tijden, te n lest e oo k he t Vaderlan d ontmaskerd .

De „Idealen" , di e zo o volkome n samenvalle n me t d e be -langen, vertrouw t d e ontwaakte , critisch e persoonlijkhei d als ideale n nie t langer ; hi j leer t z e wantrouwen , weldr a verwerpen. Gee n koning , gee n nati e i n d e zeventiend e eeu w had eeni g voorwendse l o f verontschuldigin g va n nood e o m veroveringsoorlogen to t ee r e n voordee l va n zij n lan d t e ondernemen — hierin allee n wa s naa r hu n smaa k reed s „idealisme" genoeg . Maa r i n d e negentiend e eeu w is , zooal s Lassalle he t uitdrukt , d e Leuge n ee n „Europeesch e Mogend -heid" geworde n — de leugen , waarme e mensche n elkaa r en zichzel f misleiden , da t nie t eigenbelang , maa r he t ee n of ande r groot-menschelij k ideaa l he n i n de n oorlo g dreef .

Want elkee n wee t het : nimme r vóó r deze n oorlo g i s e r een dergelijk e mat e va n leugenachtig e schijnheilighei d aa n den da g gelegd . Niet s i s e r mee r ove r va n d e oprechtheid , waarmee zeventiende-eeuwsch e vorste n e n state n eenvoudi g zeiden, waaro m he t hu n wa s t e doen . D e noodzakelijkhei d om me t zichzel f — en voora l me t andere n — in he t rein e te wezen , kweekt e d e noodzakelijkhei d va n liege n e n schijnheilig vertoon . E n dit , zo o vaa k bejammerd , i s eerde r verblijdend da n bedroevend . D e schijnheiligheid , heef t Madame D e Stae l gezegd , i s reed s ee n „hommage " aa n d e Deugd. I n he t voorwende n va n „nobel e doeleinden " er -kennen d e staatsliede n de r oorlogvoerend e mogendhede n du s alreeds, da t ee n d e vaderlandsch e grenze n t e buite n gaand , algemeen-menschelijk ideaa l pa s he t rech t to t oorlogvoere n geeft! I n di e voorstellin g hebbe n w e da n eigenlij k t e doe n

555

met ee n groe p „brav e menschen" , di e ee n groe p „misda -digers" tuchtigen gaa t — waaraan da n we l o p d e zonder -lingste manie r nationalistische ontboezeminge n e n dito -beroepen o p andere n vastgekoppel d zijn . I n Duitschlan d wordt ove r d e noodzakelijkhei d to t expansie allee n gefluis -terd, maa r d e fras e va n rondo m doo r vijande n bespronge n te zijn , schreeuw t me n e r va n d e dake n der huizen . (1916.)

„Het Vaderland " allee n ka n he t nie t mee r af ! T e zee r is, zelf s voo r d e mass a de r onbewuster) , al s ee n belang : ontmaskerd, wat al s een ideaal uitgekrete n i s en nog wordt. Want i s eenmaa l d e zo n opgegaan , da n dringt e r zelf s i n huizen me t geslote n venster s «enig licht ! E n vel e venster s zijn n u we l wa t wijde r opengegaan .

Zoo heef t da n in Byro n e n Shelle y de Prometheus -eeredienst haa r toppun t bereikt . D e sympathieë n va n Humanisme e n Renaissanc e ginge n dezelfd e richting ui t — denken w e aa n de n heimelijke n voorkeu r va n Erasmu s voor Ka m bove n Abe l — maar to t zul k éla n konden » mochten z e no g nie t komen .

Na dez e tweede , i n zekere n zi n definitiev e Renaissanc e kan „Prometheus" nimmermeer vergete n e n verloochend e n versmeten worden . Va n d e Eenhei d uit : d e Eenhei d heeft » o n d e r d e z e c a t e g o r i e i n de n mense n eige n struc -tuur aa n zichzel f geopenbaard . D e mense n gaa t weten , wa t er is van de collectiviteit en wat er is van het individualisme, wat Jupiter waard i s e n wat Prometheus. Prometheu s heeft zijn z e d e 1 ij k pleit gewonnen. Welhaast is het met Jupiter-verheerlijking gedaan . Ee n volgen d hoofdstu k za l on s daar-van de bevestigin g geven . W e zulle n daarin zie n de laatst e poging to t Jupiter-aanbiddm g — van d e Eenhei d uit : d e laatste tendenti e naar zelfvergetelhei d i n de collectivitei t o p den oude n kerkelijk-maatschappelijke n grondslag , me t alles , wat zic h daarbi j reeds m vroeger e periode n voordee d — we

556

zullen dez e poging , dez e tendentie , zie n falen , zie n mis -lukken.

En daarn a zij n w e da n o p he t groot e keerpun t gekomen .

L a a t s t e o p b l o e i v a n h e t A u t o r i t e i t s -i n s t i n c t .

Bij he t overzich t va n he t achttiende-eeuwsc h individua -lisme hebbe n w e voortduren d geweze n o p d e neigin g va n menschen o m i n andere n ee n dee l va n eige n weze n t e weerstreven. Di t doe t zic h i n all e tijde n voo r — het nage -slacht onderscheid t da n achtera f i n d e strijdend e partije n gelijkgestemden e n gelijkgeaarde n — en di t misverstan d hangt same n me t he t onvermoge n va n de n mensch, zichzel f en eige n taa k al s factor , al s eenzijdi g momen t i n ee n groot , veelzijdig gebeure n t e herkennen .

Zoo hebbe n Renaissanciste n e n Reformator s elkaa r i n onverstand gesmaa d e n bestreden , terwij l z e i n weze n éé n waren, zo o heef t Frederi k d e Groot e i n d e Duitsch e letter -kundigen va n zij n tij d eige n weze n weerstreefd .

Maar a l bijzonde r ster k blijk t dez e begripsverwarrin g i n de reactie-periode , di e doo r Napoleo n wer d ingezet , me t zijn va l e n d e Restaurati e de r Bourbon s haa r toppun t be -reikte, rui m gereken d pa s eindigd e me t he t luchtzuiveren d Februari-onweer va n 1848, maar wie r krach t toc h reed s gebroken wa s omstreek s 1824, toen d e leidend e geeste n — Victor Hugo , Lamennais, Lamartin e — zich ui t hu n oorspronkelijke zelfmisleidin g to t d e herkennin g hunne r ingeschapen democratisch e ideale n hadde n bekeer d — en langzamerhand all e bezig e geesten , all e eerlijk e gemoedere n overliepen to t d e oppositie , da n wel , al s Chateaubriand , door he t bott e onverstan d va n d e vorste n zel f — dien me n

557

een middeleeuwsc h koningscha p ha d opgedrongen, da t nie t van de n tijd was , da t z e du s nie t begrijpe n e n nie t waardi g vervullen konden — naar de oppositi e werden gedreven , hi j echter zonde r mee r krachte n ove r da n benoodig d o m al s „grand désabusé" te sterven .

Deze z.g . reactie-verschijnsele n dede n zic h i n Frankrij k wel he t duidelijks t voor , maa r nie t daa r allee n dede n z e zich voor . Frankrij k i s he t lan d va n Robespierre , va n Napoleon e n va n d e Restaurati e — doch dezelfd e man , Heine, di e Kant me t Robespierr e vergeleek , heeft , e n me t evenveel recht , evenvee l innerlijk e waarheid , Ficht e me t Napoleon e n Schellin g me t d e Restaurati e vergeleken . Napoleon i s he t individualisme , da t zichzelve n kroon t e n voor zichzelve n d e werel d opeisch t — maar oo k Fichte' s subjectief idealism e eisch t d e werel d o p voo r he t I k —, en evenzeer al s Napoleon's individualisme uitmond t i n Sint -Helena, zo o mond t Fichte' s individualism e ui t i n Stirner' s „Sint-Helena": „Der Einzig e un d sei n Eigentum " doo r Von Hartman n „i n seine r Verabsolutirun g de s Ic h di e wahre praktisch e Konsequen z de s subjectivistische n Mo -nismus Fichtes " genoemd .

In d e Restaurati e herneem t d e collectivitei t haa r rechten tegenover he t individ u —• in d e filosofi e va n Schellin g d e om-wereld tegenove r he t al s al-scheppen d gedacht e Ik .

Maar oo k zonde r dez e vergelijkin g toone n on s d e ver -schijnselen t e over , da t d e zoogenaamd e „Reactie " overa l werkte, waa r d e Revolutie , onde r welk e name n e n vorme n ook, ha d gewerkt . E n overa l doe t zic h da n oo k dezelfd e begripsverwarring voor , di e w e than s wille n beproeve n t e schetsen e n t e verklaren .

Het groot e wer k de r persoonlijk e vrijmaking , d e eman -cipatie va n het volgroeid e I k ui t d e voogdi j va n hovelinge n en priesters , ha d va n he t achttiende-eeuwsc h geslach t ee n

558

geweldige geestelijk e inspanning , ee n krass e concentrati e van krachte n e n energieë n vereischt . All e vooraanstaand e geesten hadde n aa n die n bevrijdingsarbei d deelgenomen , allen hadde n z e aa n d e Natuu r e n aa n d e me t haa r weze n samenhangende wetenschappe n hu n ingeschape n gelijk -heidsinstincten, hu n gevoelen s va n fierhei d e n persoonlijk e eigenwaarde, hu n behoefte n aa n he t samenhangende , he t tastbare e n aantoonbar e — tegenover d e aristocratisch e aanmatiging e n d e theologisch e frasenmakeri j — bekrach-tigd e n voldaan . Nimme r tevore n e n nimmer daarn a ha d e n heeft d e belangstellin g voo r d e natuurwetenschappe n zul k een omvan g bereikt : zi j wa s toe n i n waarhei d he t teeke n van de n vrije n ma n — en d e natuurwetenschappelijk e belangstelling va n omstreeks 1850 is maar de flauwe afglan s van di e va n omstreek s 1750, schoon z e i n weze n hetzelfd e beteekenen. Doc h ee n sterk e intellectueel e ontplooiin g be -duidt ee n overmatige , intellectueel e belangstelling , waarbij noodzakelijkerwijs he t verbeeldingsleve n moes t kwijnen . Ook d e gevoelig e e n dichterlijk e geeste n va n d e achttiend e eeuw — Schiller bijvoorbeel d — toonen duidelij k die n tre k van intellectualisme . I n on s oo g mog e Schille r ee n roman -ticus wezen , ho e weini g i s hi j het , vergeleke n me t d e na-revolutionnaire Duitsch e Romantieken , me t Schlege l e n Hoffmann, me t Brentano e n Novalis !

In het tweede deel van zijn „Dichtung un d Wahrheit", da t zulk ee n interessan t beel d va n he t toenmalig e Duitsch e litteratuurleven geeft , leg t oo k Goethe overal de n nadru k op die n overwegen d intellectualistische n tre k e n hoezee r hij-zelf, zelf s te n opzicht e va n d e dichtkunst , intellectualis t was, toont on s die curieuz e uitlating , da t va n een dichtwer k eigenlijk allee n da t werkelijk e waard e heeft , 'twel k bi j ee n parafrase i n proz a behoude n ka n blijven !

„Ich ehr e de n Rhythmu s wi e de n Reim , wodurc h Poesi e

559

ent zu r Poesi e wird , abe r das eigentlic h tie f un d grfindlic h Wirksame, da s wahrhaf t Ausbildend e un d Fördernd e is t dasjenige, wa s vo m Dichte r übri g bleibt , wen n e s in Pros e fibersetxt wird."

In Frankrijk , waa r d e strij d he t scherps t da t karakte r van daadwerkelijk e emancipati e droeg , kree g oo k he t intellectualisme he t sterks t d e overhand . Daari n i s welis -waar d e ethisch e tre k vervlochten : Hamlettism e verschijn t niet zonde r Do n Quichottistne . He t revolutionnair e patho s is ethisch-democratisch e pathos , maa r lijk t niet s o p roman-tische exaltatie . Terech t heef t me n d e Revoluti e va n 1789 een intellectualistisch-pathetisch e revoluti e genoemd . Alle s wijst o p verarming van het verbeeldingsleven, nie t het minst Rousseau's roep o m eenvoud , d e haa t va n Robespierr e e n de zijne n tege n d e kuns t va n he t Ancie n Régim e —; deze verarming va n he t verbeeldingsleve n hangt , gelij k gezegd , samen me t d e geweldig e intellectueel e inspanning , di e va n dit geslach t gevorder d i s e n breng t he t misverstan d voort , 't welk zic h tot de Juli-Revolutie in verwarring e n verdoling heeft late n gelden .

De eerde r genoemd e uitspraa k „Voltaire dorst Ker k e n Koning aan , maar den Alexandrij n dors t hi j nie t aan" , mag van dez e begripsverwarring d e formul e heeten .

Hoe kwa m he t da t Voltaire den Alexandrij n nie t „aan -gedurfd" heeft ?

Deze behoord e schijnbaa r to t d e nalatenscha p de r vuri g vereerde Grieken , aan wie r instellinge n e n opvattinge n zic h de Revolutie-leider s e n helde n immer s zo o opgetoge n ge -spiegeld hebben .

Hoe kwa m het , da t Voltaire niet voelde , wa t Ooeth e e n Lessing, Herde r e n Winckelman n wè l gevoelden , da t he t ware kostbare erfdee l de r Grieken hun geest, maa r nie t hun versvorm was ? Omda t hi j e n d e zijne n nie t i n d e eerst e

560

plaats artiste n waren . Mensche n zij n altij d e n overa l be -perkt — deze mensche n liete n he t erfgoe d va n Boilea u als he t erfgoe d de r Grieke n gelden , z e hebbe n i n d e zooge -naamd klassieke kuns t nie t d e trekken de r Bourbon s e n de r Bossuets herken d e n z e du s gespaar d va n d e guillotine , waaronder a l he t ander e valle n moest . Omgekeer d hebbe n de Duitsch e critici , d e Engelsch e poëten , di e Boilea u „guillotineerden", oo k waarlij k nie t zo o gri f i n de Fransch e Revolutie d e verwerkelijkin g va n eige n wenschen , i n har e persoonlijkheden he t complemen t va n eige n persoonlijkhei d herkend! Zi j ware n wee r i n andere n zi n beperkt .

Echter laa t he t zic h nie t denke n da t he t geslacht , 'twel k zich ontworstel t aa n Bourbon s e n Bossuets , eeuwi g onde r den dui m va n Boilea u e n zij n „Cod e Napoléon " de r dicht -kunst, zij n „Ar t Poétique " za l blijve n zitten . He t indivi -dualistisch, anti-dogmatisc h zelfgevoel , da t reed s i n d e Renaissance naa r all e kanten , i n all e gebiede n greep , ver -werkelijkt zic h oo k n u nie t zonde r radical e omwentelinge n op artistie k gebie d — die i n de n gees t de r betrokkene n vooral nie t minde r ingrijpend e veranderinge n t e wee g brengen dan de religieuze, politieke en filosofische omwente -lingen elder s en die dezelfde beteekeni s hebben : een opbloe i van anti-dogmatische , anti-maatschappelijk e instincten , waarzonder zi j zic h nie t kunne n voordoe n e n oo k nimme r voordoen.

En terwij l va n d e filosofisch e revoluti e he t zwaartepun t in Duitschlan d lig t — van d e politiek e i n Frankrijk , speel t zich d e dichterlijk e revoluti e he t krachtigs t i n Engelan d af. El k die r dri e groepe n ontwikkel t zic h va n binne n ui t op dezelfd e grondslage n — daar el k va n he n de r Eenhei d zelfherkenning i n verscheidenhei d va n momente n reprodu -ceert — elk van hen bekrachtigt eige n wezen aan de Natuur, en voo r zoove r hi j erto e i n staa t is , bekrachtig t hi j eige n

Promelhtui. 36

5 6 l

wezen aan het streven der anderen, maar vaker valt het voor, dat hi j i n d e andere n doo r ee n schij n va n anders-zij n he t eender-zijn ove r he t hoofd blijf t zien ! En di t t e volkomener , naarmate hi j t e vuriger , t e overtuigde r zij n eige n taa k volbrengt. Zulk s n u wa s i n hoog e mat e he t geva l me t d e Romantische Schoo l va n he t begi n de r negentiend e eeu w tegenover de n gees t va n d e Fransch e Revolutie , waarva n de wereld , waari n z e opgroeide , doortrokke n was .

En hu n kortzichtighei d hang t same n me t d e kortzichtig -heid va n da t geslacht-zelve , i s e r he t complement , maa r niet he t gevol g van . Nie t o m d a t d e zone n van Voltair e tegelijk classiciste n waren , viele n d e romantic i Prieste r e n Koning i n d e arme n e n t e voe t — doch wa t z e zage n e n begrepen va n d e Voltairiaansch e e n Rousseausch e Revo -lutie, ko n hu n gemoedsbehoefte n nie t bevredigen .

Het overwich t va n democratisc h patho s e n intellec t had , naar w e zeiden , to t verarmin g va n d e fantasie gelei d e n het was va n di e (bijkomstige ) verarming , da t z e d e Revoluti e den schuld toeschoven, het was „l'Astre glacial de la Raison" — zooals D e Musse t he t noem t i n zij n „Confession d'u n enfant d u Siècle"—die ze beschouwden als de ster, waaronder elke Revolutionnai r krachten s zij n weze n gebore n wa s — zonder t e voele n da t z e zel f eigenlij k evenzee r revolution -naire individualiste n waren , nie t essentiee l va n d e andere n verschillend, maa r hu n aanvulling , hu n complemen t i n ee n gebied, waa r d e vrijmakin g doo r d e bijzonder e eische n e n inzichten va m het vori g tijdper k voorloopi g no g onvervul d was gebleven .

Ook i n Duitschlan d begon , n a d e intellectueel e vrij -making, doo r d e Aufklarun g ingezet , doo r Goethe to t hoogste voltooiin g gevoer d e n di e hie r zo o goe d al s gind s tot eenzijdi g intellectualism e ha d gelei d i n naturen , nrinde x universeel da n Goethe, een mystisch-fantastisc h gevoels -

562

leven zij n rechte n t e hernemen , he t verbroke n evenwich t t e herstellen. Dez e stroomin g neigd e mee r e n mee r de n katho -lieken kan t ui t e n gee n wonder . He t Protestantism e ha d immers zo o blijkbaa r d e Aufklarun g e n d e Aufklarun g d e Revolutie o p he t geweten ! Protestantism e beteekend e mee r en mee r verwarring , verbrokkeling , anarchie ; Katholicism e daarentegen „Eenheid " (d e Eenvormigheid , steed s voo r Eenheid gegeve n e n gehouden! ) vred e i n zoet e onder -worpenheid. Protestant-geborene n al s Brentan o bekeerde n zich to t he t Katholicisme , „afvalligen " keerde n to t d e verlaten ker k terug . „D e jongeliede n maakte n queu e voo r de Katholiek e kerk" , vertel t Heine — en war e Novali s niet jon g gestorven , hi j war e denkelij k Roomsc h gestorven . Madame D e Stael , Protestan t e n ondank s ee n Voltairiaan -schen insla g va n de n geest , leg t i n „Corinne " ee n sterk e voorkeur voo r ee n poëtisc h Katholicism e aa n de n dag . E n ook Schleiermacher' s i n 1799 versohenen religieuz e be -schouwingen ademe n ee n geest , di e dikwijl s mee r Katholie k dan Protestan t i s t e noemen . I n di t alle s speel t ee n naïe f verlangen naa r poëzi e e n mystiek , overgav e e n zoet e heili -gen-vereering — 'twelk me n da n aanzie t voo r de n gansche n inhoud va n he t Katholicisme ! — een voornam e rol , maa r i n anderen leef t oo k he t verlange n naa r eenswillendheid , desnoods geforceerd , e n di t wa s bijvoorbeel d i n hoog e mat e het geva l met Josep h de Maistre , va n wie n ee n tijdgenoo t getuigde, da t hi j wa s bezete n doo r „l a passio n d e l'Unifor -mité". Gee n va n alle n vermochte n z e d e goddelijk e beteekenis, d e hoog e noodwendighei d de r verwarrin g e n verscheuring, di e z e aanschouwden , al s tijdgenoote n t e beseffen. Ziende , waarto e twijfe l ha d geleid , leide n moest , smachtten z e wee r naa r stellighei d al s naa r d e eenig e uit -komst, i n hu n eeuwig e menschelijk e kortzichtigheid .

Zoo kree g i n Duitschlan d he t Protestantism e va n d e

563

gemoedsverarming de n schuld , e n nam d e strij d va n de op -komende Roomsch e Romantie k tege n d e Aufklarung , tege n het intellectualism e e n tege n d e Revoluti e mee r e n mee r het karakter aan van een strijd van Katholieke n gees t tege n Protestantschen geest . Liberaa l intellectualism e word t me t Protestantisme, reactionnair-fantastisc h mysticism e me t Katholicisme vereenzelvigd . I n de n aanvan g i s di t nie t zo o duidelijk uitgesproken , daa r immer s he t toekomsti g reac -tionnair-Katholieke kam p zic h eers t va n de n naa m Goethe, het liberaal-Protestantsche kam p zich van den naam Schiller bedient. Maa r al gau w genoe g legt , i n he t scherpe r worde n van de n strij d — waarvan Heine zulke curieuz e dinge n vertelt e n di e voora l i n d e salon s va n Henriett e Hertz , Dorothea Veit h (Mendelssohn' s dochter, late r Schlegel' s vrouw) e n Rahel Levin , de groot e vriendi n va n Heine-zelf , werd uitgestrede n — Goeth e het a f tege n Jacob Böhme — Shakespeare wordt verloochen d voo r Caldero n e n Michel Angelo voo r E l Greco .

En nadat d e denker s de r achttiende eeu w moeizaa m naa r een glim p van Waarhei d hebbe n gestreefd , hu n streven-zel f aanmerkend al s d e hoogst e menschelijk e bestemming , komt Novalis verkondigen , da t d e „Waarhei d i s i n de n glimlac h van ee n pasgebore n kind" . Nauwelijk s zij n de n mense n d e oogen opengegaa n ove r zij n waard e e n zijn waardigheid , o f Schlegel leer t i n „Lucinde" , dat d e plant he t hoogste weze n is. En d e ongelooflijk hard e werkers van het vorige geslach t (bezige geeste n al s Diderot!) mogen zic h trooste n me t d e verzekering, da t gezett e arbei d filistreu s i s e n vulgair . I n alle toonaarde n klink t d e Lo f va n de n Lediggang , e n va n het bezig e e n denkend e Griekenlan d af , wend t zic h d e bewondering en de aandacht naar het in droomerij verzonken Indië — het Orientalism e kom t o p e n verdring t d e lang -beoefende studi e de r klassieken .

564

Maar eigenwilligheid , lo f va n de n willekeu r i s e n blijf t de grondtoo n va n di t alles , e n waa r du s he t echte , funda -menteele Katholiek e instinc t te n eenenmal e ontbreekt , e n de geheel e pseudo-Roomsch e rag e neerkom t o p ee n mis -verstand, o p ee n misbegrip , ka n d e definitiev e uitkoms t van de n bovengenoemde n strij d geenszin s twijfelachti g wezen.

In Frankrij k moes t dezelfd e strij d ee n ande r aanzie n krijgen. Daa r toc h za t he t begri p „intellectualisme" zoozee r aan het begri p „Revolutie " oo k i n politieken zi n verbonden , dat „gevoel" en „fantasie" zich vanzelf keerde n tot Ker k e n Monarchie.

De imme r e n overal , te n opzicht e va n he t voorafgegane , kortzichtige mensc h vermoch t oo k hie r he t bijkomstig e van he t essentieel e nie t t e scheiden , za g alle s t e dichtbij , als he t war e i n éé n pla n opgedronge n e n zo o ontston d da n de fameuze , zonderlinge , innerlijk-onwar e constellatie , da t de „Romantiek", in wezen individualistisch en revolutionnair, een tijdlan g legitimistisc h e n Katholie k werd , totda t di t wel moes t omslaa n tege n d e Revoluti e va n 1830. En deze , terecht d e Romantisch e Revoluti e geheeten , i s du s niet s dan ee n verzuim d chapiter, aanvulling, complemen t de r eerste Revolutie .

Doch „Kerk " e n „Koningschap " sprake n i n de n aanvan g niet allee n to t d e verbeeldin g va n hen , di e zic h aa n de n afloopenden stroo m va n achttiende-eeuwsc h scepticism e niet lange r lave n konden , di e d e machtig e intellectueel e passie nie t hadde n geken d e n du s nie t begrepen , „Kerk " en „Koningschap" sprake n oo k to t di e eigenaardig e generosi -teit, welk e de Romantieken nog wee r doet kenne n al s zone n van Prometheus. Zooals Byro n opkwa m voo r d e wever s i n Nottingham, di e ginds i n d e verdrukkin g waren , zo o ver -teederden zic h d e Fransch e Byron s voo r wa t i n Frankrij k

565

was o f scheen verdrukt : d e onttroond e Kerk , d e verjaagd e Koning, d e bloedend e priesterschap , d e i n ballingscha p zwervende adel . Prometheus' zonen kwame n voo r d e ver -drukten o p — eenmaal parti j gekoze n hebbende , konde n ze nie t dadelij k di e sympathieë n verloochenen , e n voo r z e het begrepen, en zonder hem te herkennen, lagen ze gekniel d voor Jupiter's troon.

Wat immer s was he t geval ? De Ker k wa s doo r d e Revoluti e i n ee n bijzonder e positi e

gebracht, di e uiterlij k dee d denke n aa n d e positi e va n d e Evangelische Christene n onde r d e Romeinsche heerschappij .

Maar wa t tóé n logisc h uitvloeise l wa s van een innerlijke overtuiging, me t gelatenhei d e n gedul d gedragen , i s than s een geforceerde , wrokkend-gedrage n achteruitzetting , vo l van d e giftigst e wraakvoornemens , moch t ooi t he t uu r va n de mach t wee r slaan . E n ditzelfd e gevoe l wa s oo k he t eenige, da t d e „verbanne n bloe m va n de n Fransche n adel " bezielde, zooal s ui t d e later e Restauratie-litteratuu r e n wetgeving zo o duidelij k blijkt . Denke n w e aa n d e treffend e scène in „Tellson' s Bank " in Dickens ' Tal e of tw o Citie s — niet al s aa n ee n document , maa r al s aa n ee n scher p e n zuiver beeld des tijdis!

Deed he t niet , oppervlakki g gezien , aa n vroege r eeuwe n denken, aan die eerste pure tijden, dat priesters va n de soort die LamartJn e verheerlijkt e e n waarto e Frayssónou s be -hoorde, gedurend e he t Schrikbewin d e n d e jare n vóó r he t Concordaat in holen en kelders de mis bedienden, bedroefden troostten, i n de n nach t stervende n d e sacramente n ginge n brengen e n beurtelings , zooal s Frayssinou s getuigt , d e terechtstellingen bijwoonden , o m zic h t e leere n verzoene n met wa t bi j ontdekkin g hu n lo t zo u zijn ? Zelf s d e illusi e van he t oud e communism e ontbra k niet , waa r uitteraar d de adellijk e dam e e n d e eenvoudig e boeri n i n diezelfd e

566

schuilhoeken dezelfde vertroostin g kwame n zoeken . Va n haar rijkdommen beroofd, ui t haa r macht ontzet , i s d e Kerk tegen wi l e n dan k o p „Evangelisch e armoe " aangewezen . Menig oprech t prieste r zegen t di t zuiveren d bad , al s ee n weldaad Gods , maa r d e Ker k al s Instituu t maak t onmid -dellijk va n die n noo d ee n deugd , doe t o f z e d e verarmin g zegent, d e verdrukkin g gelate n draagt , onmiddellij k va n plan zich krasser dan ooi t t e late n gelden , zoo d e kans maar keeren mocht .

Het i s di e Kerk , he t zij n die priesters, waarvoor Chateau -briand zic h heef t geëxalteer d e n di e Lamartine , Lamennai s en de n jongen Victor Hug o to t weenen s toe verteederde .

Maar da t wa s d e Ker k niet , nie t d e Ker k va n Christus , en zelfs nie t meer de Kerk van Bossuet , eens de Almachtige, de i n oprech t bese f va n Alleen-zaligmaken d t e zijn , alleen -heerschappij eischende ; di e Ker k wa s nie t mee r da n ee n horde gendarme n e n beule n i n diens t va n d e Bourbon s e n van de n legitimistische n adel , di e Frankrij k binnenvielen , als veroveraars , al s plunderaars , dorsti g naa r niet s da n geld e n macht , millioene n onttrekken d aa n he t verarmde , diep-beklaagde, diep-beweend e Vaderland !

„Qu'une seule mort put appeler tant de corbeaux" verzucht De Musset , i n zij n „Confessions"; maar duidelijke r no g spreken d e cijfers . Bi j ee n defici t va n 1300 millioen — bij ago milliar d oorlogskosten worde n d e doo r d e Bourbon -prinsen i n hu n „triest e ballingschap " gemaakt e schulde n ten bedrag e va n 30 millioen doo r de n Staa t overgenomen . De Staatspapiere n daalde n nog va n 78 op 72 — maar d e families Orleans en Condé kregen hu n vermogen terug : ee n kleine tie n millioen . Tie n ander e millioene n voo r de n Clerus, ee n milliard voor d e arm e adellijk e bannelinge n — Choiseul el f ton , Rochefoucault-Liancour t veertie n to n e n de res t naa r verhouding !

567

Dit wa s d e „verdrukt e Kerk" , di t d e „bloe m van Frank -rijk", ter wille van wie d e Fransche Byrons Voltair e hebben beschimpt e n d e nagedachteni s van Rousseau , hun geeste -lijken vader , gesmaad . D e Ker k die , zoodr a z e maa r ee n veer va n de n mon d ko n blazen , brandstapel s va n goed e boeken bouwde , me t schaamtelooz e driesthei d iedereen , zelfs d e Protestanten , dwon g hu n huize n t e versieren , al s er Roomsch e heiligdomme n voorbi j gedrage n werden .

De Bonald dorst, in den grenzeloozen egocentrischen hoog-moed va n de n ware n Katholiek , d e stra f voo r vadermoor d — onthoofding n a het afkappe n va n de rechterhand — voor schenners va n he t „allerheiligste " eische n e n verde r d e bloedigste wreedhei d tege n eike n stakker , di e ui t nooddruf t tot diefsta l komt . „Ui t moe t he t zij n me t d e sentimentali -teit, di e aa n he t individ u denkt , al s d e gemeenscha p i n gevaar is " — ziedaar he t eeni g beschei d o p de n roe p o m deernis en verzachting. „E n verde r oordeele n w e niet , maa r we onthoofde n alleen , w e zende n d e „aanvaller s va n d e gemeenschap" — brooddieven, paardendieven , bedelaars ! — slechts voo r hu n Hoogere n Rechter " — oreert di t pronk -juweel de r Roomsch e filosofie , d e Bossue t va n d e negen -tiende eeuw . D e verdrukt e Kerk ! Di e bi j mond e va n haa r lieven zoon , Graa f D e Salaberr y d e boekdrukkuns t d e eenige plaa g noemde , waarvoo r Go d Egypt e ha d gespaard , — door wie r duiste r gekui p i n 1816 de voornaamst e leer -stoelen i n filosofi e e n modern e geschiedeni s opgeheve n werden, di e d e barbaarsch e perswette n „wette n va n liefde e n erbarmen " noemd e — en voo r wie r zone n d e „idealen" weer precie s zo o volkome n samenvalle n me t hu n belangen, al s d e ideale n va n Robespierr e va n zij n persoon -lijke belange n verwijder d ware n geweest . Terech t hebbe n latere tijdgenoote n e r reed s d e aandach t o p gevestigd , da t voor a l d e verdediger s va n Ker k e n Koningscha p onde r d e

568

Restauratie di e verdedigin g voordeel , ee r e n gewi n heef t opgebracht, terwij l Robespierr e ar m was , ar m blee f e n honderd-vijftig franc s nalie t bi j zij n dood .

„Quamd le s enfant s parlaien t d e gloire , o n leu r disai t „Faites-vous prêtres" . Quan d ils parlaient d'ambition, „Faites vous prêtres " — d'espérance, d'amour , d e force, de vie „Faites vou s prêtres". "

Zoo scher p e n sobe r heef t D e Musse t d e razerni j va n ambitie e n hebzuch t va n d e Ker k tussche n Concordaa t e n Juli-Revolutie gekarakteriseerd , maa r zo o konde n he t d e jonge dichters , d e tijdgenoote n niet , althan s nie t dadelij k zien. We l later , al s z e realiseere n wa t d e „bloe m va n de n Franschen adel " in Frankrij k kom t doen , hoe volkome n he t Fransche vol k buite n he t herste l de r monarchi e staa t — van elk e vijfti g toeschouwer s bi j de n intoch t va n Lodewij k XVIII waren er geen twee, vertelt Béranger , die de familie -relatie tussche n he m e n Lodewij k XVI kenden — en i n welke mat e da n oo k d e Bourbon s hu n herste l al s ee n per -soonlijken triom f beschouwe n e n viere n me t d e naïev e schaamteloosheid va n lieden , di e ee n ro l moete n vervullen , welke z e nie t mee r begrijpen , daa r z e gewelddadi g ingaa t tegen de n gees t va n de n tijd .

Maar d e dichter s bezonge n va n di t alle s d e „poëzie" , afkeerig al s z e ware n va n „1'Astre glacial de l a Raison" , daar ze eens-voor-al intellectualism e met liberalisme, republi-kanisme hadde n vereenzelvigd .

Victor Hug o roept to t d e Engele n i n de n Hemel , al s de n Koning een zoon is geboren „Courbez vous, c'est un Roi"! — en toe n Kare l X met ernsti g gelaat , vergezel d va n d e voornaamste Parijsch e dokter s d e hospitale n bezoch t o m door handopleggin g d e zieke n t e geneze n — van oud s ee n privilegie, symboo l hunne r goddelijkheid , va n d e Fransch e

569

Koningen — was Bérange r d e eenige , di e spotvoge l dors t zijn in het koo r van verteederde poëten !

Aldus ontstaa t e n bestaa t ee n tijdlan g i n Frankrij k d e toestand, di e me t d e zeventiende-eeuwsch e harmoni e tusschen Absolutisme, Ker k e n Kunst ee n valsche gelijkeni s vertoont, di e e r d e spotvor m va n is , doo r he t nageslach t gereedelijk al s zoodanig t e onderkennen , maa r waarva n he t onware zelf s die n tijdgenoo t o p de n duu r nie t verborge n kon blijven . D e jong e dichterschool , i n wi e he t verbeel -dingsleven zij n rech t herneemt , word t dup e van , vloei t samen me t ee n ander e strooming : he t te n laatst e mal e opgebloeide Autoriteits-princiep , welke r voorstander s zich , welbewust e n weloverwogen , wilde n gaa n bediene n va n Kerk e n Koningscha p o p de n ouden absolutistische n grond -slag, omda t dez e instellinge n i n vroege r tijde n immer s zulke uitnemend e dienste n hadde n bewezen, o m he t ge -meene vol k i n bedwan g e n de n kleine n ma n tevrede n t e houden. E n daarbi j vergate n ze , naa r w e eerde r zagen , di t eene, da t he t heilig e allee n da n nutti g is , al s nieman d he t aanprijst o m zijn nut , al s nieman d zic h eigenlij k rekenscha p geeft va n zij n nu t e n he t loute r al s heiligdo m beschouwt . Wordt he t gepreze n e n gepropageer d o m zij n nut , da n i s het juis t ineen s nie t nutti g meer .

Hoezeer he t waa r is , da t i n di e dage n he t Katholicism e willens e n weten s i s verpolitiseerd , he t heilig e to t he t nuttige gemaakt , blijk t ui t uitinge n va n D e Maistr e e n anderen ove r Bossuet . Bi j all e waardeerin g voo r de n illustren ma n verwijte n z e he m toch , da t hi j d e „politiek e waarde" van he t Katholicism e heef t ove r he t hoof d gezien ! In denzelfde n gees t ui t zic h Montalembert , d e leerlin g va n Lamennais. Voo r he t politiek e ultramontanism e i s Bossuet t e breed , t e argeloos , t e naïef , t e weini g „politiek" , lang nie t mee r „Roomsch " genoeg ! Ja , va n de n Vicomt e

570

De Bonal d ka n worde n gezeg d da t hi j „out-herod s Herod " als me n zij n onwetenschappelij k raze n e n tiere n tege n d e Reformatie vergelijk t me t de n gees t va n Bossuet s „Variations".

De geheel e Roomsch e Restauratie-litteratuu r vertoon t de ziekelijk e overdrijving , he t dolzinni g fanatism e va n menschen, di e me t gewel d overtuige n willen , terwij l z e zelf nie t overtuig d zij n e n wete n da t z e d e beste n toc h nie t zullen overtuigen . D e waardige , breed e boetpredikatie s va n weleer zij n to t giftig e e n kleingeestige polemieke n ontaard .

Bossuet speur t e n vind t i n all e dinge n d e Goddelijk e tusschenkomst, „geloof " e n „politiek " zij n i n he m inni g to t één verweven — in De Bonald's „Theorie diu Pouvoir" echter bestaat tussche n he t „religieuze " gedeelt e e n het „politieke " gedeelte eve n weinig verban d al s tussche n Christelij k geloo f en anti-revolutionnair e politiek . Me t d e goochelaars-handig -heid, di e hedendaagsc h politie k Christendo m no g imme r kenmerkt, ergoteer t d e oprichte r va n „L e Conservateur " i n een paa r bladzijde n Godsbestaa n e n Erfzond e i n elkaa r — om daarna , al s me t ee n zuch t va n verlichting , daa r n u immers a l he t volgend e bi j voorbaa t „bewezen " i s e n el k verzet reed s voora f al s godslasterin g gebrandmerkt , d e goddelijke noodwendighei d t e bepleite n va n ee n maat -schappij, waa r d e ade l baa s is , waa r d e vrouwe n zwijgen , de jeug d doo r priester s word t klaargeknee d to t onderwor -penheid, nada t d e jonggebore n vrijhei d va n spreke n e n schrijven me t di e „logisc h bewezen " goddelijke grondslage n in schromelijke n strij d i s verklaard .

Wel heef t d e kerk leergeld gegeven , da t ze van Descartes' leeringen he t gevaarlijk e nie t heef t onderkend . D e Bonal d is e r nu achter e n wacht zic h voo r el k beroep op „innerlijk e overtuigingen", waarva n d e tij d heef t geleerd , wa t e r he t ongeloof me e uitrichte n kan . D e „ a 1 g e m e e n e o p i n i e "

571

is than s he t bewij s va n God s bestaan , waaraa n nieman d zich onttrekke n ka n e n mag ! E n di t voo r negentiende -eeuwsche lezers , wie r tijdgenoote n Kan t e n Hege l zijn , e n alsof e r nooi t ee n critie k va n on s kenvermoge n war e uitgevonden.

„Si rbomm e pêch e contr e un e loi , i l es t coupable , s'i l es t coupable, il doi t ètre puni, s'i l es t puni , i l es t malheureux. J e vois 1'homm e malheureu x dan s tou s le s ages, dan s toutes les conditions — tous le s homme s san t malheureux , done ils son t tou s punis , done il s sont tou s coupables. " Ziehie r de Erfzond e „bewezen" , e n aldu s worde n achtereenvolgen s bewezen: d e absolut e rechte n va n de n Koning , va n de n adel, d e ondergeschikthei d va n d e vrouw , d e „absolut e noodzakelijkheid" o m he t heel e onderwij s aa n priester s i n handen t e geven , de grondelooz e snoodhei d va n all e protes -tanten e n zulk s onde r voortdurend e aanroepin g va n Bossuet, wien s woorde n „O h Rois , régne z hardiment! " d e Vicomte zic h to t veelbeteekenen d mott o koo s voo r zij n „Theorie."

Doch than s rijs t d e vraag : wa t beduid t di t alle s va n d e Eenheid uit ? Wel k momen t i n d e eeuwig e wisselin g va n zelfherkenning e n zelfvergetelhei d vertegenwoordig t dez e opbloei va n he t autoriteitsbeginse l tussche n 1800 en 1830? We zeide n reed s eerder , da t di e period e i s t e noemen , va n de Eenheid uit , ee n laatst e e n m i s l u k te tendentie , o m i n een collectivitei t o p de n oude n grondsla g to t zelfvergetel -heid t e komen .

We wille n n u beproeve n va n di t woor d „mislukt " reken -schap t e geven .

Met ee n „mislukt e tendentie " bedoele n w e eenvoudi g een misgeboorte , zooal s w e di e som s aantreffe n i n d e laatste telge n va n uitgebloeid e geslachten , di e daarn a

572

ondergaan i n steriliteit . Me t zul k ee n laatst e nakomelin g poogt he t Absolute al s he t war e voo r de laatst e maa l i n dde categorie, i n da t geslach t to t uitdrukking , to t verschijnin g te komen , va n wel k poge n da n doo r d e misgeboort e d e mislukking blijkt . Al s zul k ee n misgeboorte , al s zul k ee n mislukte tendentie van de Eenheid om nog weer opnieu w to t zelfvergetelheid t e geraken in een collectiviteit o p den ouden grondslag, laa t zic h da n d e Restaurati e va n he t politie k e n kerkelijk absolutisme , me t rede n beschouwen .

Gezonde mensche n verlieze n i n hu n ouderdo m hu n vitaliteit — misgeboorten kome n zonde r vitalitei t te r wereld; gezond e collectiviteite n worde n pa s tege n hu n ondergang schijnheilig , misgebore n collectiviteite n kome n schijnheilig te r wereld . W e bedoele n di t aldus :

In ee n bloeiperiod e va n oprech t autoriteitsgevoel , collec -tiviteitsinstinct, werk t di t instinc t naa r all e kante n e n onfeilbaar, e n laa t zic h da n oo k i n d e geestelijk e producti e van zul k ee n tij d overa l opsporen . Aa n he t echt-katholiek e woord „Soyon s Soumis " va n Bossue t beantwoord t zij n gansche levensbeschouwing , d e gansch e levensbeschouwing van d e zeventiend e eeuw . Noc h Bossuet , noc h Corneill e e n Racine zijn me t zichzel f i n tegenspraak : hu n helde n zij n onderworpen onderdanen , zij-zel f zij n onderworpe n onder -danen, d e verhoudin g va n de n Ci d tegenove r de n Spaanschen konin g i s volkome n dezelfd e al s di e va n Corneille tegenove r de n Fransche n koning . Hu n trots , hu n deugd e n hu n glori e i s juis t i n he t dienen , i n he t gehoor -zamen, in d e waardig-belede n onderworpenheid .

De katholiek e dichter s e n romantic i onde r d e Restaurati e daarentegen zij n voortduren d me t zichzel f i n tegenspraak . Evenals d e Duitsch e pseudo-katholieke n to t i n mer g e n been individualisten , éclateer t i n a l hu n uitinge n hu n persoonlijk zelfgevoel , hu n onbuigzaamheid , hu n eigen -willige natuur .

573

Chateaubriand i s een Byron-temperament, i n he m i s een hoogmoed, schie r pathologisch , waarva n ee n melancholisch e zelfverwerping d e tegenzijd e is. „Mo n articl e remu a la France." „Ma brochur e avai t plu s profit é a Loui s XVIII qu'une arme e d e cen t mill e hommes. "

Deze zelfd e ma n beeldd e zic h i n d e ridde r va n d e herstelde Fransch e katholiek e ker k t e zijn ! E n schetste , i n zijn „Martyrs" een Duive l o p de n oude n grondslag , bijn a gelijktijdig met Byron' s Lucifer-verheerlijking! Hi j wa s een romanticus , ee n individualistisc h romanticus , hi j mist e in d e „liberalen" , i n d e nakomelingscha p van Voltaire , alle fantasie, keerd e zich , zel f vóó r alle s fantast , va n he n af . E n werd ee n dienaa r va n d e Bourbons . Maa r zulk e dienaar s die va n zichzel f getuigen , da t z e me t he t hoof d Royalist, met he t temperamen t Republikei n zijn , di e nie t wete n t e dienen, omda t z e nie t innerlijk-dienstbaar , maa r inne r lij k-eigenwillig zij n geboren , kunne n voo r he n di e z e dienen , compromittant worden .

Chateaubriand wer d da t da n oo k e n nie t weinig . Corneille e n Racine hebben i n hu n helde n d e gangbar e

maatschappelijke ideale n e n dogma' s verheerlijkt , me t een uitgesproke n stichtelijke , zedelijk e bedoelin g — Chateaubriand's helden zij n altij d Chateaubriand-zelf , e n door hu n (geenszins-stichtelijke ) menschelijkhei d i n vol -komen, zonderling e tegenspraa k me t he t geforceerde , w e zeiden haast : he t politiek e Katholicism e va n zij n „Martyrs" en he t aesthetisch e katholicism e va n zij n „Géni e d u Christianisme"; tegelijkertij d echte r zij n di e individualis -tische karakter s he t eenig-blijvend e e n eenig-bekoorlijke , want eenig-waarachtig e i n zij n werk . Chacta s i n „Atala" , René, Eudore in „Les Martyrs", het zijn allen projecties va n Chateaubriand-zelf, he t zij n broeders e n neven van Werther» van Manfred , va n Child e Harold , opgaand i n zelfvergodin g

574

en zelfverwerping , i n ee n zee r on-katholie k individualisme . Zijn „Heidensche" natuur-aanbidding — zijn „Ivresse devant la nature " — die d e zeventiend e eeu w nie t kend e e n d e Middeleeuwen niet, is de groote charme van Chateaubriand' s werk e n stempel t he m to t geestverwan t van Shelley , to t geboren pantheïst .

Zoo i s e r in de zoogenaamde „Schoo l va n Bossuet " onde r de Restaurati e maa r zee r weini g innerlijk e overeenkoms t met d e echt e „schoo l va n Bossuet " e n zoovee l t e mee r exaltatie, fanatism e e n onverdraagzaamheid . Doc h he t groote verschi l i s wel , da t deze n critisc h waren , terwij l genen elk critisch vermogen misten. We zullen zien, waartoe dat critisc h (individualistisch ) vermoge n onafwendbaa r leiden moest .

Er bestaa t ui t de n oude n tij d ee n aardig e e n leerzam e Simplicissimus-anecdote ove r ee n gezelscha p eerzam e Duitschers, di e n a ee n gansene n avon d t e hebbe n zitte n afgeven o p de n goddelooze n Heine, hun bijeenkoms t beslo -ten met he t gezamenlij k zingen va n ee n lie d v a n . . . Heine .

We hebbe n he t reed s eerde r e n elder s gezegd : wi l me n de ware gezindheid van de menschen kennen , dan moet me n niet naa r hu n „meeningen " vragen , maa r me n moe t voora l luisteren, welke liedje s z e zingen i n hu n vrijen tijd ! Welnu , de liedjes , di e d e katholiek e heere n onde r d e Restaurati e i n onbewaakte oogenblikke n zongen , klonke n we l hee l ander s dan de liedje s va n d e Katholiek e Kerk .

Zeker i s he t liedj e va n „gewetensvrijheid " a l ee n hee l zonderling liedj e ui t katholieke n mond . Dez e zelfd e Roomschen ui t d e schoo l va n Bossuet , di e pauselijk e e n koninklijke waardighei d al s Goddelij k „bewezen" , di e d e inquisitie teru g begeerde n e n he t recht , va n staatswege , om Protestante n al s ketter s t e vervolgen , vrage n voo r d e verdrukte Iersch e e n Poolsch e katholieke n o m . . . . ge-

575

wetensvrijneid, ee n woor d ui t he t atheïstisch-individualis -tische woordenboek . Bossue t zo u getoornd hebbe n tege n d e goddeloozen, di e d e heilig e zone n va n d e heilig e ker k verdrukken durven , maa r he t woor d „gewetensvrijheid " zou noc h hem, noc h ee n Christe n ui t d e oud e ker k ove r d e lippen zij n gekomen .

Zoo gaa t he t steed s e n August e Comt e heef t me t bitterheid opgemerkt va n zij n tijd , wa t oo k voo r onze n tijd op t e merke n valt , ho e d e godzalige n i n d e ker k e n d e braven i n d e maatschappi j voortduren d parasiteere n o p gedachten e n vondste n va n revolutionnaire , moderne , pan -theïstische herkomst , zonde r da t t e erkenne n e n zonde r he t razen e n tieren o p d e goddelooshei d e n d e gezagsondermij -ning t e staken . D e zoogenaamd e modern e stroomin g i n he t zich neeten d Christelij k e n Katholie k onderwij s doe t niet s dan parasiteere n o p d e paedagogisch e begrippe n va n d e tegenstanders, di e z e i n verkiezingsstrij d e n bi j ander e gelegenheden nie t minde r hoone n e n smaden . Z e voele n instinctief, da t z e de baken s wa t verzette n moete n e n haas-ten zich nu, hun oude plunje op te lappen met wa t z e heime-lijk stele n ui t de modern-pantheïstisch e ideeënkast . Evenzo o doen de kerken — onder allerlei knoeierig e voorwendsel s — en beroeme n zic h da n ineen s o p ee n „ruimt e va n blik" , ee n „breedheid-van-opvatting" die in anderen en ki andere tijden wel eens heel anders geheeten werd . Zo o hadden dan ook de katholieken n a d e Revoluti e de n mon d vo l va n „vrijheid" , van „gewetensvrijheid " uitsluiten d to t eige n baat , zonde r eenig voorneme n di e ooi t aa n andere n t e gunnen , e n di e daarbij door de n fel-gehaten tegenstande r uitgevonde n was !

De geheel e Restauratie-litteratuu r lever t ee n toonbeel d van dezelfd e innerlijk e verwarring . Joseph de Maistr e eindigt zij n geschiedkundig e verhandelin g ove r d e onfeil -baarheid va n de n Pau s me t ee n aanroepin g va n d e Heilig e

576

Maagd, maa r hi j bedien t zic h va n ee n soor t argumenten , <üe aa n Conit e e n aa n Buckle doet denken , va n „historisch-materialistische" argumenten , me t el k doorvoel d katholicisme i n strijd . Precie s dezelfd e gees t beziel t d e moderne Joden , di e he t hygiënisch e e n doelmatig e i n d e Mozaïsche wette n zo o uitbundi g prijze n e n e r zoodoend e onwetens a l he t goddelijk e aa n onttrekke n — en d e vegetariërs, wannee r z e zo o hoo g opgeve n ove r he t nuttig e en gezond e va n he t vegetarisme, zooda t da n natuurlij k he t „idealistische" e r a f gaa t — en d e schrijver s va n boeke n over „Oud - e n Nieuw-Calvinisme" , di e he t Calvinism e „he t product va n ee n supra-naturalistisch e levensbeschouwing " noemen e n du s eigenlij k zegge n da t he t ui t de n tij d is , al s het da n blijkbaa r nie t „ui t God " is , zonde r da t z e di t zel f merken. Di t kom t doorda t he t oud-Joodsch e sentimen t e n het oud-Calvimstisch e sentimen t i n de n mense n va n hede n ontbreekt, e n he t ethisc h vegetarism e schaarsche r i s da n het hygiënisch , he t economisc h e n he t onverschilligheids -vegetarisme.

Chateaubriand, i n zij n „Géni e d u Christianisme " bewijs t Gods bestaan . „Qu e le s nid s de s oiseau x son t bie n faits . Done Dieu existe. " „J'a i e u un e bell e nui t e n Amérique . Done Dieu existe. " „U n père , un e mere s'attendrissent a u bégaiement d u nouveau-né . Done . .. l'ame es t immortelle. " „L'homme seu l es t idéalisable . Done l'ame es t immortelle. " Maar tegelijkertijd , i n zij n propagandistische n ijve r voo r het katholicisme , ontneem t hi j he t all e goddelijks : Plu s on approfondir a I e christianisme , plu s o n verr a qu'i l n'es t que I e développement de s lumière s naturelles , e t I e résulta t nécessaire d e l a vieilless e d e l a société. " Di t ko n immer s door Condorce t geschreve n zijn .

Het doe t altij d genoegen , ee n indruk , ee n vermoede n bevestigd t e zie n doo r he t getuigeni s va n tijdgenooten —

Prometheu*. 37 577

en zulk ee n duidelijke bevestigin g va n het boven-uitgedruk t vermoeden geef t he t inleiden d expos é ove r de n politielee n toestand zijn s tijds i n he t eerst e dee l va n August e Comte' s „Physique Social" , waar hi j wee r e n wee r de n nadruk leg t op de innerlijk e onwaarachtighei d va n d e pseudo-katholiek e dichters e n „filosofen " de r Restauratie , di e hu n eige n dogma's nie t mee r kunne n belijden , omda t z e daaraa n zij n ontgroeid.

Chateaubriand beschrijft , onde r pompeuz e aanroepin g van de n gees t van Milto n e n den gees t van Dante , i n zijn „Martyrs" no g eens de n strij d tussche n Go d e n Duive l o p den ouden Middeleeuwsch-zeventiende-eeuwschen grondslag . Maar terwijl voor Milton en Dante di e strijd inderdaad was, naast ee n machti g symbool , ee n geweldig e les , oo k ee n groote, levend e realiteit , misbruik t Chateaubrian d voortdu -rend he t heilig e them a o m tege n Voltaire te polemiseeren ! Overal waa r hi j spreek t va n God s Heerschare n zij n d e Fransche aristocrate n e n legitimiste n bedoeld , overa l waa r hij he t heef t ove r Satan s geledere n d e geestverwante n va n Voltaire e n Rousseau . Niet doorda t he t Chateaubrian d aa n gaven ontbrak, maar door die innerlijke voosheid maakt „Les Martyrs" tegenwoordig die n onweerstaanbaa r komische n indruk, bi j d e hoogst e tragisch e bedoeling .

En he t i s da n oo k we l hee l merkwaardi g o m t e constateeren da t he t laatst e Christelijk e Duivel-dram a i n grooten stij l te n slott e i s ee n pamflet , vo l eng e politieke bedoelingen e n klein e venijnighede n — en daari n lig t ee n treffende bevestigin g va n dez e waarheid , da t he t Christelij k dogma wa s i n d e Middeleeuwe n ee n instinct , i n d e zeven -tiende eeu w ee n overtuiging , e n da t he t i n d e negentiend e eeuw ee n leugen is geworden , ee n leus, buiten he t leve n der waarlijk uitnemende n om .

De Katholiek e exaltati e onde r d e Restaurati e vertoon t

578

een verrassende overeenkomst met wat ons het hedendaagsch neo-Katholicisme no g steed s geef t t e zien . E n zooal s Auguste Comt e d e innerlijk e onwaarachtighei d heef t bloot -gelegd va n he t eerste , zo o heef t Anatol e France, o p zijn wijze, he t laatst e i n zij n vooshei d e n valschhei d aa n de n kaak gesteld , e n we l i n zij n zo o luidruchti g e n zo o te n onrechte als zedeloos en frivool mispreze n boek „L a Révolt e des Anges" , ' t wel k eigenlij k gee n ander e strekkin g heef t dan aa n t e toonen , da t d e hedendaagsch e katholie k va n zijn „geloof " niet s mee r geloof t e n va n zij n dogma' s niet s meer belijdt , da t zij n leven i n d e mees t krass e tegenspraa k is me t zij n leuze n e n zij n leugens . Zul k ee n uitin g ka n da n ook allee n worde n begrepe n e n gewaardeer d al s tegen -hanger va n een boek al s „L'annonce fait e a Marie " van de n grooten mystificateu r Claudel .

Die innerlijk e valschhei d ko n de n (immer s individualis -tisch, dus crhisch-geboren) tijdgenoo t o p den duur toch nie t verborgen blijven . D e besten , d e redelijkste n leerde n eiva n gruwen. E n di t alle s i s we l zee r leerzaa m voo r hen , di e i n de groote macht va n de opvoeding gelooven ! Wa t i s e r nie t gedaan o m d e jeugd t e vorme n e n t e knede n doo r priester -handen sind s i n 1814 de Jezuïeten-orde wee r wer d ingestel d en ho e lutte l heef t he t geholpen . Me t hoevee l ijve r gave n ze o p he t colleg e Henry I V elk temperament , eike n stan d het zijne ! D e priester-prin s D e Rohan bezielde e r d e aristocratische jongeliede n me t geestdrif t voo r d e Maag d van Orleans en voor den ridder Bayard — fantasten en droo-mers konde n er te gas t gaa n aan Janson' s verhale n van zij n pelgrimstochten i n he t Heilig e Land , subtiel e geeste n ver -diepten e r zic h i n Lamennais ' spitsvondighede n — en nochtans, ondank s di t alles , ondank s twe e deele n Bonal d e n vier deele n Lamennai s vo l onomstootelijk e „bewijzen" , aan gansch e rozenkransen va n verpletterendi e ergo' s samen -

579

gesnoerd, ondank s he t opdoeke n va n oproerig e leerstoelen , ondanks bulle n e n dreigementen , ondank s leuge n e n tyrannic waren e n bleve n d e hoogeschole n d e broeineste n van he t verze t e n ko n d e tweed e Revoluti e nie t uitblijven .

Het i s daarbi j allermerkwaardigs t o m t e zien , wa t e r wordt van argumenten in den geest va n hem di e z e bedacht en andere n al s bindende bewijze n naa r he t hoof d slingerde , zoodra i n die n gees t zic h d e zelfherkenning , he t bese f va n eigen wezen heef t gekristalliseerd . Di t leer t on s d e geschie -denis va n Lamennais .

Ook hi j ee n Byron-temperament: hoogmoedig e n eerlijk , vol zelfverheffin g e n zelfverwerping , vo l onbewust-demo -cratische ideale n verborge n achte r romantieke n afkee r tegen het oud e democratisch e intellectualism e ui t d e schoo l van Rousseau . In d e zeventiend e eeu w war e Lamennai s stellig ee n goed e n eerlijk prieste r geweest , i n de achttiend e een trou w e n vuri g revolutionnai r —in he t begi n de r negentiende eeu w moes t hi j du s oo k we l deele n i n he t lo t diergenen, die r besten , i n wi e d e Eenhei d eige n definitiev e zelfherkenning voorbereidd e e n di e daardoo r zic h voelde n yinerlijk verontrust , aangegrepe n doo r wa t D e Musse t nie t anders ka n noeme n da n d e „maladi e d u siècle" , welk e hi j aldus karakteriseert : Tout e l a maladi e d u siècl e présen t vient d e deu x causes; l e peuple qui a passé pa r 1973 et par 1814 porte a u coeu r deu x blessures : tout c e qu i était n'est plus; tou t c e qu i sera n'es t pa s encore. N e oherche z pas ailleur s l e secre t d e no s maux. " Verwachtin g e n onge -duur, twijfe l e n smachtend e vertwijfeling ! Nege n jaa r aarzelde Lamennais , vóórda t hi j zic h prieste r lie t wijden , om i n da t amb t zij n droo m va n ee n opgehevene , nieuw e katholieke democrati e t e verwerkelijken . Oo k hi j behoord e tot hen , wie r dolen d gevoe l zic h voorloopi g vastzett e o p die kerk , di e va n haa r he t eeni g hei l voo r ee n lijdend e e n

580

verdeelde menschhei d verwachtten , di e haa r doode Eenvor -migheid tot levende Eenheid idealiseerden. I n zijn „Essai sur l'Indifférence e n matière de Religion" waaraan hi j bijna den kardinaalshoed dankte, dien hij trouwens afwees , legd e hij a l de „bewijzen" neer, welke zijn vurig-overtuigd hart door zijn scherp verstan d werde n ingeblazen . Oo k hi j heef t he t Cartesiaansch individualism e nadrukkelij k verworpen : zo o goed al s doo r zij n eige n ooge n word t d e mensc h doo r zij n eigen verstand bedroge n — niet i n de persoonlijkheid maa r in d e gemeenscha p openbaar t Go d zij n wi l —• en he t duidelijkst i n di e gemeenscha p welk e d e meest e lede n telt .

Lamennais' bewijsvoeringe n werde n echte r doo r d e Ker k veroordeeld — en hi j kwa m i n de n zonderlinge n toestan d van allee n t e staa n met ee n oordeel , ' t wel k he t oordee l va n den enkelin g veroordeelt , zooda t du s zij n gansch e bewijs -voering omtren t d e onfeilbaarhei d e n he t algemeen e onver -vreemdbare rech t o p ieder s gewete n de r Ker k va n nu l e n geener waard e wer d (krachten s zij n eige n these ) daa r d e kerk-zelf z e o m tactisch e redene n blijkbaa r nie t goed -keuren wilde !

Lamennais bega f zic h naa r Rom e e n za g daar , wa t hi j had kunne n verwachte n t e zien , wa t hi j ha d kunne n wete n te zullen zien, ware hi j niet verblin d geweest , hi j zag e r wat Luther er a l zag : eerzucht , ijdelheid , intrigue, kuiperij e n leugen. I n zij n brieve n stor t hi j zij n afschu w uit : „Z e zij n hier i n staa t Jezu s no g een s wee r t e verrade n voo r geld. " „Lag he t i n hu n vermogen , z e zoude n Saracene n tege n Christenen jagen , wa s e r hu n mach t me e gemoeid. " E n zoo meer .

Zijn „Paroles d'un Croyant" beduiden dan de breuk met de kerk. E n d e argelooz e zo u hie r kunne n vragen : Ho e n u met d e argumenten ? Gaa t d e onomstootelijke , onaantast -bare consensus-theori e nie t mee r op , omda t Rom e voo s

581

bleek? Zij n de metafysisch e e n dialectisch e bewijsvoeringe n vervallen, omda t Rom e voo s bleek ? I s Condorce t n u nie t langer ee n ezel , en Voltaire niet lange r ee n lasteraar , omda t Rome voo s bleek ? Maa r d e minder-argelooz e zie t hie r wee r hetzelfde gebeure n al s i n d e Renaissance , toe n d e Huma -nisten d e „argumenten " de r scholastieke n volstrek t nie t weerlegden, doc h eenvoudi g te r zijd e schoven . Argumente n worden nimme r weerlegd , z e worde n steed s te r zijd e ge -schoven, al s he t instinct , d e sympathie , waarva n z e niet s waren dan de formule, i s uitgebloeid. Want voor hem, die bij voorbaat i n d e conclusi e geloof t — en iede r oordee l i s ten slott e ee n voor-oordee l — is el k argumen t overtui -gend — en voor hem, die bij voorbaat d e conclusie verwerpt , is gee n enke l argumen t overtuigend . Gee n socialist , di e „uit d e parti j loopt" neemt zic h ooi t d e moeit e Mar x voora f te „weerleggen. " E n wannee r Lamennai s da n eindelij k d e oogen zij n opengegaa n ove r zij n eige n innerlij k wezen , da n komt hi j to t d e simpel e conclusie , waarva n el k achttiende -eeuwer reeds , va n Bayl e af , plach t ui t t e gaan : „O p ho e zwakke gronden berust on s geloof; ware ik Chinees geboren, ware i k Boeddhis t geboren , i k zo u immer s i n he t katholi -cisme nimme r iet s aannemelijk s gevonde n hebben. " Gee n zoogenaamde inzichten , maa r instincte n bepale n zulk e overwegingen. Dez e redeneerin g i s onweerlegbaa r e n wer d toch doo r el k katholie k al s „goddeloos " verworpen , nie t totdat hi j haa r objectiev e redelijkhei d erkende , maa r totda t hij-zelf nie t katholie k mee r voelde . Di t bedenk e een iegelijk , aleer hi j zic h doo r d e soor t quasi-filosofisch e argumen -tatie, waarin het hedendaagsche politieke , schijn-wetenschap-pelijke Calvinism e zo o ster k is , va n d e wij s laa t brengen . Verandert i n di e liede n hu n innerlijk e gezindheid , da n zij n ze zel f d e eerste n o m e r nie t mee r naa r o m t e zien .

Een anecdote wil, da t Victor Hug o e n Lamennais, n a

582

lang die i n he n beiden werkend e innerlijk e omwentelin g voor zichzel f e n voo r elkaa r t e hebbe n verborge n gehouden , op ee n da g toevalli g tegelijkertij d elkander s gehei m i n elkander raadde n e n he t toe n elkaa r bekenden . Ee n fantas t xou zic h die n da g al s Byron's sterfdag i n 1824 kunnen denken — want zeke r beva t d e uitspraa k waarheid , da t Byron doo r gee n daa d i n zij n leve n zoovee l „invloed " heef t uitgeoefend al s doo r zij n romantische n e n éclatante n dood . Het zo u natuurlij k eve n onzinni g zij n t e beweren , da t daar zonde r d e Revoluti e va n 1830 zou zij n uitgebleven , al s dat he t loo f de r boome n overwintere n zou , wannee r he t o p een bepaalde n herfstda g nie t waait . Imme r e n altij d kom t de scho k de r zelfherkenning , waari n d e zoekend e zij n wegen voo r zic h ziet , zij n eige n gelui d herkent , he t momen t dat zij n besluite n zic h i n he m kristalliseere n — hadden d e geboren revolutionnairen , di e zic h legitie m e n Roomsc h waanden, omda t z e romantisc h e n nie t intellectualistisc h wilden zijn , nie t aa n Byron's wezen, i n d e apotheos e va n zijn verscheiden , eige n weze n herkend , da n zoude n z e he t op ander e wijze hebbe n gedaan , eenmaa l to t he t momen t va n innerlijke rijphei d gekomen . N u ka n he t zij n — het staa t natuurlijk allermins t vas t — dat zic h i n da t momen t d e onbestemdheden va n hu n weze n omzette n to t ee n immanen -ten wil , da t z e zage n wa t z e waren : romantische revolution -nairen, e n eindelij k begrepen , aa n Byron's stralend beeld , dat ee n revolutionnai r oo k onde r ee n ander e Ste r ka n geboren weze n da n „1'Astre glacial de l a raison. "

Want toe n ineene n immer s realiseerde n z e de n ware n zin va n hu n eige n bestrevingen , zage n z e he t misverstand , 't wel k he t toeva l da t classicism e aa n liberalism e ha d vastgeklonken, to t ee n we t va n algemeen e geldighei d verhief, e n Victor Hug o sprak i n zij n voorred e va n „Hernani" he t verlossend e woord : „L e Romantisme , c'es t Ie liberalism e e n littérature. "

583

Eindelijk dan , eindelijk! Eindelijk wond t oo k de artistiek e revolutie begrepe n al s ee n factor i n het groot e vrijmakings -proces — en Hugo's „Je sui s I e dévastateur du viei l a . b. c." krijgt ee n breede , formidabel e beteekeni s — eindelijk wordt he t afwerpe n va n he t ju k va n Boilea u begrepe n al s een soortgelijk e handelin g al s he t afwerpe n va n he t ju k der Bourbons en der Bossuets , uitvloeise l va n een algeheele , anti-dogmatische levensbeschouwing , waari n d e volwasse n persoonlijkheid zichzel f zij n eige n zedewette n stelt , zij n eigen godsbeel d maak t e n du s oo k zij n eige n aesthetisch e voorschriften ui t eige n gemoe d creëert , gee n ander e be -perking da n zelfbeperkin g aanvaardend . E n wee r zie n w e de zwaarwichtigst e aesthetisch e argumente n ui t d e oud e periode al s onbewoonbar e huize n eenvoudi g verlaten , al s oude huide n eenvoudi g afgeworpen , n u d e instincte n een . andere richting zij n uitgegaan .

Waarvoor wa s di t alle s eigenlijk ? — vragen zic h d e ontwaakten af . E n ho e ko n het , da t w e di t ooi t toegedaa n waren?

Zoo moesten , opda t d e zelfbevrijdin g va n he t Individ u zich vollediglij k voltrekke n zou , i n onderlin g misverstaa n zij, di e hetzelfd e beoogden , elkande r haten , zic h va n hu n broederen afstoote n al s d e schippe r zij n schi p afstoo t va n den wal, om in het open water van hun bevrijding t e komen, die zic h i n liefde-en-haa t voltrekt , totda t da n eindelij k wee r de kring zic h sluit , d e uitgediend e schelle n de n mense n va n de oogen vallen en een iegelijk zij n broeder i n gemeenzaam -heid va n streve n herkent !

Fel e n scher p laa t zic h i n d e litteratuu r d e bevrijdin g gevoelen. Zoolan g e n voorzoove r d e na-revolutionnair e litteratuur nationalistisch , katholie k e n legitimistisc h was , is ze , al s all e maatschappelijk e litteratuur , i n weze n aristocratisch. D e voorwaard e to t d e innerlijk e uniformitei t

584

is immer s d e uiterlijk e distincti e — komt di e uniformitei t weer i n eere , da n kom t oo k di e distincti e wee r i n eere , e n wordt d e litteratuu r aristocratisch . He t verheerlijke n va n de Autoritei t beduidd e daarneven s he t veroordeele n va n d e oppositie, waarva n Chateaubrian d i n zij n „Martyrs" een meer verstandelij k da n spontaa n getuigeni s aflegt . D e „gehoorzaamheid" word t daartegenove r i n de n Ridder , liefst naa r Middeleeuwsche n snit , verheerlijkt . Me t Charlemagne e n Roland verschijn t he t gansch e pompeuz e Middeleeuwsch-zeventiende-eeuwsche beste l va n half -mystische keizergestalte n e n verheerlijkt e koningen , edel e ridders e n nobel e maagden , romantische r da n ooit , wee r i n de litteratuur, i n Duitschland zo o goe d al s i n Frankrijk . He t individualistisch intellectualism e word t overa l gemede n e n bestreden e n he t onveranderlij k ideaa l va n d e onverander -lijke collectiviteit , d e onveranderlijk e Cid , duik t o p i n d e gedaante va n Wake r Scott s „Quenti n Durward" , D e l a Motte Fouqué' s Sigurd-den-Slangendoodler , van wie n Hein e getuigde: „E r hat s o viel Mu t wi e hunder t Löwe n un d so viel Verstan d wi e zwe i Esel " — hetwelk no g imme r va n den maatschappelijke n steunpilaa r bi j uitnemendheid , de n Krijgsheld ka n worde n getuigd , to t hei l va n he m e n zij n Vaderland!

Gedurende geruime n tij d hebbe n zic h de eeuwig-mensche -lijke behoefte n naa r verbeeldin g e n mystisc h gevoe l — zoo goed al s bezinnin g e n wetensdrang , eeuwig e openbarings -wijzen der Eenhei d — hun rechtmati g aandee l eischende , e n meer dan dat , i n de dloor intellectualistisch overwich t gefor -ceerde verhoudingen, vastgeze t o p geïdealiseerd-Middeleeuw -sche vroomheid , gehoorzaamheid , kinderlijkheid ; d e Napo -leontische overheersching , di e d e volkere n gewelddadi g va n haar distinctie s e n rechte n beroofde , volgen d o p he t intellectueel cosmopolitism e va n d e achttiend e eeu w e n

58S .

<Jaarmee zéé r te n onrecht e vereenzelvigd , heef t ee n opbloe i van nationalisme geforceerd, waaraan de Duitsche litteratuur veel schoon e verzamelinge n va n oud e volksspreuke n e n volkspoëzie — onder mee r „De s Knabe n Wunderhom " t e danken heef t — maar di t alles , waardevoll e resultate n opleverend voo r zoove r he t waarachti g was , da t is : zuiver -mystisch e n zuiver-romantisch , zonde r Roomsch-politiek e bijsmaken — kon toch nimmer krachtig en kon toch nimme r blijvend zijn .

Eeuwig zij n de menschelijke behoefte n e n in overeenstem-ming daarme e zij n idealen , daa r d e Eenhei d eeuwi g blijf t zichzelf gelijk , maa r he t idealism e eene r verder e period e kan zic h niet blijven d hechte n aan de vormen e n instituten , waaraan zic h ee n overeenkomsti g idealism e i n ee n vroeger e periode ha d gehecht . D e mensc h onderscheid t da t niet , za l altijd he t Eeuwig e Idealism e me t zij n voorbijgaand e ver -schijningsvormen verwarre n e n zo o hi j d e behoeft e aa n mystieke verdiepin g e n fantastisch e vervoerin g i n zic h voelt, zal hij die trachten te bevredigen aan de oude bronnen, totdat hi j bemerk t da t di e we l rijk e n vo l ware n voo r ee n voorgeslacht, maa r ledi g e n ar m zij n voo r he m — en da t hun name n voo r zij n tijdgenoote n slecht s leuze n e n voor -wendsels zijn .

Zoo vergin g het , zoowe l i n Frankrij k al s i n Duitschlan d de romantici, die meenend „Kerk en Koning" te dienen, door Mettemich e n d e Jezuïete n ware n gebruikt ; voorzoove r z e niet t e oud , t e mo e o f i n hu n belange n t e ster k gebonde n waren, scheurden z e zich los , eindelijk beseffen d da t d e we g der menschhei d nie t achterui t ligt , maa r vooruit , da t niemand zic h ka n voeden me t d e schille n de r vruchten , di e de voorvadere n aten , maa r d e vruchte n moe t plukke n va n zijn eige n tijd : d e levende , nieuw e idealen . Al s zoodani g worden da n allerwege n d e democratisch e ideale n herkend .

586

In Duitschlan d neigt d e „Roomsch e Romantiek " to t zij n ondergang, e n i n de n grootste n vertegenwoordige r va n d e „Protestantsche" Romantie k — Heine , de Jood , desniet -temin „Protestant" , i n zij n warm e vereerin g voo r Luther! —• komt Schiller s geest , Schiller s wer k to t voltooiin g e n bekro -ning, schoo n wee r anders , door den andere n tijd, door wa t er , naar w e i n ee n volgen d hoofdstu k zulle n trachte n uitee n t e zetten, inmiddel s i s geschied .

In Frankrij k keer t Victor Hugo , ma n geworden, naa r hi j van zichzel f getuigt , to t he t verlate n voetspoo r va n Beaumarchais teru g e n d e dichter , di e een s de n engele n toeriep „Courbez-vous , c'es t u n roi " toon t n u i n „L e Ro i s'amuse" he t verderfelijk e va n koningsmach t e n konings -willekeur.

Nog een s wee r e n n u voo r goed , zij n de n denkende n onder d e mensche n d e ooge n omtren t d e maatschappi j e n hare vertegenwoordigers , omtren t d e ker k e n har e dienare n opengegaan e n z e zulle n zic h voo r di t lich t nie t mee r sluiten .

Met Jupiter-verheerlijkin g i s he t n a d e „bekeering " va n Hugo e n zijn tijdgenoote n voo r altij d uit . Dezelfd e Lamartine, i n wien s gedichte n gee n ander e woorde n zoovee l voorkomen al s dez e twee : „beul " e n „slachtoffer " — de eerste, el k revolutionnair , d e laatste , el k aristocraat , el k priester — diezelfde za l late r me t Cavaigna c e n d e later e Napoleon III candidaat zij n voo r he t presidentscha p va n de tweed e Republiek .

Het sentimen t de r collectiviteit : critieklooz e gehoorzaam -heid, i s verdwenen . Mach t wordt , mi n o f mee r bewust , al s onrecht beleden , aangetoond , begrepe n e n bestreden .

Prometheus heeft da n n u zij n zedelij k plei t gewonnen . In d e groot e litteratuu r va n d e negentiend e eeu w kom t d e maatschappelijke held , d e Jupiter-aanbidder , nie t mee r voor ,

587

doch uitsluiten d d e onmaatschappelijk e held , d e Prometheus -verheerlijker, onde r all e vormen , i n all e gestalten . Patriottisme e n kerkelijk e godsdienst , een s d e bloeiend e realiteit i n ee n krachtig e e n waarachtig e menschelijk e voor -hoede, zij n naa r d e achterhoed e afgezakt , phrasen , leugens ^ leuzen geworden .

Niet d e gehoorzaamheid , maa r he t onbaatzuchti g verze t is d e deug d va n de n uitnemende n negentiende-eeuwer , nie t het bouwen , maa r he t breken , nie t he t beamen , maa r he t weerstreven i s voo r he m i n d e collectivitei t zij n war e bestemming.

Doch lan g za l he t duren , voo r zelf s enkele n hu n primitiev e Natuur zo o ve r i n d e Red e t e bove n komen , da t z e di t realiseeren e n di t erkenne n kunnen . Altij d za l i n verrewe g de meeste n d e illusi e eene r „toekomst-maatschappij " al s een verblindin g va n Godsweg e de n sloope r zij n taa k ver -zoeten, waarva n hi j he t goddelijk e e n goed e nie t begrijpt .

Is hi j gee n dup e mee r va n „he t Vaderland " da n za l zij n verlangen uitgaa n naa r ee n „Internationale, " di e al s macht -hebbende collectivitei t za l blijke n eve n stupid e e n eve n slecht t e zij n al s d e „nationale, " doo r he t daari n samenvalle n van „belang " e n „ideaal, " da t noc h redelijk , noc h zedelij k is .

Die d e ker k hebbe n verlaten , bitte r ontgoocheld , daa r „organisatie" wee r tegendee l va n „broederschap " bleek , keeren zic h naa r he t nieuw e e n altij d oude , communistisch e Evangelie van Saint-Simo n e n Enfantin . Wa t Shelle y e n Byron zij n begonnen , word t doo r Victor Hugo , doo r Hein e en George San d voortgezet — totdat te n slott e i n d e groote negentiende-eeuwsch e pioniers , Ibsen , Wagner, Sha w gener romantiek e verontwaardigin g zic h za l verdichte n to t een diepen , grimmige n haa t — hun vag e e n vluchtig e voorgevoelens to t ee n onwrikbaar , meedoogenloo s inzicht : dat nie t dez e o f gene , maa r e l k e collectiviteit , di e mach t

588

bezit e n mach t behoude n wil , to t eige n behoud , zoowe l nationalistisch al s internationalistisc h — altijd zic h i n dwang, onrech t e n leuge n staand e houde n moe t e n da t he t eenig ideaa l he t ideaa l i s van den Eenzame , di e zic h verzet , van Prometheus , di e zich i n he t bese f va n zij n rech t tege n Jupiter keert. Overa l zulle n w e „d e Maatschappij " en har e steunpilaren zie n gedemonstreer d al s he t slechte , he t tegen -strevende individ u al s he t goede .

Geen Lamartine, geen Chateaubrian d zal ooi t mee r Rous-seau met den Duivel , e n Lodewijk XVIII met de n doornge-kroonden Christu s vergelijken .

Prometheus heeft bi j alle s wa t begrijp t e n bi j alle s wa t durft, zij n zedelijk plei t gewonnen .

En hierme e i s he t eerst e dee l va n onz e taak , he t uitge -breidste, maa r daartegenove r oo k pa s he t eenvoudigste , to t een eind gekomen. We nadere n onze tweede vraag : die naar de Redelijke waardeering van Prometheu s e n zijn Daad . E n daarmede ee n belangrij k keerpunt .

M o d e r n e P r o m e t h e u s - o p v a t t i n g e n .

Het Groote Keerpunt.

In he t vorig e hoofdstu k hebbe n w e trachte n duidelij k t e maken, da t d e reactionair e periode , voorzoove r z e niet , i n hare wezenlijk-revolutionaair e e n individualistische Roman -tiek, zic h aanslui t bi j d e achttiend e eeu w e n deze r wer k voltooit, t e beschouwe n i s al s ee n laatst e e n mislukte tendentie naa r zelfvergetelhei d de r Eenhei d i n ee n organi -satie o p de n ouden , dogmatieke n grondslag , i n ee n collectieve pogin g o m bi j d e bestaand e gesteldhede n t e volharden.

Te die p echte r heef t d e mense n i n he t war e weze n de r

589

dingen geblikt , da t is , t e die p heef t d e Eenhei d i n eige n wezen geschouwd , o m no g ooi t zichzelv e i n di e bepaald e categorie t e kunne n vergeten . He t laatst e kwar t va n d e achttiende e n he t eerst e kwar t va n d e negentiend e eeu w hebben va n de r Eenhei d zelfherkennin g (altijd : i n dez e categorie) he t hoogtepun t t e aanschouwe n gegeven .

Ook i n d e Renaissanc e wa s d e Eenhei d to t ee n zekere n graad van zelfherkenning gekomen , en toch kon daarop weer die groot e period e va n zelfvergetelhei d — in de n mense n een collectie f overtuig d terugkeere n naa r oud e dogma' s — volgen. Wan t d e Renaissance-mensc h wa s no g nie t mee r dan d e onbewust e drage r va n de r Eenhei d zelfherkennings -drang; handelen d overeenkomsti g zij n spontane n drang » afspiegeling zijne r bestemming , vermoch t hi j zic h omtren t den algemeene n zi n va n zij n wille n e n streve n e n voele n e n opvatten no g gee n rekenscha p t e geven . Zij n denken , zij n kunst e n zij n wetenscha p vertoone n duidelij k he t reike n naar d e b e w e e g l i j k h e i d , waari n d e oud e dogma' s ondergaan, overa l zegevier t he t gevoe l voo r he t gestadig e vloeien over he t dogma va n he t onwrikbar e zijn , doch dez e voorkeur wordt niet tot abstracte Idee, blijft zich hechten aan bepaalde, ethische , religieus e e n wetenschappelijk e onder -werpen, me t d e intuïti e — de onbegrepe n bestemmin g — tot richtsnoer . — Maar deze intuïti e rijpt in de n achttiende-eeuwschen mense n to t besef ; hi j begin t t e denke n ove r d e beteekenis e n waard e va n zij n eige n denken , zic h va n de n algemeenen zi n zijne r gezindhede n rekenscha p t e vrage n en t e geven , ove r eige n weze n e n werkin g n a t e peinze n — hij word t zelfcritisch , da t wi l zeggen : i n he m bezin t zic h de Eenhei d o p eige n functies , o p eige n wezenlijkheid , va n de openbaringswijze n geabstraheerd . D e mensc h leer t da n langzaam en moeizaam, sta p voor stap , immers voortdurend in dat begrijpe n belemmerd en weerstreefd door den eeuwigen

590

levensdrang, di e d e diepst e bro n i s va n a l zij n dwalinge n e n misvattingen — zoodat hi j za l moete n blijve n dwale n e n misvatten, zoolan g hi j leve n wi l — de Eenhei d t e be -grijpen al s ee n Proces , e n all e gebeure n al s ee n geleidelijk e ontwikkeling. Zó ó begrijp t zic h d e Eenhei d al s ee n eeuwig e gang va n zelfontplooiin g e n zelfhernemin g i n de n gees t de r groote filosofe n va n d e achttiend e e n negentiend e eeuw .

In he n he t zuiverst , maa r nie t i n he n alleen : d e algemeen e intuïtie va n de n tij d word t i n he n to t scher p e n klaa r begrip.

Dit bese f i s onvergetelijk , di t lich t word t nimme r mee r gedoofd — en he t beduid t d e ondergan g va n he t oud e dogma-geloof —. 't wel k gebaseer d i s o p d e opvatting , da t eenig ding , eenig e opvattin g o f instellin g — ooit va n blijvenden aar d zo u kunne n zijn . Doo r he t inzich t i n de r dingen eeuwig e veranderlijkhei d i s d e denkend e di t geloo f voorgoed ontwassen , ka n hi j nie t mee r terugkeere n i n ee n daarop steed s gebaseerd e kerkeli j k-politieke collectiviteit .

Doch he t autonom e karakte r va n he t modern e denke n heeft he m no g o p ander e wijz e voo r altij d vrij-gemaakt . Reeds voo r Kan t schept , krachten s d e lee r va n d e Zuiver e Rede, he t denkend e individ u zij n eige n werel d — al blijf t het „Din g an Sich " de band , welk e he t juist-gerijpt e denken no g aa n d e oud e werel d va n dogma's , stellighede n e n „objectieve waarheden " verbind t — krachtens d e lee r van de n Categorischen Imperatie f i s hi j i n di e werel d oo k zij n eige n meester, zij n eige n rechte r e n dez e dubbele , intellectueel e en moreel e autonomie , waarva n d e Fransch e Revoluti e ee n poging to t zichtbar e verwerkelijkin g beduidt , maak t he m dubbel ongeschik t to t ee n critiek-loo s terugkeere n i n eenig e collectiviteit. D e Renaissanc e heef t sterk e gevoelen s va n eigenmachtigheid e n vri j machtigheid geken d — de achttiende eeu w voer t oo k hie r intuïti e o p to t besef ,

591

voorgevoel to t klaa r begrip . I n redelijkhei d e n zelfbewust -heid i s d e mensch herbore n e n kan evenmi n mee r weze n d e blinde, critiek-looz e afspiegelin g eene r dogmatiek e collecti -viteit, al s he t eenmaa l gebore n kin d ooi t wee r inkeer t to t het moederlijf .

De modern e persoonlijkhei d zij n daarbi j oo k no g o p andere wijz e d e ooge n omtren t zij n oud e ideale n — Kerk, Vaderland, Samenlevin g — voor altij d opengegaan , hi j ka n zich nie t mee r ontveinzen , da t di e gewaand e ideale n i n werkelijkheid zijn belangen zijn, hij kan zich niet ontveinzen , dat waarachti g idealism e i n gee n enkele collectivitei t word t aangemoedigd o f zelf s maa r geduld . Zooal s Ibse n he t gevoelt en in elk zijner drama's tot uiting brengt , zoo voelen het eigenlij k all e rijpen naar het karakter e n naar den geest : -de „Steunpilare n de r Maatschappij " zij n d e zotte n e n d e huichelaars, di e hu n zelfzuch t to t beginse l e n hu n lafhei d tot systee m verheffen , va n hu n noo d ee n deug d make n — het war e idealisme , d e war e deug d i s belichaam d i n „D e Volksvijand", in den onmaatschappelijke, den eenzame, wiens onzelfzuchtige deugd , al s all e deugd , ee n aanva l i s o p d e collectiviteit, doo r dez e al s zoodani g opgeva t e n bloedi g gewroken.

Wanneer di t bese f i n zij n algemeenhei d de n gees t e n he t gemoed de r mensche n doordring t dan , he t ka n nie t anders , zullen d e volwassene n naa r de n gees t e n naa r he t gemoe d of al s onverschilligen o f al s aanvallers tegenove r d e collecti -viteit kome n t e staan . Al s onverschilligen , voo r zoove r he t hun aan ethisch e belangstelling , aa n geestdrif t ontbreek t e n zij du s heimelij k ee n collectivitei t helpe n i n stan d houden , •omdat ee n breu k he n hindere n o f benadeele n zou , doc h zonder i n haa r t e gelooven . Al s aanvallers , voo r zoove r z e sterk-geestdriftig zij n o f we l voo r zoove r z e me t ee n aanval niets t e verlieze n e n alle s t e winne n hebben . Aa n he t

592

overeind houde n va n collectiviteite n o p de n oude n kerkelijk-maatschappelijken grondslag , word t du s i n d e negentiende eeu w mee r zelfzuch t da n zelfverloochenin g besteed e n slecht s i n zooverr e „idealisme " al s di e wane n e n verblindingen va n onrijp e intellecten , onvoldrage n geeste n aldus moge n worde n genoemd .

De groot e geeste n e n onzelfzuchtig e gemoedere n staa n bewust o f onbewust , openlij k o f heimelij k aa n d e zijd e va n Prometheus — althans i n geene n deel e aa n die va n Jupiter .

Dat di t waa r is , word t o p curieuz e wijz e bevestig d doo r een boe k al s Bismarck s „Gedanke n un d Erinnerungen, " 't wel k eenvoudi g verbijsteren d i s va n me t naïeve , zelfinge -nomen vrijmoedighei d geëtaleerd e geestesarmoede .

Vergelijkt me n di t wer k me t bijvoorbeel d Buckle's „History o f Civilizatio n i n England " — 't wel k on s toc h met zijn tot i n het absurd e doorgevoerd e causaliteits -theorie n u oo k alreed s al s „verouderd " e n eenzijdi g aandoe t — dan pas t voo r de n gees t van Bismarck' s geschrift gee n minder woor d da n barbaarsch . Hie r openbaar t zic h ee n schier ongelooflijk e geslotenhei d voo r all e ethische , filosofische e n historische inzichten , die de negentiend e eeu w heeft verover d —« een echt-egocentrisch e mengelin g va n cynisme e n zelfverblinding , ee n Macchiavellistisc h tekor t aan moraal , doc h zonde r ee n spoo r va n Macchiavellistisch e geestesgrootheid, ee n doezelig e dooreenwarrin g va n rauw e oprechtheid te n opzicht e va n eige n doeleinden , waarbi j slechts machtsvragen , e n va n wonderlij k „idealisme " te n opzichte va n de s tegenstander s doeleinden , waarbi j onmid -dellijk rechtsvrage n o p de n voorgron d worde n gebrach t — dat i s ee n typisc h egocentrisc h mete n me t vee l mee r da n twee maten , hinke n o p vee l mee r da n twe e gedachten , me t slechts éé n „immanen t dogma: " da t soor t „patriottisme " en zoogenaamd e Monarchen-vereering , ' t wel k n u eindelij k

Prometheus. 3 3 593

in d e naneven als eerzucht , heerschzuch t e n he t enghartigs t klasse-instinct i s ontmaskerd . T e midde n va n he t velerle i zoeken e n streven , taste n e n beproeve n va n d e vooraan -staande negentiende-eeuwsch e geeste n doe t di t onbegrip , dat no g steed s o p Revolutië n ageer t me t waterig e theologi e of bloedi g geweld , naa r gelan g z e i n he t verlede n o f he t heden vallen , on s aa n al s ee n plomp e kei . Hie r i s we l d e soort „grootheid " waaraa n zic h d e gemeen e ma n vergaapt , die zic h i n de n dierentui n aa n de n olifan t vergaapt ! Hie r openbaart zic h we l d e „Ma n ui t éé n Stuk" , di e noc h de n twijfel va n de n wijze , noc h he t zel f wantrouwen va n de n zedelijke kennend , me t d e plomp e onverzettelijkhei d va n die n zelfden olifan t zij n doeleinde n nastreeft , precie s da t soor t karakter, da t d e mass a imponeert . Gee n bete r bevestigin g voor d e stelling , da t he t formeere n e n i n stan d houde n va n collectiviteiten o p de n oude n grondslag : Ker k e n Vader -land, i n d e negentiend e eeu w allee n doo r de n naa r intellec -tueel e n zedelij k gehalt e minder e ka n worde n verricht , da n Bismarck's „Gedanke n und Erinnerungen " — tenzij da n de handelwijze n e n inzichte n de r huidig e nationaliste n va n elke nationaliteit .

Dit word t doo r de n oorlog , a l i s he t waa r da t n u oo k de betere n e n d e beste n hu n strijdend e collectiviteite n steunen, nie t ontzenuw d e n nie t weerlegd . W e verwijze n den hieri n belangstellende n leze r naa r onz e brochure , *) om niet i n herhalinge n t e vervalle n e n nie t t e vee l va n on s eigenlijk onderwer p a f t e dwalen .

Nu hebbe n w e i n d e voorafgaand e hoofdstukke n va n di t werk uitvoeri g en , naa r w e hopen , duidelij k aangetoond , da t de rhytmisch e beweging , he t eeuwig e „conflict " tussche n zelfbestendiging e n zelfopheffin g va n he t Absolut e zic h

•) „Patriottisme e n Menschenliefde" .

594

(wat on s speciaa l onderwer p betreft ) dee d kenne n al s he t afwisselend domineere n va n „individualistisc h willen " e n „collectief willen " — dit laatst e t o t n u t o e o p kerkelijk -maatschappelijken grondslag .

Het spreek t echte r vanzelf , da t he t zic h i n deze n vorm , na d e zelfopenbarin g va n d e Eenheid , va n he t Absolut e i n de geeste n de r mansche n nie t mee r o n d e r d i e c a t e -g o r i e ka n openbaren .

Want beiderle i streve n i s allee n zoolan g va n d e Eenhei d uit „werkelijk " al s het , va n de n mensc h uit , „waarachtig " is — vóór d e „zelfopenbaring " de r Eenheid , vóó r he t „moderne denken " wa s da t conflic t e r ee n va n Inzich t contra Inzich t — beurtelings belichaam d i n d e beste n va n het betrokke n tijdper k — daarna i s he t eenvoudi g ee n conflict va n „macht " tege n „recht " e n oo k daari n leef t d e eeuwige werkelijkheid , maa r o p ee n ander e wijze , onde r ee n andere categorie . I n he t „conflict " tussche n de n gees t va n Pascal e n die n va n Fontenell e spiegel t zic h he t onderlin g conflict tussche n de r Eenhei d zelfbestendigingsdran g e n zelfopheffingsdrang — in de n strij d van Bismarc k tegen d e revialution<naire e n individualistisch e beginsele n va n zij n tij d slechts d e strij d va n zelfzuch t (i n de n uitgebreiden , mis -leidenden vor m va n „patriottisme" ) tege n idealism e al s bovenpersoonlijk streve n naa r Recht . E n me n voel t duidelij k dat di t iet s ander s i s da n d e spiegelin g de r elementair e verdeeldheid de r tege n zichzel f gekeerd e Eenheid .

De oud e antithese , d e strij d tussche n Twijfe l e n Dogma -tisme, tussche n doodsbestrevin g (al s zelfopheffing ) e n levensbestreving (al s zelfbestendiging ) moe t zic h du s n a d e zelfopenbaring va n he t Absolut e noodzakelijkerwij s ver -plaatsen ui t d e categori e de r kerkelijk-maatschappelijk e dogma's — maar verdwijne n za l he t niet , verdwijne n za l het nooit , wan t he t i s eeuwi g e n fundamenteel . Waa r i s he t

593

dan? Waa r zie n w e he t da n n a d e Revolutie , n a d e Restauratie, na het verdwijnen van die oude dogma's?

De oplettend e zie t he t me t onmiskenbar e duidelijkhei d in d e worsteling , i n he t conflic t tussche n Speculatiev e Filosofie e n Positieve Wetenschap. E n wanneer w e dan ook zeggen, da t d e gees t va n August e Comte , d e gees t va n Darwin in de negentiende eeuw langen tijd heerscht over den geest va n Kant en Hegel , da n beduidt dit wee r d e overwin-ning van Dogmatisme over Twijfel, van Collecüviteitsgevoe l over Individualisme , va n he t stellend e wille n ove r he t opheffende willen , zooal s w e da t vroege r onde r ee n ander e categorie, in andere thans uitgeleefde vorme n zagen .

Duidelijk speure n w e da n oo k i n d e grondtrekke n va n het posLtivistisch-wetenschappelij k temperamen t d e oud e kenmerken va n he t oud e kerkelijk-maatschappelijk e temperament, waartegenove r d e oud e individualistisch e drang word t voortgeze t e n to t hoogst e ontwikkelin g kom t in d e speculatiev e filosofie , welk e te n opzicht e va n d e dog -matieke, positief-wetenschappelijk e gezindheid , juis t al s vroeger het oude ten opzichte van de kerkelijk-maatschappe -lijke gezindheid , beurteling s onderlig t e n zegeviert .

De kristallisatie , d e vormin g va n da t „modern e dogma -tisme" voltrekt zich op overeenkomstige wijze als wij dat bij het oud e dogmatism e hebbe n gezien , namelij k doo r di e ver-starring der in een vorig e periode van individuee l (individu -alistisch) denke n geproduceerde , gecreëerd e (geopenbaarde ) onderscheidingen, zienswijze n e n opvattingen . I n di t geva l ten eerst e ui t he t o p zichzelf zoo bij uitstek anti-dogmatische o n t w i k k e l i n g s - b e g r i p , da t reed s Empedokle s be -zat en , i n d e achttiend e eeuw , el k o p zijn e wijze , Lessin g en Kant, Laplace en Fichte, en dat Hegel voor zich als „zelf-ontplooiing va n het Absolute " tot d e gansch e werkelijkhei d heeft gemaakt .

596

En te n tweed e ui t de n dran g naa r synthese , naa r ver -zoening, welk e altij d optreedt , wannee r twe e scherp-tegen -gestelde beginsele n onhoudbaa r zij n gebleken .

Voor de n aanbli k va n de n negentiende-eeuwe r va n om -streeks 1820 heeft he t jongst e verleden , doorgetrokke n to t in he t heden , twe e groot e eenzijdighede n opgeleverd : di e van Rousseau' s Contra t Social , het uiterst e va n individua -lisme en di e va n Bonald' s „Theori e d u Pouvoir, " he t uiterst e van dogmatisme , autoriteitsgevoel , gezagsinstinc t — waar-van zic h d e ker k e n haa r aanhan g trach t t e bedienen .

Beide beginsele n zij n onhoudbaa r gebleke n — het eerst e onuitvoerbaar e n he t laatst e onduldbaar . E n opnieuw , e n krachtiger openbaar t zic h d e pogin g o m twe e o p zichzel f onhoudbare beginsele n me t elkaa r t e verzoenen , di e w e reeds opmerkte n i n de n aanvan g va n d e zeventiend e eeuw , nadat Middeleeuwsch e onderwerpin g e n Renaissance -critiek o p zichzel f ontoereiken d ware n gebleken , e n Pasca l het juist e midde n tussche n „twijfel " e n „onderwerping" , tusschen opheffe n e n stelle n trachtt e t e vinden , waarbi j hi j eenvoudig terech t kwam , moes t komen , bi j ee n nieuw e stelligheid, geforceer d doo r ee n nieuw e autoriteit .

In d e sneller e opvolgin g de r gebeurtenissen , he t vla k n a elkander overheersche n de r beid e tegengesteld e beginsele n — autonomisch beginse l e n gezagsbeginse l — hebben d e tijdgenooten beid e zie n falen , he t „ancie n régime " e n zij n herhaling gedurend e d e Restaurati e doo r d e eenzijdighei d van haa r dwangmethod e e n kastensysteem , d e Revoluti e door d e eenzijdighei d va n haa r individualistisch e ideale n e n illusies.

Beide beginsele n same n t e vatte n to t iet s da t voo r alle n aannemelijk e n voo r altij d houdbaa r za l zij n — wordt da n d e groote werkzaamhei d va n ee n dee l de r bezig e geeste n i n de n aanvang va n d e negentiend e eeuw . A l l e beginsele n t e be -

597

grijpen al s eenzijdigheden , hu n samenvattin g al s ee n illusie , waarop toch ' wee r ee n uiteenvalle n i n eenzijdighede n za l volgen, wordt de groote werkzaamhei d van een ander, kleine r deel die r bezig e geesten . I n he t eerst e lig t alwee r d e kie m van ee n nieu w dogmatisme , doc h di t onderschei d doe t zic h nog nie t dadelij k gelde n — en d e groot e gemeenschappelijk e trek i s deze , da t va n absoluu t „Gezag " e n va n absolut e „Vrijheid" he t onmogelijk e word t ingezien .

Deze algemeen e dran g o m twe e eenzijdighede n t e syn -thetiseeren, vind t zeke r zij n hoogst e uitdrukkin g i n d e filosofie van Hegel , i n de leidend e gedacht e va n d e „these , antithese, synthese" .

Zooals nu de Kantiaansch e filosofi e i n har e grondslagen de hoogste, d e abstract e uitin g i s va n ee n algemee n verlange n zijns tijd s naa r vrijmaking , naa r d e dubbel e autonomi e va n het I k — waarvan Ficht e d e consequenti e tro k e n Stime r de toepassin g aanpree s — waartegenover Schellin g da n de „rechten" van he t niet-I k doe t gelden , zo o i s d e Hegelisch e filosofie wee r i n haa r grondslage n d e allerhoogst e uitdruk -king va n he t verlange n zijn s tijds : di e autonomi e va n he t Ik t e verzoene n me t d e maatschappelijk e beperkingen , o p grond va n beide r redelijkhei d e n betrekkelijk e onhoudbaar -heid I n de n gees t va n den groote r denker word t alle r verlan -gen tot inzicht , aller voorgevoel to t begrip , doch de duidelijke algemeene verwantscha p me t alle n bind t he m aa n zij n tij d en laa t he m begrijpe n al s ee n tijdsverschijnsel .

Vinden w e niet , zi j he t beperkter , minde r abstrac t e n algemeen, mee r aa n d e voorhande n objecte n vastgehecht , d e Hegelische gedacht e overa l i n de n gees t e n i n d e geschrifte n van zij n tijdgenoote n terug ? Hi j allee n herkend e he t in-zich -zelf al s spiegeling va n den tijdgeest , al s eeuwig e n algemeen , hij allee n doorgrondd e e r de n hartsla g va n he t Eeuwig e in , doch in vele n klonk he t zwakker , trild e he t flauwer .

598

Zoo w e on s ee n pyramid e denken , o p wie r hoogste n to p Hegel i s gezeten , d e gansch e werel d omvatten d i n zij n blik, va n el k „ja " he t onhoudbar e e n toc h houdbare , va n elk „neen " he t houdbar e e n toc h onhoudbar e aantoonend , o m „ja " e n „neen " saa m t e vatte n i n wa t „ja " e n „neen " tezamen, wa t „betrekkelijk " i s — dan ontmoete n w e i n d e lagere gebiede n d e geesten , wie r bli k zo o wij d nie t reikt , wier gees t zo o algemee n nie t vat , maa r di e toch , voorzoove r ze zien , hetzelfd e zien . I n d e poginge n e n projecte n va n Auguste Comte , van Saint-Simo n en Fourrier , o m d e maat -schappelijke behoeft e aa n „Ordre " t e verzoene n me t he t persoonlijk verlange n naa r „Progrès " —. i n Buckle' s ver-langen „Vrije n Wi l " e n „Praedestinatie " t e vereenige n — in d e gedacht e va n Pau l Loui s Courie r e n zoovel e anderen : Liberté, Autorité , Federation", i n Hugo' s beroemde voorred e van „Cromwell" , i n Hebbel's dran g o m wa t hi j noemd e „Novantike" kuns t voor t t e brenge n — ja, e n al s he t war e aan de n voe t va n d e pyramide , i n d e fameuz e leuz e va n he t burgerkoningdom, d e leuz e va n he t „Juste Milieu" e n i n d e op die n basi s doo r Balzac geteekend e „Bourgeois moderne" , — i n Heine' s synthetische n humor, zo o iet s gehee l ander s dan Voltaire's analytische satire , i n zij n „grafschrift " o p Nicolaï — overal klink t dezelfd e stem , getuigen d va n hetzelfde inzicht : bove n he t oud e fanatisme , d e oud e een -zijdigheden uit , to t ee n redelijk e uitkoms t t e komen .

Deze werkzaamhei d i s i n zichzel f opheffend , dez e werk -zaamheid (i n Philo , i n Pico , i n Lessing ) vertegenwoordigd e van oud s de n wi l to t opheffen , de n doodswil , tegenove r de n wil to t stellen , de n levenswil , zic h openbaren d al s dogma -tisme. Za l da n di t dogmatisme , di e levenswil , zic h n u wee r openbaren, da n za l di t ee n stremming , ee n verstorin g i n di e opheffende, redelijk e werkzaamhei d beteekenen .

En hie r lig t d e knoop , va n waarui t he t conflic t tussche n

599

modern dogmatisme e n modern individualisme, tussche n positieve, stellend e wetenscha p e n negatieve , opheffend e wijsbegeerte, tussche n de n gees t va n Comt e e n de n gees t van Hege l ontspringt .

Voor de n grondlegge r va n he t modern e dogmatisme , d e positieve wetenschap , bied t he t verlede n e n he t hede n ee n schouwtooneel va n menschelijk e dwaashede n e n dwalinge n aan, di e allee n doo r menschelijk e scherpzinnighei d e n bete r inzicht, maar dan ook v o o r g o e d t e corrigeeren zijn en de mogelijkheid waarto e zelf s ui t de n we g t e ruime n is .

De „Philosophic Positive " wordt i n d e algemeen e ver -warring e n verwikkelin g voortduren d al s ee n modern e Blijde Boodschap , ee n definitiev e verlossin g ui t verwarrin g en strij d voorgesteld , i n wel k systee m de n geleerd e i n he t algemeen e n de n grondlegge r de r positiev e filosofie , Auguste Comt e zel f i n he t bijzonde r d e plaat s va n „Ver -losser" toekomt . Di t word t da n we l nie t zo o gezegd , maa r het word t duidelij k e n overvloedi g t e kenne n gegeven .

Het modern e dogmatism e onderscheid t zic h du s va n he t oude dogmatism e hierin , da t he t zichzel f beschouw t al s het natuurlijk eind e va n ee n ontwikkelingsgang , nie t al s ee n eeuwige e n algemeen e Openbaring , maa r e r i s di e overeen -komst (di e he t onderschei d wee r vrijwe l t e nie t doet ) da t het toc h zichzel f al s he t eind e de r dinge n beschouwt , onde r eigen wijshei d d e eindstree p zet , e n nie t i n staa t i s zichzel f op te heffen, doo r zichzelf i n het heden al s bloot moment , in de continuïcei t al s enke l phenomee n t e zien . I n di e neigin g om bi j eenmaa l vastgelegd e gesteldheden , stellighede n t e blijven, in den wrevel tegen en het volslagen onbegrip jegens hen, di e voortduren d berei d zij n to t da t proce s de r zelfop -heffing, ja , voo r wi e all e waarhei d e n all e werkelijkhei d juist i n d e zelfweerleggin g va n he t Een e i s — in di t alle s vertoont he t positief-wetenschappelijk e temperament , he t

600

moderne dogmatisme , zij n verwantscha p me t he t oud e kerkelijk-maatschappelijke temperament .

In zij n onwrikbaa r vertrouwe n o p eige n wijsheid , o p eigen opvattingen , lig t wee r he t oud e naïef-hoogmoedige , egocentrische, nimmer-udtgesproke n parool : I k be n de maat -staf va n all e dingen .

De filosoo f echte r kan , mag , durf t voorbi j zichzelve n den -ken, vermag zichzel f al s moment t e vatten, me t eige n betrek -kelijkheid e n vluchtighei d al s he t war e t e spelen , hi j voel t alle drade n va n he t verlede n i n eige n I k samengeknoopt , door he m hee n spinnend , o m zic h voorbi j di e eige n persoon -lijkheid wee r naa r all e zijde n t e ontplooie n to t ee n verder e toekomst; hi j wee t da t zij n zienswijze n slecht s waa r zijn , voorzoover z e werkelij k zij n e n al s zoodani g altijddoo r o p te heffen , t e weerleggen , doo r wa t o p ee n ander e wijz e oo k waar, wan t evenzee r werkelij k is .

In de n hartsla g va n zij n eige n denke n speur t hi j de n universeelen hartsla g va n he t universeel e Denke n e n juis t omdat hi j wee t da t hi j die n nergen s da n i n zic h allee n ka n speuren, nooi t ee n waarde r waarhei d bezitte n da n zij n eigen levend e werkelijkheid , i s zij n bewust e levensleu s d e oude leu s va n he t individualisme : D e m e n s c h i s d e m a a t s t a f v a n a l l e d i n g e n .

Niet groote r e n oo k nie t ander s i s he t verschi l tussche n den stelligheidszoeke r ui t vroeger e tijde n e n de n i n zij n twijfel genietende , nie t groote r e n nie t ander s he t verschi l tusschen Pasca l e n Goethe, da n dat tussche n he t positief -wetenschappelijke e n he t negatie f - wij sgeerige temperamen t en di t onbegri p na m gedurend e he t bloeitijdper k va n d e positieve wetenscha p he t karakte r va n minachtin g voo r he t „speculatieve" filosofeere n aan , da t he t no g niet"gehee l heeft afgelegd . Eige n collectiev e dogma' s — de, i n unifor m beamen, verstarde ingevinge n va n de uitmemendie n onde r he n

601

— voor „objectiev e waarheden " houdend , lee k hu n naas t den hooge n erns t hunne r eige n werkzaamhei d he t betrek -kelijkheidsbesef va n de n filosoof , di e gee n ander e „waar -heid" zie t da n d e zic h eeuwi g ontplooiend e werkelijkheid , geen hooge r bezighei d ken t da n he t altijddoo r bewust e me e beleven va n di e werkelijkheid , ee n futie l e n ijde l tijdverdrijf . Zóó ston d immer s steed s d e stellighei d tegenover de n twijfel , het dogma-geloo f tegenove r he t relativiteitsbesef . August e Comte beschouw t me t ee n i n onz e ooge n wee r beminnelijk e zelfingenomenheid — die al s steeds , pa s i n d e kleiner e na -volgers to t onverdraaglijk e pedanteri e i s ontaar d — de „militair-theologische periode " (zeventiend e eeuw ) e n d e „filosofische periode " (achttiend e eeuw ) al s d e voorberei -dende werkzaamhede n va n de n no g nie t to t d e zwar e taa k van he t echt-wetenschappelijk e denke n gerijpte n mensche -lijken geest . D e philosophi e positive i s het eind e alle r dingen — zij allee n za l ee n „harmoni e réell e e t durable" brengen e n all e dinge n hu n eeuwig e plaats , hu n „valeu r effective" aanwijzen. „Il s inventen t (d e metaphysici) , nou s découvroms." Ook bij Buckle, een van Comte's nauwste geest -verwanten, struikel t me n telken s over „incontestabl e truths" , — en i n ee n curieus e opmerkin g over Plat o gaapt ineen s weer d e nimme r doo r begri p t e overbrugge n kloo f (wan t b e g r i j p e n i s immer s z ij n !), die de n drage r va n de n Levenswil va n de n drager va n de n Dood s wil, de n steller va n den ophe f f er, de n i n welke n zi n oo k geloovig e va n de n zoekende scheidt .

„Plato wa s struc k b y th e extreme difficulty o f findin g a standard i n th e huma n mind , whereb y w e ma y tes t th e truth o r falsehoo d o f spectra l phenomen a an d dreams . An d the onl y conclusio n t o whic h thi s consummat e thinke r could arrive , wa s tha t whateve r appear s tru e t o th e indivi -

6 0 2

dual min d i s tru e fo r him , which , however , i s a n evasio n of th e problem , no t a solutio n o f it. "

Hij ka n met deze zoogenaamd e „evasion", di e toch d e eenige „solution " is , me t het vervange n van „waarheid" door „werkelijkheid" nie t tevrede n zijn , hi j ka n i n hen , di e wel erme e tevrede n zijn , nauwelijk s zijn s gelijke n zien , nauwelijks aanneme n da t he t oo k hu n d e hoogst e erns t is .

„Ils inventent , nou s découvrons " — ziedaar d e formule , waarvan zic h no g steed s d e „wetenschappelijke " tegenove r den denkend e bedient , d e illusie , waaro p hi j de n waa n va n zijn superioritei t baseert . Da t el k denke r zij n eige n waarhei d bezit, terwij l all e wetenschappelijke n tezame n to t ee n gemeenschappelijke waarhei d komen , d e doo r tallooz e experimenten va n tallooz e onderzoeker s i n tallooz e labo -ratoria vastgesteld e „wetten " — is he t onmiskenbare , he t misleidende feit , waarui t d e onomstootelijk e waarheid , d e „objectiviteit" va n wa t zi j gezamenlij k vinden , tegenove r d e aanvechtbaarheid, d e „subjectiviteit " va n wa t d e denke r in e n voo r zichzelve n vindt , word t afgeleid . Wi e onze r ka n zeggen, da t hi j aa n d e machtig e suggesti e va n di e zienswijz e geheel ontkome n is ?

En toch , ho e volkome n word t di e suggesti e gebroken , indien w e on s t e binne n brengen , wa t w e va n de n aanvan g af i n di t wer k ove r he t ontstaa n e n he t weze n va n collec -tiviteiten hebbe n gezegd , al s uitdrukkin g va n de r Eenhei d zelfvergetelheid to t zelfconservatisme . Ho e — tégenover d e onderlinge weerleggin g e n opheffin g i n d e vrij e verschei -denheid — de U n i f o r m i t e i t altij d e n overa l d e grond -slag i s va n he t zelfbehou d de r collectiviteiten , waari n zic h het Absolut e vergeten , d.i . behoude n wil . Nimme r kunnen , nimmer zulle n du s d e lede n eene r collectivitei t d e volslage n persoonlijkheden zijn , waari n zic h he t Absolut e i n zij n eeuwige verscheidenhei d openbaart , altij d zulle n z e zij n d e

603

onpersoonlijke drager s va n ee n collectie f dogma , toegerus t met éé n gemeenschappelij k Oog , alle n du s o p dezelfd e dingen gericht . Zooal s een s all e Katholieke n i n d e zeven -tiende eeuw , schijnbaa r zelfstandi g werkend , ui t alle s wa t ze zage n e n leerden , he t gemeenschappelij k Katholiek -absolutistisch dogm a puurden , zooal s late r all e Marxisten , schijnbaar zelfstandi g werkend , ui t alle s wa t z e zie n en leeren , be t gemeenschappelij k historisch-materialistisc h dogma zulle n puren , zo o kunne n d e lede n de r modern e collectiviteit, d e drager s va n he t modern e wetenschappe -lijke dogmatisme , oo k nie t ander s da n to t soortgelijke , zo o niet volmaak t gemeenschappelijk e waarhede n komen , wan t ook zi j bezitte n maa r éé n gezamenlij k oog . E n oo k hieri n komen z e me t d e lede n de r oud e collectiviteite n overeen , dat z e aa n di e gezamenlijkhei d va n uitkoms t superioriteit , ja, bewijskrach t ontleene n wille n tegenove r d e onbeweze n waarheden va n de n denke r — Lamennais baseerd e zij n theorie va n d e onomstootelijk e waarhei d de r Katholiek e dogma's o p d e vel e eensgezind e aanhanger s die r dogma's , — en precie s zo o doe n d e wetenschappelijken . Nie t bi j machte d e om-werel d t e vatte n al s projecti e va n eigen-ik , daardoor wanen d al s objectiev e waarhei d t e ontdekken , wat als immanen t dogm a i n he n voorhande n was , beroepe n z e zich o p hu n unifor m karakter , o p wa t du s welbeschouw d hun i n f e r i o r i t e i t is , o m hu n s u p e r i o r i t e i t t e bewijzen!

Curieus i s daarbi j he t beroep , zoowe l va n Comt e al s van Buckle, op he t „gezond e verstand" — ' twelk voo r den filo -soof, al s he t ongecontroleer d bedrieglij k bevinde n eene r meerderheid va n vrijwel-onbewust e mensche n geenerle i overtuigende waard e heef t — en waarbi j vergete n wordt , dat he t „gezond e verstand" , oo k va n de n scherpzinnigste! !

604

zeventiende-eeuwer, he m ee n werel d zonde r persoonlijke n God al s ee n absurditei t dee d erkenne n e n da t va n maa r zee r weinig tijdgenoote n he t „gezond e verstand " zic h za l hebbe n verzet tege n he t bondig e antwoor d aa n Boswell , waarme e de eerwaard e Samuel Johnson he t vraagstu k va n d e wils -vrijheid kor t e n goe d meend e o p t e lossen : „Sir, w e k n o w ou r wil l i s free , an d there' s a n en d on't. " Doch zoowel Buckle e n Comt e als Descartes e n Johnson meene n dan oo k eigenlij k me t „gezon d verstand " de zienswijze n va n een bepaald e groep , va n h u n groep .

En zo o laa t zic h overa l achte r d e nieuw e terminologi e van he t wetenschappelijk e dogmatism e dezelfd e inhou d opsporen al s achte r di e va n he t oud e kerkelijk-maatschap -pelijke dogmatism e — met dezelfd e instincte n al s grond -slag: autoriteitsgevoel , zi n voo r tuch t e n orde , e n ee n herhaaldelijk uitgesproke n afkee r va n individualistisch e zelfwerkzaamheid.

Voor d e alleenzaligmakend e ker k i s de alleenzaligmakend e wetenschap i n d e plaat s getreden , voo r d e geheiligd e be -dienaren de s woord s d e uitverkore n „élit e intellectuelle" , d e halfgoden va n d e „Ecol e Polytechnique" . He t oud e „Soyon s soumis" va n Bossue t klink t on s tege n i n d e herhaald e aan -maningen aa n hen , di e nie t to t d e „élite " va n d e „Ecol e Polytechnique" behooren , o m toc h t e beruste n i n wa t di e élite een s voo r a l al s „waar " e n „onwaar " vaststelle n zal . En zooal s Hobbe s d e vrijgeborenhei d va n de n mensc h weg -werkt onde r ee n stape l „contracten" , zo o begraaf t Comt e het eike n mensc h i n theori e toegekend e „droit souverai n d'examen" onde r d e herhaald e verzekering , da t allee n d e meeningen de r wetenschappelij k opgeleide n waard e hebben , en hi j vertrouw t va n he t onwetenschappelijk e vulgu s „qu'il s s'empresseront san s dout e d' y abdique r spontanément" , uit puu r verlange n o m verlos t t e worde n va n d e „anarchi e

605

intellectuelle", di e da n oo k wee r d e „uitsluitend e oorzaak " is va n elk e ander e anarchie .

Ligt aa n di t alle s nie t duidelij k d e eeuwig e Levenswil , he t oude „maatschappelijk e instinct " te n grondslag ? Elk e trek e r van i s i n Comte' s „Philosophi c Positive " o p te sporen . He t aristocratisme allereerst , a l i s voo r d e oud e geboorte-aristo -cratie de aristocrati e va n d e Ecol e Polytechniqu e i n d e plaat s getreden. D e overschattin g va n d e waard e e n d e aansprake n dier weinigen , d e onverschillighei d voo r d e waard e e n he t geluk de r massa's , di e zich , juis t al s vroege r i n den wi l Gods , thans t e resigneere n hebbe n i n he t inzich t da t „individueel e rampen onvermijdelij k zijn " — voortvloeiend ui t overmati g distinctie-gevoel — het voortduren d wijze n o p he t „nut " van d e Philosophic Positiv e voor d e maatschappi j — het veelvuldig gebrui k va n he t woor d „dangereux" , da t letterlij k op gee n pagin a va n d e „Physique Sociale" ontbreek t — het zijn alle s symptome n va n dezelfd e gemoedsgesteldheid , namelijk die , waarin d e Eenhei d zichzel f vergeet , zic h stellen , maar nie t zic h opheffe n wil . D e „physiologi e cerebrale" , d e „Natuurwet" i n he t algemee n heef t voo r de n man , di e zo o smaalde o p d e Gode n de r theologe n e n d e „entités " va n d e metaphysiciens, de n Wi l God s vervange n — en ee n wetenschappelijk-gegrondvest „Utopia " word t gepredik t i n hetzelfde werk , da t voortduren d zijdeling s tege n d e Saint -Simonisten boudeert .

Ja, d e gansch e progrès-gedacht e i s va n egocentrischc n aard e n herkomst , i n lijnrecht e tegenspraa k me t d e filoso -fische opvatting , neergeleg d i n he t Heraklitisch e aphorisme , dat „ee n e n dezelfd e d e we g opwaart s e n nederwaart s is " en wee r voortvloeien d ui t d e overschattin g va n eige n werk -zaamheid. Naas t d e onmiskenbar e ontwikkelin g o p weten -schappelijk gebie d word t d e (eve n onmiskenbare ) achter -

606

uitgang e n verlie s o p ander e gebiede n nie t geteld , nie t aangezien.

Oudtijds wer d d e onderwerpin g va n he t individ u aa n d e collectiviteit de n gemeene n ma n als ee n van Go d opgelegd e verplichting voorgehouden , waa r d e Overhei d d e draagste r was va n Goddelij k geza g —; thans leer t d e anatomie , da t „het dee l altij d ondergeschik t i s aa n he t geheel " e n dez e stelregel word t da n automatisch overgebrach t naar , e n toe -gepast o p de maatschappelijke verhoudinge n — en ook hie r doet zic h he t algemeen e bese f va n de r gebiede n verwant -schap al s d e spotvor m voo r va n he t Eenheidsgevoe l — als steeds he t collectiev e va n he t individueel e — waar da n oo k juist he t voornaamste : he t o n d e r s c h e i d e n , he t zie n van he t verschi l naas t d e overeenkomst , alwee r ontbreekt !

Oudtijds leerd e d e Kerk , me t behul p va n d e Schrift , d e superioriteit va n de n man boven d e vrouw — thans breng t de „physiologie cerebrale " tot precie s dezelfde uitkomst . E n zoo i s he t overal .

Zonnehelder blijk t het : dezelfd e ingebore n instincte n (bestemmingen) zullen , aa n wel k materiaa l z e zic h oo k hechten, in welk gebie d ze zich ook bewegen, van welke argu-menten z e zic h oo k beddenen , altijd tot dezelfde „conclusies" voeren, conclusies , di e niet s zij n da n d e formule s va n gemoedsbehoeften, tijdsbehoeften , verwerkelijkinge n va n bepaalde momenten in der Eenheid zelfontplooiing. Oo k met de zienswijzen en conclusie s va n de n filosofisch denkend e i s dit he t geval , maar e r i s altij d di t verschil : hi j wee t da t he t zoo is , en geef t z e du s nie t ui t voo r „incontestable truths" , voor alleenzaligmakend e waarheden .

Aldus kristalliseert zich uit het Ontwikkelingsbegiip-zelv e en ui t he t streve n naa r synthes e ee n nieu w dogmatisme . Terwijl voo r den wijsgeeri g aangelegd e di e „ontwikkeling " is d e zelfontplooiin g de r werkelijkheid , doo r de n enkelin g

607

als hoogst e bestemmin g o p zij n wijz e t e begrijpe n (da t is : te zijn , mee-te-beleven) , verstar t zic h i n de n wetenschap -pelijk-aangelegde datzelfd e ontwikkeHngs-begri p to t ee n ijzeren wetmatigheid , voorgestel d al s definitiev e e n „objec -tieve" waarhei d voo r iederee n e n voo r altijd , he t kome n waarvan ' s menschen hoogst e bestemming moe t zijn -

We zeide n zooeven , da t e r i n d e negentiend e eeu w — nadat onde r d e Restaurati e d e oude collectiviteite n — Kerk «n Staa t — hun ware n aar d e n bestemmin g hebbe n bloot -gelegd — aan het stichten en instandhouden van zulke collec-tiviteiten o p de n oude n grondsla g gee n intellect , gee n idealisme e n geen enthousiasm e mee r word t besteed , zooal s we door ons oordeel over Bismarck's „Gedanken..." hebben toegelicht — maar di t beduid t volstrek t nie t da t e r n u oo k geen intellec t e n enthousiasm e e n idealism e mee r word t besteed aa n he t projecteere n va n nieuw e gemeenschappen , nieuwe collectiviteiten .

Integendeel — het autoritair e e n ordelievend e karakte r van he t wetenschappelijk e dogmatisme , Positivism e ge -naamd, zal zich in zijn afkeer van de „anarchie intellectuelle", waarvan de n legtste n e n de n metaphysic i d e schul d word t toegeschreven — want i n he t dogmatisc h gemoe d i s imme r plaats voo r „gelijk " e n „ongelijk" , „waar " en „onwaar " — een samenlevin g wille n denken , waarva n d e wette n moete n zijn opgestel d i n overeenstemmin g me t d e i n d e natuu r (door hen ) aanschouwd e wetmatighei d e n doelmatighei d e n daar ee n nieu w dogmatism e steed s d e basi s i s voo r ee n nieuw collectivism e (waa r beid e immer s hetzelfd e zij n i n hun beteekeni s va n he t Absolut e uit) , zo o spreek t he t we l vanzelf da t d e basi s va n d e nieuw e gemeenschap , gelij k d e grondleggers va n he t socialisme , Saint-Simon e n Fourier , zich di e droomen , doo r he t wetenschappelij k dogmatisme ,

608

het Positivism e va n Comt e za l worde n gevormd , e n he t i s waarlijk gee n loute r toeva l da t August e Comte , al s leerlin g van de n vee l oudere n graa f D e Saint-Simon, i n samen-werking me t hem , i n he t jaa r 1824 hun eerst e gezamenlij k maatschappij-project aa n tijdgenoo t e n nageslach t heef t -voorgelegd.

Zoowel he t stelse l van Saint-Simo n als da t van Fourie r vertoonen, ho e die p overigen s d e verschille n zijn , d e reed s eerder genoemd e neigin g va n de n tijd , o m d e oud e antithese , de oud e antagonisme n e n daarme e samenhangend e belange n te verzoenen , o p t e heffe n to t de n ideale n staat , waari n «lks wi l i n de n gemeene n wi l to t zij n rech t komt .

Het oud e egaliteits-begri p word t me t d e grootst e min -achting, e n me t meni g schimpscheu t aa n he t adre s va n Rousseau, als onbruikbaa r e n uitsluitend-negatie f verwor -pen — maar he t oud e theologisch-monarchal e autoriteits -begrip, da t all e mensche n al s niet s da n „onderdanen " e n „kerklidmaten" ove r éé n ka m scheert , word t evenzee r e n met no g groote r afkee r verworpen . Fourier droomt zic h een ideaal-staa t — en hi j droom t i n cijfer s — waar d e synthese tussche n „gelijkheid " e n „ongelijkheid " za l worde n voltrokken doo r ee n „natuurlijk e verscheidenheid" , ee n indeeling i n „serieën " o p d e basi s va n d e menschelijk e hartstochten e n neigingen , waarva n elke , i n zij n verschil -lende nuance n e n ontplooiingen , éé n seri e vormt , zooda t elke mensch , krachten s d e verscheidenhei d zijne r neiginge n en hartstochten , to t we l derti g a vijfti g serieë n za l kunne n behooren, waari n hi j da n beurteling s onde r andere n e n boven andere n staat , naa r he t gehalt e e n d e werkdadigheid , de practisch e bruikbaarhei d zijne r neigingen . Aldu s zoude n dan d e to t el k gemeenschapsleve n noodwendig e „Orde " e n „Autoriteit" me t d e el k individ u toekomend e „Vrijheid " zij n verzoend. He t grilli g mechanism e va n d e huidig e maat -

Prometheus. 39

609

schappij zo u plaat s hebbe n gemaak t voo r d e waarachtig e Eenheid, d e Harmoni e de r Verscheidenheid .

Eenheid i n Verscheidenhei d — de algemeen-gangbare , moderne, d e „Hegelische " gedachte , maa r alwee r i n regel s verstard, to t wette n gedogmatiseerd , me t ee n voortduren d beroep o p d e wetenschap , o p Newton , i n getallen , (haas t zoude me n zeggen : to t i n decimale n nauwkeurig ) uitge -cijferd. Volgen s zij n eige n getuigeni s uitgaand e van Des -cartes' methode — „Ie doute absol u e t l'écar t absolu" , maar verstoken van historisch inzicht en historische belangstelling, mist Fourier het gevoe l voo r he t beweeglijke , he t eeuwig -vloeien e n verandere n de r dingen , voo r he t louter-relatiev e en functioneel e de r verschijningsvormen , ka n hi j d e Totali -teit nie t vatte n al s proces , waari n oo k hij-zel f e n zij n meeningen nie t mee r zij n da n vluchtig e fase , vervlieten d moment, e n vertoon t hi j he t eigenaardig e halfslachtig e va n wie tegelij k redelij k (opheffend ) e n stichtelij k (stellend ) wi l zijn.

Fourier verwacht alle s va n d e natuurlijk e harmoni e de r vrijelijk uitgeleefde , zorgvuldi g tegenove r elkaa r geschikt e en in serieë n georganiseerd e „attractions passionnées" — en het spreek t vanzel f da t di t schikke n e n organiseere n moe t worden overgelate n aa n d e natuurwetenschappelijk e auto -riteiten, zooda t hi j da n oo k me t nadru k va n d e „priesters " (volksleiders) proeve n va n bekwaamhei d i n d e exact e wetenschappen verlang t — en di t za l da n een maatschappi j van georganiseerd e vrijhei d wezen , waarin * „Individua -lisme" e n „Collectiviteit " blijven d zulle n zij n verzoend . Ook August e Comt e streef t i n zij n „Systèm e d e Politique Positive" (zoo hee t he t geschrift , da t hi j i n 1824 uitgaf, i n samenwerking me t e n al s leerlin g van Saint-Simon ) naar diezelfde synthese , diezelfd e verzoenin g i n de n oude n strij d tusschen collectie f geza g e n persoonlijk e vrijheid , en , i n

610

tegenstelling me t Fourier , bouw t hi j o p d e historie , di e he m (natuurlijk) to t dezelfd e conclusie s breng t al s „I e dout e absolu e t l'écar t absolu " he t Fourie r doe t — de conclusie s van de s tijd s Noodwendigheden . Zo o leer t „d e historie " el k geslacht wa t he t a l wee t — en Mar x wee r iet s hee l ander s dan Comte !

Tusschen de n Mense n e n zij n gewete n wensch t oo k hi j geen autoritaire n dwang , doc h elks persoonlijk inzicht , da t „vrijheid va n onderzoek" , vrijhei d va n gewete n ee n absur -diteit is , omda t allee n d e wetenschappelij k gevormde n e n bevoegden ee n oordee l kunne n e n moge n hebbe n i n zak e godsdienst, politie k e n psychologie , zo o goe d al s i n all e andere zaken , daar godsdienst , politie k e n psychologi e onder -hevig zij n aa n volkome n dezelfd e wetten , welk e i n chemie , astronomie, biologi e e n ander e „exact e wetenschappen " worden ontdek t e n blootgelegd .

Want „d e historie " heef t he m immers , naa r w e reed s zeiden, geleerd , da t elk e ta k va n menschelijk e kenni s dri e stadiën, trappe n doorloopt : d e theologisch e o f fictieve , d e metaphysische o f abstracte , d e wetenschappelijk e o f posi -tieve. I n di t laatst e stadiu m (he t allerlaatst e e n definitieve! ) beginnen d e dinge n da n n u t e kome n e n oo k d e politie k za l voortaan ee n positiev e wetenscha p worden , nada t doo r Rousseau het laatst e woor d de r metaphysic i i s gesproken . Deze gin g ui t va n fantastisch e speculatie , d e positiev e politiek za l uitsluiten d va n d e observati e uitgaan . „Ell e decouvre, le s autre s inventent. " E n evenmi n al s d e gemeen e man zic h ee n oordee l o p he t gebie d va n physic a o f chemi e zal wille n aanmatigen , evenmi n za l hi j he t wille n o p he t gebied va n d e politiek , wannee r hi j maa r ziet , da t d e zor g van zij n „bonheu r réel " i n d e hande n berus t va n d e éénigen , waar he t veili g i s : va n de n ma n va n wetenschap , di e niet s „invente", maa r d e wette n va n d e gemeenschap , d e socio -

611

logie, opspoor t lang s experimenteelen , objectieve n weg , volgens d e onfeilbar e natuurwetenschappelijk e methode ; — van de n geleerde , di e i n Newto n geloof t e n i n d e „Ecol e Polytechnique" wer d gevormd . Nie t gewelddadi g word t he t individu de vrijhei d van gewete n ontruk t i n naam van oud e dogma's en daarop berustende machts-usurpatie — maar het leert i n den beoefenaa r va n d e philosophic positiv e zijn na -tuurlijken geestelijken leider , priester en koning te erkennen. „Comme c'es t dou x d'obéir! " Zo o word t oo k hie r d e ver -zoening tussche n „Individueel e vrijheid " e n „Collectiev e Orde" bewerkstelligd.

De aanvankelijk e samenwerkin g tussche n August e Comte en Saint-Simon, hun later e — van 1824, de publicati e va n hun gezamenlij k werk , dateerend e — verkoeling e n vijand -schap kan tot op zekere hoogte dienen als illustrati e va n het aanvankelijke samengaa n alle r denkende n e n zoekende n .na Revolutie e n Reacti e i n ee n gezamenlij k vatte n va n d e Ontwikkelings-gedachte, i n ee n gezamenlij k streve n naa r synthesen va n oud e antithese n — en va n hu n late r uiteen -gaan, wanneer die gedachten langzaam-aan verstollen tot een nieuw dogmatisme , ' t wel k gedurend e tientalle n jare n d e grootsten en besten van hun tijd meesleepen e n bekoren zal , volkomen voorzie n i n a l hu n geestelijk e behoeften .

In zij n leerlin g mist e d e oud e Saint-Simon de recht e waardeering voo r „la Faculté Sentimentale" , voor het niet t e uniformiseeren persoonlijk e va n den mensch. Ho e groo t zij n eigen waardeerin g voo r d e positiev e wetenscha p oo k is , i n zijn „Staat " za l e r naas t ee n Aristotelisch e Academi e oo k plaats voo r ee n Platonisch e Academi e zij n — maar Comt e spreekt va n „le s dangereuse s reveries de Platon" , noem t Aristoteles „I e pèr e de l a filosofie" , vergelijk t Montesquieu met de n laatst e e n Rousseau me t den eerste . Di t kenmerk t hun verschi l we l zo o scher p mogelijk , he t eeuwig e verschi l

612

tusschen d e twe e „kampen " e n daarme e hang t oo k di t te n nauwste samen , da t he t Saint-Simon om de n mensc h e n zij n geluk — „Wat doe t gi j voor uw armen?" is de vraa g die hij in hoogste instanti e de n gouvernemente n stel t — en Comt e om d e houdbaarhei d de r theorie , o m he t sociologisc h dogm a te doe n is. Saint-Simo n behoorde to t ee n neergaande , Comt e tot ee n opgaand e periode , d e groeiend e negentiend e eeu w zal d e glorieus e overwinnin g va n he t collectie f wetenschap -pelijk dogmatism e ove r d e individualistisch e speculatiev e filosofie t e zie n geven . Doc h di e overwinnin g word t nie t ineens bevochten .

Houden w e on s voorloopi g aa n d e beschouwin g va n he t tijdperk, waari n no g nie t d e nieuw e gedacht e to t ee n nieu w dogmatisme i s verstold , he t tijdper k va n de n zelfinkeer , van d e definitiev e menschelijk e bewustwording , waari n d e oude vragen , losgeraak t o f lo s geraken d va n d e oud e oplos -singen, opnieu w aa n d e ord e zij n gestel d e n altij d doo r nieuwe vrage n doe n rijzen .

En trachte n w e da n n u voo r on s dee l n a t e gaan , ho e da t tijdperk, da t geslach t tussche n 1800 en 1840 — en lateren , voorzoover d e vraagstukke n de r zedelijk e roepin g e n de r redelijke verantwoordelijkhei d va n de n mensc h oo k i n d e „positivistische" period e aa n d e ord e blijve n — tegenover die vraagstukke n staa t te n opzicht e va n he t problee m va n Prometheus.

M o d e r n e P r o m e t h e u s - o p v a t t i n g e n .

Twijfel e n Vertwijfeling .

Met he t optrede n e n toeneme n va n he t menschelij k zelfbewustzijn al s openbarin g va n de r Eenhei d zelfbewust -wording, zooal s w e da t i n ee n vori g hoofdstu k hebbe n

613

beproefd t e schetsen , heef t zic h he t Prometheus-problee m als he t war e verdubbel d e n i s naa r all e zijde n gecompli -ceerder geworden . D e vraa g naa r d e waard e va n he t Idealistisch Verze t tege n eenig e bestaand e Ord e heeft, naas t den zedelijke n inhoud , n u oo k ee n geestelijke n inhou d ge -kregen, i s he t voorwer p va n intellectueele , mee r no g da n van moreel e overwegingen . N a he t voorgoe d verdwijne n van he t blind e autoriteitsinstinct , va n d e oud e dogma' s e n fictie's, die „Prometheus " to t misdadiger stempelden , rijzen nu d e vragen:

Handelt „Prometheus" redelijk? Kan „Jupiter" worden te n onde r gebracht , zal , moe t

Jupiter worden te n onde r gebracht ? Wie onze r i s gerechtig d al s Prometheus o p te treden ?

En tege n welk e Jupiters ? E n krachten s welk e superioriteit ? En to t wel k resultaat ?

En dez e vrage n omvatte n metterdaa d all e vragen , all e bekommeringen va n de n moderne n mensen , di e ee n ande r richtsnoer voo r zij n leven da n opportunisme begeert , e n zijn zedelijke opvattinge n i n overeenstemming streef t t e brenge n met zij n redelijk e inzichten . E n geloof t he t me t zelfbewust -zijn, me t zelfonderscheidin g toegerust e nieuw e geslacht , waarin d e Gees t to t begri p va n zichzel f i s gekomen , no g wel lange r in Prometheus e n in zijn daad, dat is : in zichzel f en i n zij n eige n daadwerkelij k idealisme ? Voo r zoove r „ja" — hoe verzoen t he t da t geloo f me t zij n redelijkheid , — voor zoove r „neen " — hoe leer t he t zonde r da t geloo f het leve n t e dragen ?

Om in Prometheu s te gelooven , moe t me n aannemen : Jupiter's schuld, Prometheus' vlekkeloosheid — de moge -lijkheid va n ee n vlekkelooz e werel d zonde r schuld .

Goede menschen . Goed e daden . Goed e resultaten . Het zij n dez e onwrikbar e gesteldheden , welk e zic h i n he t

614

gemoed va n de n zeventiende-eeuwe r to t onwrikbar e stellig -heden hebbe n omgeze t (denke n w e no g een s aa n Milton's schildering va n „D e Zonde " — beeld va n he t scherp e verschil tussche n „goed " e n „boos " o p dogmatieke n grond -slag e n zó ó allee n oo k ee n schij n va n realitei t bevattend. )

Wrikt d e achttiend e eeu w eenmaa l di e dogmatiek e grond -slagen los , da n blijke n „goed " e n „boos " al s bloo t relatiev e waarden, al s name n va n algemeen-menschelijk e kwaliteiten , en o p he t „loswrikken" , he t critiseeren , onderscheiden , volg t onvermijdelijk he t opheffen .

Onder d e vel e voorbeelden , di e w e eerde r gave n va n dez e dogma's loswrikkende , e n du s vernietigend e werkzaamhei d herinneren w e no g een s aa n d e zo o vaa k gewraakte , eerder -geciteerde regele n in Lessing' s „Emili a Galotti" , waar d e heldin i n haa r doodsangs t ee n zelfbelijdeni s slaakt , di e he t lang gehandhaafd e onderschei d tussche n „kuisch e vrouw " en „onkuisch e vrouw " te n eenenmal e opheft , vernietigt . Ee n vluchtige herinnerings-vergelijkin g me t Comeille' s Chimène , ja met Richardson' s „Pamela " e n „Clarissa" , toont wel k een verleggin g e r heef t plaat s gehad .

De individualistisch-pantheïstische , zelf-critisch e acht -tiende-eeuwsche litteratuu r ko n geen „vlekkelooze" mensche n voortbrengen, evenmi n al s zwart e misdadiger s e n „vuig e onverlaten" — tegenover Schiller's i n dat opzich t „ouder -wetsche" typeerin g va n Fran z Moo r staa t zij n helde r begri p van Philip s II.

Reeds d e best e geeste n va n d e achttiend e eeu w hebbe n aldus he t inzich t de r menschelijk e ontoereikendhei d i n d e litteratuur neergeleg d e n zelf s hu n persone n ee n elemen t van twijfe l e n zelfverwijt , voortspruiten d ui t di t zelf-critisc h inzicht, toebedeel d — de negentiend e eeu w zet , i n he t klaarder lich t eene r volledige r bewustwording , deze n arbei d onverdroten voor t e n geef t i n haa r litteratuu r ee n bijkan s

615

onafgebroken tablea u va n menschelijk e ontoereikendhei d te zien , waarva n d e tragisch e werkin g al s he t war e word t verscherpt doo r de n twijfe l e n d e vertwijfelin g de r betrok -kenen. D e auteu r staa t tegenove r zij n schepsele n ó f harts -tochtelijk meelevend , ó f afzijdig-critisch , naa r de n gees t des tijds, waarva n zij n gees t d e weerspiegelin g is .

De oud e zelfmisleiding , he t zic h noemend e idealisme , i s daarmee voorgoe d afgezak t naa r de n preekstoe l e n he t Zaterdagavond-artikel, naa r stadsvoogde n e n proosten , d e vertegenwoordigers de r collectiviteiten , di e he t Ibsen's „Brand" zo o zuu r maken , he t voel t zic h no g steed s vol -komen thui s tussche n d e „practisch e inzichten " e n i s koek-en-ei me t he t gezond e verstan d de r betrokke n „idea -listen". Dez e behoore n nie t to t d e sfeer , waari n denker s e n kunstenaars gebore n worden . E n zelf s he t nieuwe , voora l in de n aanvan g zo o trouwhartig e „collectiev e idealisme" , dat d e negentiend e eeu w heef t voortgebracht , he t idealism e van d e socialistisch e collectiviteit , 'twel k „L e Cid " i n werk -mansplunje aa n d e litteratuu r heef t gegeve n — want all e litteratuur va n collectiev e „idealen" , di e collectiev e belangen zijn, ken t maa r éé n enke l typ e va n held : L e Ci d — heeft het zonde r waarlij k groote , critisch e kunstenaar s e n denker s moeten stellen .

Wat doo r Lessin g e n Schille r wer d begonnen , word t doo r Hebbel e n Ibse n voortgezet . Goethe verhoudt zich , naa r w e zagen, te n opzicht e va n he t onderhavig e vraagstuk , gehee l anders.

Hebbel's „Judith " i s de voltooiing , d e consequenti e va n „Emilia Galotti" , een consequentie , waarva n Lessin g zel f wellicht, al s steed s mensche n va n d e uiterst e consequentie s hunner eige n waardebepalingen , teruggeschrik t zo u zijn . Op dezelfd e wijz e is Ibsen' s „Brand" d e voltooiin g va n Lessing's „Odoard o Galotti " e n van Schiller' s „Vettina" .

616

Ibsen's „Julianus d e Apostaat " i s i n aanle g volkome n de -zelfde al s Schiller's „Fiesco" .

In a l dez e figure n leef t ee n streve n naa r hooger e doel -einden bove n he t klein-persoonlijk e ui t e n alle n fale n ze , aan d e va n hunn e menschelijkheid , va n on s alle r mensche -lijkheid, onafscheidelijk e tekorten . Schie r altij d e n overa t zal he t bese f va n da t tekor t i n de n aanvan g he t karakte r aannemen va n ee n bese f va n „zedelijke n schuld " in zichzel f en i n anderen . Va n all e „dogmatisme " i s zeke r he t dogm a van de wilsvrijheid het taaist ingeroest. Dat dogma waarach-tig prij s t e geven , beduid t zelf-prijsgeving , di e zelfopheffin g is, daaro m geef t da n oo k nieman d he t eigenlij k prijs , zelf s de allerredelijkst e allee n bi j momenten ; he t i s he t dogma -tisme waarin we het vaaks t en zelf s zonder het te bemerken , terugvallen. Maa r de houding va n den kunstenaar tegenove r dien „zedelijke n schuld " zijne r medemensche n i s we l aan -merkelijk verander d — hij voel t di e immer s al s eige n schuld, e n voo r de n oude n „heiligen " afschu w i s du s ee n innig meegevoe l m de plaat s getreden . Doc h he t gevoe l va n „schuld" blijf t zic h koppele n aa n he t gevoe l va n „tekort " en breng t voo r de n kunstenaa r e n voo r zij n schepsele n boete, berou w e n zelfverwij t noodzakelijkerwij s me t zich . Duidelijk onderscheide n w e d e opvattin g va n „tekort " als -„schuld" i n d e litteratuu r e n w e wille n di e opvattin g ken -merken als he t

E e r s t e t h e m a .

Om Holoforne s t e dooden , de n geweldenaar , wreede n be -lager va n haa r Volk , begeef t zic h Judith naar zij n kam p — en d e vrou w i n haa r word t doo r de n ma n overwonne n e n door d e rauw e groothei d va n hem , di e haa r vijan d moes t zijn, geïmponeerd . Zó ó voorvoeld e he t Emilia Galott i — dat z e nie t „overweldigd " zou worden , al s de flauwvallend e

617

maagd ui t d e oud e litteratuur , maa r bekoord , verleid ! Judith gaat onde r i n Holofernes ' omhelzin g — weliswaar herneemt z e zic h oogenblikkelijk , z e ka n de n man , di e zic h aan haa r menschelijkhei d e n aa n haa r maagdelijkhei d ver -greep, we l hate n e n ui t die n haa t haa r daa d volbrengen , maar die daad is dan de Daad, waarop ze uittoog , niet meer. Niet o m haar Volk doodd e z e hem , maar omda t hi j haar o p zoo wreed e wijz e aa n zichzel f ontdekt e — ze ruim t de n getuige, d e herinnering , d e realitei t va n haa r eige n va l ui t den weg . He t vol k juicht , al s z e optreed t me t he t afge -houwen hoofd — het vol k i s de collectiviteit , di e resultate n weegt e n gee n motieve n — Judit h alleen voel t da t z e ee n -nederlaag lee d e n va n he t hoogst e niet s heef t volbracht .

Hebbel's weze n al s dichte r e n denke r staa t on s borg , da t Judith's nederlaag nie t al s ee n toevallig e missta p va n ee n toevallige vrou w moe t worde n aangemerkt . Wa t geef t hi j niet herhaaldelij k i n zij n dagboeke n uitin g aa n zij n min -achting voo r d e „aangekleed e anecdote", me t hoeveel kle m stelt hi j nie t de n eisch , da t el k dram a d e verhoudin g va n mensen e n werel d tegenove r d e alomvattend e Ide e to t onderwerp hebbe !

Hoe ve r zij n w e hie r da n verwijder d va n de n gees t de r zeventiende eeu w — denken w e aa n Corneille' s „Cinna " — die gee n motieve n va n dade n scheide n ka n e n nie t aarzel t een gelukki g resultaa t to e t e juichen , zonde r aanzie n de r beweegredenen, i n ee n voortdurend e verwarrin g va n per -soonlijke ambiti e e n collectie f idealisme . Ho e ve r oo k va n het schie r kinderlij k geloo f i n d e menschelijk e natuur , he t geloof i n zuiver e motieven , da t no g ui t Shelley's „Prome -theus" tot on s spreekt . Schemerin g wa s he t voorgevoe l va n de achttiend e eeuw, bi j he t lich t de r zelferkenning , da t voo r dit nieuw e geslach t i s opgegaan .

Overal dezelfd e ontoereikendheid , e n he t inzich t va n

618

eigen ontoereikendheid , me t twijfe l e n vertwijfelin g al s gevolg.

In d e figuu r va n Julianu s de n Apostaa t — door Hebbel , blijkens zij n dagboek , gedroomd , doo r Ibse n volledi g e n veelzijdig uitgebeeld ' — komt Schiller's „Fiesco" to t voll e ontplooiing. Oo k i n he m gaat , i n d e voorstellin g va n Ibsen , het ideaa l te n onde r doo r d e eerzucht , aangewakker d doo r toeval e n raad , oo k hij , al s Fiesco , vlei t e n misleid t zich -zelven da t hij , al s eenmaa l Marcus Aurelius , keizerlijke macht za l wete n t e vereenige n me t d e rechtvaardigheid , d e wijsheid, d e onpartijdighei d va n de n denker . Fiesc o beleefd e zijn overigen s onvermijdelijke n nederlaa g niet , doo r de n vroegtijdigen dood , dien he m Vettin a aandeed , maa r Julianu s beleeft die n ondergan g wel , al s he t geloofsfanatism e de r Christenen, hu n onverbiddelij k „voo r on s o f tege n ons " he m tot hu n alverwoede r vijan d maakt , totda t da n eindelij k het beroemd e stervenswoord , wannee r he m d e soldaa t Agathon i n naa m va n de n Christu s verslaa t — „Overwonnen hebt Gij , o Galileeër " — dien ondergan g bezegelt . Maa r di t geloofsfanatisme, di t dringen d „voo r on s o f tege n ons " i s geen toeval , ui t he t toevalli g daar-zij n va n ee n militan t Christendom geboren , he t i s he t leve n zelf , da t immer , da t elk oogenbli k „voor " o f „tegen " eisch t e n de n droo m va n een heerschen d wijz e to t ee n illusi e maakt . O f zoude n w e niet sceptisc h moge n staa n tegenove r wa t on s van Marcu s Aurelius e n ander e heerschend e wijze n word t verhaald , waar w e wete n hoezee r d e onde r absolutism e zuchtend e achttiende-eeuwer, he t parlementarism e e n d e republie k heeft verheerlijk t — en ho e weini g voo r he t levend e moderne rechtsgevoe l absolutism e va n parlementarism e verschilt?

Jarl Skule , in Ibsen' s „Kroonpretendenten", durf t naa r Haakon's kroon nie t staan , schoo n Haakon's koninklijke

619

geboorte nie t beweze n is , twijfe l houd t he m terug , he t besef va n eige n innerlijk e ontoereikendhei d — dezelfde ontoereikendheid, die Rosmer in zichzelven speurt , het bese f waarvan he m zij n levenskrach t roof t e n he m met Rebecc a tezamen — die oo k he t hoogst e wild e e n oo k faald e — in het wate r drijft .

Is „Solness" niet het symbool van den mensch, die nimmer tot d e hoogt e va n zij n eige n illusie s reik t e n i n d e pogin g afstort e n omkomt ?

Koning Kandaules — in Hebbel's „Gyge s und sein Ring", , wil mee r da n zij n voorganger s zijn , o m ee n ander e waard e gekend worde n da n di e i n mun t e n zwaar d e n diadee m i s uitgedrukt, hi j wi l ee n „gekroond e realiteit" , gee n „ge -kroonde fictie " wezen . Datgen e wa t de n Vorst i n d e collectiviteit volkome n bevredig t — we zage n he t indertij d bij d e vergelijkin g tussche n Lodewij k XIV en Napoleon . — waarvoor hi j zel f i n aanbiddin g ligt , wijs t dez e Konin g af: „z u gelten , wi e gepragt e Münz e gelten , un d mi t de n Statuen, di e i n geweihten Tempelnische n stehn , die schnöd e Unverletzlichkeit z u teilen" — maar dezelfde fiere individua-list ka n zij n gelu k al s ma n nie t allee n dragen , hi j heef t andermans oogen van noode om zijn eigen oogen te gelooven en haal t aldu s Gyge s ove r to t d e misdaad , di e slecht s me t zijn doo d gezoen d ka n worden . „Ic h brauch e eine n Zeugen » dasz ic h nich t ei n eitle r Tho r bin, der sic h selbs t belügt , wenn e r sic h rühmt , da s schönst e Wei b z u kussen , un d dazu wah l ic h dien. "

Brand — i n Ibsen' s drama va n die n naa m — is d e ma n die alles , zichzel f e n anderen , offerd e aa n d e zuiverhei d van zijn beginsel e n die zic h eindelijk , te n doode to e afgefolterd , ten bloeden s to e gepijnigd , terwij l he m d e lawin e begraaft , uit d e wolke n he t „Deu s caritatis " hoor t toeroepen , al s met de stem van zijn eige n laatgerijpt e inzicht , da t hi j de wetten.

620

van he t Erbarme n schon d voo r d e wette n va n d e Gerechtig -heid. Oo k hi j ma g i n zij n doodsuu r zichzelve n zeggen , wa t Kandaulus i n zij n doodsuu r zichzelve n zegt , da t hi j i n zij n onkunde d e werel d wekte , d e slapend e wereld , di e haa r slaa p zoo goe d al s haa r werkdadighei d behoeft , zonde r krach t o m haar t e binden , zonde r geestelij k bezi t genoe g o m haa r rijker t e maken . Oo k hi j wa s tegelijkertij d „t e goe d e n nie t goed genoeg " —. te goe d o m me t d e slapende n t e slapen , niet goe d genoe g o m d e ontwaakte n t e leide n e n to t hooge r heil t e binden . „Herakle s wa r de r Mann, ic h bi n es nicht ; zu stol z ur n ih n i n Demu t z u beerben , un d vie l z u schwach , um ih m e s gleic h z u thun. "

En zo o i s he t overa l — overal wrik t he t nieuw e zelfbe -wustzijn, al s zelfonderscheidin g e n zelfcritiek , d e oud e gesteldheden los , e n hef t z e o p — geen „goeden " zij n e r meer e n „boozen " afzonderlijk , maa r eeuwi g e n algemee n i s de menschelijk e ontoereikendheid , e n he t bese f daarva n leef t in den mensen , al s zij n twijfe l e n zij< n vertwijfeling. Maa r d e gedachte aa n „zedelijk e schuld " i s ui t dez e opvattin g no g geenszins weggewischt . D e schul d i s allee n redelijke r ver -deeld, i s alle r mensche n gemeengoe d geworden . He t oud e dogmatisme va n „goed " e n „boos " i s du s nie t zoozee r volkomen opgeheven , da n we l „her-steld" , to t ee n nieuw e gesteldheid geworden , waarbi j „d e goede " e n „d e booze " door „he t goede " e n „he t booze " zij n vervangen , waari n da n elke mensc h zij n evenredi g aandee l heeft . E n duidelij k merkbaar leef t i n di e opvattin g oo k no g d e oud e gedacht e van Zondeva l e n Verzoening , va n ee n ui t volmaakte n staa t vervallen wezen , e n daarme e d e mogelijkhei d to t herstel . „Herakles wa r de r Man n . . . " boven he t zwak-menschelijk e uit, straal t no g imme r d e gestalt e va n he t Volmaakte , va n den Volmaakte , Herakles . . . of Jezus . E n i n da t Volmaakt e kan dan de mensch , ofschoo n hi j tot d e hoogst e toppe n nooi t

621

zal reiken , aandeel ' hebben doo r zij n „goed e daden" . M . a ~ w.: d e onderscheidin g „goed e daden " en „slecht e daden " i s bij dfo „eerste thema", in dit eerst e stadium va n zelfbewust -zijn nog ongerep t gebleven.

Doch he t zelfbewustzij n schrijd t imme r verde r e n laa t ook di t dieper , persoonlijker , dogmatism e nie t ongerept . E n dit gebeure n zie n we voo r on s al s een

T w e e d e t h e m a . De mense n i s du s ontoereikend . Hi j i s gebore n om , al s

Byron's „Kain" , voor zoove r hi j denk t e n wil , i n „God s valstrik t e loopen" , zic h t e belade n me t schul d e n to t boet e te sterven . Ui t de n mon d van Brand' s vrouw, di e bezwijkt , nadat z e he t hoogst e heef t volbracht , krijg t he t oud e woor d een nieuwen zin : „Wer Gor t scha ut stirbt. " He t Volmaakt e schouwen = begrijpen =: zijn, beduidt d e opheffing de r per-soonlijkheid, die zic h i n onvolmaaktheid , beperktheid , eenzijdigheid (distinctie ) handhaaf t e n staand e houdt , he t is doodsgrondslag , gee n levensgrondslag . I n Hebbel' s „Ge -noveva" zegt Golo hetzelfde „ . .. Liebe, du bist nicht Leben, du bis t Tod , j a To d "

Maar, d e een s volbracht e goed e daad , he t goed e streven , als aandee l i n he t Volmaakte ...? Laat on s zien .

In „Brand " ontplooi t zic h d e nazaa t va n Odoard o Galotti, va n Robespierre , va n d e Vlekkelooz e Deugd , waarin de achttiende eeuw no g zonder voorbehou d geloofde , die i n d e achttiend e eeu w i n zichzel f geloofde , d e man , di e met zij n beginse l gee n transacti e duldt , zij n moede r ong e troost laa t sterven , omda t z e va n haa r rijkdo m maar nege n tiende verzake n kon , wien s „Alle s o f Niets " al s ee n vlammenzwaard doo r d e wereld gaat , i n d e eerst e plaat s op-zijn eige n bors t gericht . Daaro m moe t zij n kin d sterve n o p de koude , vochtig e plek , waa r zij n arbeidsvel d is , daarom , moet zij n vrou w te n onde r gaan , omda t hi j zij n pos t nie t

622

verlaten, haa r zwakhei d nie t tegemoetkome n mag . Zij n gansche leve n heef t hi j gemeen d Go d t e volgen , e n i n zij n stervensuur hoon t he m d e ste m „Go d i s Erbarmen" . Maa r had hi j Go d i n erbarme n gevolg d e n o m da t erbarme n d e rechtvaardigheid verzaakt , he t kwaa d nie t uitsnijdend , maar verbloemend , vergevend , nie t straffend , ha d hi j voo r kind e n vrou w zij n pos t verlate n —• dan ha d d e Ste m he m toegeroepen: „Go d i s Rechtvaardigheid " —, vóór d e lawin e zijn afgema t hart , verstrik t i n tegenstrijdigheid , verdool d in zichzelf , voo r eeuwi g begroef . Al s eenmaa l Orestes, ver-volgen he m d e Furiën , omda t hij , naa r he t een e strevend , het ander e verzuimde , d e een e We t betrachtend , d e tegen -wet schon d — en di t i s he t loo n va n wie n vrou w e n moeder , kind e n zichzelve n offerde .

Hier openbaar t zic h d e menschelijk e Ontoereikendhei d niet lange r al s „zedelijk e schuld" , maa r al s Noodlot . Va n Kandaules ka n nog worde n gezeg d — in den aanvan g en naa r den schij n althan s — dat hi j faalde , van Judit h eveneens — maar Bran d faald e i n die n zi n nooi t e n nimmer . Zij n „goed e daden" zij n niettemi n al lemaal . . . slechte daden .

De Waarheid ! Dokte r Stockma n (Ibsen's „Volksvijand") stikt i n d e leugen , i n d e maatschappelijk e leugen s va n proosten e n bisschoppen , machthebber s e n aandeelhouders , in d e leugen s va n Ord e e n Geza g e n Gemeenschapsbelang , waarin alles , wa t te n hoog e streeft , word t doodgedrukt . Wie di e he t zie t twijfel t aa n d e onvermengd e waard e de r daad van den man, die o m waarhei d komt , en waarhei d eisch t en waarhei d spreekt ?

Zulk ee n ma n i s Greger s Werl e („D e wild e Eend") . Hi j klopt aa n de deuren van all e huize n — waar mensche n vredi g en gelukki g i n leugen s leve n — met zij n ideal e schuldvorde -ring e n vind t zic h ontvange n al s „dertiend e aa n de n disch" . Als Brand , overtuig d va n zij n plicht , wrik t hi j d e waarhei d

623

die week e harten binnen... e n daar worden leven s verwoes t en ee n schuldeloo s kin d gaa t te n onder , o m d e Waarheid . Wie durf t staand e houde n da t dokte r Stockma n ee n „slechte daad " deed , toe n hi j „d e Waarheid " uitbazuind e van de daken zijner verdorven woonplaats — wie echter durft zeggen da t Greger s Werl e ee n „goed e daad " deed , toe n hi j den zwakke n Hjalma r Ekda l de n blinddoe k va n d e ooge n rukte? Hie r heef t „D e Waarheid " zoovee l kwaa d aange -richt al s d e leugen ooi t vermocht , elder s verwoes t d e „deugd" mee r geluk , da n ooi t d e „ondeugd " kon . I s he t niet Genoveva' s edelaardigheid , di e d e schuldige liefd e aan -wakkert i n Golo' s hart , i s he t nie t haa r vlekkeloosheid , haar weigerachtighei d o m d e geringst e zond e t e begaan , die he m breng t to t zij n misdadig e razernij ? Wa s hie r d e som va n „geluk " e n „ongeluk" , va n „schuld " e n „boete " niet geringe r geweest , al s „deugd " voo r „ondeugd " war e geweken?

„Goede menschen " zij n e r nie t — maar „goed e daden" evenmin. I n he t stijgen d lich t de r zelfonderscheidin g i s oo k deze gesteldheid , di t oud e dogmatism e opgeheven , vloeie n „Het Volmaakte " e n „He t Onvolmaakte " i n elkaa r over . Geen daa d i s „goed " o f „slecht" , maa r ui t elk e daad , al s eenmaal ui t die va n Orestes , spruit „goed " e n „kwaad " gelijkelijk, omda t gee n din g o p zichzelf , maa r i n zij n ver -houding to t a l he t andere , al s relati e e n functie pa s bestaat , zijn waard e e n zij n beteekeni s krijgt . Nie t heef t d e mense n door zij n „goed e daad " aandee l i n he t Volmaakte , wan t d e „goede daad " is er niet en „he t Volmaakte " is e r niet . Dez e tweede schred e to t d e erkennin g moes t noodzakelijkerwij s de eerst e volge n — alle dogmatism e moe t voora f her-stel d worden, za l he t opgeheve n kunne n worde n i n d e Eenheid , zooals w e da t eerde r hebbe n uiteengezet .

Maar me t d e gedacht e aa n „zedelij k tekort " i s n u oo k

624

de oud e droo m va n „Zondeval " e n „Verzoening " te n onde r gegaan. Herakles-Jezus , he t beel d va n Volmaaktheid , bove n menschelijke onvolmaakthei d uit , maak t plaat s voo r he t beeld van ee n beschonken Prometheus, di e na he t avondmaa l bij Bacchus i n zijn werkplaat s me t onzeker e hande n zij n half voltooid e schepsele n voorgoe d bedierf . I n dez e erken -ning va n ee n onherroepelij k Noodlo t i s voo r „schuld " noc h voor „boete" , voo r „Zondeval " noc h „Verzoening" , voo r geen Herakle s e n voo r gee n Jezu s plaats , maa r d e gedacht e aan ee n mogelijk e volmaakthei d i s toc h no g nie t heelemaa l opgegeven e n opgeheven: de dronken Prometheus b e d i e r f zijn schepsele n e n zi j „vielen" , zi j he t nie t doo r eige n schuld . En sindsdie n i s hu n lot , wa t he t Koo r de n stervende n Brand toeroept : „Alle s opfern , nicht s erreichen. "

Uit he t voorafgaande , da t elk e daa d to t ee n Orestesdaa d maakt, goe d e n slech t gelijktijdig , volg t no g nie t onmid -dellijk d e opheffin g va n d e laatst e gesteldheid : goed e resul -taten. Orestes heeft zij n moeder gedoo d — maar hi j heeft da n toch zij n vader s ee r gewroken . E r i s ee n resultaat , da t d e „rechtvaardiging" ka n zijn van de daad, oo k va n de betrekke -lijk-slechte, voo r w i e . . . in goed e resultate n gelooft . Doc h ook da t geloo f moe t wijke n i n he t lich t de r zelferkenning . Judith heeft Holoferne s gedood , z e heef t weliswaa r haa r motieven vertroebeld , haar daa d ontluister d — maar Bethulie i s gered , di t resultaa t blijft , al s te r rechtvaardi -ging. Maa r wa s Bethuli e he t offe r waard ? „Ic h hab e de n ersten un d letzte n Man n de r Erd e getötet , dami t d u i n Frieden dein e S chafe weiden, d u deine n Koh l pflanze n un d du dei n Handwer k treibe n un d Kinder , di e di r gleichen , zeugen kannst. " Wa s Bethuli e he t offe r waard ? I s eeni g ding he t offe r waard ? Za l ooi t d e wereld , die Prometheu s stichten gaat , bete r zij n da n die , welk e hi j verwoeste n

625

gaat? I s niet overa l he t „slechte", waar het leven is , product en projectie va n dat leven, dat leven-zel f ?

Welke vastheid , grondslag , richtsnoe r blijf t e r voo r he t geslacht, dat aldus zijn oude dogma's, zijn oude gesteldhede n en stellighede n al s nevele n zie t optrekke n i n d e klaarhei d van ee n aldoordringen d Besef ? Welke n we g moe t hi j in -slaan, waa r „goed " to t kwaa d leid t e n „kwaad " to t goed » waar elk e pogin g faalt , all e streve n zic h tege n zichzel f keert e n alle s uitmond t i n misdrijf , boet e e n berouw ? Al s ten antwoor d o p dez e bewus t o f onbewus t alo m gesteld e vraag, zie n w e overa l i n d e litteratuu r va n d e negentiend e eeuw de n „categorische n imperatief ' al s grondsla g va n he t zedelijk handele n gegeve n — den trou w aa n he t eens -gevormde voornemen , de n immanente n rechtsgrondsla g va n het „hie r st a ik , en ka n nie t anders" , ongeach t d e gevolge n en uitwerkselen .

In Hebbel s dagboeke n vinde n w e onde r vel e ander e plannen e n projecte n va n deze n eeuwig-bezige n gees t ee n thema voo r ee n drama: het meisj e en de Duivel . Ee n meisj e heeft de n Duive l liefgekregen , toe n hi j haa r al s schuldeloo s en schoo n jonkma n verscheen . Openbaar t hi j zich late r aa n haar al s Duivel , incarnati e va n he t slechte , da n keer t z e zich nie t — als i n elk e middeleeuwsch e duvelrij , waari n hetzelfde motie f immer s zo o vaa k i s gebruikt , te r leerin g en stichting ! — vol walgin g va n he m af , maa r blijf t haa r liefde e n zichzel f getrou w e n wi l he m volge n to t i n d e he L D o o r d i e d a a d v e r w e r p t z e d a n m e t e e n d e n H e m e l . Du s daari n zo u da n — want voo r Hebbe l i s oo k dit gee n „geval " maar „Idee " — voor de n mensc h ee n we g tot uitkoms t zijn , da t hi j getrou w zi j aa n zichzel f e n aa n zijn liefde , d e uitkoms t ongeacht . Maa r al s di e „hel " zic h realiseert to t misdaa d — zooals voo r Pete r Skul e („D e Kroonpretendenten") di e in zijn vader gelooft, di e zijn vader

626

blindelings volgt , doo r hoogte n e n diepte n hee n e n ee n heiligschenner wordt ? Waa r waren , waa r zij n d e menschen , die zic h da n waarachti g aa n die n immanente n rechtsgrond , dien categorische n imperatie f staand e houde n konde n e n kunnen? D e vurigst e bewonderaar s va n he t Bolsjewisme , d e Bolsjewisten zel f kunne n he t nie t e n zoeke n hu n dade n t e dekken me t algemeen-geldig e dogmatisch e rechtsgronden , tot me t d e name n va n autoriteite n to e — in d e betuiging , hier e n daa r vernomen , da t he t Marxism e he t Bolsjewism e volkomen dek t — in sted e va n zic h enke l e n allee n o p hu n eigen gewete n al s immanente n rechtsgron d t e beroepen . Zoo verlies t zic h oo k i n di e richtin g alle s i n nevele n va n twijfel e n vertwijfeling .

En no g nie t i s hie r d e hoogst e graa d va n onderscheiding , van zel f onder scheiding bereik t — nog kleef t aa n di t alle s het oud e dogmatism e va n Geloo f e n Hoop , va n zedelijke n voorkeur vooral , totda t eindelij k „Schuld " e n „Noodlot " worden opgeheve n i n ee n klaa r bese f va n Noodwendighei d en di t projecteer t zic h i n d e litteratuu r to t wa t wi j wille n noemen he t

D e r d e T h e m a .

Alle „zedelijk e schuld " i s Noodlot , e n all e Noodlo t i s Noodwendigheid. Kandaule s zondigde , omda t hi j zic h realiseeren wilde , omda t hi j zic h realiseere n moes t —• het leven-zelf richtte he m t e gronde . Wan t dez e mensch , die „zichzelf " zoch t t e wezen , ko n nie t zichzel f zijn . Niemand e n niet s ka n zichzel f zij n — het afzonderlijk e i s niet „zichzelf" , i s nie t doo r „zichzelf, " maa r he t bestaa t i n en doo r ander e afzonderlijk e zijnswijze n e n „is " niet s da n ten opzicht e daarva n relati e e n functie , he t vergewis t zic h dus allee n aa n ande r bestaa n va n eige n bestaan , zooal s ander bestaa n zic h aa n he m va n zichzel f bewus t word t —

627

als d e geweren-in-rotte n va n soldaten : he t ee n staa t doo r het ande r e n he t ande r doo r he t een , maa r gee n va n he n staat doo r e n o p zic h zelf . Zelfbehoudswi l i s distinctie-wi l en alle s wa t me t he t zelfbehou d samenhangt , i s distinctie -zucht. Nieman d bezi t wa t iede r ande r oo k bezit , hi j bezi t slechts doo r he t gevoe l da t ee n ande r nie t o f minde r bezit . Maar nieman d bezi t ook , wannee r zij n bezi t volkome n heimelijk is . Konin g Kandaule s beza t oo k Rhodop e niet , want da t bezit kon voor he m nie t to t werkelijkhei d worden , zoolang het volkomen heimelijk was , zoolang er niet ieman d anders was , di e Rhodop e nie t bezat . Di e ande r moes t haa r dus aanschouwen , wan t me n ka n nie t zeggen , da t ee n ma n een vrou w niet-bezit , di e hi j nimme r aanschouwde . Gyge s moest Rhodope zien, opdat ze Kamdaules daarna pas waarlijk zou toebehooren. He t herhaald e s p r e k en ove r Rhodope i s reeds ee n pogin g o m haa r i n Gyges ' gees t t e doe n leven , zoodat hi j haa r i n de n gees t althan s aanschouwt , maa r di e poging i s de n Lydië r toc h t e subtiel , daaro m moe t Gyge s haar zie n e n nie t bezitten , opda t Kandaule s haa r we l bezitte. D e misdaa d va n Kandaules , zij n „zedelij k tekort " vloeit hie r onmiddellij k voor t ui t d e structuu r va n he t Leven, nie t ui t Kandaules ' booshei d o f zwakheid . Zo o i s ook he t „zedelij k tekort " va n de n minnaa r i n „Mari a Magdalena" teru g t e brenge n to t zij n onmach t o m „zichzelf t e zijn. " E n di e „onmacht " i s Noodwendigheid , de noodzaa k de r zelfrealisati e to t zelfbehoud . E n dezelfd e Noodwendigheid wil , da t mensche n altij d zulle n beproeve n „zichzelf" t e zijn , bove n d e grondslage n e n maatstave n de r collectiviteiten uit . Slage n z e e r da n in , zic h o p t e werke n naar die „toppen , waa r he t eenzaa m is, " dan hake n z e toc h weer naa r anderen , naa r ee n ander , o m zic h aa n t e reali -seeren , om zic h t e vergewisse n va n eige n bestaan , da t

628

alleen aa n contras t me t ande r bestaa n realitei t va n relati e ontleent.

Daarom verlang t d e geweldenaar Holoferne s (i n Hebbel' s „Judith") somwijlen naa r ee n ande r geweldenaa r tegenove r zich e n voel t zic h eenzaa m i n d e stilt e va n ban g ontzag , die zij n wreedhei d e n koel e krach t rondo m he m schiepen , waarin hi j i s alleen , bove n d e collectieve zed e e n d e collec -tieve waardebepalinge n eige n Hee r e n eige n rechter . El k realiseert zic h slecht s aa n eige n soort , aa n wa t tegelij k contrast i s e n complement , Kandaule s zo u nooi t ee n slaa f of ee n soldaat i n zijn vrouw s slaapkame r verborge n hebben , de man , wien s niet-bezitte n aa n zij n bezi t realitei t moes t geven, ko n enke l d e brillant e Griek , ko n enke l Gyge s wezen! — en aa n d e krijgsknechten , di e voo r he m beven , realiseert gee n Holoferne s eige n waarde .

Daarom i s he t ook , da t Jar l Skule , o m i n zichzel f t e kunnen gelooven , zo o verlangen d uitzie t naa r ieman d di e hem zegge n kan , da t hi j Herto g is , dat hi j Konin g is , opda t hij he t zel f geloove , opda t hi j he t pa s waarlij k zij . E n al s angst e n twijfe l he m nijpen , vraag t hi j de n skald : wee t ji j wel altij d da t j e dichte r bent ? Wan t hi j wee t nie t steed s dat hi j konin g is . E n hi j wi l de n dichte r bi j zic h houden , om zic h aa n he m va n eige n bestaa n t e vergewissen , maa r die 6kal d ka n nie t blijven : ee n ma n sterf t desnood s voo r de gedacht e va n ee n ander , maa r hi j ka n allee n leve n voo r zijn eige n gedachte . Da t is : voo r he t streve n „zichzelf " t e zijn, da t da n to t eige n gewisheid , to t zelfrealisati e andere n weer va n nood e za l hebben !

Schuld e n Noodlo t vloeie n tezame n to t Noodwendigheid . Geen Herakles-Jezu s mee r al s he t beel d va n mogelijk e volmaaktheid, geen beschonken Prometheus als symbool va n een volmaaktheid , di e ha d kunne n zijn , maa r he t een e Leven, da t gee n „volmaaktheid " va n „onvolmaaktheid "

629

kent e n waari n alle s Noodwendighei d is . Juda s moes t zij n Meester verraden , opda t he t Woor d (d e Gedachte ) vervul d (verwezenlijkt) zo u worden. Wanneer zij n schim den jongen Julianus verschijn t (i n „Keizer e n Galileeër" ) al s zij n eige n evenbeeld, me t Kain , di e zij n broede r sloeg , e n me t de n Derde, onherkende, die hij zelf is , dan noemt zic h die schim: „Het twaalfd e Ra d aan den Wereldwagen. "

Goto (in „Genoveva" ) klim t o p de n toren , die n nieman d ooit beklom zonder zich den hals tie breken, wanneer het plan tot de misdaad in hem kiemt, en op dien toren biedt hij zic h God te n offe r aan . Maa r Go d neem t he m nie t e n laa t he m leven, he t levensgevaarlijk e doorstaan , opda t e r — zooals hij zel f he t zeg t — „een volleerd e schur k ui t he m groeie. " Tot radere n aa n zij n Wereldwage n heef t Go d schurke n zoo goed als braven noodig, duister zoo goed als licht, nacht zoo goe d al s dag .

In di t Noodwendigheidsbesef , da t zic h alo m baanbreekt , worden „zedelijke schuld" en „noodlot" opgeheven — schoon niet altij d no g da t dierbaars t e n diepstgewortel d gevoels -dogmatisme va n ee n „einddoel, " to t menschelijk e harmonie , naar menschelijken maatstaf . Di t treedt duidelij k i n „Keize r en Galileeër " aa n de n da g al s ee n laatst e „troost" , over -blijfsel va n d e egocentrische , anthropocentrisch e levensbe -schouwing, welk e te n slott e nieman d onze r w e r k e l i j k te boven komt , omdat ze ons aller levensgrondslag is .

Goethe, we zage n het , ko n deze n troos t ontberen . Het i n he m vrijwe l ontbreke n va n d e „moral passion " — 't wel k ui t elk e pagin a va n „Dichtun g un d Wahrheit " blijkt, zij n overwegen d intellectualism e maakt e de n aanbli k van ' s werelds structuu r voo r he m to t ee n zuive r genot , -waarbuiten weini g t e wensche n e n t e hope n viel . Zij n Mephisto-opvatting, zij n eerder-genoemd e Lucifer-be -schouwing toonen duidelijk dat hi j „he t Kwaad " aanvaardde

630

als d e keerzijd e va n „he t Goed " e n o p dez e wijz e me t all e dingen vred e ko n vinden .

Deze houdin g laa t zic h zoowe l gevoelsverarmin g noeme n als geestessuperioritei t — we zulle n haa r terugvinde n bi j het geslach t da t n a d e Romantie k opgroeit , doortrokke n van de n dogmatisch-wetenschappelijke n geest , di e i n Comt e zoo ster k to t uitin g komt .

Goethe's tijdgenooten — Schiller, Rousseau — deelden geenszins, w e zage n het , i n dez e geestessuperioritei t o f gevoelsverarming. I n he n na m he t idealism e de n vor m aa n van zedelijke n voorkeu r voo r he t „goede, " e n he t dogma -tisme va n geloo f e n hoo p beza t hen , doo r hu n bestemming , sterker da n he t intellectuee l geno t de r voorkeurlooz e aanschouwing.

De period e va n de n groote n geestelijke n zelfinkeer , d e opbloei va n he t wijsgeeri g inzich t al s openbarin g va n de r Eenheid zelfherkennin g i n de n mensc h breng t oo k va n dez e beide tegengesteld e gemoedstoestande n d e synthese , welk e zich zichtbaa r ontplooi t i n ee n temperamen t da t da n tegelij k vol „mora l passion " is al s Rousseau e n vol intellectualism e als Goethe.

Zulk ee n temperamen t i s Hebbel . Hoe anders , hoevee l mee r me t d e levend e roersele n va n

zijn weze n verweven , i s i n he m he t totaliteitsbese f da n i n Goethe, hoeveel mee r wa s hi j erdoo r bezeten . Goethe wis t de Eenhei d e n beleefd e he t totaliteitsgevoe l al s ee n rus t — zuiver Spinozistisc h temperamen t al s hi j was .

Ook van Spinoza' s wereldbeschouwing heef t me n immer s gezegd, da t zi j ee n overmatig-eenzijdi g accen t leg t o p d e samenvloeiing de r verschijningsvorme n i n he t Eene , da t Spinoza het ander e momen t va n he t totaliteitsproblee m — het altij d wee r ui t da t Een e al s weggestoote n worde n e n uit -«envallen — niet o f nauwelijk s heef t gerealiseerd . Zo o wa s

631

ook voo r Goethe de Totalitei t he t groot e centrum , waari n alles to t rus t vervalt — de onuitgesproke n maa r onmisken -bare gedachte aan eerbieóVafdwingende Majestei t is duidelijk de schadu w va n he t oud e amthropomorph e Godsbeeld , waaraan oo k d e uitnemende n i n die n tij d zic h nie t lich t ontworstelden! — maar voo r Hebbe l wa s d e Totalitei t vooral he t groot e brandpunt , va n waarui t all e leve n e n beweging voortdurend ontspringt — een opvatting, waaraan natuurlijkerwijs da t gevoe l va n ee n eerbied-afdwingend e Majesteit vreem d is. Goethe' s geest weerspiegel t no g he t Spinozistische „Go d i s d e Rust, " Hebbel s gees t reed s he t Hegelische „Go d is Proces. "

Daardoor voel t da n oo k Goethe de Eenhei d hoofdzakelij k in zoogeheeten „gewijde " oogenblikken, Hebbe l daarentege n altijd doo r e n i n alles . Goethe gaat — het blijk t o p elk e bladzijde va n „Wahrhei t un d Dichtung " — met geno t e n hartstocht i n he t afzonderlijk e op , al zij n aesthetisch e voor -schriften e n uitlatinge n getuige n va n zij n belangstellin g voor he t „voll e menschenleven " — Hebbels belangstellin g echter i s uitsluiten d geconcentreer d o p d e verhoudin g va n den afzonderlijke n verschijningsvor m to t d e Een e Idee . zooals duidelij k blijk t ui t zij n definiti e va n wa t ee n dram a moet zijn , i n he t voorwoor d va n „Mari a Magdalena. "

„Das Drama , al s di e Spitz e alle r Kunst , soil den jedes -maligen Welt - un d Menschenzustan d i n seine m Verhaltni s zur Idee , d . h . hie r z u de m alle s bedingende n sittliche n Zentrum, da s wi r i m Weltorganismu s scho n seine r Selbst -erhaltung wegen , annehme n mussen , veranschaulichen. "

Het i s da n oo k t e begrijpen , da t Hebbe l Goethe's kunst, voorzoover z e aa n die n eisc h nie t voldeed , onmogelij k waardeeren ko n e n da t me t nam e d e „Wahlverwand -schaften" he m antipathie k moes t zij n — zoodat d e gedachte zic h opdring t o f nie t toch , all e betuiginge n va n

632

eerbied te n spijt , zij n scherp e uitlatinge n tege n d e „aange -kleede anecdote" o p het cerebrale , aprioristisch e karakte r van he t genoemd e wer k zij n gericht , da t toc h oo k immer s waarlijk nie t va n binnen-ui t i s beleef d o f waargemaakt .

Soortgelijke bezware n voeld e Hebbe l tegenove r Faus t II, waarvan d e afloo p he m nie t bevredigde , daa r z ij n Nood -wendigheidsbesef he m ha d geleerd , da t he t hun , di e naa r het Absolut e streven , ander s vergaat ! Daarbi j moes t he m die afloo p schie r persoonlij k grieven , waa r d e geweldig e ambities di e de n Faus t va n he t eerst e dee l to t de n ver -tegenwoordiger eene r ontwakend e menschheid , to t Hebbel s eigen evenbeel d maken , i n he t ein d worde n voorgestel d al s de persoonlijk e dwalinge n e n dwaashede n va n he t eerst e het best e individu , da t zic h da n i n he t ein d zijne r dage n me t „einem mi t Katechismusfigure n bemake n Bretterverschlag " tevreden stelt !

Totaliteitsbesef, Noodwendigheidsbesef , voo r Goethe een „inzicht" , i s i n Hebbe l pa s to t levende , zic h immer -opdringende, bijkan s kwellend e werkelijkhei d gegroeid . Zijn dagboeke n loope n ove r va n filosofisch e overdenkingen , die me n hede n misschie n „Hegelisch " zo u noemen , gepaar d aan heftig e uitlatinge n tege n d e abstract e filosofie , di e hi j waardeloos acht naast de veraanschouwelijkt e filosofie , welk e voor he m he t ideal e dram a zo u zijn . E n som s vraag t me n zich af , o f zij n hardnekki g verzwijge n va n de n naa m Hegel — hij vermeld t i n zij n dagboe k va n he t cholera-jaa r 1836 Hegels overlijde n aa n d e ziekt e zelf s nie t e n da t va n ettelijke andere n wel ! — misschien nie t voortkom t ui t hetzelfde gevoel , waaro m wellich t Goethe va n Kant nie t weten wilde : de n afkee r va n de n oorspronkelijke n gees t o m tegenover tijdgenoo t e n nageslach t de n schij n o p zic h t e laden, al s ha d hi j va n de n „beroeps-filosoof " iet s t e leere n gehad.

633-

Mengt zic h di t rijpe, da t is : immer e n ui t alle s sprekende , gevoel va n ee n onverzettelijk e Noodwendighei d me t ee n krachtig ontwikkel d zedelij k bewustzij n e n zedelijke n voor -keur — persoonlijk dogmatism e va n „geloof , hoo p e n liefde" — dan ka n d e innerlijk e verscheuring , he t tragisch e conflict, herhalin g va n wa t d e „tragedi e va n Sokrates " i s genoemd, nie t uitblijven .

Wanhoop e n smar t worde n onvermijdelij k he t dee l va n hen, die , gebore n me t ee n onuitroeibaa r geloo f i n recht -vaardigheid e n waarheid , leere n inzien , da t oo k leuge n e n onrecht onmisbar e factore n uitmake n i n d e structuu r van he t Zijn , da t he t onderschei d tussche n he t ee n e n he t ander ee n menschelijk e onderscheidin g is , welk e i n d e totaliteit niet s beduid t da n ee n relatie , gelij k aa n di e va n „rood" to t „groen. " Ee n gevoe l va n machtelooze n wro k tegen Ieman d o f Iets , di e de n mensc h aldu s dupeert , he m opjaagt naa r Idealen , di e schimme n e n schaduwe n moete n blijken, he m liefd e to t he t eene , haa t aa n he t ander e i n he t hart heef t gelegd , zooda t hi j daarvoo r zij n gelu k offer t e n zijn leve n laat , terwij l „he t eene " nie t noodwendige r da n „het andere " is , di e he m d e illusi e geef t da t dinge n over -wonnen kunne n worden , welk e evenmi n overwonne n kunnen worde n al s da t me n va n ee n bla d papie r d e achter -zijde wegneme n kan , o m de voorzijd e t e behoude n — brengt in heftig e gemoedere n ee n sombe r pessimisme , ee n heet e opstandigheid voort . Uitnemen d hebbe n w e di t geschets t gevonden i n Frensen s roma n „Ann a Holmann" , waa r d e jonge held , nada t zij n dogmatism e (levensgrondslag ) va n een alvermogend e liefd e heef t gefaal d aa n d e verdorvenhei d van zij n vijand , waanzinni g va n smar t aa n d e Hemelpoor t klopt o m Go d rekenscha p t e vrage n va n zij n scheppings -werk. Nie t verwij t hi j Go d da t hi j he t Booz e al s onver -woestelijken tegenkan t va n he t Goed e schie p e n behoudt ,

634

maar we l da t hi j i n he t menschelij k har t legd e de n eeuwige n drang o m he t Goed e t e betrachte n e n he t Booz e t e verwinnen, weten d da t di e dran g niet s da n smar t e n wanhoop zonde r eeni g resultaa t voo r de n mensc h opleveren kan .

Waar ee n pas-verworve n redelij k bese f e n ee n krachti g zedelijk bewustzijn , al s Idealisme , dran g naa r waarhei d e n rechtvaardigheid elkaa r i n sterk e gemoedere n — zooals d e Romantiek z e heef t opgeleverd ! — ontmoeten, daa r kloppe n menschen aa n d e Hemelpoor t e n roepe n Go d te r verant -woording — niet omda t d e dinge n zij n zooal s z e zijn , maa r omdat Hi j de n mensch to t ee n speelba l maakte , to t ee n dupe , hem verwachtinge n i n he t har t legde , di e nie t vervul d kunnen worden , verschiete n voortooverde , evenmi n bereik -baar al s d e zonsondergan g voo r he t kin d da t smachten d d e handen strek t — met d e illusi e da t z e wè l bereikbaa r zijn . Dat Hi j i n zij n schepsele n liefd e e n haa t schie p voo r datgee n waartegenover he t ee n noc h he t ande r voegt , daa r z e Noodwendig zijn .

Noodwendigheidsbesef zonde r krachtig e „moral passion, " als in Goethe , bespaart voo r di e wanhoop , laa t de n mensc h zijn ongerep t intellectuee l geno t — „mora l passion " zonder Noodwendigheidsbesef bespaar t z e evenzeer , laa t de n mensch zij n ongerept e illusie s — maar i n Hebbe l e n vele n zijner tijdgenoote n werk t he t ee n tege n he t ande r in , e n voert de n mensc h to t d e toppunte n va n zij n twijfe l e n zij n vertwijfeling, zij n opstandighei d e n zij n pessimisme .

Zoo w e da n i n dez e enkel e „thema's " getrach t hebben , te schetsen , wa t d e zelfbezinnin g beduid t voo r di t eerst e geslacht va n zich-bezinnende n — want Ibse n noemde n w e vooral vergelijkenderwij s e n oo k o m t e doe n zien , ho e dezelfde probleme n blijve n doorwerken , de n mensc h

635

nimmermeer loslaten , n a he m een s gegrepe n t e hebbe n — dan i s di t slecht s o m to t d e voo r on s onderwer p uitsluitend -belangrijke, to t d e zic h steed s wee r opdringend e vraa g t e komen: Ka n e r ui t zul k ee n geslach t va n bewuste n e n twijfelenden, va n opstandigen , va n vertwijfelde n no g ee n Prometheus geboren worden ? Ee n die , al s Shelley's Prometheus, gelooft i n d e schoon e daa d e n he t schoon e resultaat, d e overwinnin g va n Rech t ove r Macht ? E n zo o hij no g te r werel d komt , wel k ee n gelaa t toon t hi j haar , welke zij n zij n roerselen ?

Het antwoor d o p di e vraa g hope n w e i n ee n volgen d hoofdstuk t e geven .

M o d e r n e P r o m e t h e u s - O p v a t t i n g e n .

Een Brutus zonder illusies . („Lorenzaccio " va n Alfred de Musset. )

. . . .Je sui s rong é d'un e tristess e auprè s d e laquell e l a nuit l a plu s sombr e es t une lumièr e éblouissante ...".

Het i s o p de n avond-zelf , da t d e jong e Lorenzo de Medicis zij n voorneme n o m Alexander den tyra n t e dooden , aan de n oude n Strozz i openbaart , di e zij n hui s verlie t om tijdin g va n zij n gevange n genome n zone n e n da t hi j geen ander e woorde n vind t da n deze , o m zij n gemoeds -stemming van Brutu s vóór d e daa d t e vertolken . Hoeve r weggevaren he t oud e geloof , d e oud e hoop , d e oud e moed , het oud e (blinde ) vertrouwen , da t een s althan s vóó r d e daad he t har t vervuld e va n de n Plutarchische n Brutus, va n den Shakespeareaansche n Brutus, va n eiken Prometheus, di e Jupiter ging bestorme n i n zij n hemel-citadel . Ee n mensch -heid t e verlossen , ee n zo n ove r d e werel d t e doe n opgaan ,

636

voor ' t naas t zichzel f vrij t e vechte n to t ee n beter , waardige r bestaan — als d e kunstenaar-Prometheu s van Goeth e — al deze oud e illusie s ginge n i n he t louteringsvuu r de r zelfbe -twijfeling, de r zelfdoorgrondin g te n onder . E n he t har t van hem , di e no g nie t rijpte to t d e krach t o m zonde r hoo p en zonde r geloof , aa n „hopelooze " liefd e allee n zic h staand e te houden , di e no g nie t zij n levensgrondsla g leerd e vinde n in Begri p alleen , di e zic h onweerhoudbaa r voel t gedronge n tot d e Daad , waari n hi j nie t lange r gelooft , te r will e va n een menschheid , va n wi e hi j niet s mee r verwacht , word t verscheurd doo r ee n „tristesse , auprè s laquell e l a nui t l a plus sombr e es t une lumièr e éblouissant e . . . "

En al s d e oud e Philippe Strozzi opstaa t o m zic h naa r d e Pazzi t e begeven , me t wie r hul p hi j zij n zone n verlosse n wil ui t d e hande n va n d e Acht :

„N'avcz vou s dan s l a têt e qu e cela , délivre r vo s fils ? Mettez l a main sur l a conscience, quelqu e autr e pensee plu s vaste, plu s terrible , n e vou s entraine-t-ell e pa s . . . ?"

En da n Philippe: „Eh bien, oui , qu e l'injustic e fait e a m a familie , soi t I e

signal de l a liberté . Pour moi e t pour tous, j'irai . . ." En Lorenzo weer: „Prcnds gard e a toi , Philippe , t u as pens é a u bonheu r d e

l'humanité . . ." Vele demonen , o Philippe, komen mensche n verzoeken ,

deze i s d e gevaarlijkste . Schooner da n Gabrie l de Aarts -engel, hoe d u voo r hem . Waa r hi j verschijnt , daa r klinke n woorden al s d e klanke n va n ee n lier : Vrijheid , Gelu k voo r de Menschheid . I n zij n han d houd t hi j de n palmta k va n he t martelaarschap, zij n trane n bevruchte n d e aard e . . . Hoed 11 voor he m . . ."

Het gevoe l da t w e i n he t vorig e hoofdstu k beschreve n als d e noodzakelijk e uitkoms t va n d e botsin g tussche n

637

inzicht e n „moral passion" kom t hie r i n zij n voll e schrijnende duidelijkhei d to t uiting . Ee n noodlottig e mach t moet e r zij n di e aa n mensche n verschijnt , waa r z e vreed -zaam zitte n geboge n ove r hu n dageli j ksche taa k — die Lorenzo zelf verschee n toe n hi j jon g e n rei n e n nederi g e n leergierig was , di e he m afvoerd e va n zij n rusti g pa d e n opjoeg naa r he t Onvervulbare , he t Onbereikbare , ove r ee n barren weg , waa r hi j jeug d e n reinhei d e n illusie s achterliet , zoodat hij , te n lest e niet s mee r gelooven d e n niet s mee r hopend, allee n nog , al s ee n slaa f aa n zij n ketens , geklonke n

aan he t voornemen , aa n d e Daad , di e zij n eeni g doelwit , levensnoodzaak e n levensgrondsla g wierd , d e „distinctie " zonder welk e hi j ondergaa n zou , nederzi t aa n de n kan t va n den weg , rong é d'un e tristess e . . .

En den oude n man waarschuwt hi j tegen den „Demon , qlu s beau que Gabriel. " Maar andere n hechte n aa n zul k ee n waarschuwing niet . D e diepe , duurgekocht e zelfdoorgron -ding, di e menschen-doorgrondin g is , heete n z e no g imme r „pessimisme" e n o p eige n redeloo s geloof , o p eige n blind e verwachting verheffe n z e zic h al s o p hu n zedelijk e superioriteit.

„Tu n e veu x voir en mo i qu'u n mépriseu r d'hommes : c'est m e fair e injure. Je sai s parfaitemen t qu'i l y e n a d e bons, mai s a quoi servent-ils? qu e font-ils? commen t agissent-ils? Qu'import e s i l a conscience soit vive , s i I e bras es t mort ? Il y a d e certains cotés pa r 011 tou t devient bon : u n chie n est u n am i fidele; o n peu t trouve r e n lu i I e meilleu r de s serviteurs, comm e o n peu t voir auss i qu'il s e roul e su r les cadavres , e t qu e l a langu e ave c laquell e i l lèch e son maitre, sen t l a charogn e d'un e Heue . Tout c e qu e j'a i a voir , moi, c'es t qu e j e sui s perdu, et qu e le s homme s n'e n profiteront pa s plu s qu'il s n e m e comprendront. "

En a l di t mistroosti g inzich t no g vóó r d e daad i s gepleegd ?

638

Het inzich t da t w e i n he t vorig e hoofdstu k aanweze n i n den ganschen tij d e n waarvan de achttiende eeu w d e grond-slagen legde , maa r nie t d e consequenties trok : i n he t bloot -relatieve va n „goed " e n „kwaad, " va n all e menschelijk e onderscheidingen.

En late r wee r hetzelfde , o p hetzelfd e verwij t va n „pessimisme":

„Je ne les méprise pas, je les connais . Je suis tres persuade qu'il y e n a tre s pe u d e tre s méchants , beaucou p d e laches et u n gran d nombr e d'indifférents. "

Tegenover deze n jonge n „cynicus " o f „pessimist" staa t de oud e „idealist, " d e republikei n naa r he t har t van Victo r Hugo, vol geloo f i n d e menschen , i n d e deug d zijne r partij-genooten, d . i. i n eige n deugd . E n al s Lorenzo he m zegt:

„Prends I e chemi n qu e t u voudras , t u auras toujour s affaire au x hommes, " da n antwoord t d e oud e Strozzi : „J e crois a l'honnêtet é de s républicains " — want hi j behoor t tot d e velen , di e no g steed s meenen , da t d e menschelijk e natuur zic h verandert , zic h veredel t doo r he t najage n va n een doel , doo r d e aansluiting bi j ee n groep , doo r collectiev e idealen, di e collectiev e ambitie s beteekenen . Zo o word t heden te n dag e „he t Proletariaat " geïdealiseer d doo r d e hedendaagsche Strozzi's , omda t he t iet s begeer t t e bezitte n dat he t nie t bezit , zonde r ooi t t e hebbe n bewezen d e mach t waarnaar het reikt waardige r te kunne n dragen dan anderen het doen . Maa r toc h i s Philipp e Strozz i nie t gehee l ee n vreemdeling i n d e zelfonderscheidin g e n hi j heef t he t e r zelfs verder in gebracht dan vele moderne idealisten met hun onnoozel zelfbehagen . O p de n avon d da t zij n zone n zij n uitgegaan, o m Salviat e de n beleedige r va n hu n zuste r t e dooden, peins t hij , allee n gebleven , ove r d e waard e va n zichzelf e n zij n leve n na .

„On croi t Philippe Strozzi u n honnête homme , parce qu'il

639

fait Ie bien sans empêcher Ie mal — et maintenant, rooi, père, que n e donnerais-j e pa s pour qu'U y eu t a u mond e u n être capable de m e rendr e mo n fil s e n d e puni r juridique » ment l'insult e fait e a m a fille ? Mai s pourquo i empêcherait -on I e ma l qui m'arrive , quand j e n'a i pa s empêch é celu i qui arriv e au x autres , mo i qu i en avai s I e pouvoir ...?"

Maar ondank s dez e vleu g va n zelf-erkenning , krasse r dan waarto e d e meeste n komen , is Philipp e Strozzi toc h het beel d va n de n „idealist " di e zichzel f nie t ken t e n he t leven nie t kent , tegenove r he t troostelooz e inzich t va n de n jongen Lorenzo.

Voor di t inzich t ga f hi j he t „gelu k de r braven, " geloo f in zichzelf e n in anderen, gaf hi j den schijn va n eigen deug d en vlekkelooshei d prijs . Ui t he t gespre k tussche n Catherine en Marie , zij n moede r e n zij n zuster , leere n w e wa t hi j was, ui t da t tussche n he m e n Philippe Strozzi wa t hi j werd. . . . Un saint amou r de l a vérit é brillai t su r se s lèvre s et dan s se s yeu x noirs. I l lu i fallai t s'inquiéte r d e tout, dire sans cesse : „Celui l a est pauvre , celui l a est ruiné ; comment faire?" E t cett e admiration pou r les grand s homme s d e son Plutarque . . . t"

Dit va n zij n moede r tege n zij n zuster . En hi j va n zichzel f tege n Philippe: „Quand j'ai commence a jouer ma rule de Brutus moderne,

je marchai s dans mes habits neufs d e la grand e confrérie du vice comme u n enfan t d e dix an s dan s 1'armeri e d'u n géan t de l a fable. Je croyai s que l a corruptio n était un e stigmate . et qu e le s monstre s seul s I e portaien t a u front. .."

Het geloo f va n de n twintigjarige , he t oud e geloo f va n de zeventiend e eeuw ! Maa r Lorenzo leerde beter . rHuma -nité soulev a s a rob e e t m e montra , comm e a u n adepte digne d'elle , s a monstnieus e nudité. "

Maar no g iet s schrikkelijker s ervoe r Lorenzo. Om de n

640

tyran t e naderen , moes t hi j zij n vertrouwe n winne n e n o m zijn vertrouwe n t e winne n moes t hi j veinze n verdorven , lichtzinnig e n wree d t e zij n al s Alexander zelf. Al s ee n masker, als een vermomming meende hi j het vreemde kwaa d over de eigen deugd t e kunne n dragen , die deugd daaronde r te kunne n dragen , di e deug d daaronde r ongerep t bewaren . Maar ondeug d e n deug d groeide n ineen . Veinzend e wer d Lorenzo wat hi j veinsde : „L e vice a ét é pour moi u n vete -ment, mamtenant il est coll é a ma peau."

Niet straffeloo s verduurd e Lorenzo de aanrakin g me t he t verderf. E n i s zij n nederlaa g nie t ee n bevestigin g hiervan , dat elk e mensc h elk e mogelijkhei d va n el k kwaa d i n zic h draagt — en slecht s deugdzaa m ka n zij n alleen zoolan g he t kwaad he m verr e blijft ? Al s zo o zelf s d e beste n ontaarden , wie is da n „Jupiter" , wie „Prometheus" ?

En voo r wi e speel t Lorenzo de verleider , dronkaard , moordenaar, lafaar d — dit laatst e he t zwaarst e martelaar -schap, maa r noodi g o m he t wantrouwe n van Alexande r te overstemmen — sinds he m d e Demon , plu s bea u que ' Gabriel, va n zij n Plutarchus , ui t zij n moeders hui s verdree f om Florenc e vri j t e maken?

Voor Tebaldeo , de n schilder ? Hi j i s he t typ e va n de n Renaissance-artist, voor he m bestaat allee n de kuns t e n zij n maitresse. Wa t deer t he m d e tyrannie , zoolan g d e tyra n hem opdrachte n geeft , wa t raak t he m d e corruptie ? „L'art , cette fleu r divine, a quelquefoi s beso m du fumier pou r engraisser l e sol qui la porte. " En al s Lorenzo vraagt: „Es-tu républicain ? Aimes-t u le s princes?", antwoordt hij : „Je suis artiste; j'aim e ma mèr e e t m a maitresse. "

Voor wie n da n ga f Lorenzo zijn eige n vred e prijs ? Voor den ouden Mondella, den burger uit het echt-republi -

keinsche hout ? Maa r za l hi j no g morre n wannee r d e tyra n hem straks, als Bind o en zijn vriend, het praedicaa t van faof-

Vrometheui. 41

64I

leverancier verleent ? Voo r d e republikeinsch e aristocratie ? „J'ai b u dan s le s banquets patriotiques I e vin qui engendre

la métaphor e e t l a proxopopée. " Voor Pierr e Strozzi ? Ho e dez e he m haa t o m d e daad , di e

hij zel f ha d wille n plegen , di e zij n naa m ontluistert , Pierr e Strozzi, di e zic h me t de n eene n tyra n — den Fransche n Koning — tegen de n andere n — den Duitsche n Keizer , verbindt o m zel f t e schittere n o p d e eerst e plaats . Oo k hem , den ambitieuze n tyrannen-dooder , de n pseudo-Brutus , kenne n we ui t d e Renaissance . Minde r da n Fiesco , di e bezwijk t voor d e verleidin g va n purpe r e n kroon , maa r althan s d e edelste voornemen s bezat , zoek t zic h Pierr e Strozz i t e be -dienen va n d e Republikeinsch e leus , to t eige n verheffing . Voor Philippe Strozzi, de n edele n oude n philosoof ? Wa s hi j niet zalige r gestorve n i n zijn zoet e illusiën , schoo n onvervuld , schoon treuren d e n geknak t onde r he t verlie s va n zoovee l kinderen, da n teleurgestel d e n ontgoocheld , a l beleefd e hi j Lorenzo's eerherstel, a l werde n zij n kindere n gewroken ? Voor wie ? Voo r niemand . E n he t bitterste : Lorenzo ervaart dit nie t daarna , maa r hi j wee t he t vooraf . Hi j wee t da t d e menschen la f e n kortzichti g zijn , nie t verde r begeere n da n eigen belang , onvatbaa r voo r bovenpersoonlijk e ideale n e n verlangens, e n toc h . . .

„Mais pourquo i tueras-t u I e due, si t u a s de s idee s pareilles?" O p di e vraa g van Philipp e volgt da n d e harts -tochtelijke ontboezeming , di e on s d e Daa d al s Lorenzo's laatste realiteit , zij n laatste n levensgrondsla g openbaart . I n de verwarrin g va n „schijn " e n „wezen " gin g zij n illusie , ging zij n persoonlijkhei d te n onder . Hi j noem t zic h ee n skelet, waari n d e Daa d d e laatst e levensspran k — „l'ombre de moi-mêm e — . . . de Daa d „I e seu l fi l qui rattach e mon coeur a quelque s fibre s de mo n coeu r d'autrefois. "

„Je gliss e depui s deu x an s su r u n mu r taill e a pic , et c e

642

meurtre es t l e seu l bri n d'herbe o u j'a i pu cramponne r mes ongles."

En zoo er, behalve dien drang naar zelfverwerkelijking e n de zucht, zich te rehabiliteeren — il faut qu e le monde sache qui je suis ! — nog iet s anders i s dat hem tot de n moord op Alexander drijft, zo o i s da t he t gevoe l van Judith , toen z e Holofernes doodd e en op hem haar eige n nederlaag wreekte .

Dit blee f van „Brutus" , va n „Prometheus " — en waa r is d e hooggestemd e menschheid , jubelen d o m haa r bevrij -ding, di e Schille r zic h droomde , die Shelle y zag, i n d e stralende apotheos e va n zij n Prometheus?

Wat doe n d e republikeinen , al s Lorenzo hun i n de n avond vóó r de n moor d zij n voorneme n aankondige n komt ? „ .. .Ils fon t de s armes dans leu r antichambre, e n buvant d u vin d u Mid i de temps a autre , quand ils on t l e gosie r sec. "

En nada t d e daa d i s volbrach t e n Lorenzo den oude n Philippe den sleute l kom t brenge n va n d e kamer , waa r Alexander dood ligt ?

„Laisse-moi t'appele r Brutus! O, me s amis, mes compa -triotes . . . . " Maar Lorenzo voelt zich , nu hi j zelf s nie t mee r actief ka n zijn , n u zij n laatst e doelwi t he m ontviel , „plu s creux e t plus vide qu'une statu e de fer-blanc. "

Ze staa n aa n het venster . Philippe opent het . „Ne vois-t u pa s u n courier qu i arrive? Ma n Brutus ! Mon

grand Lorenzo ! l a liberté est dan s le ciel ; j e la sens , j e l a respire.

Maar Lorenzo krimpt bi j d e woorde n va n de n oude n prater: „PhiHppe, Philippe,... poin t de oela , toute s ce s paroles m e font mal. "

En wa t d e koerier brengt , is ee n proclamatie , di e aa n den Florentijn, „noble ou roturier , qu i tuera Lorenzo de Medicis , traitre a l a patri e e t assassin de son maitre " schatten e n voorrechten belooft .

643

Een ledepo p i s to t herto g uitgeroepen , eenig e dozijne n jonge studenten zijn neergesabeld en de Orde is hersteld, zoo-ale he t toe n heett e e n no g inune r beet . D e republikeine n zwijgen; hu n „sac è paroles" is voorloopig uitgeput .

Voor Lorenzo heeft he t leve n voortaa n gee n zi n e n gee n inhoud meer . Waarto e za l hi j zic h dan verstoppen , o m aa n de moordenaars te ontkomen ?

„Cela m'amus e d e le s voir. L a recompens e es t si grosse , qu'elle le s rend presque courageux . Hier , u n gran d gaillar d a jambe s nue s m' a suiv i u n gro s quart d'heure a u bor d d e l'eau san s pouvoi r s e determiner a m'assommer . L e pauvre homme portai t un e espèc e d e coutea u lon g comm e un e broche, i l l e regardar t d'u n ai r 6 i penau d qu' ü m e faisai t pjrtaé; c'étaó t peut-êtr e u n pèr e d e famili e qui mourait d e faim."

Philippe Strozzi protesteer t tege n dit „cynisme " — want zulk „idealisme " is onverwoestelij k — eenige seconde n late r is Lorenzo dood. Een man was achter de deur verborgen. En geen vijan d staa t bi j zij n lij k e n zeg t zij n lof , al s eenmaa l bij het lijk van Brutus. De „edelmoedige vijanden" vertoeven waar a l d e overig e illusie s zijn ! He t woedend e vol k — in zijn „nobel e verontwaardigin g tege n de n koningsmoorder " — heeft zic h meester gemaak t va n zij n lijk — en de nieuwe Hertog, d e menigt e toesprekend , beloof t plechti g ,d e ne jamai s s'écarte r d u consei l e t d u jugement de s tre s pru -•dentes e t tre s judicieuse s Seigneurie s "

M o d e r n e P r o m e t h e u s -o p v a t t i n g e n .

Prometheus de Dwaas . Met Lorenzacci o i s he t modern e Prometheus-problee m —

het conflic t tussche n eenzijdi g idealism e e n veelzijdi g

644

inzicht — wel gesteld , maa r geenszin s opgelost , he t dram a eindigt i n ee n vraagteeken , he t i s ee n vraagteeken . E n he t geslacht da t n a D e Musset , n a e n ui t d e Romantie k vol -wassen wordt , za l he t antwoor d nie t geven , d e synthes e tusschen d e eeuwig e tegenstrijdighei d nie t brengen , omda t het e r zel f gee n behoeft e aa n hebbe n zal . Philosophi e ont -staat ui t noo d — en d e nooden , wan t d e functies , va n he t geslacht, waarui t wij-zel f wee r gebore n zijn , liggen , me t zijn belangstelling , o p ee n ande r gebied . O m di t ©enigszin s duidelijk t e schetsen , sluite n w e aa n bij ons hoofdstu k „He t Groote Keerpunt. "

We zage n daar , ho e he t eeuwig e conflic t de r tegen -zichzelf-gekeerde Eenheid , n a de n zelf-inkee r va n da t Absolute i n die n zelf-inkee r va n de n mensen , onde r dez e bepaalde categorie, n a ee n laatst e tendenti e o m zic h i n ee n collectief dogmatism e o p de n oude n zedelijke n grondsla g t e „vergeten" — opnieuw verschijn t onder de categorie van het conflict tussche n he t collectie f dogmatism e o p wetenschap -pelijken grondsla g eenerzijd s e n d e uitteraard ) individualis -tische speculatief-filosofisch e werkzaamhei d anderzijds . W e hebben gezien , hoezee r he t wetenschappelijk e collectivism e in zij n illusie s e n methoden , i n zij n twijfellooz e zelfver -zekerdheid beantwoord t aa n he t oud e kerkeli j k-maatschap-pelijk dogmatism e e n ho e zij n leden , juis t al s vroege r d e leden der oude collectiviteiten , ui t he t positiev e e n uniform e der collectiev e resultate n ee n bewij s voo r d e superioritei t dier resultate n e n werkwijze n trachte n t e putten . Bossue t heeft zij n lezer s d e „wanorde " i n he t Protestantism e tegenover d e eensgezindhei d de r Katholieke n voorge -houden — Auguste Comt e houd t eve n triomfantelij k zij n hoorders de „wanorde" onder de filosofen, van wier systemen geen twe e elkaa r dekken , tegenove r d e „orde " onde r d e wetenschappelijken voor , waar alle „bevoegden" tot dezelfd e

645

uitkomsten komen. Pasca l baseerd e de superioritei t va n het Christendom hierop , da t he t o p all e vrage n ee n afdoen d bescheid verschaft , Comt e en Buckle e n al hunn e geestver -wanten volge n dezelfd e redeneering te n gunst e va n d e wetenschap. W e hebbe n reed s getrach t d e schijnbar e superioriteit, waaro p di e „orde " en di e „stelligheid " zoude n moeten wijzen , teru g t e brenge n to t ee n wezenlijk e inferioriteit.

Meer e n mee r neemt , naarmat e d e negentiend e eeu w vordert, d e afkee r tege n d e speculatiev e wijsbegeerte , da t nutteloos bedrijf , ' t wel k gee n uitkomste n biedt , i n de n geest de r mensche n toe , e n di t beduid t ee n toenemen d collectiviteitsgevoel, me t alle s wa t erbi j behoort .

Bij d e besprekin g de r oud e collectiviteite n hebbe n w e steeds collectiviteitsgevoe l zie n samengaa n me t autori -teitsgevoel, ee n overmati g hechte n aa n „bevoegdheid " o p elk gebie d — daar d e autoritei t altij d i s d e drager , d e verkondiger de r collectiev e ideale n e n collectiev e dogma's . Dit autoriteitsgevoe l treed t i n he t wetenschappelij k collec -tivisme i n minsten s zo o hoog e mat e o p al s oudtijd s i n he t kerkelijk-maatschappelijke — de plaat s va n de n weten -schappelijk-bevoegde i s hee l goe d t e vergelijke n me t di e van de n theoloo g i n d e vroeger e periode n e n he t instinc t strekt zic h hie r al s steed s ve r buite n d e eng e grenze n va n de eigenlijk e wetenschappelijk e werel d ove r d e gansen e samenleving uit . Hoezee r deze soort „wetenschappelijkheid " samengaat me t autoriteitsgevoe l toon t on s he t voorbeel d van Duitschlan d vóó r de n oorlog . Gee n land , da t zó ó hoo g stond i n d e bedoeld e soor t „wetenschappelijkheid" , gee n land ook , waa r he t autoriteitsinstinc t zo o ster k ontwikkel d was. Ee n eigenaardi g lich t o p dez e constellati e werp t oo k nog he t herhaaldelij k (e n collectief! ) optrede n de r Duitsch e professoren va n d e meest-uiteenloopend e faculteiten , steed s

646

in diens t van de bevoegd e autoriteit . D e een e autoriteit , d e eene bevoegdhei d za l imme r voo r d e ander e i n d e bre s springen, daa r all e bevoegdhede n me t elkande r staa n o f vallen. Me t he t unifor m heef t i n Duitschlan d d e professo r (voor ' t oogenbli k althans ) afgedaan .

De overwinnin g va n he t collectief-wetenschappelijk e streven ove r be t individueel-wijsgeerig e streve n beduid t natuurlijk niet , da t d e wijsbegeert e nie t mee r beoefen d wordt — het tegendee l i s waar , z e word t n u pa s rech t „beoefend," z e ondergaa t hetzelfd e proce s al s d e levend e Christelijke beginsele n i n d e kerkelijk e collectiviteiten , z e wordt gedogmatiseerd .

Woorden al s „Kantiaan " e n „Hegelaar, " di e e r juis t zo o ras-echt-filosofisch uitzien , zij n du s welbeschouw d eigenlij k afkomstig ui t ee n positief-wetenschappelijke , dogmatieke , onfilosofische geestesgesteldheid , va n i n de n gron d o n f i l o s o f i s c h e naturen , di e me t de n mon d vo l ove r de „identitei t va n zij n en denken," toch maa r nie t begrijpe n dat me n evenmi n i n Hegel s systee m ka n kruipe n al s i n Hegels huid !

En wa t dez e geestesgesteldhei d beteekent , realiseer t me n pas rech t al s ene n zic h ee n schilde r voorstelt , di e zo u gaa n Van Goghe n o f Marisse n o f Israëlsen . Di t laa t zic h nie t denken, maar in de wijsbegeerte, di e door den aard van haar individueel-creatieve werkzaamhei d d e kuns t zoovee l nade r staat da n de wetenschap , zooal s reed s Sokrate s heef t opge -merkt, kend e d e afgeloope n period e gee n hooge r streve n dan zic h zo o goe d (da t i s zo o g e l e e r d ) mogelij k t e adapteeren aa n wa t andere n al s h u n innerlijk e waarhei d hebben beleef d e n gecreëerd, en dit wijs t e r we l o p in welk e mate d e echt e filosofisch e gees t e n d e echt e wijsbegeerte, als begeerte naar wijsheid, in het moderne wetenschappelijk e dogmatisme verlore n i s gegaan .

647

Het klimmen d overwich t va n die n positivistische n gees t na en reeds gedurende de Romantiek doe t zich natuurlijk oo k in de litteratuur zeer sterk gevoelen. Terwijl voor Hebbel he t eenig-belangrijke, he t eenig-reëel e i s d e openbarin g va n d e Idee i n Mensc h e n Menschheid , terwij l hi j all e dinge n zie t als phenomee n va n da t Eene , verkondig t reed s Stendhal (o.a. in „die rAmour") den lof van de „psychologie cerebrale" en va n d e „anatomi e comparee " al s d e sleute l to t all e innerlijke raadselen . „C'es t a ranatotni e compare e qu e nou s devons demande r le s plus importante s revelation s sur nou s mêmes." Ook bij Balzac stoot men telkens op de wonderbaar-lijkste fantasieë n o p he t gebie d van „cause s et effets. "

Hebbel schep t mensche n ui t d e synthetisch e Idee . Hi j weet he t no g nie t zoozeer , maa r hi j gevoel t toch , ho e d e eindelooze verscheidenhei d va n menschelijk e dade n e n aan -doeningen t e herleide n zo u zij n to t d e werkinge n va n he t eeuwig, elementai r conflic t i n d e tegen-zichzelf-gekeerd e Eenheid. „E s is t erstaunlich , wi e wei t ma n all e mensc h -lichen Triebe au f eine n einzige n zurückführe n kann" , zegt hi j ergen s i n ee n zijne r dagboeken . Elder s hee t hi j de n dichter, de n representan t va n d e Wereldzie l e n eisch t dien -overeenkomstig, da t ee n gedich t „Individuel l un d sogleic h allgemein" zal wezen . Algemee n wi l da n zeggen: vertolken d wat d e dichte r va n d e Wereldzie l i n zic h heef t verstaan , dat i s dus : ' s dichter s wereldbeschouwing , zij n immanen t dogma. He t i n die n zi n wijsgeeri g gedich t i s du s nie t egocentrisch o f we l laag-subjectie f — want d e „lagere " subjectiviteit va n d e lyrie k heef t Hebbe l juis t nimme r gewild — het i s evenmi n zoogenaamd-objectief , he t i s individualistisch, da t is : hoog-subjectief , al s d e wijsbegeert e zelf. E n d e aldu s gecreëerd e persone n zij n da n oo k pa s Individuen i n de n waarachtige n zi n de s woords .

Balzac's personen daarentege n zij n d e ongecontroleerd e

648

uitkomsten va n pictural e waarneming , onverwerkt e gevoels -impressies e n overgeleverd e moraal , me t vee l onbewuste n voorkeur e n tegenzi n — aan a l hetwel k hi j da n voortduren d een schij n va n objectiev e houdbaarhei d o p wetenschappe -lijken, positivistische n grondsla g trach t t e geven . Heef t hij , om éé n voorbeel d ui t honderde n t e geven , voo r d e economi e van zij n roma n ee n schilde r noodig , di e zwijge n ka n — zooals i n „L a Rabouilleuse " — dan za l hi j aa n d e persoonsbeschrijving zonde r mankeere n ee n beschouwin g vastknoopen ove r d e geschikthei d va n he t schildersmetier, . om ieman d zwijge n t e leeren . Moe t d e zoo n va n ee n gierig -aard ee n verkwiste r weze n — als i n „L e Contra t d e Mariage" — hij za l di t „verklaren " ui t conflicte n tussche n vader e n zoo n d n d e jeug d va n die n laatsten , o p algemeen -wetenschappelijken grondslag . Zij n wer k krioel t va n di e uitweidingen, hi j ka n e r nie t zonder .

Het verschi l tussche n Hebbe l e n D e Balzac i s duidelijk het verschi l tussche n de n volwasse n individualis t e n de n mensch i n d e collectiviteit : d e eerst e vind t i n zichzelf , e n i n zichzelf alleen , bro n e n richtsnoe r voo r he t scheppe n va n zijn karakters — de laatst e moe t altij d i n he t dogm a terecht -komen, aa n d e wetenscha p steu n ontleenen ; d e eerst e i s onafhankelijk, wan t hi j w e e t z i c h subjectief , d e laatst e is afhankelij k e n waan t zic h objectief . He t verschi l tussche n „immanent dogma " e n zg. „objectiev e waarheid" , tussche n wijsbegeerte e n wetenschap , lig t oo k hieri n uitgedrukt .

In d e hoogmoedig e zelf-overschattin g va n de n zic h wanenden objectieve n kunstenaa r bove n ee n ander , di e „altijd ove r zichzel f schrijft " e n gee n „mensche n scheppe n kan", spiegel t zic h evenzee r getrouwelij k d e hoogmoedig e zelfoverschatting va n de n wetenschappelijk e bove n de n denker, di e immer s nooi t iet s „bewijst, " e n alle s wa t hi j zegt, maa r „ui t zij n dui m zuigt. " Bove n all e „subjectiviteit "

649

waant zic h d e „objectiev e kunstenaar " verheve n e n wa t hi j houdt voo r zij n objectivitei t is , gelij k gezegd , ee n mengse l van directe , ongecontroleerd e waarneming , spontane , ego -centrische voorkeu r e n tegenzin , onverwerkt e „wetenschap -pelijke" notie s e n overgeleverde , ononderzocht e nioreel e dogma's.

Kwam nie t i n de n groo t en Balzac zijn intuïti e al s kunstenaar — waardoor hij , o f hi j he t wee t da n niet , o f hi j het wi l da n niet , d e wijsbegeert e nade r staa t da n d e weten -schap — deze intellectueel e afhankelijkhei d t e boven , zij n personen zoude n tabellen , gee n karakter s zijn .

Toch bewijs t d e onberedeneerde , overmatig e bewonderin g voor he t zoogeheete n mensch-scheppen d talen t van Balza c in sommige n onze r tijdgenooten , da t dez e zel f aa n d e ware , filosofische zelfonderscheidin g no g nie t to e zij n e n he t o p zijn allerbes t juis t hebbe n gebrach t to t he t babbele n o v e r „Ideeën-kunst" — dat zi j oo k no g nie t vermoge n ui t eige n „immanent dogma " loute r e n allee n mensche n t e creëeren , maar altij d wee r steu n zoeke n aa n he t kwasi-objectieve , he t collectieve dogm a va n moreele n e n voora l va n wetenschap -pelijken aard . E n zo o duidelij k mogelij k blijk t di t ui t d e miskenning e n d e klednachtin g voo r die n eene n ideeën -kunstenaar bi j uitnemendheid : Sha w — juist he t mees t va n de zijd e de r zich-zelf-noemend e ideeën-kunstenaars !

Shaw, evenal s Hebbel , schep t zij n mensche n ui t d e synthetische Idee , voer t hu n handelinge n teru g o p enkel e «lementaire drijfveeren , di e hi j al s d e werkinge n va n de Life-Force onderkent, krachten s eige n immanen t dogm a — en zoo di t bewij s noodi g ware , da n zo u zij n weergaloos-brillan t oeuvre he t leveren : da t zul k voortduren d demonstreere n van dezelfd e grond-trekke n nimme r to t „eentonigheid " behoeft t e leiden , waa r di e grondtrekke n zic h immer s voo r •den scherpzinnige , de n denkende , o p eindeloos-verscheide n

650

'wijze i n eindeloos-verschillend e karakter s eindeloo s vertoonen!

Ook Galsworthy schept mensche n ui t d e synthetisch e Idee, u k ee n enke l immanen t dogm a — al val t da t i n zij n romans, doo r d e andersgezind e e n andersgetint e beschrij -vingen, minde r o p da n in Shaw' s geserreerd tooneelwerk . Elke „Preface" van Sha w i s niet s da n ee n expos é va n he t onderhavige „immanen t dogma, " waarva n d e dramatisee -ring dan volgt in het stuk-zelf — en dit is de reden, waarom onze hedendaagsch e lezer s d e prefaces overslaan e n d e hedendaagsche critici , di e no g steed s nie t verde r zij n da n litterair positivisme , e r zic h va n afmake n me t ee n hoog -hartig gebaa r e n ee n hal f dozij n bêtises . Pa s va n ee n wijsgeeriger geslach t za l deze n ui t d e synthetisch e Ide e scheppenden artiste n ee n ruimer , diepe r belangstellin g ongetwijfeld t e beur t moete n vallen .

Buckle, Taine, Rena n e n hu n naslee p hebbe n zich , zooal s we weten , to t woordvoerder s e n propagandiste n va n he t litterair positivism e gemaakt , Zol a wer d e r ee n de r groot-meesters van , maa r zelf s d e zo o anders-gezinde , zic h i n vele opzichte n bi j de n gees t va n Hebbe l aansluitend e Ibse n toont i n „Spoken" , i n „Pee r Gynt" , i n „Brand" , i n „Rosmersholm" hoezeer hij onder de bekoring is geweest va n dat alles-verklaren d positivisme .

En hoezee r begrijpelij k i s di t algemeen e enthousiasm e voor Comt e e n voo r Darwin als w e on s rekenscha p geve n van he t fascineerend e da t e r we l moes t uitgaa n va n zooveel pas-ontdekt e waarhede n e n wetten , waarme e me n zelf zó ó volop tevrede n is , al s antwoor d o p all e vrage n e n verklaring va n all e raadselen , dat me n zich gee n individuen , geen geslachte n ka n denken , di e nie t daardoo r bevredig d worden. Ho e mee r me n zel f naa r stellighei d dorst , d . w . z . noe dogmatischer me n is, hoe minder men tegelijk de andere

6 51

nooden va n anderen begrijpe n kan . Voo r August e Comt e en zij n geestverwante n zij n godsdiens t e n metaphysic a niets da n de kinderkwaaltje s va n ee n onvolgroei d geslacht , de liefhebberi j va n onvolgroeid e individuen , kwezel s e n vrouwen. Wan t zi j kenne n he t verlange n naa r Eenhei d evenmin al s he t heimwe e naa r he t Begrip ; e n wa t zi j nie t begeeren i s minderwaardig . D e redeneerin g va n alle . dogmatici i n all e tijden .

Niemand ontkom t aa n d e suggesti e — het i s ee n algemeene verrukking . D e menschhei d heef t ee n nieuwe n sleutel i n hande n gekregen , o p all e to t da n onwrikbaa r gesloten vertrekke n word t bi j beproef d e n ziet , o wonder , o vreugde , all e slote n springe n los , al s bi j tooverslag , d e gesloten vertrekken , d e duister e gewelve n gaa n wij d ope n en stroome n vo l licht . He t gaa t overa l op , he t klopt , he t „bewijsmateriaal" golf t i n stroomen van alle kanten aan, het is bewezen .

Is e r krasse r bewij s noodig , da n da t ee n sleute l o p all e sloten pas t voo r ee n geslach t dat , toegerus t me t all e hoedanigheden, maa r va n eén e verstoken , nimme r za l beseffen, da t all e sleutel s o p all e slote n passe n omda t Slo t en Sleutel éé n zijn! ?

In d e litteratuu r projecteert , w e zeide n he t al , he t wetenschappelijk positivism e zic h to t realism e e n natura -lisme. D e „psychologi e cerebrale, " d e „sociologie, " d e „anatomie sociale " moeten , toegepas t o p d e menschelijk e natuur, o p d e menschelijk e hartstochten , daa r evenzee r al s elders, onfeilbaa r brenge n to t he t blootlegge n va n di e „invariables loi s naturelles, " welk e voo r Fourier de grond -slagen tot zij n phalanstères zij n geweest .

Het gansch e leve n wordt beheersch t doo r een aaneenscha-keling van „causes et effets, " en in zijn grondslagen afdoend .

652

-verklaard doo r „milieu, " klimaat , heriditeit , economisch e verhoudingen e n no g vee l mee r va n die n aard .

Wat e r bi j di t totaa l ontbreke n va n zelfonderscheiden d Begrip va n de zoogeheeten „wetenschappelijke " psychologi e moet terechtkomen , blijk t nergen s duidelijke r da n i n ee n boek, da t w e i n verban d me t on s speciaa l onderwer p nie t zwijgend voorbi j kunne n gaan . W e bedoele n „L a foul e criminelle" va n Scipi o Sighele , ' t wel k tege n he t eind e va n de vorig e eeu w oo k hie r t e land e noga l opgan g heef t gemaakt e n da t gehee l i s gebaseer d o p de n uitgesproke n voorkeur voor , ja , d e verheerlijkin g va n he t positivism e naar August e Comte . He t wer k behandel t he t onderschei d tusschen d e handelingen , i n sommige , bepaald e gevallen , van de n mense n al s individ u e n di e va n de n mensc h i n d e collectiviteit — onderscheid waaro p onz e gemsch e onderha -vige arbeid is gebaseer d — de schrijve r gaa t daarbij uk va n de stellinge n va n Spence r e n va n Comte , „qu e l a sociét é humaine doi t êtr e considéré e comm e u n seu l homme , qui ah toujour s -existé."

In di t me t d e kenmerkend e pompeus e pedanteri e der modern e wetenschappelijke n geheete n „Spenceriaansc h axioma" treed t we l duidelij k d e gees t naa r vore n va n ee n geslacht, dat de wijsbegeert e van Plato als „reveries inutiles et dangereuses " te r zijd e heef t geschove n — van hem , di e gezegd heeft , da t ee n „ n i e t o n d e r z o c h t l e v e n n i e t l e v e n s w a a r d is " — en waari n da n oo k all e zelfkennis e n all e historisc h begri p verlore n ging . Ho e anders ko n he t Spence r — die ove r mensche n al s ove r „bouwsteenen" pleeg t t e spreken ! — zoo volkome n zij n ontgaan, da t all e machtige , geestelijk e conflicten , waarva n de historie gewaagt , symptome n zij n va n ee n fundamenteel , onoverkomelijk e n onverzoenlij k verschi l i n bouw e n functie tusschen Individ u e n Collectiviteit ? I n eenzijdi g dogma -

653

tisme zic h blin d staren d o p ee n uitteraar d gebrekkig e e n onvolledige „objectiev e kennis " va n „d e natuur" , vergelijk t de wetenschappelijk e psycholoo g de n mensch naa r believe n en naar hartelus t me t bouwsteenen , polype n e n koraalriffe n en he t poover e e n ontoereikend e va n dez e „objectiev e methode" spring t pa s rech t i n he t oog , al s e r ove r gecompliceerde menschelijk e roerselen , impulsen , dade n e n handelwijzen word t gesproken , te n opzicht e waarva n he t „begrijpen" zic h pas rech t duidelij k doe t kenne n al s „zijn" . Hoezeer Sighel e nog steeds in dezelfde geestessfee r vertoeft, , hoezeer he t oo k he m aa n zelfonderscheiden d Begri p ont -breekt, kom t a l dadelij k e n zéé r karakteristie k aa n de n da g in zij n vergelijkin g tussche n Schopenhauer eenerzijds , Spencer en Comt e anderzijds . „Schopenhauer affirme qu e I e monde es t u n macanthrope e t par cett e seul e parol e dérivée du grec , il exprima l a même pensee que Comt e et Spencer, " zegt hi j — maar he t curieus e lig t i n wa t voorafgaat : „E n effet, l a philosophic de Schopenhauer, bie n qu'elle renferm e des page s splendide s dictee s pa r un e method e positive, es t cependant théoriqu e e t a priori, tandis qu e celles de Spence r et d e Comt e son t basée s su r l'observatio n e t su r l'expé -rience. L e point de depart es t don e différent, mai s I e but attaint est l e même." Hoe zuiver vertoont zic h hier het beeld van den bevangen geest , die een simpel e waarhei d rakeling s voorbijgaat e n toc h nie t verma g o p t e merken , doo r zijn , anderen bouw , i n verban d me t zij n ander e functie : he t „apriorisme" van Schopenhaue r e n de „observation et expe-rience" van Comt e e n Spence r brenge n i n d e z e l f d e periode to t d e z e l f d e uitkomste n e n nóg begrijp t degee n die he t opmerk t niet , da t all e „observation et experience" niets ka n zijn , nooi t iet s ander s i s da n d e zelfprojecti e van -het zoekend e Ik , da t allee n verma g t e zie n wa t he t a l wee t en niets da n eigen spiegelbeeld , eige n immanent e waarhede n

654

terugvindt i n „d e verschijnselen" , i n d e zoogenaam d objec -tieve ervaring , waarva n hi j du s oo k niet s leer t da n di e eigen immanent e waarhede n t e formuleeren ! War e he t anders, hoe zouden — niet ééns maar steeds — „apriorisme" eenerzijds e n „observation et experience" anderzijds to t dezelfde uitkomste n kunne n voeren ?

Op het „axioma " van Spence r bouwt Sighel e voort , maa r hij wee t toc h a l wel , da t he t nie t altij d opgaa t i n zij n voll e rigorisme — dat collectiviteite n nie t steed s zó ó getrou w de eigenschappe n de r samenstellend e individue n spiegelen , als Comt e e n Spence r he t hebbe n gezegd , daaro m keer t hi j nog een s to t d e (volkome n ontoereikend e e n onlogische ) vergelijking me t d e bouwsteene n teru g e n verklaar t da t „non settlement rhomogéniété, mai s auss i runio n organiqu e est nécessair e entr e le s unites, afin qu e l'agréga t qu'elle s forment reproduis e leur s caractères. "

En deze homogeniteit, deze „union organique" vooral, zou dan bestaa n tusschen ... de lede n eene r famili e o f d e indi -viduen „qui appartiennenit a l a mêm e class e d e l a société. " Zulk ee n „agrégat " moe t ee n „organisch e eenheid " heeten ! Ziedaar no g een s wee r d e oud e maatschappelijk e distinctie , de oud e indeelin g i n kunstmatig e groepen , al s „werkelijk -heid" voorgesteld , welk e steed s doo r he t Begri p — reeds door he t onvoldragen begri p va n het Humanism e — zijn en worden al s onwerkelij k verworpen , plaat s make n moete n voor d e groote , diep e fundamenteel e verschille n tussche n Geest e n Geest , tussche n „Platonisch " e n „Aristotelisch " temperament, tussche n „Man o f Fact " e n „Ma n o f Idea" , tusschen „Eenheidzoeker " e n „Eenheidschuwer" , „L a foul e est, e n effet , u n agréga t d'homme s heterogen e pa r excel -lence, puis qu'i l es t compos e d'individus d e tou s le s ages, des deu x sexes, de toute s le s classe s e t d e toutes le s condi-tions sociales, de tous les degrés de moralité et de culture. ."

655

Men zie t het , gee n va n d e groote , reëele , intellectueel e e n zedelijke onderscheidinge n tussche n mensche n e n mensche n wordt oo k maa r genoemd , word t oo k maa r gevoeld . Wan t „moraJité" e n „culture " zij n hier , zoo goe d al s elder s „intel-ligence", „bon sens", „crime", „coupable" , „innocent" , uitsluitend i n d e plat-conventioneele , practisch-juridisch e beteekenis genomen , zonde r ee n spoo r va n critisc h (zelf -kritisch) onderzoe k naa r de n zi n e n d e draagwijdt e die r woorden, welk e toc h d e grondslage n vorme n voo r he t gansche werk ! Inderdaad , me n ka n nie t zeggen , da t d e wetenschappelijke psychologi e zic h aa n „reveries dange -reuses e t inutiles " heef t schuldi g gemaakt .

Bedenkelijker no g is , da t zelf s d e onmiddellijk e objecte n van he t onderzoek-zel f — de impulsen va n de mass a — niet eens worde n „i n factore n ontbonden" : noc h „l'amou r d e la patrie" — „qu i depuis le s 300 des Thermopiles aux dernier s martyrs de l'indépendanc e italienne , forme, pou r ainsi dire, dans l'histoir e un e rout e sacrée " — noch d e „crim e poli-tique", waarmee simpel-weg alle revolutionnaire gewelddaden -worden aangeduid , heef t d e „psycholoog " i n hu n wezenlijk e beteekenis geanalyseerd . Z e staa n al s „goede " e n „slechte " massa-impulsen tegenove r elkaar , al s i n ne t brei n va n de n eerste de n beste n „maatschappelijk e steunpilaar" .

Waar derhalve de redelijke onderscheidingen , di e het pur e begrip creëert , zo o volkome n ontbreken , waar , naarmat e e r van gecompliceerde r uitinge n e n impulse n sprak e is , minde r hulp ka n worde n verwacht , va n „le s loi s fatale s d'arithmé -tique psychologique " — en d e natuurwetenschappelijk e objecten — polypen, koraalriffe n e n steene n — dan tegelij -kertijd oo k minder doordachte , werkelijke, zuivere analogieë n bieden — daar moe t d e psycholoog , o m d e ficti e va n zij n „objectiviteit" overein d t e houden, we l zij n toevluch t neme n

656

tot d e ondoordacht e e n onwerkelijk e analogie : d e steed s netelige metaphoor !

We moete n hie r we l onderschei d make n tussche n d e argumentatieve e n d e illustratiev e metaphoor . D e laatst e i s eenvoudig ee n verhelderend e toelichtin g o p wa t ui t he t zuivere begri p i s ontvouw d e n gedemonstreerd , al s hul p aan de n lezer , o f al s versierin g bedoel d e n te n slott e da n ook volstrekt niet onmisbaar . D e groot e philosophe n hebben nooit bezware n geha d tege n d e illustratiev e metaphoor : Spinoza maakt e r telken s gebrui k va n „to t ee n voorbeeld " en Kan t geef t zelf s ergen s ee n soort va n verontschuldiging , dat he t karakte r va n zij n wer k z e nie t steed s e n nooi t i n ruime mat e gedoogt !

De argumentatiev e metaphoo r echte r moe t diens t doe n om iet s t e „bewijzen" , da t ui t he t begri p nie t beweze n ka n worden e n nie t beweze n i s — ze i s d e misleidende , niets -zeggende, schoonklinkend e gelijkenis , di e men , zoovee l me n wil, va n de n kansel e n in de politieke vergaderin g ka n gaa n hooren en Sighele , die immers nooi t iet s „ a priori" beweert, maar alle s fundeer t o p „experience et observation", maakt er ee n overvloedi g gebrui k van , 'twel k d e ontoereikendhei d van d e „method e positive" i n het gebie d de r menschelijk e roerselen en impulsen duidelijk ineen s weer in het licht stelt .

En aldu s ka n hi j dan , vastgebonde n aa n he t dogm a va n Spencer al s ee n gei t aa n zij n paaltje , nie t bi j macht e zic h daaromheen vrije r t e bewege n da n he t he m toegemete n touw gedoogt , ondank s flitse n va n inzicht , nie t verde r komen da n he t „vormloo s vermoeden " va n ee n simpel e waarheid — die hi j telken s rakeling s passeert , di e he m telkens rakeling s passeer t — dat élk e collectivitei t i n weze n is „un e fout e criminelle " (juis t omda t geenszin s o p dez e eenvoudige wijz e „le s caractère s d e l'agréga t son t deter-mines par le s caractère s de s unites qu i le composent" ) e n

Prometheus. 4 2 657

dat zul k ee n „foule " volstrek t nie t i n groote n getal e ver -eenigd behoef t t e zijn , o m door „imitatie-zucht" , „suggestie " en „psychisch e besmetting " krachten s spitsvondig e kans - en andere berekeningen , to t misdrijve n t e koenen , — maar da t ze di t reed s uitnemen d ka n e n doe t i n d e persone n va n har e vertegenwoordigers, gelij k on s Versailles me t onmiskenbare duidelijkheid leert . T e denken , da t dez e gansch e barbaar -sche santekraam , dez e bed e „arithmétiqu e psychologique " gemist ha d kunne n worde n bi j ee n fundamentee l inzich t i n de fundamenteel e inferioritei t e n potentieel e misdadighei d van elk e collectiviteit .

Doch hetzelfd e „positief-wetenschappelijke " instinct , het -welk w e i n ee n vori g hoofdstu k al s i n de n gron d „maat -schappelijk" hebbe n trachte n aa n t e toone n e n da t da n ook , naar w e reed s zage n e n no g duidelijke r zulle n zien , voort -durend grondsla g trach t t e worde n va n mi n o f mee r omvattende organisaties , staa t uitteraard , bi j Sighel e zo o goed al s bi j Spencer , di t inzich t e n daarme e he t bese f va n de fundamenteel e tweespal t tussche n Individ u e n Collecti -viteit i n de n weg . E n d e „gebonden " intelligenti e verschaf t ook hie r d e formul e aa n he t immanen t instinct : Sighel e heeft we l opgemerkt , da t d e groot e gedachte n va n hervor -mers e n wijsgeere n doo r d e „foule " va n hu n tij d verworpe n worden, maa r hi j heef t e r di t uitsluitse l o p gevonden , da t het juis t rech t goe d is , wannee r pa s langzamerhan d d e groote gedachte n gemeengoe d worde n e n d e (doo r hem-zel f gecursiveerde!) allerlaatst e zi n va n zij n wer k leer t ons , dat „I e d e s p o t i s m e d e l a m a j o r i t é s e r e d u i t a u d e s p o t i s m e d e s i d e e s g e n i a l e s , q u a n d l ' a p p l i c a t i o n e n e s t o p p o r t u n e e t m ü r e " — nadat hi j oo k reed s i n de n aanvan g heef t beweerd , da t „Le fon d de s idee s qu e nou s méprison s aujourd'hu i comm e trop communes , parc e qu'elle s couren t su r toute s le s

658

bouches, es t don e formé de s intuitions — autrefois mira -culeuses e t maintenan t vieillie s des philosophe s d e l'anti-quité; e t le s lieus commun s des discour s le s plus ordinaire s ont commence leur carrièr e comm e étincelle s brülante s d*originalité."

Ware va n di t alle s oo k maa r iet s werkelij k waar , d e vijandschap tussche n redelij k Individ u e n redelooz e Collec -tiviteit zo u inderdaa d ee n ficti e wezen , doc h he t zelfonder -scheidend Begri p voer t oo k hie r to t ander e uitkomsten ; n i e t s va n d e „idee s géniales " de r groot e denker s e n hervormers blijf t e r n a he t proce s va n verstarrin g e n dog -matiseering, ' t wel k w e i n de n breed e •omschreven , i n d e menigte ove r da n hu n dood e formule , hu n spotvor m e n tegendeel, waarva n d e collectiviteite n zic h we l bediene n m o e t e n , daa r z e zel f nie t to t creëere n bi j macht e zijn . Want all e creati e i s zelfherkenning , zelfonderscheidin g va n het absolute , da t zic h juis t i n d e collectiviteite n vergeet . E n wanneer da n ook di e „idee s géniales " door hu n „duisterheid " of doo r hu n ongeschikthei d o m to t „idee s utiles" te worde n verwerkt, aa n da t proce s ontsnappen , da n kunne n z e oo k nooit to t gemeenplaatse n worde n — zooals d e aphorisme n van de n „duisteren " Heraklitu s e n d e uitsprake n van Plat o wel bewijzen .

Maar wel k ee n chao s i n ee n geest , di e „l a foule " demon -streert al s lich t to t misdrijve n geneig d e n uitteraar d infe -rieur — en tegelijkertij d (pour les besoin s d e l a cause!) de „majorité" bi j uitste k aangeweze n ach t o m d e genial e gedachten de r groot e denker s e n hervormer s ongeschonde n te beware n e n o p he t geschikt e oogenbli k to e t e passen ! Deze „chaos " heersch t overal , waa r he t onderscheiden d regelend Begrip , he t „cogitare " i n d e opvattin g va n Augustinus ontbreek t — en meni g „wetenschappelijk " wer k dankt zij n „geleerd " aanzie n uitsluiten d aa n de n chao s i n

659

het brei n va n zij n maker . Wan t perfectioneere n i s simpü -fieeren, o f he t vulkachel s da n we l gedachte n betreft .

Inmiddels i s Sighele' s slot-uitspraa k — door he m zelf , blijkens de n nadruk , die n hi j ero p legt , terech t al s funda -menteel gevoel d — ook voo r on s he t kardinal e pun t va n d e gansche bewijsvoerin g e n va n de n geestestoestand , doo r di e bewijsvoering weerspiegeld . Zi j i s d e erkenning , d e ver -heerlijking ve n di e collectiviteit , ingeschape n doo r d e demo -cratische, mi n o f mee r „socialistische " gezindhede n va n de n tijd, d e spitsvondige , vernuftig e reddin g va n he t essentieel e in he t Spenceriaansch e dogm a — 'twelk al s „wetenschap -pelijke grondslag " va n di e gezindhede n no g diens t moe t doen, zelf s waa r toc h reed s ee n begi n va n vermoede n omtrent he t fundamentee l verschi l tussche n „individueele n mensch" en „mensc h i n d e collectiviteit " voorhande n is !

Ze formuleer t tegelijkertij d — die slot-uitspraa k — de opvatting de r wetenschappelijke n va n he t Prometheus -probleem, hu n beoordeelin g van Prometheus , di e is e n moe t zijn ee n veroordeeling , bi j dez e algeheel e miskennin g de r werkzaamheid va n he t persoonlijke , creatiev e intellect , va n de werkzame , tegenstrevend e persoonlijkheid .

In zul k ee n systee m i s he t levend e individ u eve n volkome n uitgeschakeld al s i n ee n systeem , da t o p Openbarin g e n Absolutisme berust . He t „Soyon s Soumis " va n Bossue t i s vervangen doo r Comte' s „Qu e c'es t dou x d'obéir" , 'twel k met eindelooz e variatie s i n all e mogelijk e modern e collec -tiviteiten diens t za l doen .

Voor d e drager s va n he t oude , nationale , kerkelijk -maatschappelijk dogmatism e was Prometheu s een misda -diger, di e zic h vergree p aa n d e goddelijk e wette n i n hunn e aardsche vertegenwoordiger s — voor d e drager s va n he t moderne internationaal-wetenschappelijk e dogmatism e i s Prometheus een dwaas , di e — en da t no g we l zonde r eenig e

660

officieele bevoegdheid ! — de han d wi l uitsteke n naa r d e „invariables loi s naturelles" , waardoo r immer s oo k d e mensen en zijn leven zoo onwrikbaar worde n beheerscht!

M o d e r n e P r o m e t h e u s - o p v a t t i n g e n .

Promotheus d e Dwaas . (Vervolg.)

We hebbe n echte r gezien , da t i n ee n period e va n over -wegend wetenschappelijk e gezindhei d d e menschhei d nie t zoo maa r loute r „voo r d e wetenschap " leeft , maa r da t a l zijn overweginge n e n inzichten , planne n e n projecte n he t kenmerk va n zij n wetenschappelijk e gezindhei d dragen . Za l hij i n zul k ee n period e streve n naa r he t vorme n va n ee n nieuwe collectiviteit , da n za l da t e r oo k ee n o p w e t e n -s c h a p p e l i j k e n grondsla g wezen . Zo o i s he t da n oo k met d e doo r d e negentiend e eeu w voortgebracht e nieuw e collectiviteit, d e socialistisch e collectiviteit , inderdaa d ge -steld. D e „Internationale " draag t i n a l haa r geledinge n d e kenmerken va n he t internationaa l wetenschappelij k collec -tivisme e n stem t i n haa r weze n e n doeleinde n volkome n overeen me t d e oud e kerkelijk-maatschappelijk e collectivi -teiten. He t eigenaardig e e n misleidend e i s hie r echter , da t haar lede n verstrooi d zij n ove r d e bestaand e national e collectiviteiten e n te n opzicht e daarva n i n d e minderhei d en in d e oppositi e verkeerend , i n schij n d e rol van „Prome -theus" spelen. L o u t e r i n s c h i j n — naar w e hope n aan te toonen, maar die schijn wel zóó bedrieglijk, da t schier niemand aa n d e va n he t Prometheus-beel d uitgaand e sug -gesties e n attractie s ontkome n is .

Zoo ontstaa n dus , paralle l aa n elkander , d e twe e nieuw e collectiviteiten, welk e d e negentiend e eeu w heef t voortge -

661

bracht, d e niet-strijdbare wetenschappelijke , di e de vroegere kerkelijke vervangt , d e strijdbar e Internationale , di e d e vroegere national e vervangt , gemeenschappelij k ui t d e i n een voorafgaand e period e gecreëerd e wijsgeerig e gedachten , krachtens precie s hetzelfd e proce s va n verstollin g e n stremming, waardoo r eenmaa l d e Middeleeuwsch e ker k ui t de oorspronkelijk-Christelijk e gedacht e ontstond . D e pro -fessor i s in die constellatie d e theoloog, de wetenschap i s de theologie va n de negentiend e eeu w — de kerkelijk e theo -logie e n haa r verkondiger s telle n da n immer s nauwelijk s meer m e e . . .

In he t vori g hoofdstu k hebbe n w e d e progrès-gedacht e van Comt e trachte n t e doe n zie n al s d e verstarrin g va n Hegel's Proces-gedachte. Voo r Hegel i s het Proces , i s d e Beweging eindeloos , eeuwig , he t Leven zelf , voo r Comt e i s al het aan eigen tijd voorafgegane ee n proces, een ontwikke-lingsgang met de philosophic positiv e als definitief resultaa t en besluit .

Volkomen o p dezelfd e wijz e heef t Mar x ui t Hegel's „Widerspruchslogik" zij n dogm a va n de n klassestrij d afgeleid — eveneens me t die n verstande , da t voo r Hege l de „Widerspruch " de grondslag , he t wezen , d e inhou d de s levens is , eeuwi g e n eindeloo s al s he t leve n zelf , terwij l Marx, juis t al s Comte in z ij n categorie , d e opheffing va n die Widerspruc h va n bepaald e handelinge n doo r bepaald e klassen volgen s bepaald e lijne n i n het uitzich t stelt . Dez e beperking va n de Proces-gedacht e daar , e n va n de Wider -spruch-gedachte hier , i s e r dus welbeschouw d evenzee r d e vernietiging van , als d e Middeleeuwsche dogma' s e n voor -stellingen he t ware n va n de Christelijk e onderscheidingen , gedachten e n symbolen .

Aldus i s he t ontstaa n va n de modern-socialistische orga -nisatie, d e Marxistisch e collectivitei t ee n merkwaardig e

662

bevestiging va n wa t w e va n he t begin af over ontstaan e n -wezen van collectiviteiten hebbe n aangetoond . I n hu n onmiskenbaar streve n naa r religieus e vervoerin g e n meta -physische verdiepin g vertoone n d e systeme n va n Saint -Simon, Fourier e n Proudhon, naas t d e elemente n va n wetenschappelijk dogmatisme , evenzee r d e elemente n va n primitief Christelij k gevoel , doc h ontdaa n va n de n redeloos -geworden verstervingswil . D e gees t va n het Saint-Simonism e is doo r ee n de r beroemdst e Saint-Simonisten , namelij k Heine, i n allen eenvou d aldu s geschetst :

„Wir wolle n hie r au f Erde n scho n Das Himmelreic h errichten. "

Overal klink t duidelij k he t verlange n naa r rechtvaardig -heid, broederlijkheid , algemeen e menschenliefde , maa r oo k naar levensvreugd e i n volle vrijheid . D e mogelijk e verzoenin g van wa t zo o lan g vijandi g aa n elkaa r i s geweest , Christelij k ideaal e n Grieksc h ideaal , Deug d e n Vreugd , oefen t o p d e scheppende geeste n va n de Romantiek , Heine, Georg e Sand , Chopin, De Musse t ee n machtig e bekorin g ui t — maar ditzelfde verheven e e n rechtvaardig e staat , al s all e zuive r idealisme, he t verkrijge n va n bepaald e materieel e resultate n en voordede n i n den weg . Dez e worde n doo r haat , nie t doo r liefde verkregen , wan t z e moete n andere n ontwronge n worden, dez e worde n nie t doo r droomend e enkelingen , maa r door ee n actieve , va n haa t bezield e mass a bereikt .

Karl Mar x komt d e ee r toe , di e hatend e actiev e mass a t e hebben gevormd , hi j ka n derhalv e d e Luther o f wellicht eerder no g d e Calvij n va n he t socialism e worde n genoemd .

En zooal s w e indertij d zeiden , da t d e Reformati e nie t met he t optrede n van Luthe r begint, maa r daarme e eindigt , zoo kunne n w e n u zegge n da t he t Socialism e i n de n ideëele n zin nie t begint , maa r eindig t o p het tijdsti p va n he t beroemd e

663

Marxistische manifest , de n machtige n oproe p aa n de Pro-letaries aller Landen . D e zoogenaamd e voorloopers , Hieronymus va n Praag , Johannes Hus s en hu n eenzam e geestverwanten ware n inderdaa d d e eenig e drager s de r zuivere reformatie-idealen , d e zoogenaamd e voorloopers , Saint-Simon en Fourier waren de eenige drager s der zuivere individualistisch-socialistische idealen . Met Luthe r wa s het uit, met Mar x i s het uit . Elk e poging o m in ee n organisati e idealen te verwerkelijken , dood t di e idealen e n maakt z e to t hun spotvor m e n tegendeel: collectiev e belangen .

Zal di e collectivitei t zic h vorme n e n consolideeren , za l z e het individ u gehee l e n a l absorbeeren , da n geld t oo k voo r haar d e vake r geciteerd e uitspraa k van Nietzsche , dat ee n Volk ( = collectiviteit) nie t ka n leve n en blijven leven , zon -der t e „waardeeren " e n we l ander s t e waardeere n da n d e „buurman" waardeert .

De behoeft e ontstaa t du s aa n ee n scherp e gren s (dis -tinctie) tussche n eige n e n ander e collectiviteiten , hie r t e meer, waar geen landsgrenzen, rasgrenzen dóe rol va n merk-teeken vervulle n kunnen .

Er i s bovendie n behoeft e aa n ee n leer , ee n dogma , waar -door he t gemeenschappelij k streve n die n schij n va n bovenpersoonlijke noodzakelijkhei d e n belangelooshei d ver -krijgt, di e den belanghebbende doe t vergeten , da t hi j slecht s opkomt voo r zij n belan g (zooal s d e fictie s va n he t Heili g Recht e n d e Heilig e Ord e de n maatschappelijke n steun -pilaar doe n vergeten da t hi j opkom t voo r zij n geldkast ) e n die de n niet-belanghebbend e meelok t i n d e strijdend e ge -lederen. Doc h di t steunend e dogma , di e leer kan nie t ui t d e versmade „Christelijk e ideologie " afkomsti g zijn , noc h ui t de moraal-filosofie , di e immer s evenzee r voo r de n „weten -schappelijke" ee n „overwonne n standpunt " is , z e moe t va n wetenschappelijke herkoms t wezen , slecht s daarvoo r zijn .

664

de modern e koppe n e n kopstukken toegankelijk . E n d e zo o geliefkoosde ontwikkelingsgedacht e ma g e r allermins t aa n ontbreken.

Dat noodzakelij k grensbepalen d dogm a i s d e ficti e va n den klassestrijd .

Die leer , welk e he t streve n naa r d e vervullin g va n be -paalde stoffelijk e eische n e n oogmerke n ee n schij n va n bovenpersoonlijke noodwendighei d verleene n moet , i s he t Historisch Materialisme .

Beide produceerd e d e gees t va n Marx ; krachten s zij n bouw e n functie , beid e zij n gebore n ui t d e eeuwig e nimmer-falende instincte n va n de n machtige n organisator , nie t ui t het scheppen d Begri p va n de n dialecticus . Hoezee r d e behoefte aa n — en derhalv e he t ontstaa n va n — zulk ee n algemeene leer , di e voo r d e lede n va n ee n organisati e d e persoonlijke, innerlijk e waarhei d de r volslage n individue n uit he t da n verstreke n tijdper k vervange n moe t — samen-hangt me t he t ontstaa n eene r organisatie , blijk t ui t voort -brengselen al s d e „Christelijk e Topografie " va n Cosma s Indicopleustes, i n he t midde n va n d e zesd e eeuw , al s ee n „wetenschappelijke" objectiev e bevestigin g va n kerkelijk e dogma's gegeven , e n ui t d e me t hetzelfd e oogmer k ge -schreven, aa n dezelfd e behoeft e beantwoordend e „Politique tirée d e l a Sainte-Ecriture " va n Bossuet . O p dez e „bewijs -voeringen" konde n zic h d e getrouw e Katholieke n i n d e polemiek me t geleerd e ketter s beroepen — juist zooal s zic h de socialis t va n d e lee r va n Mar x bedient , e n zic h daarbi j nog verbeeldt , da t hi j „objectief " e n „wetenschappelijk " i s boven de n gevoels-socialist , al s ha d hi j ooi t he t gemeen -schappelijk dogm a aa n zij n persoonlij k inzich t e n zij n persoonlijk bevinde n getoets t e n gecontroleerd !

Dit wi l nie t zeggen , da t he t „Historisc h Materialisme " niet „houdbaar " zo u zij n — de gedachtekrach t e n d e

665

scherpzinnigheid va n ee n ma n al s Marx staan on s borg , da t we i n zij n systeem-van-wereldbeschouwin g ee n in-zich-zel f sluitend gehee l bezitten . Maa r zul k ee n gehee l i s oo k Bossuet's „Politiqu e tirée d e l a Sainte-Ecriture " e n Cosmas ' „Topografie". Noc h tege n he t eene , noc h tege n he t ander e stelsel ka n me n redelijkerwij s argumenteere n — daar ze , als all e theologisch e systemen , aprioristisc h e n dogmatisc h zijn, inkleedinge n va n immanent e instincte n e n hartstochten . Men aanvaard t ze , o f me n verwerp t ze , zonde r meer . Hoezeer di t waa r is , toonde on s d e geschiedeni s va n Lamen -nais, di e naa r zij n eige n vierhoeki g „bewijs " voo r d e onbe -twistbare superioritei t e n autoritei t va n d e Katholiek e ker k niet mee r omkee k toe n hi j ontdekte , da t hi j zij n demo -cratische sentimente n slecht s pe r abui s voo r Roomsch e sentimenten ha d aangezien , i n d e algemeen e geestelijk e verwarring die r periode , welk e w e eerde r hebbe n geschetst .

Het historisc h materialism e word t du s d e theologi e va n het Socialism e e n evenal s d e oud e theologie , i s he t oo k ee n Janus me t twe e aangezichten . W e zeide n he t eerder , nie t voor de n geloovige , maa r voo r de n ongeloovige , voo r d e polemiek e n d e apologi e werde n vanoud s d e theologisch e subtiliteiten te n too n gespreid , va n de n geloovig e eischt e men niet s da n rechtzinnigheid , gee n ander e „bevoegdheid " dan di e bi j he t prevele n de r belijdenis-formul e blijkt . De n twijfelende, de n spotter , sloe g me n me t geleerdhei d e n spitsvondigheid o m d e oore n e n o p de n mond . Zoowe l Pascal al s Bossue t hebbe n „bewezen " da t d e eenvoudigst e Katholiek, krachten s d e zuiverhei d va n zij n „lumière s naturelles" superieu r i s bove n de n geleerdste n ongeloovige ! Zoo vervang t oo k he t „onvervalsch t proletarisc h sentiment " in he t socialism e d e subtiel e e n pompeus e ingewikkeldheden , waarmee d e wetenschappelijk e Marxis t zichzel f e n andere n leert goochelen , voornamelij k te n behoev e va n propagand a

666

«n polemie k tege n andersgezinden , e n di e hij , al s goe d li d van ee n gezond e collectiviteit , aanneem t e n napraa t o p he t gezag va n de n Meester , d e Autoriteit .

Wat d e ficti e va n de n klassestrij d betreft , dez e dek t volkomen d e oud e ficti e va n he t nationalisme . I n tijde n va n Indiviidualistisch-panitheïstische bezinnin g worden , tegen -over d e diep e fundamenteel e overeenkomste n e n d e diep e fundamenteele verschille n tussche n mensc h e n mensch , d e onbeteekenende bijkomstig e verschille n tussche n vol k e n volk nauwelijk s va n eeni g belan g geacht . All e geestelijk e stroomingen, all e neiginge n e n conflicten , alle s wa t machti g en waarachti g is , word t da n al s „internationaal " gevoeld . We toonde n da t aa n bi j d e besprekin g va n Renaissanc e e n achttiende-eeuw, di e da n oo k beid e cosmopolitisc h voelen . Doch diezelfd e onbeteekenend e national e verschille n worde n tot geweldig e werkelijkhede n opgeblaze n i n tijde n va n collectief dogmatism e o p nationale n grondslag . Eenerzijd s werkt hie r ee n geslotenhei d voo r wa t werkelij k tussche n mensch e n mensc h overeenkom t e n verschi l uitmaakt , anderzijds he t collectiev e distinctie-instinct , da t steed s streeft naa r zo o scher p mogelijk e verschille n tussche n eigen e n anderman s collectiviteit , o m d e redelooz e e n willekeurige splitsin g i n national e collectiviteite n ee n na -tuurlijk, redelijk , noodwendi g aanzie n t e geven . Bi j a l da t praten ove r „onze n volksaard " hebbe n willekeu r e n fantasi e — en voora l „le s besoin s d e l a cause" — zoozeer vri j spel , dat men , teld e me n d e i n verschillend e geschrifte n opge -somde „Hollandsch e karaktertrekken " bijeen , to t d e con -clusie zo u komen , da t d e Hollande r (e n d e Engelschma n e n de Franschma n e n el k ande r „man" ) all e mogelijk e men -schelijke eigenschappe n bezit , wa t oo k inderdaa d zo o is , maar wa t degenen , di e ove r ee n bijzondere n Hollandsche n Volksaard oreeren , juis t nie t bedoelen ! Reed s ee n opper -

667

vlakkige vergelijking tusschen de belangrijke producte n de r moderne Europeesch e letterkund e toont , da t d e „national e verschillen" bi j d e groot e eeuwig-menschelijk e drijfveere n en conflicten al s ee n kaarsje zij n bij d e zon . O p dat kaarsj e echter stare n a l degene n zic h blind , di e voo r he t zonlich t van he t redelij k inzich t geslote n zijn .

Dezelfde drang nu om de in nog hooger mate ongegronde , de volkomen fictieve verdeeling in klassen en de tot beperkte doeleinden ondernome n „klassestrijd " al s ee n (wetenschap -pelijk-vastgestelde) realitei t e n noodwendighei d voo r t e stellen, inspireer t de n socialis t zij n fantasieë n ove r eer t speciaal „proletarisc h rechtsgevoel" , ee n proletarisc h be -wustzijn, ja, een complete „proletarische psyche", en, evenals de „volksaard"-fantasten , borduur t hi j o p zij n ficti e alle s wat he t oogenbli k eisch t e n wa t de n flauwste n schij n va n aannemelijkheid vertoont . Al s de n oude n theologen , i s he t dezen moderne n theologe n slecht s o m „rechtzinnige " con -clusies, nie t o m zuiver e bewijsvoeringe n t e doen .

Tot i n d e kleinst e bijzonderhede n laa t zic h d e overeen -komst tussche n d e oud e national e e n d e modern e interna -tionale collectivitei t ui t deze beide hoofdpunten doortrekken^ We zeide n indertijd , da t d e „verstarring " va n gedacht e to t dogma zic h o . a . aa n on s voordoe t al s ee n verwarrin g va n middel e n doel: de primitief-Christelijke gemeenscha p i s ee n vereeniging va n menschen , di e a l tezame n e n el k voo r zic h een individueel e heiligin g beoogen , zi j i s ee n middel ; d e Middeleeuwsche Ker k ken t gee n streve n mee r da n eige n verheerlijking e n eige n instandhouding , zi j heef t zichzel f ten doe l e n offer t daaraa n d e individueel e heiligin g he t eerst e n he t grifs t op . Juis t zo o „D e Partij" . Terwij l he t oorspronkelijke, he t gevoels-socialism e ee n gemeenscha p van goed-willend e individue n wild e zijn , di e zoowe l naa r individueele volmakin g al s naa r hervormin g de r onrecht -

668

-vaardige maatschappelijk e verhoudinge n streefden , wer d „De Partij " haa r eige n doe l e n wer d aa n d e mach t e n grootheid va n „D e Partij " datgene he t eers t e n he t grifs t opgeofferd, waarvoo r z e hee t t e zij n gesticht : vrijhei d e n rechtvaardigheid. Me t wel k ee n snijden d sarcasm e vertoont Ibsen i n „D e Volksvijand" , i n „D e Bon d de r Jongeren" , i n „De Steunpilaren " de n sociaal-democratische n journalist , die voor „D e Partij " de hoogste, d e edelst e belangen zonde r aarzelen vertreed t e n zie t vertreden .

Evenals d e Kerk , slaa t „D e Partij " een a l t e groote n persoonlijken ijver , ee n a l t e feile n dran g naa r individueel e volmaking, eerde r me t wantrouwe n da n me t welgevalle n gade. „Pa s tro p de zèle " was he t paroo l va n d e Katholiek e Restauratie — het i s evenzee r he t paroo l va n d e socialis -tische collectiviteit . D e jong e seminarist , van wie n Stendhal vertelt i n zij n „L e Roug e e t I e Noir", di e he t hoogst e cijfe r in dogmatie k (e n wi l me n he t no g rechtzinniger? ) behaalt , wordt me t ee n zeke r wantrouwe n aangezien .

Een nieu w momen t i n d e vormin g de r „Eerst e Interna -tionale Collectiviteit " i s d e dran g naa r wetenschappelijk -heid. Liede n voo r wi e „Marx " niet s da n ee n idoo l i s e n „Hegel" niets dan een klank, hebbe n niettemin d e constant e behoefte, Mar x al s „leerlin g va n Hegel " de n volk e t e pre -santeeren — en dit maakt een te zonderlinger indruk, als men weet da t hee l Europ a — reactie e n revoluti e — zich i n den tijd, waarin Marx opgroeide, leerling van Hege l ko n noemen en da t b.v . i n Toergenjef' s „Vader s e n Zonen " è n d e „vaders" é n d e „zonen " me t onaantastbar e Hegelisch e argumenten komen aandragen! Zoo kan men ook wel zegge n dat Bossue t ee n leerlin g va n Jezu s Christu s wa s — maar er i s me t da t a l bitte r weini g overeenkoms t tussche n he t Evangelie va n Jezus Christu s en het Evangeli e van Bossuet. Trouwens, w e zage n het, dat geheele „leerling"-scha p i s een

669

term zonde r inhoud , hie r letterlij k slecht s „pour épater I e bourgeois."

Zou me n n u wille n vragen , ho e da n d e geestdrif t va n zoovele groote meoschen, de algemeene geestdrif t gedurend e een zeker e period e voor het Socialism e te verklare n is , da n ligt he t antwoor d opgeslote n i n ee n vergelijkin g tussche n de positi e de r nieuw e socialistisch e collectivitei t t e midden va n d e bestaand e national e collectiviteite n e n d e positie va n d e Ker k gedurend e d e Fransch e Revolutie . W e hebben ove r di t laatst e indertij d reed s gesproken . D e Ker k was onttroond , ontluisterd , i n beklagenswaardige n toestan d gebracht onde r d e ijzeren dictatuu r va n ee n fel-anticlerical e meerderheid. Ui t d e kelder s e n holen , waari n priester s — als vroeger de vervolgde eerste Christenen in catacomben! — heimelijk e n schu w d e mi s bediende n voo r ee n troepj e getrouwen, waarva n d e aanblik ee n heugeni s aa n Christelij k communisme e n Christelijke armoed e wakke r moes t roepen, steeg klagelij k d e kree t va n „gewetensvrijheid " op , e n ver -teederde to t trane n to e d e Hugo's e n de Lamennais , d e Vigny's e n d e Chateaubriand's. Pa s toen he t bleek , da t d e Kerk allermins t „gewetensvrijheid " bedoelde , maa r vrijhei d om to t mach t t e komen , pa s toe n duidelij k werd , wel k ee n gruwzaam misbrui k d e hersteld e Ker k va n di e mach t tegenover andersdenkende n maakte , genaze n d e poëte n van hu n misplaatst e verteederin g e n gave n zic h aa n de n opnieuw ontluikende n revolutie-geest . Zo o wa s he t steeds . Reeds Pierr e Bayle i n zij n „Commentaire philosophiqu e sur ces paroles de J . C. „Contrain-les d'entrer " spreek t ove r d e absurde tegenstellin g tussche n de n eisc h de r Engelsch e Katholieken voor gewetensvrijhei d e n de feroce onverdraag -zaamheid der Fransche Katholieken. Maar dit geld t va n elke collectiviteit — steeds zegt z e „Recht" en bedoelt ze „Macht".

Volkomen o p dez e wijz e hebbe n zic h all e groot e geeste n

670

en zuiver e gemoederen va n de tweed e helf t de r negentiend e eeuw — Wagne r e n Ibsen , Strindberg , Anatol e France , Galsworthy e n Sha w — voor he t verdrukte , recht-en -vrijheid-vragende socialism e verteederd , e n alle n zij n z e genezen, toe n z e he t fundamenteel e onderschei d leerde n vatten tussche n d e rechtmatigheid de r eische n (oo k d e eisch der Katholieken was op zichzelf rechtmatig ) e n de gemoeds-toestand van hen die ze stelden, en die geen rechtvaardigheid en geen vrijhei d en geen redelijkheid, maar macht beoogden , en wraak, en vergelding e n vooral d e glorie van „De Partij", die tegelijk hu n eigen glorie beduidde, zonder recht t e wete n waartoe.

En i n di t verban d i s d e vergissin g dubbe l verklaarbaar , omdat he t modern e socialism e hee t t e zij n voortgekome n uit he t oud e gevoelssocialisme . Inderdaa d i s he t e r ui t voortgekomen, zooal s de Ker k ui t het Geloof — door van het geloof t e vervreemden en tot he t tegendeel ervan te worden.

Het verschi l tussche n he t oud e gevoelssocialism e e n he t moderne „wetenschappelijk e socialisme " lig t opgeslote n i n het verschi l tussche n d e individualistisch-pantheïstisch e formule „Vrijheid , Gelijkheid , Broederschap " e n d e collec -tivistische formul e „Proletariër s alle r landen , vereenig t U" „ op de n basi s va n klasse-antagoiüsme .

De overgan g va n he t ee n to t he t ande r beteeken t nie t minder dan de overgang van een rechtseisch tot ee n machts-eisch, va n de n wijde n droo m eene r beter e e n gelukkige r menschheid, waarto e d e persoonlijk e volmakin g ee n nie t geringe facto r za l moete n zij n — naar he t pla n eene r ver -anderde productie en daarmee samenhangend e „economisch e verhouding", waarva n he t to t stan d kome n „historisch -noodzakelijk" heet , waaraa n du s he t individ u doo r zij n persoonlijke gedraginge n niet s verhaasten e n niets vertragen kan, maar die , niettemin — zonderlinge tegenstrijdighei d —

671

door d e strijdbar e mass a bevochte n moe t worde n te n voor -deele va n ee n bepaald e groep , hu n eige n groep .

Dat di t hemelsbreed e onderschei d inmiddel s toc h maa r niet wer d e n word t opgemerkt , i s ui t vel e opzichte n ver -klaarbaar, e n i n he t algemee n reed s ui t d e onfilosofische , positief-wetenschappelijke gezindhei d va n de n tijd . He t ge -schil tussche n Saint-SLmo n e n August e Comte , kan , zeide n we, rui m opgevat , gelde n al s ee n symboo l va n he t verschi l tusschen d e oud e romantisch- f ilosofische e n d e nieuw e posi -tivistische periode : Saint-Simon eischte oo k voo r Plato een tempel i n zij n toekomststaat , maa r Comte , smadelij k gewa -gend van Plato' s „reverie s dangereuses e t inutiles " wild e slechts Anstotele s zij n tempe l gunnen . E n d e gees t va n Comte overwo n e n he t geslach t da t n a 1840 opkwam, haald e den Plato-tempe l omver , bove n d e poor t waarva n he t „ K e n U Z e l v e " i s gegrift . Inderdaa d gin g d e zelfkenni s ver -loren, da t is : de waarachtig e menschenkennis , di e zelfbetwij -feling e n zelfonderscheidin g is , e n i n plaat s daarva n tra d als imme r zelfverzekerdhei d e n zelfoverschatting , d e intel -lectueele zelfverzekerdhei d va n de n wetenschappelijke , d e zedelijke zelfoverschattin g va n de n socialist , d e zelfver -zekerde zelfoverschattin g va n de n wetenschappelijke n socialist.

Is he t da n t e verwonderen , da t i n zul k ee n tij d he t onder -scheid tussche n partij-liefd e (al s patriottism e ee n vor m va n eigenliefde e n we l ee n zóó naakte, da t bi j d e groot e botsin g d e oude, verkapte , verpoëtiseerd e vor m glorieu s overwon! ) e n menschenliefde, tussche n machts-eische n e n rechts-eische n niet wer d gevoeld ?

Is he t verde r t e verwonderen , da t no g minde r wer d ge -voeld het , oo k we l moeilijke r t e vatten , onderschei d tussche n de zedelijk e waard e va n d e gesteld e eisene n e n d e zedelijk e onwaarde va n d e eischers ?

672

En al s o m voo r di t aa n zuive r Begri p zo o misdeeld e ge -slacht d e verwarrin g nog t e vermeerderen , ware n e r dan de tot propagandistisch e doeleinde n opzettelijk , da n we l i n zelfmisleiding e n opwindin g argeloos-we g aa n de „overwin -ning va n he t Proletariaat " vastgeknoopt e rooskleurig e uto -pieën, ontleen d aa n d e oud e ideologi e e n terminologi e va n het individualistisch e gevoels-socialism e e n daarme e da n ook volkome n i n harmonie . Wan t a l i s he t o p zic h zel f nie t redelijk, d e menschelijk e volmakin g t e verwachte n — daar het onvolmaakte , i n den letterlijken zin , he t gebroken e juis t „het leven " in stan d houd t —het i s we l redelijk , eenmaa l d e mogelijkheid verondersteld , aan de vervulling erva n de heer-lijkste verwachtinge n vas t t e knoopen , doc h he t gansch e corps va n collectivistisch-socialistisch e theologe n i s e r me t alle vernuf t e n subtilitei t no g nimme r i n geslaag d he t ver -band tussche n d e verwerkelijkin g va n all e Marxistisch e eisenen e n idealen e n de vermeerdering va n menschelij k ge -luk, d e verhooging va n he t algemee n zedelij k gehalt e bloo t te leggen . E n he t eigenaardig e is , da t he t echt e partij-socia -lisme dit alles ook eigenlijk niet meer bedoelt en tegelijkertijd zelf nie t weet , da t z e he t eigenlij k nie t bedoelt , zooda t he t de utopieë n va n he t oud e socialism e me t zic h meesleep t al s iets, da t i n zij n eige n organism e absoluu t nie t mee r past , zonder he t zel f t e merken .

Dit alle s zij n d e geestesvruchte n va n ee n geslacht , da t van Plat o niet mee r wild e weten , e n w e herinnere n i n di t verband aa n onz e vergelijkin g i n he t eerst e gedeelt e va n dit wer k tussche n Morus ' „Utopia " e n Plato's „Staat". Plato onderstelde to t zij n oogmer k ee n geslach t va n filoso -fen, maa r koester t zelf s va n di e mensche n no g gematigde r verwachtingen da n Moru s koester t va n zij n onnoozel e Utopiërs, di e zic h allee n i n uiterlijk e dingen , i n „productie -wijzen" en maatschappij-inrichting va n gewone lieden onder-

Prometheus. 43 673

scheiden. Nie t d e wijz e zel f onderscheiding e n zelfbetwijfelin g van Plato , maar d e primitieve , haas t zeid e we : barbaarsch e zelfverblinding va n Moru s i s d e gees t va n he t „collectivis -tisch" socialisme , zelfverblindin g e n haat , noodzakelij k to t het bereike n va n bepaald e oogmerken , maa r di e tegelijker -tijd ee n andere geaardheid , dat is : een ander e menschensoor t vereischen, i n wi e da n va n he t oud e idealism e niet s da n d e termen mee r ove r zijn , zonde r da t zij-zel f he t beseffen .

Uit a l die begripsverwarringe n ontston d he t troebel e beel d van de n Proletarische n Held , di e ee n Prometheus schijnt, omdat hi j doo r d e constellati e va n „D e Partij " i n e n tegen -over d e national e collectiviteiten , ee n onderliggen d rechts -beginsel schijn t t e vertegenwoordigen , maa r di e geenszin s een Prometheus is, omda t hi j oo k to t ee n collectivitei t be -hoort, collectiev e ideale n spiegelt, di e als altij d collectieve be-langen zijn , e n di e zic h i n niet s onderscheid t va n d e tiendui-zenden, d e honderdduizenden ander e partij-genooten. Daaro m zijn all e Proletarisch e Helde n hetzelfde , zegge n z e allemaa l precies hetzelfd e e n gedrage n zic h allemaa l o p volkome n dezelfde wijze . D e Proletarisch e Hel d heef t niet s va n d e grootheid e n d e generositei t va n de n oude n Prometheus, hij is nie t groo t e n nie t genereus , maa r ambitieu s e n hoogmoe -dig, al s elk e „uitverkorene" , zij n gevoe l reik t nie t voorbi j zijn persoonlijk e verbittering , e n zij n verstan d nie t verde r dan he t partij-program , da t zij n catechismu s is . Hi j heef t niets va n de n eindelooze n weemoed , d e zelfbetwijfeling , d e sombere menschverachting , di e d e terugsla g de r men -schenliefde is , va n de n moderne n Prometheus. Weemoedig is hi j niet , wan t hi j i s „bewust" , zelfbetwijfelin g i s he m vreemd, wan t hi j i s he t zou t de r aarde , zij n menschverach -ting beperk t zic h to t de n bourgeois , uitsluiten d o p gron d van he t onrecht , he m doo r deze n aangedaa n e n i s geenszin s de terugsla g va n menschenliefde , twijfe l ken t hi j nie t

674

want i n zijn catechismu s staa t precie s ho e alle s i s e n ho e alles worde n zal . Zo o vertoon t hi j zich , zonde r variatie , altijd e n overal , d e Hel d va n all e collectiviteiten , d e Ci d i n werkmanskleeren. A l heef t me n da t nie t fundamentee l er -kend, me n heef t he t toc h we l gevoel d e n i n d e litteratuu r bleven d e Proletarisch e Helde n to t he t minder e wer k va n de minder e geeste n beperkt .

Zoo goe d al s patriottism e e n partijgevoel , he t algemeen e instinct voo r d e Eenvormigheid , d e vaa k bedriegelijk e spot -vorm e n he t volkome n tegendee l i s va n he t zeldzam e instinct voo r d e Eenheid , d e rechtvaardighei d e n menschen -liefdie, zo o goe d i s d e Proletarisch e Held , he t leeg e clich é de r uniformiteit, waarvoo r me n naa r believe n eike n proletariër , tienduizend zo o goe d al s tie n ka n late n poseeren , he t tegen -deel e n d e spotvor m van de n zeldzame n Prometheus .

Evenmin du s al s eenig e andere collectivitei t heef t d e Inter -nationale Collectivitei t Prometheus begrepen e n voortge -bracht. Wan t me n word t nie t to t Prometheus doo r zijn tekorten e n nie t doo r zij n toevallig e positie , nie t doo r d e rol, di e me n t e spele n krijgt , maa r doo r zij n persoonlijk e gaven e n zij n persoonlijk e inzichten .

Dit aa n t e toone n wa s d e uitsluitend e bedoelin g va n deze n zijsprong naa r he t socialisme , keere n w e than s teru g to t de hoofdlij n va n on s betoog .

Het positivism e projecteer t zich , naa r w e zagen , i n d e litteratuur al s mi n o f mee r wetenschappelij k realisme , da t ondier bepaald e vorme n „naturalisme " heet . Me n merk e op , dat w e than s „realisme " wee r bezige n i n d e gangbar e technisch-litteraire beteekenis , nie t i n die , waari n we Plat o en Spinoza, Ibse n e n Sha w realisten noemden , zoeker s e n minnaars va n he t werkelijke , he t war e tegenove r d e inbeel -dingen e n fictie s va n he t zoogenaamd e idealisme . He t rea -

675

lisme i n di e gangbar e opvattin g i s juis t va n da t ander e realisme we l zo o ve r mogelij k verwijder d e n he t zo u moei -lijk valle n ieman d o p t e spore n me t minde r zi n voo r di e werkelijkheid da n bijvoorbeel d Zola .

Zooals d e wetenschappelijk e d e natuu r onderzoek t e n aanvaardt zonde r haa r t e beoordeelen , zo o wi l d e modern e realist he t leve n bekijke n e n aanvaarde n zonde r he t t e beoordeelen o f t e verwerpen , gelij k d e oud e moraliseerend e litteratuur dat deed. Evenmin wil hij, zooals de filosofeerend e Romantiek he t poogde , he t gansch e leve n ui t éé n Ide e zic h doen ontplooie n — van die n eenheidsdran g i s hi j juist , zagen we , gehee l e n a l vervreemd . Di t zonde r voorbehou d aanvaarden va n he t gansch e leve n i s d e groot e eisc h e n d e trots van Flaubert .

De natuurvorscher minach t gee n dieren , omdat z e „vies" , „giftig" e n „verscheurend " zij n — allen tezame n vorme n ze d e voorwerpe n va n zij n onpartijdi g onderzoe k e n onbe -wogen belangstelling , zo o i s voo r die n realis t d e menschen -wereld ee n schouwtooneel , waa r hi j „helden " en „verraders" met dezelfd e belangstellin g hu n rolle n zie t spele n e n me t hetzelfde applau s beloont .

In ee n effen gemoedsrus t zie t hi j onder tientallen gedaan -ten, i n tallooz e vorme n zic h d e strij d tussche n Jupiter e n Prometheus afspelen e n hi j glimlacht , wan t hi j meen t he t ijdele e n nuttelooz e va n die n strij d t e hebbe n doorzien . „Jupiter" e n „Prometheus " zijn voo r he m twe e verschij -ningsvormen — wier contras t d e belangwekkendhei d va n het schouwspel , da t Leve n heet , voo r he m verhoogt , zi j zij n de acteur s e n spele n zic h i n ' t zweet , hi j i s d e toeschouwer , en kijk t toe .

In zij n Prometheus-figuur , zij n Lorenzacci o heef t D e Musset d e eeuwig e zedelijk e tekorte n va n d e allerbesten , de lauw e onverschillighei d va n d e middelmaa t me t name -

676

loozen weemoed gepeild . Zic h me t zij n hel d vereenzelvigen d heeft hi j d e wrang e zelfbetwijfeling , d e bitter e teleurstel -ling i n andere n al s o p d e ton g geproefd , hi j heef t e r onde r geleden. Maa r d e kunstenaa r ui t ee n geslach t va n belang -stellende toeschouwer s i s gevrijwaar d voo r da t leed , hi j ver -eenzelvigt zic h nie t mee r me t zij n helden , hi j deel t hu n driften nie t lange r e n wannee r hi j die fell e driften , he t heet e fanatisme, da t zic h t e plette r loop t e n waaro p andere n zic h te plette r loopen , aa n eige n gemoedsrus t toetst , da n i s hi j geneigd o m i n zij n rusti g aanvaarde n va n he t gansch e leve n een onbetwistbaa r bewij s va n zij n superioritei t t e zien . Want el k volgen d geslach t zie t we l wa t he t heef t gewonnen , maar nie t wa t he t heef t verloren , e n allermins t ee n geslacht , dat me t progrès-gedachte n i s gevoed . He t woor d va n Heraklitus: „Ee n e n dezelfd e i s d e we g opwaart s e n neder -waarts" i s doo r e n voo r de n wijze , nie t doo r e n voo r de n „wetenschappelijke" gesproken . Deze heeft voo r speculatiev e filosofie gee n gedul d en gee n oor e n geen zin , ze schijn t he m nutteloos — v/at z e ook i s — en overbodig e n in da t opzich t mag degene , die n w e than s bedoelen , Anatol e France, een rechtgeaarde zoo n va n zij n tij d worde n genaamd . Zij n altij d waakzame belangstelling , ove r he t gansch e bont e e n bezig e leven verdeeld , begrijp t he t rusteloo s zoeke n naa r d e een e Idee, naar de alomvattende formul e niet , hi j wi l leven , gade -slaan en genieten — voor Sokrate s wa s „ee n niet onderzoch t leven nie t levenswaard" , hi j echte r heef t me t nadru k he t „Ken U zelven " afgeweze n (in „L e peti t Pierre").

Bij de n aanbli k de r anderen , di e verblin d va n fanatisme , opgesloten i n hu n somber e kluis , waa r z e bouwe n aa n holl e metaphysische systemen , he t heerlijk e e n belangwekkend e leven ongenote n e n ongezie n lang s zic h hee n late n gaan , voelt hi j ee n blijd e verruiming , ee n zacht e geringschattin g ook, maa r zonde r felhei d e n zonde r ergernis , eerde r me t

677

een zeke r mil d medelijde n o m m m blindhei d e n hu n gemis , en ee n zeker e dankbaarheid, omda t z e immer s bijdrage n to t zijn leering en zijn amusement . E n hi j glimlacht — de glim-lach va n de n Humor .

Anders da n d e bijtende , agressieve , militant e satir e va n Voltaire is d e humo r van Anatol e France , in ee n sfee r va n zacht-lachende, schie r ontroerd e geringschatting . Vaa k beeft men den stijl van Anatole Prance met dien van Voltaire vergeleken e n nie t te n onrecht e — maar wi j voo r on s zie n toch ee n innige r overeenkoms t me t de n stij l va n Pierr e Bayle. Beide n hebbe n z e die „douceur" , dat fluweelig-inge -boudene, d.w.z . France bijna altijd , Bayl e nie t steed s — waarnaast d e stij l van Voltair e zich droge r e n schrijnende r vertoont. I n Bayle' s „Nouvelle s d e l a Républiqu e de s Lettres" kan men volzinnen vinden , die door Anatole Prance zoo i n hu n gehee l konde n zij n overgenomen . Beide n i s he t agressieve van Voltair e vreemd — Bayle omda t hi j aa n actief optrede n tege n bestaand e instellinge n no g nie t to e — Anatole France omdat hi j he t „t e boven " is .

Voor den aldu s ingestelden „humorist " verschijn t Prome-theus noodzakelijkerwijs al s ee n dwaas , Prometheus, di e het leven forceeren wil ; die aan 's levens harmonische tegen-wegende volhei d i n ee n blin d fanatisme , da t een s voo r a l sommige dinge n al s „goed" , ander e al s „kwaad " heef t be -stempeld, ee n dee l va n zij n fundamenteel e elemente n meen t te kunne n onttrekken , di e stom p e n hardnekki g d e veel -zijdige ontplooiinge n va n de n menschelijke n gees t aa n zij n eigen dogm a toets t e n verwerp t — die inmiddels , zonde r het t e bemerken , steed s he t „goede " willend , steed s he t „booze" baart , omda t goe d e n boo s i n elk e daad , i n elk e handeling onafscheidelij k zij n vergroeid , al s d e voor - e n achterzijde va n hetzelfd e bla d papier , daa r z e slecht s ziens -wijzen e n relatie s zij n — die bloe d vergiet , o m bloe d t e

678

wreken, onrech t begaat , o m onrecht t e straffen , uittrek t o m Apostel e n Wreke r t e zijn , e n terugkeer t al s misdadiger . Maar ee n vonni s verdien t di e misdadige r nie t — slechts een zachtzinni g medelijde n o m zij n verblindin g e n zij n teleurstelling, o m zij n leven , da t ongenote n blee f e n i n nut -teloos poge n wer d verdaan .

Zoo zie t d e Humor , zo o zie t Anatol e France Prometheu s vereenzelvigd met Oreste s — maar hi j zend t gee n Furië n op he m af . Hi j zend t o p nieman d Furië n af , hi j wi l nie t meer da n belangstellen d toeschouwe r wezen . I n he t theate r des leven s zi t hi j o p zij n stalles-plaat s e n suis t e r bove n zijn hoof d d e rott e appe l va n ee n verontwaardig d schel -linkjesklant naar den Verrader, dan kijkt hij even naar boven en glimlacht weer, zachtzinnig. Als dien naleven schellinkjes-klant — zóó zie t hi j Prometheus.

Zóó zie t hi j Evarist e Gamelin , de n jonge n schilder , de n Revohitieheld i n „Le s Dieu x on t soif " — die de n lijdende n en gekwelde n Orestes afbeeldt me t zij n eige n trekken , al s in een duister voorgevoe l va n alles , waartoe zij n lotsbestem-ming hem drijven zal .

Duidelijk late n zic h i n betrekkin g to t dez e figuu r wee r de dri e kardinal e vrage n stellen , di e w e i n on s hoofdstu k „Twijfel e n Vertwijfeling " naa r vore n hebbe n gebracht :

Is d e man goed ? Is d e daa d goed ? Is he t resultaa t goed ? Judith (in Hebbel' s drama) too g ui t to t ee n Prometheus -

daad: Jupiter-Holoferne s wild e z e dooden , o m haa r vol k te verlosse n — en z e faalde , omda t z e zic h i n haa r diepe r vrouwelijk gevoe l doo r he m overweldigen lie t — ze doodde, maar niet voo r anderen , ze doodde to t eige n genoegdoening . Voor d e niet-onderscheidend e collectivitei t blijf t d e daa d waardevol, voor het zelf-onderscheidende individ u is de daad

670

waardeloos geworden , door de vertroebelin g va n he t motief . Zoo zullen altijd in menschen hun schoone impulsen worde n vertroebeld doo r hartstochte n e n ijdelheid , d.i . doo r de n distinctie-wil, doo r de n levens-wil , di e he n nooi t verlaat . Wél hun, zoo ze dit, als Judith, als De Musset' s Lorenzaccio, van zichzelve n wete n e n erkennen, we e hun , zo o z e het , al s Pierre Strozzi , al s Evarist e Gaxnelin , al s Paphnuc e (i n „Thaïs") nie t weten , nie t vermoede n e n hu n eige n harts -tochten, liefde , wraak , jaloezie , botviere n onde r de n dek -mantel va n hu n Katholiek e o f Jacobijnsch e o f Germaansch e Deugd. Reed s Pierr e Bayl e i n zij n eerder-geciteer d „Com -mentaire Philosophiqu e su r ce s paroles de Jésus-Christ : „Contrain-les d'entrer " geef t al s „troisièm e refutation du sens littéral": „l a raiso n qu'i l boulevers e le s borne s qui separent l a justice d'avec l'injustic e e t qu'i l confon d I e vice avec l a vertu" . E n hi j wis t ove r den geloofsijve r van „mes -sieurs les convertisseurs " me e t e praten . He t woor d „con -vertisseur" vergelijk t hi j elder s me t he t woor d „tyran" , da t evenmin o p zic h zel f ee n ongunstig e beteekeni s heef t e n evenzeer di e beteekeni s moes t krijge n doo r d e zedelijk e on -toereikendheid va n de n mensch , altij d blijken d al s he m macht ove r anderen word t gegeven . Altij d heef t ee n inquisi -teur mee r o p zic h durve n neme n da n ee n moordenaar — de dieren i n d e natuu r verslinde n elkaar , d e wild e volkere n beoorlogen elkaar , maa r duizendmaa l bloeddorstige r e n wreeder is hij, die meent t e zijn geroepen tot rechte r en beul over anderen . „I l s e cré e lui-mêm e un e vérit é conform e a ses passions et donne a sa jalousi e gratuitement un e couleu r Jacobine..." „Il es t vertueux , i l ser a terrible. " Wer d he t niet e n word t he t nie t i n de n oorlog , i n d e revoluti e bevestigd?

Eva riste Gamelin, d e Revolutionnair e Rechter , heef t ee n meisje lief , ee n geslepen coquette, di e hem bi j den neu s o m

680

den tui n leid t e n voo r wie r „misbruikt e deugd " zic h d e onnoozele exalteer t al s ee n goe d discipe l van Jea n Jacque s Rousseau. Zij, Elodie , laa t he m gemakshalv e maa r denken , dat z e doo r ee n uitgeweke n aristocraa t i s „verleid" , omda t haar vroege r vriendje , ee n procureursklerk , no g rondloop t in Parijs . I n haa r voluptueus e volbloedigheid , haa r gemak -kelijke teederheid , haar gewetenlooshei d e n ondoordachtheid verbeeldt z e he t grillige , gestadig-wisselènd e leve n — de roode bloem, die ze haar minnaar-van-het-oogenblik ui t haar venster pleeg t to e t e werpen , d e woorden , altij d dezelfde , „adieu m a vie, adieu, mon ame " — zij verbeelde n d e wisse -lende guns t va n he t grillig e Volk , da t driemaal , al s o p de n achtergrond, te n tooneel e verschijnt ; eers t zic h vergapen d aan d e executi e va n Damiens , de n koningsmoordenaar , da n zich vergapen d aa n d e executi e va n de n Koning , eindelij k zich vergapen d aa n d e executi e va n Gamelin , ' s Koning s Rechter... c'étaient le s même s femme s qui insultaient naguère le s conspirateur s e t le s anstocrate s envoyé s pa r Gamelin. Doc h voo r Evariste , al s zij n geestverwanten , Robespierre, Trubert , Marat , voortreffelijk e menschen , maar „sans beaucoup d'idées e t sans aucune imagination" is Elodie het onschuldig e slachtoffe r de r vuig e luste n va n ee n ge -vluchten aristocraa t — en wannee r di e aristocraa t — een jonkman, di e Elodi e nooi t zelf s za g — hem i n hande n val t en e r ee n gedroogd e rood e bloe m o p he m gevonde n word t — dan i s he t Gamelin s ste m waardoor , zonde r schij n va n bewijs, d e jong e ma n to t d e guillotin e word t verwezen . Onder he t klee d van de n rechte r wreek t zic h de minnaar o p zijn gewaanden medeminnaar . Precie s hetzelfde bij Paphnuce, den „pilaar-heilige " ui t „Thaïs" . Nie t omda t hi j Thaïs ' zie l wil redden , maar omda t hi j haar aan Nicia s nie t gunt , voer t hij haa r naa r ee n klooste r — niet o m haa r t e purifieeren , maar o m zij n razend e jaloezi e o p haa r te koelen , spuw t hi j

681

haar in het gezicht , nie t ui t vrome n ijver , maar uit woeste n haat en felle passi e vergrijp t 'hi j zich aa n het scboon e Eros -beetd, e n stook t al s Savonarola het later , wellich t o p z ij n voorbeeld, i n Florenc e zo u doen , ee n brandstape l va n d e heerlijkste weefsels , d e kostelijkst e kunstschatten . Vinde n we nie t denzelfde n grenzelooze n hoogmoe d zonde r zelfbe -twijfeling, di e de n Christen , Paphnuce , doe t schimpe n e n smalen t n ee n gezelscha p va n argumenteerende , waarheid -zoekende filosofen , al s ee n klei n caricatuurtj e teru g i n he t straatmeisje Athenaïs, dat nauwelijks lezen en schrijven kan, maar in al haar zieligheid een geleerde berispt, omdat hij niet bidt!

En dit zij n nog maar de eerlijke zelfmisleidingen , d e dwa-lingen, van wie naar deugd tenminste streven. Want Evarist e is ee n goe d mense n — van zijn kuischheid , zachtzinnigheid , hoe meelijden d hi j va n kin d a f voo r arme n e n kindere n e n dieren, wa t ee n braa f zoo n hi j voo r zij n moede r was , doet Anatol e France die moeder uitvoeri g gewagen . E n al s hij da n zelf s „donn e a se s passion s un e couleur Jacobine " hoe za l zic h da n d e mass a gedragen , al s haa r d e „Heilig e Opstandigheid" i s gepreek t e n z e „d e mach t gegrepen " heeft? Daa r vertoone n zic h d e volupteit , d e wraak , d e geld -zucht — de rechter , die ui t perversitei t „c e qu'on doi t peut -être taire , mais c e qu'on ne peut pa s nier" een mooie vrouw veroordeelt, d e geweze n slager , di e al s jury-li d ee n wro k om een schop op een van zijn oude klanten wreekt, de koude wellusteling, di e koelbloedig he t meisj e neemt , dat zo o haa r minnaar hoop t t e redde n e n me t ee n beroe p o p zij n deug d den minnaa r veroordeelt , d e arm e drommels , di e voo r vij f francs hu n vriende n e n verwante n verklappen . Beaucou p d*enfants dénoncen t leur s parents, dom U s convoiten t l'héritage." Doc h blijve n w e maa r bi j d e leiders , bi j d e eerlijken, d e voortreffelijken , d e manne n ui t éé n stuk .

682

Zij zij n het , d e zuigelinge n i n de zelfbetwijfeling , di e he t lot de r menschheid i n handen nemen, e n o p ee n bla d papier de Toekoms t traceeren , di e zegge n ho e he t worde n zal , he t met alle s spottende , aa n alle s ontsnappende , zelf s voo r de sdierpst-onderscheidende n onontwarbaar-gecompliceerd e Leven.

„En 1893 les étudiant s e n peintur e recouvriron t d e leur s ébauches le s todies de Boucher" Iaat di e Humoris t de n Profeet va n 1793 voorspellen, wé l i s he t woor d vervuld , voorwaar! Zo o wis t d e hartstochtelijk e protestan t Jurie u in 1687 volkomen zeker , wan t hi j bewee s he t ui t d e Schrif t „ . . . . que la persecution des Réforméz e n France ne pouvoit durer plu s d e troi s an s e t demie , que l a Reformatio n seroi t établie pa r autorit é royal e e t que l a Franc e renonceroi t au Papisme e t Ie Royaume se convertiroit ....", eveneens voor-spellend wa t hi j hoopte , zonde r eeni g inzich t i n d e kanse n op vervulling . Ho e rij k i s onz e eige n tij d aa n dergelijk e profeten e n profetieën !

En zij zijn het, dezelfden, die „goütent la joie profonde d'un croyant qui sait I e mo t qui sauve e t I e mo t qui perd " (in Thaïs hetzelfde : „Paphnuc e savai t discerne r le s songe s qu e Dieu envoi e d e ceu x qui sant produit s pa r de s mauvai s anges") zi j zij n he t „qui tracent l a lign e mince, inflexible , en dehors de laquelle il n'est, a gauche et a dtoite, qu'erreur, crime e t scélératesse. "

Dit zij n de menschen . En hun daden? Liberté, Egalité, Fraternit é — de idylle va n „L a Nouvell e

Héloïse." W e zeide n he t indertij d reeds : gee n woor d ui t Rousseau's „Contra t social " of het i s gedurende de revoluti e geciteerd, de heele revolutie stond in dat teeken, Robespierre aanbad in hem den grooten Meester en ook Gamela n „fait se s invocations aux mimes de Jean-Jacques" . Zij n droo m va n geluk in een blijde wereld va n goede menschen te verwezen -

683

lijken, da t i s he t doel . E n he t middel : „ C o n t r a i n - l e s d ' e n t r e r " , d e oud e vreeselijk e leu s va n he t militant e katholicisme, maa r me t da t onderscheid , da t e r n u althan s de illusi e i s van een machtig rechtsgevoel , doo r de machtig e rechtvaardigheid de r eisenen , terwij l toe n loute r machts -begeerte — de machtswi l va n de reeds gevormde oud e orga -nisatie, dóe zichzelf te n doel heef t — inspireerde tot geweld ; met da t onderscheid , da t di e va n n u zic h wreker s kunne n voelen, en di e va n toen slecht s overweldigers .

„Comme il s croyaierr t posséde r l a verité , l a sagesse , I e souverain bien , il s attnbuaien t a leur s adversaire s Terreu r et I e mal. "

„Contrain-les d'entrer." Dwing t z e to t de Deug d o f dood t ze. Maa r waa r i s d e deugd ? Wi e zij n d e vrienden , wi e d e vijanden va n d e Republiek ?

In de n aanvan g lijk t he t lich t genoeg , schijn t d e werel d verdeeld in twee kampen , wi t e n zwart , he t verdrukt e Volk » de verdrukkende Aristocratie. Roei de eene uit e n het andere is gered , i s bevrijd , i s beveilig d e n geheiligd . Maa r me t iederen stap compliceer t zic h de vraag: wie zij n de slechten, wie d e goeden , wi e d e vrienden , wi e d e vijande n va n d e Republiek? D e grenze n vervagen , d e kleure n vertroebelen , meer en meer vloeien „goed " en „kwaad " ineen, legge n hu n aanvankelijke eenvoudighei d af , vertoone n zic h i n a l hu n onontwarbare neteligheid — en de geplaagd e Gameli n heef t ten slotte geen steu n meer dan zijn „ligne mince, inflexible " de lij n tussche n goe d e n boos , zo o denkbeeldi g al s d e evenaar! „Robespierr e distingue les nuance s délicates , imperceptibles, qui séparent Ie mal du bien, Ie vice de la ver-tu, que sans lui on eut conf ondu, au dommage de la patrie et de la liberté , i l enseign e comment on ser t l'êtrange r pa r exagé-ration et par faiblesse, en persécutant le s cultes au nom de la raison, e t e n resistant au no m d e l a religion au x lois d e l a

684

Képublique. No n moin s qu e le s scélérat s qui immolèrent Le Peltier et Marat, ceu x qu i leur décernen t de s honneur s divins pour compromettr e leur mémoir e serven t l'Etranger . Les prêtre s fanatique s mériten t l a mort ; mai s i l y a un e maniere Contre-révolutionnair e d e connbattr e I e fanatisme , il y a des abjurations criminelles. Modéré , on per d la Répu -bldque; violent, o n la per d . . . .

. . . . Ce ne son t plu s seulemen t le s aristocrates , le s fédé -ralistes, le s scélérat s d e l a faction d'Orléans, le s ennemi s declares de l a patri e qu'i l fau t frapper . L e conspi -rateur, l'agen t d e retrange r es t u n Protée , i l pren d toute s les formes. Il revê t l'apparenc e d'u n patriote , d'u n révolu -tionnaire, d'un ennemi des rois , il affect e l'audac e d'un coeu r qui ne bat que pour la liberté, i l enfle la voix e t fait trembler les ennemi s d e l a République : c'es t Danton ; s a violence cache mal son odieux modératism e e t s a corruption apparai t enfin. L e conspirateur , l'agen t d e l'étranger , c'es t c e bègu e éloquent qui mit a son chapeau la première cocarde des révo-lutkmnaires, c'es t c e pamphletair e qui, dan s so n civisme ironique e t cruel, s'appelai t lui-même „l e procureu r d e l a lanteme", c'es t Catnill e Desmoulins: il s'es t décelé e n defen-dant les généraux traitres et en reclamant les mesures crkni -nelles d'une clémente intempestive . C'es t PhUippeaux , c'es t Hérault, c'es t le méprisable Lacroix . Le conspirateur, l'agen t de l'étranger, c'es t c e père Duchesne qu i avilit l a libert é pa r sa basse demagogie e t d e qui les immonde s calommde s ren-dirent Antoinette elle-même interessante . C'es t Chaumette , qu'on vi t pourtan t doux , populaire , modéré , bomhomm e e t vertueux dan s l'administration d e la Commerce, mais il étai t athée. Le s conspirateurs , le s agents de l'étrange r c e son t tous ce s sans culotte s en bonne t rouge , e n carmagnole, e n sabots, qu i ont follemen t renchér i d e patriotism e su r le s Jacobins. Le conspirateur , l'agen t d e retranger , c'es t

685

Anacbarais Cloots , l'orateu r d u genr e humaan , ooadamn é a mort pe r tmrte s le s moaarchw s d u monde , maï s o n devax t tout craindre de lui , i l étai t Prussien ...."

Tevergeefs verwere n z e zic h me t hu n dogmatisch e dis -tincties tusschen „goed" en „boos" tegen het alles-opheffende , alles-weerleggende leven , voe t voo r voe t wijke n z e terug , tot hu n terrei n zic h beperk t to t d e „lign e mince" — die ee n volkomen ficti e is . D e noodlottige tegenstrijdigheid , d e dub-belzijdigheid, veelzijdighei d i n alles , va n alle s wa t z e aan -grijpen, di e z e te n slott e verbijstert , zooda t z e half-waan -zinnig rond zich houwen, spoedig genoe g oo k to t eigen zelf -behoud, veroordeele n o m nie t zel f t e worde n veroordeel d als „modéré" , die tegenstrijdigheid heef t el k va n hen, zonder het t e weten , reed s uitgesproke n i n zij n ambtseed , toe n bi j beloofde „d'étouffe r dan s son ame, au nom sacr é d e rhuma-nité tout e faiblesse humaine. "

Gamelin i s zij n ee d getrouw . Gee n enkel e faibless e — geen medelijde n me t onwetendheid , gee n verteederin g voo r schoonheid, gee n aarzelin g tegenove r onnoozelhei d — laat hij zij n har t va n Rechtvaardi g Rechte r binnentreden . Wan t dit zij n all e faiblesse s — maar wa t res t e r d e menschhei d zonder haa r faiblesses ? — en d e da g komt , da t hij , „le s yeux fixé s su r Ie buste de Brutus, qui dominait I e tribunal", den man van zij n eenige zuster , dien zi j hartstochtelijk lief -heeft, al s aristocraa t te r dood veroordeelt .

Dan wendt zic h het volk ui t ee n grillig instinct, dat eike n dag iets anders begeert, van den „Kaïn" af — maar waarom? Deed hij niet zij n plicht? Hiel d hij niet zij n eed? „J e ne suis point parricide," zegt hi j tot zichzelf , „a u contraire, c'est pa r piété filial e qu e j'a i vers e I e sang impur. " He t i s volkome n waar, hi j hield den eed , dien anderen hem oplegden , ha d hij dien nie t gehouden , hi j zo u schuldi g zij n gewees t tege n d e publieke zaak .

686

Zóó belaadd e zic h Orestes me t schuld, omda t hi j zij n moeder doodd e — had hi j zij n vader s ee r nie t aldu s gewro -ken, hi j ha d zic h evenzee r me t schul d beladen . We l voeld e Gamelin, wi e hi j wa s e n wa t he m wachtte , toe n hi j zij n Orestes o p het doe k zij n eige n trekke n gaf .

Het i s nie t aa n die n humoris t vol douceur , Anatol e France, om o p Orestes, di e Prometheu s wilde zijn , d e furië n van zij n verontwaardigin g af te zenden. Integendeel: „quicon-que eü t accept é d e s e mettr e a s a plac e eü t ag i comm e lui. "

Het i s slecht s doo r ee n toeval , da t andere n nie t to t zul k een taa k gedreve n worden , nie t Trubert , di e leef t e n sterf t als ijveri g e n vlekkeloo s ambtenaar , zooal s elk e collectivitei t ze ken t e n eer t — niet I e pèr e Longuemare , wien s fanatism e zich n u allee n al s ee n zachtzinnige , kinderlijk e dwaashei d vertoont, doc h i n wie n ee n Paphnuc e steekt , ee n de r doo r de Ker k zo o vereerd e strijdbar e Heilige n — want evenal s die is Robespierr e me t zij n „ame-de-procureur " e n zij n erfeni s van honderdvijfti g francs , i s Gameli n te n slott e d e zo o hoog -geprezen man-uit-éénnstuk , trou w aa n he t eige n beginse l tot i n de n dood , e n die n me n allee n nie t al s zoodani g eer t en prijst , omda t me n allee n idealism e eer t e n prijst , da t i n eigen kraa m t e pa s komt , wè l ee n generaal , di e doo r bloe d waadt o m ee n sta d t e veroveren , nie t ee n revolutionnai r di e door duizendmaa l minde r bloe d waad t o m d e werel d geluk -kig t e maken . Maa r Orestes-Gameli n word t bestook t doo r de furië n va n he t zelfverwijt . Want , e n di t i s no g wee r ee n zijde va n menschelijk e ontoereikendheid , hi j ka n zij n eige n daad nie t dragen . Tege n d e oud e instincte n va n menschelijk -heid e n mededoogen , di e juis t i n hem , al s i n all e revolution -nairen, zo o ster k ontwikkel d zijn , leg t zij n exaltati e va n red -der de r republiek , leg t zij n plichtsgevoe l al s rechte r he t af . Wat hi j o p zic h na m ui t liefd e to t d e menschheid , ka n hi j juist ui t liefd e to t d e menschhei d nie t volbrenge n — elke

687

-veldheer vergie t duizendvoudi g he t bloe d da t hi j vergoot , en keer t tevrede n e n me t ee n goe d gewete n naa r vrou w e n kroost terug , maa r de n man , di e juis t doo r mededooge n tot verze t gedreve n werd , he m word t te n slott e he t mede -doogen weer te machtig, hij wanhoopt niet, maar hij bezwijkt , het blijk t ui t d e woorden , waarme e hi j ee n spelen d kin d omhelst: „Enfant, t u grandira s libre , heureux e t t u I e devras a l'infam e Gamelin. " Maa r deze gedacht e „J'a i embrass é ee t enfant, peut-êtr e fera i j e guillotine r l a mere" — doet he m i n afgrijzen e n vertwijfelin g wegijlen . E n da t gevoe l va n af -grijzen e n vertwijfelin g i s dan d e wrekend e Furi e voo r de n mensen, die boven zij n simpel e menschelijkheid wild e uitstij -gen, e n zij n „faiblesse s humaines" , he t best e bezi t va n de n ontoereikende, va n de n onwetende , de n i n donke r dolende , roekeloos afzwoe r o m Prometheus te worden !

Dit zij n d e daden . E n d e resultaten , waari n Gameli n o p de sdhavotka r no g gelooft ?

Toen Judith Holoferne s gedood ha d e n terugkeerd e to t haar bevrijd e volk , i n kill e verslagenheid , ontdaa n va n haa r exaltatie — zag z e plotseling d e daad i n ee n ande r lich t da n vóór he t volbrengen .

„Heb i k da n daarvoo r de n machtigsten , de n schoonste n man op aarde gedood , opdat gi j i n vrede uw kool zoudt plan -ten, gi j u w schape n weiden , gi j u w kindere n kweeken? "

Inderdaad, he t laa t zic h vragen , weeg t he t bleeke , kleur -looze gelu k van de koolplantende, schapenweidende , kinders -kweekende massa , o p tege n d e vrij e machtsuitoefenin g va n den enkele n groote , de n geweldige , tege n zij n rech t o m te n koste va n alle n e n alle s zic h ui t t e leven ? Wi e zij n ze , te n behoeve waarva n di e schitterend e bloe m va n schoonhei d e n geest e n beschaving , di e to t zij n volle n groe i d e misèr e van millioene n al s ee n obscure n mesthoo p behoefde , afge -broken e n vertrede n werd ? He t Volk , he t souverein e Vol k

•688

van Rousseau , de puur-gebore n werkman , zooal s Zola he m vertoont in „Travail" , de Nobel e Proletanë r va n d e socialis-tische propaganda-litteratuur !

Hoe zie t d e Humo r da t Souverein e Volk , die n brave n werkman, die n nobele n proletariër ? Ho e e n waar . . .?

Is he t de slager , die zic h wreek t voo r den „cou p de pied" , dien hem Fortune gaf , toe n hij he m bedroog met zij n waren ? Of i s he t he t oud e vrouwtj e me t d e Limousine-sch e kap , dat Evarist e aanspreekt , o p de n avon d da t Mara t i s ver -moord, o m he m schuchte r t e vrage n o f „c e monsieu r Mara, qui avait ét é assassiné, n'etait pa s monsieur I e cure Mara , de Saint Pierre-d e Quéyroix .. ." het zieltje , da t eve n weini g zin voo r verhoudinge n heef t a l s . . . de rechter s va n he t revolutionnaire tribunaa l zelf , di e juis t zoo' n ou d vrouwtj e ter doo d veroordeden , omda t ze , midde n i n Parijs , nie t begrepen heeft , da t e r Revoluti e i s gekomen , di e d e „cult e van he t fanatisme " heef t vernietig d e n me t haa r heiligen -beeHjes blee f venten , zooal s z e veerti g jaa r achteree n ha d gedaan.

Is he t Jean Blaise , de vade r va n Elodie , di e zij n dubbel e rol speel t e n zic h aa n twe e partije n verrijkt ? I s he t d e boe -rendeerne, di e Gameli n vraag t haa r bemind e t e schilderen , die ergen s ve r weg dien t al s soldaa t e n die n hi j nooi t heef t gezien? I s he t madam e veuv e Gamelin , die va n de Revoluti e niets begrijp t da n da t he t ete n zo o duu r i s e n va n he t amb t van haa r zoo n niet s da n da t he t zo o defti g staat , ee n zoo n in d e jury ? I s he t Elodie , voo r wi e niet s bestaa t buite n d e liefde, buite n d e passie ? Zij n he t d e citoyen s Rémacl e e n Dupont, di e elkaa r i n het haa r vliege n voo r de n rijksdaalder , waarvoor z e Brotteaux , di e hu n niet s misdeed , verrade n hebben? I s het he t meisje Athenaïs , dat „viv e la Reine" roept om met haa r weldoene r t e sterven ? I s he t rechte r Renaudin , die Juli e eerst neem t e n da n hoonen d haa r laa t voelen , da t

Prometheui. 44

689

het offe r vergeef s i s gebracht ? I s he t Desmahis , di e schil -der — te vergelijke n me t de n jonge n schilde r i n „Loren -zaccio" — die alleen voor zijn kuns t en voor die liefdie leeft... ? Waar i s voo r de n Humoris t he t Souverein e Volk , da t gere d en bevrijd e n beveiligd en geheiligd zal worden? He t val t uit -een i n mensche n me t faun „goed " da t som s kwaa d e n hu n „kwaad" dat som s „goed " is , wortelend i n he t leven , een on -verbrekelijk dee l daarva n uitmakend , e n meestentijds al s he t leven^zelf „absurd e e t féroce" . Dwaas , die zicih van de mass a illusies maakt , dubbel e dwaas , die zic h i n blinde n hoogmoe d tegen he t onwrikbar e leve n keer t o m he t gewelddadi g zij n elementen t e ontrukke n e n i n di e nuttelooz e poginge n zij n leven verdoe t e n vergooit . Opperst e dwaa s Prometheus, di e zich laa t vastketene n aa n ee n rots , waa r he m d e winde n teisteren, waa r he m ee n adelaa r d e leve r ontvreet , terwij l het zoet e leven lach t i n bloeiende dalen — en die niet merkt , dat d e Jupite r tege n wie n hi j kampt , d e grondstee n i s va n zijn eige n bestaan , nie t ander s da n daarme e t e zame n t e vernietigen, de Emanatie van zijn edge n wezen tot i n eeuwig-heid.

Onvolprezen gelukki g daarentege n hij , die di t alle s weet , die o p gee n ongegrond e illusie s bouwt , wien s gees t va n prangend fanatisme , va n blind e eenzijdighei d bevrijd , fran k en onbevange n ove r d e werel d schouwt , i n ee n zacht e supe -rieure onverschilligheid , di e het leve n geniet , de dagen pluk t en voor Prometheus, den Dwaas , niets dan ee n glimlach va n minachtend medelijde n ove r heeft .

Prometheus en d e Glimlac h o m Prometheus — het zij n de telkens weerkeerendi e gestalte n i n he t werk , i n de n gees t van de n humoris t — de glimlach va n Nicias , va n Bergeret , van Brotteaux , d e glimlac h van Anatol e France , de glim -lach i n d e superioriteit , di e all e eenzijdi g drijve n t e bove n kwam.

690

„Le citoye n Brotteau x faisai t d e la recherch e d u plaisi r la fi n unique de s a vie."

Ziedaar he t cred o va n de n epicurist . Doo r d e Revoluti e van schatrij k straatar m geworden , vervolg t hi j zij n levens -oogmerk, l a recherch e d u plaisir , o p zij n dakkamertj e me t eenzelfde blijmoedig e kalmt e al s vroege r i n zij n kastee l e n zijn park . Toe n ware n he t zeldzam e meubels , schilderijen , weefsels, toe n ware n he t joyeus e feeste n e n mooi e vrouwe n — nu he t lichtspe l o p de n bronsglanzende n hal s va n ee n meisje ui t he t volk , dat he m he t urenlan g wachte n i n d e fil e voor de n bakkerswinke l verzoet , d e flesc h goedkoop e wijn , die hi j toc h no g t e koele n ze t i n d e dakgoot , e n da n voora l zijn Lucretius, di e hij altij d bi j zic h draagt , „dan s l a podh e béante die sa redingot e puce " — maar bove n alle s de eeuwi g leerzame aanbli k va n he t bont e en bezige leven .

Gamelin i s de somber e optimist , Brotteau x i s de vroolijk e pessimist, geloof t niets , hoop t niets , verwach t niets , maa r wordt oo k niemands dupe , rijkdom heef t hi j genoten, maar i s hij baas gebleven , zoodat hi j n u armoe blijmoedi g lijde n kan . In ee n volksoploo p zie t hi j ee n levend e schilderij , di e he m het verlie s va n zij n Breughel s vergoedt , i n ee n straatge -vecht ee n scène uit ee n burlesk e operette en terwij l Evarist e Gamelin zic h beurteling s verteeder t voo r „he t Volk " e n vloekt o p de aristocratie , zich opwindt , zic h exalteert , hoop f en gelooft, vrees t en beeft, Jean Jacques napratend zonder he t te wete n — glimlacht Brotteaux .

Om i n zij n onderhou d t e voorzie n snijd t e n kleur t hi j cartonnen marionetten . Ja , Brotteau x maak t oo k menschen , hij óó k i s i n die n zi n e e n . . . Prometheus . Maar we l verr e van he t levenwekkend e Vuu r voo r zij n schepsele n va n de n hemel t e stelen , laa t hi j z e i n hu n cartonne n levenlooshei d en hu n cartonne n onschuld . „J e n e leu r a i pa s donn é la pensee, car je suis un Dieu bon." Is het niet beter een stomm e

691

marionet t e zij n da n ee n leven d e n lijden d schepse l i n ee n wereld, waa r „l'uniqu e fi n de s être s sembl e d e deveni r l a pature d'autre s être s destines a la même fin" ? Daaro m heef t Brotteaux da n oo k gee n „objectio n essentiell e a fair e contr e la guillotine" . Alle s wa t de n mensc h natuurlij k is , a l zij n hartstochten, drifte n e n begeerten , accepteer t hij , alleen nie t zijn stekeblind e pretentie , e n d e eenig e naam , di e Brotteau x buiten zic h zel f brengt , zooda t hi j da n nauwelijks mee r glim -lacht, is: Jea n Jacque s Rousseau .

„Il parlai t d e Jean-Jacques comme d'u n pla t coquin , pa r contre i l mettait Voltaire au ran g de s hommes divins." Geen doctrine, gee n dogm a dunk t hem , heef t ooi t zoovee l onhei l aangericht al s d e maniakal e waa n da t d e mensc h „goed " geboren is . He t heel e horribel e bloed-régim e o m mensche n met gewel d „deugdzaam " t e maken , i s daaraa n ontvloeid , daarop geënt . „Rousseau était u n Jean-fesse , qui prétendait tirer sa morale de la nature e t qui les tirait e n realité des prin-cipes d e Calvin. " E n verde r „J'aim e mieu x no s simple s théophages, qui ne saven t m i cequ'ilsdisentnicequ'ilsfont. "

Maar hij is de eerst e om zelfs dien voorkeur, die neiging „de croire que les révolutionmaire s étaien t plu s méchant s e t plu s sots que le s autre s hommes " tege n t e gaan , beseffen d da t hij daarme e „tombai t dan s l'idéologie" . E n zo o lees t hi j zij n Lucretius, kibbelt zachtaardiglijk me t Ie père Longuemare — de „Barnabite " — de simpele priester , die i n alles berus t e n alleen uitbarst , al s ee n revolutionnai r tribunaa l gee n ver -schil blijk t t e wete n tussche n Barnabitie n e n Capucinen , want daari n culmineer t voo r h e m d e gansch e werel d — feller me t Evarist e GameHn , i n wie n hi j ee n vijan d va n schoonheid e n vreugd e voelt , — en hi j snijd t zij n marionet -ten, plukt van die dagen, wat z e zijn armoe en zijn waakzaa m oog t e biede n hebben , accepteer t de n dood , zooal s hi j he t leven accepteerde, en wanneer hij , gezeten tusschen den sim-

692

pelen prieste r e n he t simpele prostituéetj e naa r de guillotin e rijdt, — „Zoo," bedoelt di e Humorist, „arrangeer t he t Leve n de dingen , da t Gijliede n zoud t wille n i n regel s e n planne n dringen! — zegt hi j no g to t de n Barnabite : „Mo n reveren d Père, c e dont j'enrage , c'es t qu e je ne vou s persuadera i pas . Nous allons dorm&r tous deux notre dernier sommeil, et j e ne pourrai pa s vou s tire r pa r la manch e e t vou s révedlle r pour vous dire : „Vou s voyez : vou s n'ave z plu s n i sentimen t n i connaissance, vous êtes inanimé. Ce qui suit la vie est comme ce qui la precede. "

En zoo , zonde r d e ijdel e hoop , d e ijdel e zelfbegoochelin g der zwakken , uitsluiten d gedrage n doo r d e levenswijsheid , die hij bekrachtigde aa n zijn Lucretius en aan de Natuur, he t „Sic ub i non erimus . . ." op d e lippen , i n ee n „attitud e tran -quille" gaat hi j den doo d tegemoet , he t beel d van d e geestes -hoogheid, da t all e ijdel streven , alle hopeloos pogen t e bove n is en zonde r illusie s Leve n e n Doo d aanvaardt .

Toen, tegen he t ein d van de vorig e eeuw , het wetenschap -pelijke enthousiasme , da t d e werel d omvatte n wilde , ver -engde to t ee n wetenschappelijk e zelfgenoegzaamheid , die , zich a l mee r specialiseerend , a l minde r begeerd e t e omvat -ten, da n we l zic h „wijdde " aa n ee n „practijk " va n vlieg -machines e n kanonnen , warenhuize n e n wereldtentoonstel -lingen, toe n d e wijd e progressie-gedacht e wa s verschrom -peld to t ee n uitsluiten d materialistisc h behage n i n uitslui -tend peuterig-materialistische vorderinge n al s steeds grooter e verkeerssnelheid e n steed s zic h verscherpen d technisc h ver -nuft, alle s o f slecht s zichzelf , ó f geldgewi n te n doe l hebben d — toen d e bekorin g va n he t Socialism e o p het gemoe d ver -bleekte e n daarmee de gree p va n he t Marxism e o m he t ver -stand verslapte , toe n wer d „Brotteaux " natuurlijkerwij s d e held va n he t opgroeien d geslacht , e n d e Humor , d e supe -

693

rieure, hoog e gelijkmoedigheid , i n alle s waaronde r he t ge -slacht va n Hebbe l e n D e Musse t ha d geleden , d e glimlac h over eenzijdig idealism e en onrijpe illusies , schee n de eenige waardige geesteshoudin g voo r he t opwassen d intellect .

En zelf s d e nieuw e stroo m va n wijsgeerig e belangstel -ling — die w e than s meebeleve n — vloeide i n zij n aanvan g daarmee t e zamen , verleend e di e geesteshoudin g zij n steu n en zij n theoretisch e rechtvaardiging : nada t Hege l bi j zij n leven revolutionnaire n e n reactionnairen aa n een steu n voo r hun instincte n ha d geholpen , hiel p hi j n a zij n doo d no g d e superieure onverschillighei d va n he t superieur e intellec t aa n een dogma : „Alle s da t is , i s redelijk " — het goed e e n he t kwade, he t rech t e n he t onrecht , d e honge r e n d e verzadi -ging, d e leugen e n d e waarheid , Jupiter e n Prometheus . Alles redelijk , wan t onvervreemdbaa r dee l va n he t onwrik -bare, he t 'onaantastbare , he t i n zichzel f zic h ontplooiiend e en verwerkelijkende leven . Dwaas , wi e meent , daaraan door ingrijpen t e kunne n veranderen .

Op zij n beur t wer d Prometheus naar he t Paradij s de r Dwazen verbannen .

En daarme e schee n he t laatst e woor d in he t Prometheus -probleem gesproken .

M o d e r n e P r o m e t h e u s - o p v a t t i n g e n .

„Mais Brotteaux étai t inconsequent ..." „Le citoye n Brotteau x faisai t d e l a récherch e d u plaisi r

la fi n unique de sa vie." „Je n'a i pa s d'objectio n essentiell e a fair e contr e l a guil -

lotine — répliqua l e vieu x Brotteaux , l a nature , m a seul e maitresse e t m a seul e institutrice , n e tn'averti t e n effe t d'aucune manier e que l a vi e d'un homm e ai t quelqu e prix ; •elle enseign e a u contraire , d e toute s sorte s d e manières ,

«694

qu'd'le n'e n a aucun . L'uniqu e fi n des être s sembl e d e devour l a pature d'autre s être s destines a l a même fin. Le meurtr e es t d e droi t naturel, e n consequence l a pein e de mor t est legitim e a la conditio n qu'o n n e l'exerc e n i pa r vertu n i pa r justice , mai s pa r nécessité o u pour e n tire r quelque profit . Cependant , il fau t que j'ai e des instincts pervers, car je répugn e a voi r coule r l e sang , e t c'es t un e depravation qu e tout e m a philosophi c n'es t pa s encor e parvenue a corriger. "

„Brotteaux s'était donn é pour lo i d e ne jamai s contrarie r le sentimen t populaire, surtou t quand il s e montrait absurde et féroce , „parce qu'alor s disai t il , l a voi x du peupl e étai t la voi x d e Dieu" . M a i s B r o t t e a u x é t a i t i n c o n s e -q u e n t , il déclar a que ce t homme , qu'i l fut capuci n on n e le fut point, n'avait p u dérober la citoyenne , dont il ne s'étai t pas approché u n seul moment. "

En deze „inconsequentie " is niet zonde r gevaar , want „l a foule conclu t qu e celu i qui défendait l e voleur éta k son com-plice . . . " Ook i s he t nie t d e eenig e inconsequenti e va n de n ouden epicurist , den „amateu r de spectacles", zooals hi j zic h zelven noemt !

„(Brotteaux) . . . ne pensai t pa s qu e l a vie fut tout a fai t mauvaise. I l admirai t la natur e e n plusieur s d e se s parties, spécialement dan s la mécaniqu e célest e e t d a n s l ' a m o u r p h y s i q u e . . . "

Maar wannee r hi j he t meisj e Athenaï s ui t d e hande n va n het verwoed e vol k heef t gered , zooal s hi j Longuemar e redde, di e va n diefsta l wer d beschuldigd , wannee r hi j haa r een nachtverblij f heef t verschaf t i n zij n mansarde , zooal s hij Longuemare , de n suspecte n priester , me t voortduren d gevaar voo r eige n veilighei d herberg t ondie r zij n dak , e n wanneer z e da n duidelij k toont , da t z e i s „prêt e a oblige r son bienfaiteur d e toute s le s manières " — waarom laa t hi j

695

dan he t kind , dat e r lie f uitzie t e n he m sympathie k is , onge-rept vertrekken ? Brotteau x étai t bie n inconsequent ...

En wannee r Brotteau x zo o goe d weet , da t ee n menschen -leven gee n dui t waar d is , dat mensche n e n dieren e n alles i n de natuur loute r bestaa t o m elkander s aa s t e worden , waar -om ka n hi j da n d e gedacht e nie t verdragen , da t I e pèr e Longueraare i n de n gemeenschappelijke n kerke r verblij f houdt o p ro t stroo , tusschen ongediert e e n boeven , waaro m laat hi j he m o p d e pistole komen e n betaal t zel f zij n onder -houd met wa t hi j ontvang t voo r het tnaken va n haarwerkjes , die de ter dood veroordeelden hu n verwanten nalate n willen ? Waarom? Hi j val t va n d e één e i n d e ander e inconsequentie , Ie vieu x „amateu r d e spectacles"!

Trachten w e on s ee n consequente n Brotteau x voo r t e stellen, die n d e kunstenaa r Anatol e France zich inmiddel s instinctief wè l heef t gewach t on s aa n t e bieden , ee n Brot -teaux, voo r wie n inderdaa d d e natuu r zo u zij n „l a seul e maitresse e t l a seul e institutrice " — die inderdaa d getrou w zou weze n aa n de wet , „d e ne jamais contrarie r I e sentimen t populaire," — een Brotteaux , di e ee n onschuldi g prieste r voor zij n ooge n doo r 'he t woedend e vol k zo u late n mishan -delen, ee n opgejaag d kin d nachtverblij f weigeren , o f we l haar da t nachtverblij f doe n betale n me t wa t z e toc h eike n man verkoope n moet , di e gel d ka n geven , ee n Brotteaux , die zij n lotgenoote n zo u late n stikke n temidde n va n vui l en ru w volk , omda t immer s „l a vie d'un homm e n' a aucu n prix" — zulk ee n consequent e Brotteau x zo u — we zegge n niet volkome n „onsympathiek" , maa r volkome n o n b e -l a n g r i j k wezen .

Inderdaad, zo o vaak i n de litteratuur i s beproefd he t beel d te geve n va n de n ma n di e „bove n d e massa " verheve n is , geen dup e va n haa r „idealen" , gee n slachtoffe r va n haa r illusies, e n di e zic h al s zoodani g consequen t gedroeg , da n

696

was he t resultaat : mislukking , volkome n insipid e onbelang -rijkheid.

Een typisc h voorbeel d daarva n i s Friedric h Schlegel' s „Lucinde", ' t wel k i n he t Duitschlan d va n rui m honder d jaar gelede n zulk ee n schandaa l maakt e e n da t ee n eigen -aardige zijd e va n individualism e vertoont : de n Lo f va n den ongebreidelden Willekeur . A l is dus de grondslag gehee l anders, d e „levenshouding " van Juliu s en Lucind e i s over -eenkomstig aa n d e levenshoudin g va n Brotteau x — ook zi j stellen zic h buite n d e menschheid , buite n haa r wane n e n haar getob , niet doo r ee n bete r inzich t i n he t bedrieglijk e e n doeltooze daarvan, maar doo r een gevoel van eige n superiori-teit — ze zij n daarbi j consequen t e n he t resultaa t is : platte, ormoozele verveling , leeghei d e n onbelangrijkheid , ee n eng -hartig, egocentrisc h opgaa n i n zichzel f e n i n elkaar , ee n matelooze ijdele zelfverheerlijkin g e n verheerlijkin g va n hu n nog ongebore n kind . — „Würdest d u fü r dein e Tochter , wenn e s ein e Tochte r ware , liebe r da s Portra t ode r di e Landschaft wahlen? " — een voortduren d constateere n ho e bijzonder z e toc h we l zij n e n o p ho e bijzonder e manie r z e elkaar toc h we l liefhebben .

Oscar Wild e heef t helde n gegeven , di e aa n Sohlegel s „Julius" doen denke n — hij is , i n de n Lo f va n de n Wille -keur, verde r da n d e Duitsch e romanticu s gegaan , d e Lo f van de n Willekeu r wer d di e lo f va n he t Kwade , va n de n slechte, die zic h bove n de n gemeene n ma n e n den gemeenen ^ maat verheven , Uebermensc h waan t i n zij n brutaa l egoïsme , en wien s superioritei t staa t e n val t me t he t geld , waarvoo r hij zic h d e kleedere n e n boeke n e n parfum s e n kunstvoor -werpen, d e ruimte e n den tij d koopt , di e nagenoeg d e eenig e componenten van zijn zoogenaamde „verfijning " zijn . En ook de helde n va n Wild e zij n consequen t — en oo k zi j zijn , los -gemaakt va n he t briUant e bijwerk , insipide , onbelangrijk. .

697

Anderen, tijdgenoote n e n nakomers , sterker e e n zwakker e talenten zij n i n d e verheerlijkin g va n de n absolute n Wille -keur, va n de n oonsequente n epicurist , geenszin s bete r ge -slaagd.

Brotteaux echte r is belangrijk, leven d en wezenlijk , omdat hij inconsequen t is , wan t di e inconsequenti e i s he t essen -tieele, eeuwige , noodwendig e va n zij n wezen . E n di t laa t zich lang s de n we g va n d e zuiver e dialectie k ui t d e grond -slagen des levens verklaren .

De Redelijkhei d i n de n mense n i s d e projectie , d e neer -slag, he t symptoom der zelf onderscheiding van het Absolute — we hebbe n da t va n de n aanvan g a f aangetoond . Maa r tegelijk toonden we aan, dat de Redelijkheid pa s het tweede , liet definitiev e momen t die r zelfonderscheidin g e n we l he t moment de r zelfopheffin g is , wannee r va n all e onderschei --dingen he t relatiev e e n functioneel e i s gebleken . He t eerst e moment, ' t wel k daaraa n voorafgaat , i s he t vervange n de r redelooze e n zedelooz e dogma's — die overa l zijn , waa r he t leven is , daar „dogmatisme" slechts een ander woord is voor zelfbehoudsinstinct — door redelijk e e n zedelijk e waarden , waarvan da n doo r de n al s instrumen t i n he t Proce s gebe -zigden mensen niet onmiddellijk het louter-relatieve en bloot-functioneele ka n worde n ingezien . Va n d e Eenhei d uit : d e zelfherkenning gaa t aa n d e zelfopheffin g vooraf ; va n de n mensch uit : d e rechtvaardighei d gaa t aa n d e redelijkhei d vooraf. Dogma' s late n zich niet „opheffen" , slecht s redelijk e en zedelijk e onderscheidingen , en die worden door den recht-vaardige gesteld , ui t d e dogma' s hersteld , her-vormd . Van -daar da t d e „rechtvaardige " i n tijde n va n individualistisc h verzet tege n collectiev e dogma' s zic h voordoe t al s her-vor -mer — vandaar da t d e „rechtvaardige " en d e „wijze " altijd gelijktijdig optreden , d e eerst e o m he t eerst e momen t de r zelfherkenning va n he t Absolute, d e laatst e o m he t tweede ,

>6Q8

definitieve momen t daarva n to t vervullin g t e brengen. Jezu s en Philo — Luther en Erasmus — Hamlet en Don Quichotte , ze vorme n paarsgewijz e he t onderlin g tegenstrijdig e e n toc h saamkomende, waarva n d e hoogst e symbolie k lig t i n he t beeld va n Go d de n Vade r e n Go d de n Zoon , d e Zoon , die i n een dogmatisch e collectivitei t verschijn t o m d e redelooz e e n zedelooze dogma' s t e vervange n doo r redelijk e e n zedelijk e onderscheidingen, welk e i n de n voorkeurlooze n Vader , i n het Al-zijn , waari n d e bijzonder e dinge n niet-zijn , to t da t Al-zijn, to t da t Niet-zij n worde n opgeheven , daari n opgaan -de, daarin ondergaan. Zo o hooren oo k Brotteau x e n Gameli n te zame n — in hu n vijandscha p e n hu n tegenstrijdighei d zijn z e het eeuwig e tweelingpaar , Hamle t e n Do n Quichotte .

Nimmer za l dus de mensch to t he t tweede moment, to t d e redelijkheid kunne n komen , zonde r doo r he t eerst e moment , de rechtvaardigheid t e zij n heengegaan — dit i s zij n natuur -lijke ontwikkelingsgang , projecti e va n den logischen zelfont -wikkelingsgang va n he t Absolut e — en daarom, a l laa t zic h een Do n Quichott e zonde r Hamlettism e denke n — hij blijf t dan i n he t „eerste " moment , gaa t daari n o p (:= onder) — een Hamle t zonde r Do n Quichottism e laa t zic h nie t denken .

Zoo da n zij n weze n va n Hamle t he m leert , da t „nothin g is eithe r goo d or bad , but thinkin g make s i t so" , en daarmee het nuttelooze , eenzijdig e e n kortzichtig e van de daa d — zijn oud e weze n va n Do n Quichott e za l altij d e n imme r ee n bron va n „inconsequenties " wezen . Al s hi j nie t voora f ee n „rechtvaardige" i s geweest , voorda t hi j ee n „redelijke " wer d — dan i s zij n redelijkhei d d e war e redelijkhei d niet . D e vrucht doorloop t haa r ontwikkelingsstadium , va n kno p to t bloem, va n vruchtbeginse l to t rijpe vruch t e n behoud t d e „litteekens" va n haa r vorig e state n — een vrucht , di e nie t vooraf kno p e n bloe m e n vruchtbeginse l zo u zij n geweest ,

%>9

is ee n wasse n vrucht , zooal s burgerjuffrouwe n z e onde r stolpen bewaren , levenloos , onbelangrijk , o n e c h t .

De inconsequentie , d e onwijshei d va n de n redelijke , va n den wijze , i s het merkteeke n de r echtheid , d e toetssteen va n zijn wijshei d — ze i s he t getuigschrift , da t hi j „d e vooraf -gaande klass e me t goe d gevol g doorliep " e n vraag t me n dengerae, di e zic h voo r redelijk , voo r wij s uitgeeft , naa r het „klee d va n kemelshaar , da t hi j verslee t i n de woestijn, " dan ka n hi j niet s beter s doe n da n wijze n o p zij n inconse -quenties !

Daarom zij n all e grooten , all e wijze n de r aard e „incon -sequent" gewees t — als teeke n da t hu n wijshei d „echt " is .

Shakespeare heeft i n „Hamlet " de n Brutus getoond, i n een „symbolisch" gesprekje met Polonius , dien hij doodien zal:

Polonius: (I) wa s accounte d a goo d actor . Hamlet: Wha t di d yo u enact ? Polonius: I di d enac t Juliu s Caesar , I wa s kille d o ' th e

Capitol; Brutu s kille d me. " Wie was „inconsequenter " da n Plato , die , als „redelijke "

zoo goed wist , hoe het den „rechtvaardige " za l e n moe t ver -gaan en tegelijk al s „rechtvaardige " droomd e va n ee n Staat , waar d e rechtvaardig e heersche n zou ? Di e e r zic h al s „rede -lijke" volkome n rekenscha p va n gaf , da t d e meeste r wekt , maar nie t leer t e n da t gee n opvoedin g va n „slechte " men -schen goed e mensche n maak t e n zic h tegelij k al s „recht -vaardige," wiegd e o p d e zoet e illusie , da t ee n goe d voor -beeld goed e mensche n kweekt ?

Spinoza was inconsequen t — als „wijze " ko n hi j ove r d e menschelijke natuu r gee n illusie s hebben , al s „rechtvaar -dige", al s „idealist " ha d hi j d e naïeveteit , welk e zic h ove r elke slechtheid , el k verraa d verbaast . Lessin g wa s inconse -quent — wie wis t bete r da n hij , da t d e „Goeze's " nie t t e overtuigen zij n e n wi e ga f zic h me t a l zij n eerlij k vuur , a l

700

zijn verheve n hartstoch t aa n de n eene n „anti-Goeze " voor , en de n andere n na ? E n hoevele n zij n e r niet , di e hu n leve n belangeloos bestede n o m andere n e r va n t e overtuigen , da t niemand 'overtuig d worde n kan , wie r gansen e leve n éé n inconsequentie, éé n logenstraffin g va n hu n wijshei d is .

Altijd za l d e wijze , al s he m zij n redelijkhei d ontglipt , terugvallen to t zij n vorige n staa t e n instinctie f za l hi j da n rechtvaardig wezen .

Wie ken t nie t he t beel d va n de n zachtaardige n cynicus , van de n theoreticus-zonder-moraal , di e i n he t gewon e leve n de braafst e e n mees t nauwgezett e alle r mensche n is ? Rede -lijkheid voerd e hem tot he t verwerpen alle r dogmatieke zede -regels, maa r ui t zij n „vorige n staat " blee f he m d e recht -vaardigheid jegen s anderen bij .

En naas t d e „inconsequentie " va n deze n cynicu s bestaa t de eve n bekend e „inconsequentie " va n wi e har d voo r zich -zelf e n zach t voo r andere n is . I n d e aanschouwin g va n he t Absolute — bron van alle redelijkheid, bewus t of onbewus t — leerde hi j d e armzalig e onvolmaakthei d va n de n mensc h tegenover d e onbegrensde , grandioz e mogelijkhede n (eigen -lijk: onmogelijkheden ) va n volmakin g peilen . Aan da t Abso -lute toets t e n proef t he t redelijk e i n he m eige n kleinhei d e n legt zichzel f de n allerhoogsten maatstaf aan , in voortdurend e zelfverwerping — aan d e eeuwig e menschelijke onvolmaakt -heid toets t e n proef t he t zachtmoedig e i n he m he t streve n der anderen en vergeeft hen , waa r z e falen. De litteratuur ver-toont voortduren d he t beel d va n de n nauwgezette n moraal -looze en van den zachtaardigen zelfverguizer ! E n daarneven s dat va n den „vroolijken pessimist " — die door de Rede nood-zakelijkerwijs to t „pessimistisch " inzich t kwam , maa r di e krachtens diezelfd e Redelijkhei d nie t mee r zo o ster k ka n lijden onde r he t klein e leed , da t andere n neerslachti g maak t en daaro m blijmoedi g is . Zul k ee n „blijmoedig e pessimist " is, naa r eige n getuigenis , Anatol e France!

701

Zoo zijn het d e inconsequenties , di e Brotteau x belangrijk , echt, geloofwaardi g make n — een „consequente " Brotteau x zou zic h to t die n „echten " verhouden al s d e wasse n vruch t tot de natuurlijke.

Zeldzaam zij n de „inconsequente" Brotteaux' , overvloedi g daarentegen d e consequente; d e platte gemakzucht , he t vul -gaire egoïsme , d e trivial e gevoelsarmoe , zic h vermommen d als geesteshoogheid en zich verschansend achter „Nietzsche" en „Hegel", zooals in vroeger tijden (e n nog) andere gemak-zucht, ande r egoïsm e e n ander e gevoelsarmo e achte r Petru s en Pauhis !

Allerminst i s Brotteau x d e onpartijdig e toeschouwer , d e „amateur d e spectacles", waarvoor hi j zo o trouwharti g poseert, me t ee n schier kinderlij k zelfbehagen , waarvoo r hi j zich zo o voortduren d uitgeeft , di e hi j zo o graa g zo u wille n zijn.

Van Roussea u zegt hij : „il prétendai t tire r s a morale de la nature e t i l la tirai t e n réalité des principes de Calvin " — maar van hem kan worden gezegd, dat hij , en met volkome n dezelfde pretentie , „tire sa morale" u i t . . . I Corinthe XIII.

Wat onderscheid t he m va n Evarist e Gamelin ? Zij n „apologie" voo r zij n eige n goed e daa d i s vernufti g genoeg , maar, al s alle s wa t „vernuftig " is , zwa k onde r d e analyse . Niet ui t „liefde " voor de n priester herbergt hi j hem, niet ui t liefde tot de menschheid „car je ne suis pas aussi simple que Don Juan, pour croire, comme lui, que Thumanité a des droits et ce préjugé dans un esprit auss i libre que Ie sien, m'afflige . Je I e fai s pa r ee t egoïsm e qui inspir e a l'homm e tou s les actes de générosité e t de dévouement e n Ie faisanit se recon-naitre dan s tou s le s misérahles. .. je I e fai s pa r désoeuvre -ment... je Ie fais par orgueil... je Ie fais, enfin, par esprit de système, et pour vous montrer de quoi un athée est capable".

Het laatst e motief doe t de deur der inconsequentie s dicht !

702

„De quo i u n athé e est capable.. . dus i s e r toc h groothei d en schoonhei d i n d e daad , di e eve n tevore n al s loute r „egoïsme" wer d gekarakteriseerd ? O f moe t di e „athée " de n priester e r zo o noodi g va n overtuigen , da t d e „athée " i n staat i s t o t . . . egoisme? E n da n „pa r espri t d e système " ui t den mond va n hem, die niet moed e wordt den spo t t e drijve n met d e systeme n de r metaphysic i e n di e tegelijkertij d han -delt i n strij d me t zij n i n die n zin zo o volkomen systeem -looze „maitress e e t institutrice" : de Natuur !

Wat onderscheid t Brotteau x i n z i j n h a n d e l w i j z e n van Gamelin ? I s he t „egoïsm e qui inspir e a lliomm e se s actes de générosité et de dévouement" iets meer dan een ander w o o r d voo r wa t Gameli n dree f to t zij n ro l va n revolutie -Prometheus? Laa t Brotteau x i n volle gerusthei d zij n kiesch -heid tegenover Athenaï s toeschrijve n aa n de n goede n smaa k van de n aesthee t — rechtvaardigiheidsdrang i s ten slott e óó k goede smaak , d e aesthetie k va n d e ziel , d e zi n voo r goed e verhoudingen. E n zo o Brotteau x zic h gechoqueer d voel t bij . de gedachte , da t d e oud e ma n va n he t jong e kind , da t he m gastvrijheid vroeg , to t beloonin g zo u neme n éé n momen t van vohipted t — zoo voel t Gameli n zic h gechoqueer d bi j de gedachte , dat ee n hovelingenklie k he t bloe d va n ee n vol k zuigt voo r éé n momen t va n levensvreug d — gechoqueerd i n denzelfden zi n voo r verhouding , di e som s zic h al s ethisc h gevoel, som s zic h al s aesthetisc h gevoe l voordoet .

Wat onderscheid t Brotteau x va n Gamelin ? Dit, da t Gameli n zij n dee l o p zic h neemt , zij n smaa d e n

zijn schande , di e nie t zij n schuld , maa r zij n noodlo t zijn , daarin althan s de n Zoo n nabijkomend , wien s dee l hi j vol -brengen, wien s we g hi j volge n wilde , daarme e zoenen d zij n zedelijken val , zij n intellectueel e nederlaag , zij n armzalig -heid e n ontoereikendhei d — terwijl Brotteau x evengoe d in -

703

grijpt al s Gamelin , maa r heimelij k e n onovertuigd , zic h vleiend, da t hi j d e Wijshei d is , de Vade r zelf .

Hoogmoedig wa s Gamelin , die Prometheu s wilde zij n — ingrijpen i n he t onwrikbare , onaantastbare , overmachtig e Leven — hoogmoediger i s Brotteaux , di e meende , da t bi j zonder ingrijpen leven kon, dat het eenig mensch gegeven is, als „onpartijdig toeschouwer" zich buiten het leven te stellen en aldu s bove n eige n menschelijkhei d ui t t e stijgen . Want , inconsequent zijnde , gree p hi j i n e n diende he t „goede " — ware hi j consequen t gebleven , hi j ha d eveneen s ingegrepe n en he t „kwade " gediend .

En hierme e nadere n w e d e fundamenteel e dwalin g va n den Humorist , d e week e ste e i n zij n zo o voortreffelijk -schijnende redeneering .

Het i s d e oud e dwaling, d e oud e inbeelding , da t e r voo r den mensc h i n he t leve n drie mogelijkheden zijn , dat hi j bi j de eeuwig e worstelin g tussche n Jupiter e n Prometheu s on-partijdig ka n blijven , glimlachen d toezien , terwij l ee n Hercules zic h aftob t me t he t reinige n va n ee n Augiasstal , glimlachend, daar hi j immers weet , dat die stal nie t t e reini -gen is , omda t he t leve n zel f voortduren d he t vui l produ -ceert, waarvan Hercules-Prometheus gruwt — die het niette-min zel f help t produceeren !

Heraklitus moe t he t zic h hebbe n ingebeeld , toe n hi j „het bikkele n me t d e straatjongen s o p d e stoepen " ver -koos bove n aandee l i n he t stadsbestuur , e n Sokrate s geloofde i n di e derd e mogelijkheid , toe n hij , n a zij n korte, maa r duidelijk e ervaringe n al s raadsheer , gee n openbare waardighede n mee r vervulle n wilde , maa r he m genas d e drank , di e he m va n he t gansen e leve n genas , van die n waa n metee n — in he t Evangeli e vinde n w e d e oude taaie illusie weerlegd. Wie niet met mi j as, die is tege n mij. Wan t di t i s gee n uitdagin g e n gee n eisch , doc h d e

704

vaststelling va n ee n fundamenteel e waarhei d — relatief e n wankel te n opzicht e va n wa t „voor " e n wa t „tegen " ka n heeten — onwrikbaar e n absoluu t te n opzicht e van de illusi e «ener derd e mogelijkheid . He t „I n twijfe l onthou d U " i s «en misleiding , ee n nie t t e vervulle n raad . Onthoudin g i s onmogelijk e n wie „blanco " stemt oefen t o p den uitsla g het -zelfde resultaa t al s hi j di e „voor " o f „tegen " stemt , hi j schuift allee n zij n rechtmati g aandee l i n d e gemeenschap -pelijke aansprakelijkhei d he t toeval o p den hal s e n vlei t zic h bovendien me t ee n wijsheid , me t ee n onpartijdigheid , di e niet mee r i s da n schijn !

Al he t sarcasme , da t d e Humoris t leg t i n d e alleenspraa k van Robespierre , val t aldu s o p he m zel f terug . D e „lign e mince inflexible" i s een fictie, zee r zeker, „goed" en „kwaad " vallen nie t doo r zul k ee n lij n t e scheiden , he t kwaa d da t tegelijk „goed " i s e n he t goe d da t tegelij k „kwaad " is , golven e n vloeie n daa r overhee n inee n — maar vlei t zic h niet de Humoris t evenzee r me t een „lign e mince, inflexible" , de derde mogelijkheid, vanwaa r hi j naa r link s en naar recht s eenzijdigheid, verblinding , fanatism e aanschouwt , nuttelooz e strijd, verkwist e energie , Prometheus di e zich he t hoof d t e pletter loop t tege n ee n Jupiter , di e d e emanati e va n zij n eigen levenswi l is , d e ander e zijd e va n zij n eige n I k — en „Jupiter", di e he t voortgaa n de r werel d wi l keere n i n hals -starrig conservatisme , al s iemand , di e zij n dui m druk t o p het sponga t va n ee n va t gistende n wi jn . . . .

Galsworthy, de Engelsch e schrijver , d e naast e geestver -want van Anatol e France , dien wi j kennen , heef t d e meta -pihoor van de „lign e mince, inflexible" schier letterlij k i n eer t van zij n boeke n gebezig d — en e r i s iet s zee r treffend s e n verrassends i n di e coïncidentie .

In d e voorred e van „Th e Islan d Pharisees " beschrijft hi j op inderdaa d voortreffelijke , geestig e wijz e ho e d e „Cosim c

Prometheus. 45 70S

Spirit, wh o wa s ver y muc h a n artist " to t oogmerken van eigen zelfontplooiin g d e mensche n verdeeld e in twe e par-tijen, waarva n d e een e — negentig o p honder d — luidkeels staande houdt „All thing s tha t are , ar e right" e n de ander e tien even luidkeels: „Al l things that are , are wrong. " „Eac h party ha s invente d fo r th e othe r th e hardes t name s tha t i t can think of : Philistines , Bourgeois , Mrs . Grundy — Rebels, Anarchists, Ne'er-do-weels . S o w e g o on ! An d so , a s eac h of u s i s bor n t o g o hi s journey , h e find s himsel f i n tim e ranged o n on e sid e o r o n th e other , an d join s th e choruse s of naimeslingers. "

„But now and then — ah! very seldom — we find ourselve s so nea r tha t thin g whic h ha s n o breadth , th e middl e line ; that w e can watch them both , and positively smile to see the fun . . .

To se e the fun ! Het was waarlijk nie t alleen he t „intellectuee l snobbisme "

van ee n i n aanle g bot-materialistisc h geslacht , da t ui t Hege l juist precie s d e rechtvaardigin g va n eige n zedelijk e onver -schilligheid wis t t e plukken , ' t wel k zic h achte r de n Humor , de wijz e onpartijdigheid , al s achte r d e hoogst e geesteshou -ding verschanste — het was ook, en vooral, de zoekensmoede> Galsworthy-zelf, di e va n el k levensverschijnse l he t redelijk e en noodwendig e al s werkin g va n die n „Cosmic Spirit" leerde zie n e n daarme e va n el k verze t he t onredelijk e e n nuttelooze, da t bovendie n no g i n zij n consequentie s steed s minstens te n halv e misdadig is , die leerde de krachte n waar -deeren, welk e i n d e „slechtheid " hu n oorspron g vinden , d e grootheid van „Jupiter" , zijn rus t e n zelfverzekerdheid , tegenover de n twijfe l e n de kleinmoedigheid va n den moder -nen Prometheus, al besef t hi j i n ander e momenten we l weer , dat d e war e groothei d juis t i n d e zelfbetwijfelin g i s — om toch altij d opnieu w zic h doo r „Jupiter" geïmponeerd t e

706

voelen — hij wa s he t di e i n d e afmattend e aanschouwin g van de eeuwige tegenstrijdigheid , i n alles werkend , alle s uit-eenscheurend al s ee n splijtzwam , zic h i n slaa p trachtt e t e sussen o p de illusi e va n onpartijdigheid .

Doch naarmate he t wijsgeerig inzich t e n het zedelij k zelf -bewustzijn vorderden , bego n e r ove r he t onhoudbar e die r illusie, ove r he t kinderachtige , he t argeloos-aanmatigend e van d e Brotteaux-pretentie ee n klaarde r lich t o p te gaa n — en d e moderne mensc h leerd e inzien , dat hi j nie t onpartijdi g kan wezen , nie t onpartijdi g wi l wezen , e n da t he m du s d e pose va n de onpartijdighei d nie t voeg t — een pose , omda t bij i n zij n diepst e har t zij n afkee r va n bloedvergiete n nie t als „dépravatie " e n zij n éla n naa r rechtvaardighei d e n edel -moedigheid nie t al s laakbar e zwakhei d voelt , maa r al s zij n best bezi t — en dat hi j bete r doe t i n nederigheid de n profe -tenmantel va n zic h t e werpen , di e zij n afhankelijkhei d e n erbarmelijkheid zo o kwalijk kleedt , en zichzelf t e aanvaarde n zooals hi j is .

En wa t no g gee n geslach t wa s opgelegd , wer d on s ge -slacht opgelegd : t e moeten leve n me t het dubbele besef , dat de tegenstrevend e daa d nutteloo s e n onvermijdelijk , ijde l e n onontkoombaar, misdadi g e n noodwendig i s — alles t e moe-ten doorzie n e n zic h aa n niet s t e kunne n onttrekken .

Toen blee k he t laatste woor d i n het Prometheus-problee m toch no g niet gesproke n e n dree f d e noo d to t he t scheppe n van ee n nieuwe formule .

Het wa s toen Anatol e France-zelf , di e de nieuwe formul e gaf, al s signaa l va n ee n nieuw-aangebroke n tijdper k — en wel i n zij n veelbesproken , veelbelaster d boe k „L a Révolt e des Anges" .

Tusschen „Le s Dieu x on t soif " e n „L a Révolt e de s Anges", zo o kor t n a elkaa r verschenen , lig t ee n wente -

707

ling en Anatole France heeft die wenteling meegemaakt , kon ze meemaken , omda t hi j nimme r mee r da n te n halv e he t litterair positivism e toebehoorde . I n zij n uitgesproke n ge -ringschatting voo r de metaphysici en hunne systemen sluit hij bij de n geest e n de werkzaamhei d va n Auguste Cont é aan, in zij n voortdurend e neigin g naa r zelfbespiegelin g e n zelf -doorgronding toon t hi j zic h die n gees t ontwasse n — met dien tre k heef t hi j dee l aa n de moderne gedachte .

De groepeerin g de r symbolisch e figure n i n „L a Révolt e des Anges" is overeenkomstig aa n die in „Thais" en in „Les Dieux on t soif" — al i s wa t daar o p he t eerst e pla n wer d gebracht, hie r o p he t tweed e gehoude n e n omgekeer d — maar nooi t eerde r werde n d e gangbar e opvattinge n e n waardebepalingen zo o volkome n omgeze t al s hier , nooi t eerder d e Go d va n he t Joodsch-Christelij k monotheïsm e zóó volkome n e n openlij k vereenzelvig d me t Kwaad , Duis -ternis, lafheid , heerschzucht , ijdelheid , di e zic h uitsluiten d handhaaft doo r aanhouden d vree s t e zaaien . „Iahve h (of : Ialdabaoth) s e montrait contrair e a tou t ce que je trouvai s desirable et bon : l a liberté , l a curiosité , I e doute . Iahve h sentit qu'i l n'étai t pa s capable de gagner les coeurs des hom-mes, libres et des esprits polis, et il usa de ruse. . . Il proclaim que les hommes, ayan t tou s commi s un crime enver s lui , un crime hereditaire, en portaient la peine dans leur vie présente et dan s leu r vie future... et l'astucieux Iahve h fi t connaitr e qu'il avai t envoy é son propre fil s su r la terr e pour rachete r de son san g la dett e de s hommes . I l n'es t pa s croyabl e que la pein e rachète l a faut e e t i l es t moin s croyabl e encore qu e l'innocen t puiss e paye r pou r Ie coupable . Le s souffrances d'u n innocen t n e compensen t rie n e t n e fon t qu'aj outer un ma l a u n m a l . . . Cependant , (cett e fable ) pouvait touche r de s intelligences débiles qui, partout , se trouvent e n foule épaisse. .. il se trouva de malheureux être s

708

pour adore r Iahve h e t so n fil s expiateur.. . Nou s devion s nous attendr e a cette folie . . ."

„Le lon g e t se c docteu r d e Geneve , maniaqu e froidemen t furieux, plein d e l'espri t d e l'antique Iahveh. . . "

Daartegenover is de zo o lan g gevloekt e e n verdoemd e Satan eve n openlijk e n volkome n vereenzelvig d met goed-heid, generositeit , met het Lich t va n liefde , he t Lich t va n leven, he t Lich t va n kenni s en kunst .

Byron heef t dez e zelfd e waardeverwisselin g beproef d — aarzelend e n schroomvallig , wan t no g vo l va n dogmatiek -Ohristelijke suggesties , atavisme n e n vooral : angste n — Lucifer (in „Cam" ) toonde hij als de redelijkheid en het hooge koele mededoogen , Go d al s ee n vreeszaaiend e tyran , idoo l van lafaard s e n slaven , di e zic h verlustig t i n kruiperig e ge -beden e n bloedig e offers , rnensche n verlok t to t zond e doo r hun onervarenhei d e n z e daarn a to t i n eeuwighei d straft . Ook hi j heef t me t schamperhei d d e lee r va n he t Zoenend e Bloed afgewezen . Anatol e France zelf i s i n Thaï s — die verheerlijking va n di e Slang , d e verguizin g van Iahve h als beel d va n bruu t e n redeloos gewel d — en i n „Le s Dieu x ont soif " — „Je trouv e singulie r qu e le s Francais , qui n e souffrent plu s d e ro i mortel , s'obstinen t a e n garde r u n immortel, beaucou p plu s tyranniqu e e t féroce . Car qu'es t ce que la Bastill e et mêm e la chambr e ardente , auprè s di e l'Enfer? L'humanit é copi e se s dieux su r se s tyrans, e t vous , qui rejetez roriginal , vous gardez la copie" — reeds een heele schrede op dien weg gegaan, maar hier is consequent e n mee-doogenloos de lijn to t he t eind e toe doorgetrokken. Go d (al s „Iahveh", als „Ialdabaoth" ) is Jupite r — een Jupiter zonder grootheid, ee n theologiseerend e e n twistziek e e n leugenach -tige Jupiter — Satan is Prometheu s geworden. Daarto e moest he t kome n — toen i n e n doo r deïsm e e n pantheïsm e het oude monotheïsme in zij n ware n lage n aar d wa s ontmas -

709

kerd e n d e beste n onde r d e menschen , nada t „u n quake r américain au tnoye n d'u n cerf-volant , lu i vol a son tonnerre" , d.w.z. i n e n doo r he t positivisme , voorgoe d genaze n va n de Vreez e de s Heere n i n de n ouden , platte n zin . Toe n moest zic h we l de afkeer van „Jupiter" , va n de tyrannic, di e steeds redeloos is en moet zijn , uitstrekke n gaa n tot ,4e vieux demiurge d'Israel," die „loi n d'avoir cré é runivers , n'e n soupc.oxmait pas même la structure" — en de sympathie voo r „Prometheus", het lichtbrengend e Verzet , moes t Lucife r omvatten, „brillan t d'inteMigenc e e t dTaudace" , wien s groo t hart, „gonflai t d e toutes le s vertus qui naissent d e l'orgueil : la franchise , I e courage, la constanc e dan s l'épreuve , l'espoi r obstiné."

Deze consequenti e i s dus nie t mee r da n he t logisc h eind e van den eens voor lang ingeslagen weg — maar voor ons oog-merk i s hier he t belangrijke, da t i n het gadeslaan e n beschrij-ven va n dien strij d di e humorist in Anatol e Franc e zo o vol-komen o p de n achtergron d treed t e n da t hi j i n spontan e menschelijkheid zij n sympathi e voo r Lucifer-Prometheus belijdt, nada t hij , al s Bnotteaux , i n superieur e onverschil -ligheid d e ro l heef t gespeel d va n de n man , di e alle s door -ziet, alle s aanvaard t e n glimlach t ove r alles . I n di t nieuw e revolutie-verhaal word t v o o r h e t e e r s t nie t lange r i n meedoogenlooze onpartijdighei d d e fanaticu s me t he t ver -dwaasde hoof d e n d e bebloed e hande n gedemonstreerd , e n de glimlac h van Brotteau x i s teruggeweken naa r he t tweed e plan e n speel t ove r ee n bon t e n meesterlijk-beschreve n too -neel va n menschelijk e dwaasheid , valschheid , kortzichtig -heid en list .

Dit „actueele " karakte r va n he t boe k — dat zo o klaar -blijkelijk tege n he t valsch e pathos , d e vooz e schijnheilig -heid va n he t politiek e e n litterair e clericalism e e n chauvi -nisme i n Frankrij k wa s gerich t — doet he t no g duidelijke r

7 1 0

in twee helften uiteenvallen — in het eene gebied verscherpte zich d e glimlac h va n Brotteau x to t ee n wrange n lac h va n bittere ergernis , omda t he t hie r tijdgenoot en geld t me t hu n platte ambities , hu n schaamtelooz e cupiditeit , hu n politiek e corruptie, achte r „Vaderland " e n „Kerk " vermom d — in het ander e gebie d i s d e glimlac h verdwene n i n d e ernstig e aandacht, waarme e d e mensc h he t schouwspe l de r eeuwig e worsteling tusschen Macht en Recht, Jupiter en Prometheus, gadeslaat, worsteling , di e oo k he m omva t e n waaraa n hi j zich nie t onttrekke n ka n — en d e Ironie , di e tevore n voo r geen enke l din g terugweek , geef t zic h hie r i n d e erkennin g van eige n onmach t e n ijdel e zelfoverschattin g nederi g ge -wonnen.

En zelf s d e Fransche Revoluti e kom t e r dan i n „L e réci t du jardinier , a u cour s duque l o n verr a s e déroule r le s des -tinées d u mond e e n u n discour s aussi larg e et magni -fique dan s se s vue s qu e l e „ D i s c o u r s s u r l ' h i s t o i r e n a t u r e 11 e" de Bossuet es t étroit e t triste dans les siennes" — foeter af da n in „Le s Dieu x on t soif". We l hee t he t nog : „De tou s le s vices qu i peuvent perdr e un homm e d'Etat , l a vertu es t l e plu s funeste ; ell e pouss e a u crime " — maar e r volgt ee n raad , ee n vertroostin g op : „Pour travaille r utile-raent au bomheur des hommes, i l fau t êtr e supérieur a toute morale" — die o p zichzel f al s elk e raa d we l ondenkbaa r e n onvervulbaar is , maa r di e juis t daardoo r verraadt , da t d e „humorist" me t zij n puu r scepticism e gebroke n heeft . E n verder i s he t „Tandi s qu e l a libert é naissai t dan s l a tem -pête. . ." evenzeer te n opzicht e va n de n gees t va n „Le s Dieux" ee n inconsequentie .

Wat verwacht, wat hoopt nu de man, die heeft geleerd, dat Wj tegen d e eige n red e i n toc h altij d verwachte n e n hope n m o e t , omda t wie nie t vóó r is , tegen is , e n wi e nie t tegen , vóór — in de n strij d tussche n Ialdabaot h e n Lucifer , tus -

711

schen Jupite r e n Prometheus ? Het antwoor d o p die vraag brengt d e nieuw e formul e i n he t Prometiheus-problee m — en daari n lig t derhalv e voo r on s he t zwaartepun t va n he t boek — in „Le Rêv e sublime de Satan" .

In zijn verborgen tuin aa n den Ganges zijn de boodschap-* pers de r opstandig e engele n he m kome n waarschuwe n „Prince, ton armee 1'attend. Vien s la conduire a la Victoire." En hi j belooft z e zij n antwoord voo r den volgenden dag .

Maar i n de n nach t kom t to t he m d e droom . E n i n de n droom overwint ihij de Hemelsche Heirschare n en zijn gene -rositeit verloochen t zic h ook in de overwinning niet . Ander s dan Ialdabaot h me t zij n wellus t i n bloedig e wraa k o p alle s dat onde r ligt , geef t hi j Michael zijn dege n teru g me t d e woorden „Portez-l a pour la defense de l a pai x e t de s lois " en verlang t va n d e opperhoofde n de r „phalanges celestes " niets ander s da n ee n ee d van trouw , waari n all e oud e wro k vergeten is .

Maar dan . . . Et Sata n se fit couronne r Dieu . Dan zie t hij , steed s i n de n droom , langzamerhan d zijn .

eigen bederf , zij n eige n ondergan g zic h afspelen . „Il s e plaisai t au x louange s e t aux action s de grace, il

aimait a entendr e vanter s a sagess e e t s a puissance . I l écoutait ave c joie le s cantique s des chérubins qui célébraient ses bienfait s e t i l n e prenai t point de plaisir a entendr e l a flüte d e Nectair e parc e qu'ell e célébrai t l a nature , accordai t a l'insecte et au brin d'herbe sa part de puissance et ófamour et conseillai t l a joi e e t l a liberté ... Il condamnai t l'intelli -gence e t haïssai t l a curiosité . Lu i mêm e refusai t d e plu s rien apprendre , d e peu r qu'e n acquéran t un e soienc e nou -veile i l laissat voi r qu'il n e le s avai t pa s e u toute s d'emblée. I l s e plaisai t dan s l e mystèr e et , croyan t düm -nué s'i l étai t compris , i l affectai t d'etre ininitelligible. Un e

71*

épaisse théologi e enfumai t son cerveau. Ains i le s siècle s passaient comm e de s secondes ..."

En terwij l i n he t bezit , i n d e uitoefenin g va n d e Mach t rijn eige n zuiverhei d verlore n gaa t „ . . . il plonge a se s regards au plus profoun d de l'abimie et vit Iaktabaot h dans la Géhenne o ü i l l'avai t précipit é aprè s y avoir été lui-mêm e longtemps enchainé... et Ie nouveau dieu observant l'adver-saire, vi t sur Ie visage douloureux, passer l'intelligence e t l a bonté. Maintenant Ialdaboath contemplait la terre et, la voyant plongée dan s I e ma l e t l a souffrance , nourrissai t dan s son coeur un e pense e bienveillante ..."

Dan ontwaak t Satan , „baign é d'un e sueu r glaciale" . E n tot d e boodschappers, o m hem heen geschaard , zeg t hij:

„Compagnons, ne comquéran s pas Ie óel. C'es t assez de Ie pouvoir. L a guerre engendre l a guerre et l a victoire , l a défaite.

Dieu vainc u deviendr a Satan , Sata n vainqueu r deviendr a Dieu.

Nous avons été vaincu s parc e qu e nous n'avons pa s com -pris qu e l a victoir e es t Espri t e t qu e c'es t e n nou s e t e n nous seu l qu'i l fau t attaque r e t détruir e Ialdabaoth. " E n met ótze woorde n eindig t he t boe k — en we l mochte n w e in wat geschiedd e tusschen d e conclusi e i n „Le s Dieu x on t soif" en deze nieuwe conclusi e ee n wenteling, ee n omwente -ling constateeren.

Van de hooge onpartijdigheid, he t glimlachend scepticisme is thans afgezien i n het besef, dat dit alles ijdel e pretenti e i s en zelfbedrog en dat geen mensch zich aan de eenzijdigheid ont-trekt, al leert zij n eigen rede hem het dwaze der eenzijdigheid. Van de scheiding tusschen Recht en Onrecht, Licht en Duis-ter wordt het bloot-functioneele e n louter relatiev e ingezien , en niettemin wordt ze aanvaard, omdat ze moet worden aan-vaard. Rech t e n Lich t beruste n bi j Prometheus-Satan, On »

713

recht e n Duiste r bi j Jupiter-Iahveh . Moete n we dus strijde n voor Prometheus-Sata n tege n Jupiter-Iahveh ? Neen , laa t ons gee n hemelen , gee n citadellen , gee n Bastille's bestor-men, want Prometheu s mag nie t overwinnen , wi j moge n niet overwinne n met Prometheus . I n den triom f kiem t d e corruptie, i n de macht d e tyrannic, i n het dogmatisch e „ja " de zelf-affirmatie , d e stellend e levenswil , d e doo d aa n all e idealisme, dat altij d „neen " zegt, da t zelf-negatie , e n ophef-fende doodswi l is. Qu i per d gagne, qui gagn e perd — wie openlijke triomfe n bevecht , za l i n zij n overwinnin g onder -gaan.

En zoo heeft dan ook die waarheid, welke de geschiedenis, naar w e va n de n aanvan g a f aantoonden , zo o duidelij k e n voortdurend demonstreert , maa r di e d e mensohhei d nie t kon zien , voordat haar letterlijk d e oogen zoude n zij n open-gegaan, haa r uitdrukkin g gevonden . E n wa t Plato al aan -ried, wa t Ibse n a l uitroep t (aa n he t slo t va n de n Volks -vijand: „slechts in eenzaamheid is de ware deugd"), wat Vol-taire reedis als uitkomst biedt, wanneer elke weg ten verderve blijkt t e voere n en elk e stap ee n misstap , al s slotwoor d va n „Candide": „I l fau t cuitive r notr e jardin " — dat i s n u oo k het beschei d va n de n bekeerden scepticus , di e va n de fictie , de pretenti e de r onpartijdighei d heef t afgezie n e n voel t partij te moeten, wan t onweerhoudbaa r t e wille n kiezen .

„Il fau t e n nous e t e n nou s seu l attaque r e t détruir e Ialdabaoth."

Zóó aanvaardt en vervult de mensch zijn eige n dwaasheid, die hij dwaasheid weet , al s het he m toegewezen deel .

En daarme e schee n da n eindelij k toc h he t laatst e woor d in he t Prometheus-problee m gesproke n — en he t wa s ee n woord, dat velen te bevredigender en te houdbaarder scheen , omdat z e het van alle handelend ingrijpen scheen te ontslaan.

714

M o d e r n e P r o m e t h e u s - 0 p v a t t i n g e n .

The In n o f Tranquillity .

En no g i s he t nie t voldoende . Op ho e veelvuldi g verschillend e wijz e zage n w e de n

mensch, al s instrument , zij n functi e vervulle n te n opzicht e van he t proce s de r zelfontplooiin g va n he t Absolut e i n he t toch zo o beperkt e gebied , ' t wel k w e on s to t vel d va n onder -zoek kozen : he t problee m van Jupite r e n Prometheus , va n Collectiviteit e n Individu , va n Mach t e n Recht , waari n w e zoo tallooz e zedelijk e e n redelijk e bekommeringe n al s stralen zage n tezame n komen .

In zelfconservatisme , schuwen d d e zelfaansohouwing , di e zelfopheffing is , ontvloo d he t Absolut e zichzel f — mensche-lijk conservatisme , onbewust e zelf-affirmatie , zic h ont -plooiend i n velerle i instincten , al s dogmatisme , uniformi -teitsgevoel, collectiviteitsgevoel , autoriteitsgevoel , wa s e r d e zichtbare neersla g van , welke n w e t e symboliseere n zochte n in Jupiter-verheerlijking .

In zelfonderscheiding , schuwen d d e zelfvergetelheid , di e zelfverstarring is , streefd e he t Absolut e naa r zichzel f teru g — menschelijke twijfel , onbewust e zelf-negatie , zic h ont -plooiend i n tallooz e instincte n al s onderscheidin g e n critiek , opstandigheid e n verdraagzaamheid , verze t e n zelfverloo -chening (he t revodutkxrunair e temperamen t i n zij n volledig -heid) wa s e r d e zichtbar e neersla g va n — en w e symboli -seerden deze n i n Prometheus-verheerlijking .

En el k geslach t volgd e i n zij n hoogst e oogenblikke n zij n ingevingen e n bouwd e o p zij n instincte n al s o p algemeen -geldige, onomstootelijk e waarhede n e n knoopt e aa n zij n illusies all e verwachtinge n vas t e n verbon d aa n d e verwe -zenlijking va n eige n onweerhoudbaa r drijven , aa n d e ver -

715

vulling va n eige n hoo p e n eige n geloo f e n eige n liefde , d e inlossing va n all e nooden, de bereikin g va n alle doeleinden , tot ee n eeni g e n onvergankelij k hei l voo r elkee n e n maakte aldus zichzel f to t de n „maatsta f alle r dingen" . Lange n tij d bleven zelfs die individuen, die het verst ginge n in de onder-scheidende critie k o p anderen , al s zuigelinge n i n d e zelf -onderscheiding e n oo k i n d e mees t „verlichte " perioden , blonk e r bove n he t donke r moera s va n begripsverwarring , dat onpeilbaa r is , nie t mee r da n ee n flauw e gloor , waari n niet mee r da n d e mees t elementair e onderscheidinge n wer -den onderkend . El k bouwd e o p zij n eige n „gelijk " e n he t „ongelijk" van zij n tegenstander .

Toen kwa m he t oogenbli k de r definitiev e zelfopenbarin g van he t Absolut e i n de n gees t va n de n West-Europeaa n onder bepaalde categorieën en deed zich o.a . ook kennen al s de emancipati e va n he t I k — dat zichzel f al s scheppe r e n beheerscher va n eige n werel d leerd e begrijpen , maa r tege -lijkertijd oo k he t nie t mee r da n betrekkelijk-werkelijk e e n betrekkelijk-houdbare va n di e „wereld " e n haa r inhou d aa n voorstellingen e n meeninge n e n ervaringe n e n begrippe n erkende e n ervoer . D e groot e suggesti e va n ee n absolute , te veroveren, voor eeuwig vast te leggen Waarheid, de mach-tige illusi e va n ee n verheven , ver-verwijderd , maa r niette -min te bereiken Doel, de kinderlijke waan van eigen „gelijk' * tegenover ander s „ongelijk" , (he t werd alle s i n he t lich t va n het relativiteits-begrip aa n het wankelen gebrach t e n uit den aanminnigen gees t va n den zoete n droome r Shelley verrees voor het laats t het beeld van den triumfeerenden , vlekkeloo -zen Prometheus, van een bevrijde, gelukkige wereld onder zijn beheer, van een verslagen Jupiter, het voorgoed overwonne n en te n onde r gebracht e Kwaad.We l wer d reed s toen , oo k door Schiller , da t kwaa d al s ee n ziekte , al s ee n ongeluk , meer da n als booshei d e n schul d opgeva t — maar de ziekt e

716

kon e n zo u genezen , d e booz e zwee r aa n he t lichaa m de r menschheid ontsnede n worden .

Deze hoo p 6lon k ineen , di t geloo f verdween , toe n d e mensen de structuur van het Absolute leven — het Absolute Leven i n hem zijn eige n structuu r — onder bepaald e cate -gorieën had leeren verstaan. Jupiter verscheen als het eeuwig beeld van e i g en „slechtheid" , die niets dan levenswil, zelf -affirmatie, distinctie-dran g i s — de kampende Prometheus als d e eige n zelfnegati e e n d e worstelin g die r beid e d e eenige inhou d va n het eeuwig e leven .

Verwarring, vertwijfeling, verbittering kiemden in het hart van ee n geslacht, da t deze levensstructuu r te n halve , maa r niet te n voll e begree p — het waand e zic h gedupeer d doo r een duivelsch e Macht , opgehits t tege n zij n eige n spiegel -beeld, tegen zijn s eige n wezens eeuwige emanatie, toegerus t met d e warmst e aandriften , ee n rechtsgevoe l zo o gloeien d en hecht, zoo onverwrikbaa r ingewortel d als de levensdrang zelf, ee n heete liefde tot het echte, het goede, het werkelijke, een heeten haa t tegen he t valsche, het slechte, he t verwron-gene — we peilden die liefde e n dien haa t i n Schille r e n in Swift, i n Rousseau, in Shelley , in Hebbel — en dit alles ge-doemd zic h t e plette r t e loope n tege n ee n rot s va n onver-zettelijke Noodwendigheid , i n ee n arbeid al s die va n Sisy -phus, nutteloos, hopeloos , wan t tege n d e onverwoestbar e fundamenten va n het Leven , tege n eige n zelf-affirmati e ge -richt e n toch nie t n a te laten , impulse n e n drangen , waar -van het ijdele werd ingezie n e n waaraan toch moest worde n gehoorzaamd. Speelba l va n ee n wreed e godheid , di e zic h vermaakt met menschelijk streven , dat de godheid ijdel weet , voelde zic h d e mensch , verstoote n e n verlaten , gedupeerd , afgemarteld i n ontgoocheling , di e gee n verlossin g bracht .

Het Positivism e schee n dan dde verlossing te zullen bren-gen — dat nieuwe , n a d e definitiev e zelfopenbarin g i n de

7»7

eene categorie , noodzakelijkerwij s to t ee n ander e categori e overgegane momen t va n de r Eenhei d zelfontvlieding , we l weer opnieu w i n d e mensche n optreden d al s collectiviteits -gevoel, autoriteitsgevoel , egocentrisc h dogmatisme , doc h niet door hen — niet door de Eenheid in hen — als zoodani g herkend. He t nieuw e geslacht , neerzien d o p d e vertwijfelin -gen e n d e benauwenisse n va n ee n voorafgaan d geslacht , waaraan he t zic h zelv e voeld e ontheven , waand e zich , al s steeds ee n volgend bove n een voorgaan d geslacht , eindeloo s superieur. He t meend e i n hoog e gelatenhei d e n verheve n inzicht vred e te nemen met he t leven, het schamperde hoog-hartig tege n de droome n va n he t geloof , d e speculatie s va n de wijsbegeerte , d e poginge n va n he t idealisme , veili g geborgen i n eigen nieuwe bezigheid , opgaan d daarin al s ee n kind in nieuw speelgoe d en i n werkelijkhei d nie t doo r eige n „superioriteit", maar door de in he m zic h voltrekkende zelf -vergetelheid van het Absolute van zoeken en twijfelen, droo-men e n speculeere n bevrijd . Hu n rus t wa s d e rus t di e t e allen tijd e d e dogmatische n smaakten , omdia t i n he n he t Absolute nie t naar de vervulling van zichzelv e streeft . Sma -delijk lachen d o m de illusie s va n andere n — zooals eenmaa l een Bossuet o m die verdeeldheid der Protestanten — leefden zij in de illusie, dat wie het leven op zijn wijze doorziet, daar-mee het leve n te bove n is !

Ikarus-Brotteaux bon d zic h vleugel s aan , e n zoch t zic h boven he t simpel e menschenleven , me t zij n dwalin g e n zij n dwaasheid te verheffen , zweven d op de fictie va n een „derde mogelijkheid", die der glimlachende onpartijdighei d — maar in d e opgaand e zo n de r vernieuwd e zelfherkennin g va n he t Absolute, smolte n he m d e vleugel s — dat wi l zeggen : di e nieuwe zelfonderscheidin g va n he t Absolute, bi j he t verloo -pen van het moment de r zelfvergetelheid i n het positivisme , bij het opnieuw ontwaken van zedelijk e e n redelijke belang -

718

stelling,, stak opnieu w he t lich t de r zelfonderscheidin g aa n in he t menschelij k gemoe d — Ikarus-Brotteaux stortt e te r aarde, e n gin g zic h verootmoedigen . I n wee r ontwakend e redelijkheid leerd e he t menschdo m toe n i n zij n best e verte -genwoordigers eige n redelooshei d i n redelijkhei d aanvaarde n als ee n onafwendbar e noodzakelijkheid . Voortaa n weten d alleen te kunnen kieze n tusschen „Jupiter" en „Prometheus " tusschen „Hercules " en de vuile koeien in den stal , tussche n Recht e n Onrecht , Waarheid e n Leugen, zonder derde moge-lijkheid, koo s d e redelijk e Prometheus, stemde hi j voo r Hercules — geleerd hebbende , da t „blanco " nie t baa t e n da t „tegen" is , wie niet „voor " is , koos hi j Lich t tege n Donker , Waarheid tege n Leuge n — ter zelfde r tij d Jupiter, Donker, Leugen, al s gelijkwaardige , gelijkgerechtigd e levensfunda -menten- herkennend , aldu s berei d t e strijde n tege n eige n spiegelbeeld, tege n d e eeuwig e emanati e va n eigen-ik , tege n het onoverwinnelijke , he t onuitroeibare , doo r hem-zel f al s zoodanig 'herkend !

Zóó, naarmat e he m zij n oud e illusie s ontvielen , erlangd e hij de krach t o m zonder di e illusies te leven , zooals de bloem haar steunblade n nie t eerde r verlies t da n o p he t oogenblik , dat zi j z e missen kan .

Van zijn ijdelen waa n der vereenzelvigin g me t d e Rede , in het zich onthouden van oordee l en van de daad, der vereenzel -viging me t God-den-Vade r ha d d e mense n leere n afzien , e n zijn gewaand e onpartijdigheid , di e hij eenmaa l aanmerkte al s het blijk zijner geesteshoogheid , leerde hij, tot zelfonderschei -ding ontwaakt, al s gevoelsarmoede verstaan . Zic h to t eenzij -digheid doo r zij n mensch-zij n verweze n wetend , opnieu w beseffend, da t he t alles-zij n slecht s in he t niet^zij n t e verwe -zenlijken is , wilde hi j voortaa n streve n naa r vereenzelvigin g met God-den-Zoon , met de eenzijdige Dwaasheid , die „Goed " boven „Kwaad " de n voorkeu r geeft , e n allee n i n enkel e

719

oogenblikken de Red e mede-wezen , welk e Goe d e n Kwaa d zonder voorkeu r i n zic h o p t e neme n vermag .

En no g wa s he t nie t genoeg . Satan i n zij n tui n aa n de n Ganges ziet va n zij n Prome -

theus-droomen a f — want he t nachtelij k visioe n toond e he m in de n spiege l va n d e toekoms t he t bloedi g e n bezoedel d beeld va n de n schuldige n e n wroegende n Orestes. To t het aanvaarden va n de Dwaashei d bereid , omda t aa n de Dwaas -heid gee n ontkomt , meend e hi j zic h aa n d e misdadigheid t e kunnen onttrekken , doo r te r elfde r ur e no g a f t e zie n va n de daad. E n di t wa s d e nieuw e dwaling, wan t me t he t aan -vaarden va n d e dwaasheid heef t d e mensc h zij n menschelij k deel nog maar ten halve op zich genomen — ook de misdaad, ook d e bezoedelin g moe t hi j o p zic h nemen . E n zo o lich t als he t he m valt , d e „verheve n dwaasheid " al s zij n dee l t e erkennen, zo o zwaa r val t di e erkennin g te n opzicht e va n d e bezoedeling.

Tolstoj meend e d e bezoedelin g t e ontvliede n doo r d e daadwerkelijke Revoluti e ui t de n we g t e gaan . I n d e eerst e Tioofdstukken besprake n w e di t streve n e n d e onmogelijk -heid va n zij n verwezenlijking . O f laad t d e man , di e onrech t lijdelijk duldt , o m zij n eige n hande n schoo n t e houden , min -der schul d o p zich, dan di e zich de handen me t bloe d bevlek t in he t wreke n e n straffe n va n he t onrech t e n he t kwaad ? Toont he m nie t d e spiege l de r zelfonderscheidin g he t eige n gelaat zo o goe d al s da t de s andere n onde r d e trekke n va n Orestes? IJdele waa n — aan d e hande n de r strijdbar e Mac -cabeeën — we denke n no g een s teru g aa n Korolenko' s ver -telling, eerde r besproke n — kleeft he t bloe d de r aanvallers , aan d e hande n de r vreedzam e Esseeër s kleef t he t bloe d de r schuldeloos gevallenen . Nieman d ontkom t aa n de n Schuld .

Anatole France wordt nimme r moed e de n nadru k t e leg -gen o p de misdaden in naam van deugd e n moraal bedreven ,

720

hij hamer t voortduren d o p hetzelfd e aambeel d — in „L a Révolte" — in „Le s Dieux" , i n „Jéróm e Coignan F — altijd weer moe t Jean Jacque s e n zijn misdadi g optimism e he t ontgelden —; komt hi j eindelijk d e wankele illusi e der onpar -tijdigheid t e boven , da n deins t hi j toc h wee r voo r d e bezoe -deling terug .

Een straffe r zedemeester , gloeien d van „mora l passion " — wit-gloeiend, zooda t hi j onnoozele n e n oppervlakkige n „koud" schijn t — toegerust me t ee n alles-klievendl e intel -ligentie, me t ee n genadelooze n werkelijkheidszin , moes t opstaan, o m ^zichzel f e n andere n t e leere n begrijpen , da t e r evenmin al s „wijsheid" , „schuldeloosheid " voo r de n mensc h is weggeleg d — opstaan, o m d e Erfzond e t e predike n al s een formidabel e werkelijkheid , d e Erfzond e i n haa r modern e gedaante va n gemeenschappelijk e aansprakelijkhei d i n de n gemeenschappelijken schul d — deze weldoener e n zedemees -ter va n he t huidig e geslach t i s Shaw .

Sinds d e dage n va n he t spectatorial e Christendom , sind s de dagen , da t he t monster , doo r Milton gedroomd al s „d e Zonde" d e wach t hiel d voo r 'he t paradij s de r zelfondersohei -ding e n de r zelferkenning , hebbe n zedemeester s va n mee r o f minder krach t he t inzich t die r gemeenschappelijk e aanspra -kelijkheid voorbereid . Thackeray kon er zdc h niet aa n verza -digen he t maatschappelij k Christendo m i n zij n schijn-deugd , schijn-mederigheid, schijn-fatsoe n t e ontmaskere n e n me t d e allerergste pretentie s de r Hooggeborene n de n draa k t e steken. Maa r ho e schijne n dez e zacht e klopje s tege n he t „gepleisterd graf " de r maatschappelijk e samenlevin g kinder -spel bi j d e mokerslage n va n Shaw , di e gee n stee n overein d laat! War e he t anders , me n ha d de n schrijve r van „Vanit y Fair" „cynisch " en „paradoxaal " genoemd , zo o goe d al s de n schrijver van Mrs . Warren, i n wien s gansch e oeuvr e gee n enkele uitin g va n cynisme , gee n enkel e parado x t e beken -

Promctheus. 4t i

721

nen valt. Maa r kan „de maatschappij" wel ander s reageere n op die n man, die haa r als ee n gekkenhui s m ee n vuilnisbel t demonstreert, da n me t d e beschuldigin g da t hi j cynisc h i s en vuil e n o p den koo p toe no g paradoxaal ?

„Vanity Fair " en zijn langdradige tegenhanger „the New-comes" zijn ten slotte toch maar étalages van ozinoozele pekel-zonden — ijdelheid, die zic h uitgeef t voo r onafhankelijkhei d en edelmoedigheid , snobbisme , da t schijne n wil , wa t he t niet is , ambitie , di e gelu k prijsgeef t voo r ran g e n staat . Lord Steyne maakt het inderdaa d te erg — maar Lord Kew, zijn jeug d doorbrengen d me t drinken , dobbelen , duelleeren , doet nie t ander s da n wa t de n „edelman " toekom t e n hi j i s daarbij no g affable voor zij n minderen , zo o zachtzinni g en beleefd , e n trouw t o p zij n tij d me t ee n passend e partij ui t zij n eige n stand . Wa t wi l me n meer . E n he t complete ideaa l is Colone l Newconie — door Thackeray zelf herhaaldelij k me t he t beroemd e spectatorial e typ e Sir Roge r de Coverle y vergeleken ! — de man wien s har t één goudklom p is . Da t hi j fortui n maak t al s koloniaa l officier doe t aa n di e voortreffelijkhei d niet s af . Inder -daad, — Eigendom, politie k e n economie, een zedelijk e aan-sprakelijkheid, die dieper gaa t da n het materieel welzij n van de allernaast e omgevin g e n vooral : maatschappelij k para -sitisme, behoor t to t he t vele , da t d e goed e Thackeray al moraliseerend me t omzichtighei d e n schroo m steed s zorg -vuldig ui t den weg i s gegaan !

De eigenlijk e „voorloopers " va n Sha w zij n i n Ruslan d te zoeken , i n d e stroomin g va n revolutionnair e litteratuur , ontsprongen met de Dekabristen, uit Poesjkin en Lermontof . Felle critie k tegenove r d e maatschappelijk e toestande n e n de maatschappelijk e leugens , getemper d doo r di e bespiege -lende redelijkheid , he t Russisc h Hamlettisme , ' t wel k i n Toergenjef zij n hoogst e uitdrukkin g vind t — het i s trou -

722

wens Toergenje f zelf , di e i n ee n red e bi j de onthullin g va n een standbeel d voo r Poesjki n zij n landgenoote n „Hamlets" heeft genoem d — getemperd da n doo r di e redelijkhei d to t een besef , da t nie t allee n bepaald e klasse n e n groepe n „schuldig" zijn , maa r elkeen , voo r zoove r hi j va n d e toe -standen profiteer t o f e r i n berus t e n aa n d e leugen s mee -doet — dit complex van krachten en inzichten heeft de n Rus al vroegtijdi g — in d e jare n ongevee r da t Thackeray zich verteederde voo r zij n edelaardige n kolone l — de formul e in de n mond gegeven, di e de gansche moraa l e n de gansen e inhoud is va n Gogol' s „Doode Zielen " — „O, w a t e e n b o o s a a r d i g b e e s t i s t o c h e e n f a t s o e n l i j k m e n s c h !"

Precies ditzelfde demonstreert Shaw , zonde r haa t e n zon-der afgrijzen , wan t zij n „contented pessimism " kent haa t en afgrijze n nie t — gestuwd doo r ee n „moral passion" , een 'werkelijkheidszin, di e al s radium door d e verward e proble -men va n onz e gecompliceerd e modern e samenlevin g straal t en e r zonde r verpoozen , zonde r schroom , he t duister e e n verborgene va n blootlegt . Naas t elkaa r staa n al s overa l d e „slechte mensch " — de huisjesmelke r Sartorius , wien s „respectabel" uiterlij k d e hoon i s aa n gangbar e maatschap-pelijke waardebepalinge n — en d e „goed e mensch " — de eerlijke, fatsoenlijk e kerel , d e „gentleman " Dr. Trenc h — in „Widower s Houses " ter vergelijking . Voo r Addison e n zijn gelijkgezind e tijdgenoote n gaapt e e r ee n afgron d tus -schen de n „slechte n mensch " e n de n „goede n mensch " — waarmee volstrek t no g nie t een s gezeg d i s da t dez e goed e lieden i n ee n huisjesmelke r ee n „slech t mensch " zoude n hébben gezien — voor Thackeray is de kloof a l veel ' smallier, het onderschei d aanmerkelij k geringer , a l vraag t hi j niet , h o e d e edel e kolone l aa n zij n gel d kwa m — maar Sha w demonstreert „slecht e menschen " e n „goed e menschen "

Prometheas. 46* 723

meedoogenloos al s gelijken , al s die f e n diefjesmaa t — in de n gemeenschappelijken vloe k va n d e modern e Erfzonde .

Wanneer Trench verloofd is me t Blanch e Sartorius e n de herkoms t blijk t va n haa r vader s fortuin , da n wijs t d e jonge gentlema n me t afschu w e n verontwaardigin g da t stinkende geld , waaraa n he t bloe d e n d e trane n de r arme n kleven, va n zic h af . Maa r waa r za l m u dokte r Trench va n leven, waarva n za l hi j Blanche onderhouden, vraag t d e aan -staande schoonvader , di e werkelij k ee n teerharti g vade r i s — want Sha w geef t de n „brave " wa t he m toekomt : zij n eerlijk dee l i n he t Kwaad , maa r hi j geef t oo k de n „slechte " wat he m toekomt : zij n eerlij k dee l i n he t Goe d — en d e jonge gentlema n antwoord t fier : va n he t wer k mijne r han -den e n va n mij n klei n bescheide n fortuintje ! Wee t d e jong e gentleman dan wel waarui t da t bescheiden fortuintje bestaat ? Neen, da t wee t hi j zoomi n al s ander e jong e gentleme n he t weten, e n daarove r bekommer t hi j zic h eve n weini g a l s . . . kolonel Newcom e e n Sir Roge r de Coverley . He t fortuintj e van de n jonge n gentlema n blijk t ee n hypothee k o p d e Lon -densche sloppe n va n de n huisjesmelke r Sartoriu s — en ee n prachtige beleggin g i s he t ook , z e geef t zeve n procen t l Sloppen i n achterbuurte n zij n voordeelige r bezi t da n heeren -huizen in Par k Lane , zegt Sartorius , di e he t wete n kan !

Dokter Trench is echte r maa r ee n klei n hypotheek-hou -dertje, d e voornaamst e hypotheek-houdste r i s zij n hoog -adellijke tante , Lad y Roxdale . Z e i s zeke r ee n Tory, leest de Morning-Pos t e n is , al s elk e ander e Lad y Roxdal e va n haar set , protectric e va n Zondagsschole n e n Zendinggenoot -schappen. Haa r tuine n e n kasse n zij n prachti g i n orde , z e heeft haa r lievelingspaarde n e n lievelingshonde n e n staa t bekend voo r haa r „echt-Engelsche " „fastidiousness". Onze-delijkheid word t i n haar hui s nie t gedul d e n gee n onvertoge n woord word t e r gehoord . Haa r zoons zijn perfecte gentlemen ,

724

ze studeere n — kan he t anders ? — in Oxford . Z e hebbe n waarschijnlijk, behalv e hu n aandee l i n he t aandee l o p Mr . Sartorius, hu n privé-aandeele n i n d e etablissemente n va n mevrouw Warre n — maar we e de n „chap", di e een lo s woord ove r hu n zuster s zo u durve n zeggen ! I n hu n clu b — natuurlijk allee n d e „very bes t people " — redeneeren z e zwaar ove r d e Engelsch e clean-mindedness , waa r gee n foreigner ook maa r bi j kan ; o p ee n „fellow" me t een vale n hoed kijke n z e neer , ee n di e zij n speelschul d nie t betaal t wordt genegeer d e n zo o hi j oo k no g d e geheiligd e regel s van cricke t o f gol f overtreedt , nie t minde r da n doo d ver -klaard. Hu n zedelijkhei d culmineer t in „fai r play" , e n in he t „eerewoord", late r i n de n huwelijkstrouw , z e zij n altij d onberispelijk gewassche n e n z e zoude n lieve r ee n bee n breken va n d e haas t da n ongeschore n d e deu r ui t gaan . Z e behooren to t „he t best e type " va n de n Engelsche n student , nadat z e eers t to t he t „best e type " schooljonge n behoorden , in hu n vlekkelooz e correctness. „Pou r n e pa s se crotte r e n allant a pied , Ie gran d seigneu r pren d un e bonne fois u n bain d e boue! "

Zou ee n stoutmoedi g mense n d e zone n va n Lad y Roxdal e of Lad y Roxdal e zel f wille n inlichte n ove r d e herkoms t va n haar fortuin , da n zoude n d e zone n iet s van „ba d form " mom-pelen, e n wellich t no g ee n e n ande r over „bloomin g radicals " ten best e geve n — Lady Roxdal e zo u haa r toevluch t neme n tot smelling salt s o f to t haar kante n zakdoekje , d e jong e dames zoude n „he t hoof d i n de n ne k werpen " e n d e kame r verlaten — want z e zij n welopgevoede , Christelijk e society -meisjes e n z e begrijpe n me t de n ingebore n tac t die r bevoor -rechten, die r zorgvuldig-opgevoeden , da t z e nie t verde r moeten vrage n wannee r mam a z e vertelt , da t Mr . Sartorius , die vanmidda g kom t tea-en , aa n he t hoof d staa t va n belang -rijke „Londensch e eigendommen " — en al s late r d e hee r

725

Sartorius zelf — de gentlema n me t he t hoogst-respectabd e uiterlijk, hi j i s immer s zelf s ouderling ! — in de n familie ' kring defti g verzekert , da t he t behee r die r eigendomme n hem evenvee l hoofdbreken s geef t al s el k ande r gentlema n het behee r va n d e zijne , da n glimlache n ze , vo l va n de n eerbied, die elk echt-Engelsc h society-meisje voo r een schat-rijken e n statige n oude n hee r me t ee n respectabe l uiterlij k gevoelen moet !

Want Sartorius is een gentleman, waarom niet? Is hij geen ouderling, deed hi j ooi t iet s i n strijd me t d e wet , dreig t hi j niet zelf zijn hamdJamger Lickcheese met strafrechterlijke ver-volging al s deze d e wettelijk e grenze n t e buite n gaat? Wa t onderscheidt he m va n ander e „gentlemen " me t eigendom -men i n Londe n o f daarbuiten , i n Indi ë o f i n Afrika ? Heef t kolonel Newcom e ooi t aa n zij n gel d geroken ? E n da n no g zou hi j niet s gemerk t hebbe n — pecunia no n olet ! Al s ee n Romeinsch keize r ui t de n oude n tij d va n d e pachte n de r latrinen leefd e e n ee n Russisc h keize r i n de n nieuwe n tijd van kwikzilvermijne n i n Siberië , waa r dichter s e n profete n uit modde r e n kwalijk e dampe n dertig millioe n roebe l jaar -lijks te voorschijn zwoegden, waarom zal dan Sartorius geen huisjesmelker e n gentlema n zijn ?

Inmiddels, de jonge gentleman vol scrupules kan zijn geld terugkrijgen — er zijn er anderen, happig 'genoeg naar hypo-theek op Sartorius ' bezit. Hi j kaïn het beleggen in National e Schuld. National e Schul d i s we l altij d weer . . . nationale schuld, maar de interesten rieken niet zó ó doordringend . E n de menschelijk e reuk-organe n zij n o p da t pun t va n ee n gezegende stompheid . Maa r voo r da t minder e rieken i s d e opbrengst da n oo k slecht s hal f zo o groot . Di t alle s ver -nemend, bekoel t d e zedelijk e verontwaardigin g va n de n jongen gentleman aanmerkelijk. Wie ter wereld kan hij helpen met zij n Do n Quichottisme ? Waaro m zo u ee n ande r profi -

726

teeren va n wat hi j verwerpt ? Ka n hi j allee n de werel d her-vormen, de nooden der armen lenigen, hun hutten veranderen in paleizen ? Nee n immers , welaa n dan . . . en d e jong e gentleman eindig t met de dochter, he t fortui n e n een soupe r van de n oude n gentlema n t e accepteeren . E n zo o hi j maa r filosoof is , da n vind t hi j oo k no g we l ee n formule , waarui t zonneklaar blijkt , da t d e ware wijze juis t zo o en nie t anders handelt. Ander s 'help t schoonvade r Sartoriu s he m wel , di e ook voo r zichzel f o m formule s nie t verlege n zit : zoolang de terreinen waardeloo s zijn , eisch t he t „war e belan g de r armen" da t d e sloppe n vui l e n kaduu k blijven , kome n d e terreinen e n de sloppe n voo r onteigenin g doo r de gemeent e in aanmerking , da n eisch t datzelfd e „war e belang" van die-zelfde armen , te n spoedigst e reinigin g e n herstel . Nie t d e kaïns op verhoogd e opbrengst natuurlijk ....

Wat i s he t verschi l tussche n Sartoriu s e n Lad y Roxdale , tusschen Sartorius en Dokter Trench? De „slechte" doet het vuile werk , di e „brave" profiteer t e n zwijg t — de „slechte " brouwt he t potje , d e „goede " ee t e r u k me e e n doe t of 'hi j niet s ziet . E n ho e lich t geluk t he m dit , al s hi j zic h maar houd t aa n wa t he m domine e zo o naarsti g inprent : „het oo g naa r boven" . He t oo g naa r boven — zoo bemerk t men inderdaa d he t mins t va n wa t e r vla k rondo m gebeurt . Maar wee t daarva n tegelij k voldoende , o m conservatie f li d van raad en parlement te zijn .

Dat elk onzer hypotheek heef t o p de huizen van Sartorius , dat el k onzer hypothee k heef t o p di e andere huizen, waari n „Mrs. Warren's Profession" uitgeoefend word t — dat maakt de Erfzonde to t zulk ee n formidabele onontkoombar e werke-lijkheid.

En n u . . . „c'est e n nous , e t e n nou s seu l qu'i l fau t atta -ques- e t détruir e IakHabao>th" . „E n nou s seul". .. maar w e zijn niet „nou s seul" . W e zij n in e n doo r e n me t e n krach-tens elkaar .

727

Het blee f d e rampzalighei d e n d e wanhoo p va n Tolsto j tot zij n jongste n snik , da t hij , het gewel d keerend , schul d op zic h laadd e e n dat hij , het gewel d lijdend , evenzee r schul d op zic h laadde . E n di e wanhoo p wa s d e natuurlijk e „straf " voor zij n dwaashei d e n zij n hoogmoe d — omdat hi j d e Erf -zonde ontloope n wilde .

Wanneer he t ondenkbar e zic h verwerkelijkt e e n ee n dok -ter Trench de Prometheus-von k i n zich votelde , den haa t aa n het onrecht , de n dors t naa r he t recht , wa t zo u hi j moete n doen? Opstaa n e n Jupiter-Sartoriu s worge n e n doo r zij n ge -welddaad nieu w gewel d ontketene n e n onschuldige n doode n en zichzel f bevlekke n e n verstarre n i n hoogmoe d e n . . . zelf tot Jupiter worden onde r ee n ander e gedaant e — het zo u hem gaa n zooal s he t Luther ging e n Wodan e n Robespierre .

De droo m van Satan i s het visioen van een onontkoombar e toekomst, waarui t gee n vluchte n mogelij k is . Elk e „Prome-theus" zal eers t „Orestes" worden, zic h me t schul d beladen , zich me t bloe d bevlekken , e n al s hi j Orestes i s geweest, da n zal he t he m no g erge r vergaan , da n word t hi j „Jupiter" i n en doo r zij n overwinning , da n kiem t d e hoogmoe d ui t de n Levenswil. E n wi l hi j da t niet , deins t hi j voo r di e toekoms t terug, da n blijf t hi j eenvoudi g Jupiter s handlanger , e n ee t en drink t e n slaap t e n word t ve t ui t zij n hypothee k o p all e onrecht e n leed , smaa d e n geweld , da t „Jupiter" jegens di e zwakken begaat .

Het kwaa d aantaste n e n overwinne n i n eige n har t i s ee n frase — want w e hebbe n gee n „eige n har t " — ons aller har -ten zij n onontwarbaa r e n lang s tallooz e drade n vervlochten , onaflosbaar o p elkaa r verhypothekeerd .

Aldus rus t op ons allen de Erfzonde. Oo k hier bestaa t gee n derde mogelijkheid , e n maa r éé n enkel e keuze : di e tussche n Kwaad e n Kwaad , tussche n het kwaad uit zelfzucht en gemak-zucht begaa n e n he t kwaad , i n onschul d e n me t zuiver e be -

728

doelingen begaan , tussche n he t kwaad , waarbi j d e bedrijve r wint, e n he t kwaa d waarbi j d e bedrijve r verliest , tussche n d e Zonde van de n heerschende n Jupite r e n de Zond e va n de n lijdenden Prometheus.

Nog wa s he t nie t genoeg , toe n d e mensc h afstan d leerd e doen va n zij n gewaand e wijsheid , toe n hi j erkend e „de n Vader" nie t t e kunne n volge n e n zic h schikt e i n d e dwaas -heid, he t „goede " bove n he t „slechte " verkiezend , tege n d e rede i n — hij moe t n u leeren afstand doe n va n zijn gewaand e „goedheid", erkenne n dat hi j ook „de n Zoon " niet ka n volge n en deemoedi g zij n dee l i n d e bezoedelin g zo o goe d al s zij n deel i n de dwaashei d o p zic h nemen , hi j moe t „Prometheus" zijn, weten d da t hi j eers t „Orestes" e n daarna „Jupiter" zal wezen, doo r zij n onafwendbaa r noodlot , e n da t he t daaren -boven nergen s to e dient , da t he t alle s e n alle s tezame n niet s is dan een moment in de zelfontplooiing va n het Absolute , dat zichzelf te n doe l heeft , niet s da n éé n enkel e omwentelin g van ee n rad , da t gee n ander e bestemmin g 'heef t da n eeuwi g te wentelen. A l zijn „idealen " brandhout op ee n onverzadelij k vuur, da t gee n ander e bestemmin g heef t da n t e branden , wicht i n ee n schaal , di e nooi t za l overslaa n e n waarva n hi j weet, da t z e nooi t za l overslaan . „Jupiter" zit i n d e een e schaal e n „Prometheus" in d e andere , to t i n all e eeuwighei d — in hu n kam p spiegel t zic h d e goddelijk e zelfontplooiing , de Absolut e doelloosheid , een . atoom va n he t Woord , da t vervuld za l worden , da t zichzel f vervult .

Wie zó ó zij n schul d o p zic h neemt , di e allee n i s schul -deloos.

Sokrates ston d verbaasd , toen he t Orake l he m de n wijste n man i n gansc h Athen e heett e — want hi j wa s zic h „geener -Jei wijshei d bewust " — doch zij n denke n doorgrondd e he t raadsel: wijshei d i s nie t voo r mensche n weggelegd , maa r wijs bove n andere n i s hij , die weet , da t hi j niet s waar d i s i n

729

de wijsheid. De andere n bevond hij bij zijn onderzoek „eve n weinig wij s al s hi j zelf , maa r zic h wij s wanend , wanen d t e zijn, wat z e nie t konde n zijn. "

Zoo staa t 'he t me t de n mensc h tegenove r d e Erfzonde . Schuldeloos kan hij niet zijn , even weinig als wijs. Maar zoo-goed al s hij , di e zij n on-wijshei d erkent , wij s i s bove n d e anderen, die zich wijs wanen, zoo is hij schuldeloos boven de anderen, die zij n Schul d deemoedig o p zic h neemt , waa r d e anderen evenzeer schuldig zijn , zic h schuldeloos prijzen d e n wanend.

Juist tegenwoordi g ontmoe t me n immer s allerweg e men -schen, di e zegge n da t z e voo r d e revolutionnair e Ide e wel vee l gevoelen , maa r da t z e terugschrikke n voo r d e bloedschuld, welk e d e revolutionnaire n i n hu n pogin g naa r verwezenlijking die r Ide e o p zic h laden . Oo k zegge n e r velen, dat z e we l zoude n mee-doen, maar da t z e nie t geloo -ven i n het resultaat . Dez e laatste n wijize n het aandee l i n de beredeneerde dwaasheid van Prometheus af, e n vergenoege n zich me t hu n aandee l i n d e onberedeneerd e dwaashei d va n Jupiter — alsof eeni g streve n ooi t „resultaat " ko n hebben , alsof he t daaro m ooi t wa s t e doen ! E n d e eerste n wijze n hun aandee l i n d e schul d van Prometheu s in heilig e ver -ontwaardiging af , maa r z e leve n inmiddel s zee r gerus t e n zeer genoeglij k va n hun aandeel i n de schuld van Jupiter — en ware n z e werkelij k zó ó teerharti g te n opzicht e va n „on -schuldig vergote n bloed " al s z e beweren , zoodr a e r va n Russisch Bolsjewism e sprake is , en gruwde n z e zó ó va n d e daardoor veroorzaakt e verarmin g e n verva l — hoe hebbe n ze ooi t ee n oog kunne n sluite n zoolan g Russisc h Tsarisme , Duitsch militarism e e n Amerikaansc h kapitalism e millioe -nien slachtoffers eischte n in mijnen en fabrieken, i n kazernes en loopgraven , me t hu n goedkeurin g e n hu n medeplich -tigheid?

730

Zou da n nie t ee n dee l i n d e Bloedschul d va n wie n naa r Recht streef t e n waarbi j me n zel f verarm t e n gevaa r loop t verkieslijk blijve n bove n dee l i n d e schul d va n wie n naa r Onrecht streef t e n waarbi j me n zel f veili g zi t e n zich ver -rijkt? Geen zedelijke frasen en geen intellectueele hoovaardij. kunnen hier baten : di t zij n d e beid e mogelijkheden , tertiur o non datur !

Maar wi e aldu s he t Leve n doorziet , he m zij n Geloo f e n Hoop we l voorgoe d ontvalle n — hij heef t z e ontmaskerd , herkend al s d e lokmiddelen , waarme e d e mensc h word t op -gedreven naa r d e zelf-negatie , dee l va n zij n functi e to t he t Absolute, zooal s d e liefd e da t ander e nimmer-falend e lok -middel is , waardoo r d e mensc h d e zelfbestendigin g va n he t Absolute, e n niet allee n onde r de categori e die r lichamelijk e voortplanting voltrek t e n d e Haat , dat nimmer-falend e lok -middel, waardoo r he t Absolut e bi j midde l va n de n mensc h de versmeltin g de r afzonderlijkheden , da t i s d e eige n zelf -opheffing, keert .

Van dien aard weet d e volslagen-bewuste mensch voortaan Geloof e n Hoop .

De volwassen e houd t he t kind , da t loope n moe t leeren , uit d e vert e ee n blinken d voorwerp , d e blank e maan , d e stralende zonsondergang! — als ee n lokmiddel voor . Het ijl t met uitgestoke n hande n o p he t begeerd e to e — en altij d verder wijk t he t va n he m teru g e n nimme r za l hi j he t be -machtigen — maar het loopt, het loopt! En om dat „loopen " — om di e menschelijk e activiteit , waardoo r he t Absolut e zichzelf verwerkelijkt , he t Woor d zichzel f vervult , daaro m alleen is he t te doen . D e blinkend e maan , de stralende zons-ondergang — ze bestaa n niet , all e illusies , all e Geloo f e n Hoop tezamen, ze hebben geen anderen dan hun functioneel en inhoud.

Wanneer „het kind" — de mensch, die dat kind is — wan-

731

neer he t kin d zulk s gaa t beseffen , voel t he t zic h eers t gedu -peerd en dan bevrij d — eerst Hebbe l e n da n Brotteaux ! Het wil nie t lange r „loopen" , he t za l wè l wijze r zijn ! He t za l voortaan he t Absolut e Moete n t e sli m a f wezen ! Totda t he t merkt da t he t toc h loop t — maar loop t al s ee n dronken-man , her e n de r gedreve n doo r zij n onbewust e instincten , omda t het aa n „loopen " — aan handelen , aa n leven , aa n actief-zij n — niet ontkomt . E n dan , te n allerleste , ka n he t „kind'' , daarin pa s waarlij k to t mensc h gerijpt , daari n pa s volwasse n geworden, to t dia t „Absolute " — dat is : to t he t Redelijk e in zichzelf — zeggen: berg uw zonsondergan g e n uw blinken -de maan, u w Geloo f e n u w Hoo p — ik loo p toc h wel ! I k wi l als Lorenzacci o mij n har t e n tnij n onschul d werpe n i n d e schaal, di e nimme r ka n e n za l e n ma g overslaan , i k wi l „Prometheus" zijn e n tege n „Jupiter" strijden, zonde r illu -sies e n zonde r ficties , d e dwaashei d e n d e bezoedelin g o p •mij nemend , terwij l i k toc h in Jupite r mijn eige n spiegel -beeld herken , da t zij n zal , zoolan g ik^zel f ben , e n langer , dat zij n za l zoolan g Leve n is .

Zoo keer t d e bewust e mensc h me t begri p teru g to t dat -gene, da t hi j eers t zonde r begri p aanvaardd e e n daarn a zonder begri p verwier p — in de n eeuwige n dirievoudige n kringloop-van-ontwikkeling, he t rhythme , da t w e i n de voor -afgaande hoofdstukke n hebbe n nagespeur d e n aangetoon d en mede-beleefd . Aanvankelij k wa s hi j „Prometheus", maar met „geloof " e n „hoop " al s steu n aa n zij n zwakhei d e n zij n onbegrip — toen he m „geloof " e n „hoop " ontvielen , wild e hij nie t lange r „Prometheus" zijn, poogd e hi j he t leven , zij n noodlot, d e Dwaashei d e n d e Erfzond e t e ontloope n — tot-dat hi j i n de n deemoed , di e zij n hoogst e krach t is , zij n aan -deel o p zich neemt e n he t Woor d vervult .

Daarin kom t hi j to t rust , to t wa t Shaw „contente d pessi -mism" en Galsworthy „a smilin g certainty " heeft genoemd ,

732

in ee n klein , eenvoudi g verhaaltje , da t „The In n o f Tran -quillity" heet o n waari n hij , zootal nie t te n voll e e n me t zij n begrip, da n toc h i n aanle g e n me t zij n intuïti e — want hi j is mee r dichte r da n dialecticu s — het modern e Prometheus -probleem zooal s he t algemee n word t gevoel d voo r zichzel f heeft opgelost .

Ook hie r stuite n w e wee r o p he t typisch-modern e conflic t tusschen „inzicht " e n „voorkeur" , ' t wel k oo k deze n lichtbe -wogen, zi j het oo k meesta l latent , zic h verwonderenden gees t — uit d e verwonderin g kom t d e wijsheid , leerd e Plato! — altijd door bezig houdt e n tourmenteert . E n al s hi j dus op ee n eenzame ple k aa n d e Italiaansch e kus t — een „Odyrisea n coast; o n suc h a clif f migh t Theocritu s hav e lain , spinnin g his songs " — alleronverwachtst ee n veramerikaniseerde n Italiaanschen hotelhouder ontmoet , eigenaa r va n ee n grani -mophoon, ee n dikk e sigaa r e n ee n jachtgeweer , waarme e hij klein e zangvogeltje s schiet , trotsc h o p zij n „man-van -de-wereld"-zijn, o p zij n ondernemingsgeest , zij n slimhei d — dan word t di e speculatieve , mi j merzieke geest , gedwonge n tot denke n ove r he t vreemd e contras t tussche n die n ma n e n zichzelf, die n ma n e n de n gees t va n di e plek , e n ove r „th e other incongruitie s o f existenc e — th e strange , th e passio -nate incongruitie s o f yout h and age , wealth an d poverty , lif e and death , th e wonderfu l od d bed-fellow s o f thi s worl d — all thos e luri d contrast s whic h haun t a man' s spiri t til l sometimes h e i s read y t o cr y out : „Rathe r tha n liv e wher e such thing s ca n be , le t m e die. "

Hoevele male n word t d e mijmerzieke , speculatiev e gees t gedreven i n dezelfd e engt e e n hoevee l male n weerleg t hi j zichzelf e n houdt zic h voo r dat „such thing s mus t be" .

And I la y o n m y bac k an d looke d a t th e sk y . . . „And yet" , I wondered , „thoug h m y frien d an d I ma y b e

equally necessary , I a m certainl y irritate d b y him , an d shal l

733

as certainl y continu e t o b e irritated , no t onl y b y him , bu t by a thousand othe r me n an d things . An d a s t o th e thing s that I lov e an d admire , a m I t o suppres s thes e love s an d admirations because I know them merely to be the necessary expressions o f th e mood s o f a n underlyin g Principl e tha t turns an d turn s o n Itself ? Doe s no t thi s wa y nullit y lie? " But the n I thought : „No t so ; fo r yo u canno t believ e in the great adjuste d Moo d o r Principl e withou t believin g i n each, little an d individual par t of It . And you ar e yourself a littl e individual part , therefor e yo u mus t believ e i n tha t littl e individual par t which is you, with all its natural likings and dislikings, an d indeed , yo u canno t sho w you r belie f except b y expressio n o f thos e liking s an d dislikings . And so , wit h a ligh t heart , yo u ma y g o o n bein g irritated wit h you r frien d i n th e bowle r hat , yo u ma y go -on lovin g thos e peasant s an d thi s sk y an d sea . But , sinc e you hav e thi s theor y o f life , y o u m a y n o t d e s p i s e anyone o r an y thing , no t eve n a skittle-alley , fo r the y ar e all threade d t o you , an d to despis e the m woul d b e t o blas -pheme agains t continuity , an d t o blasphem e agains t conti -nuity would be to deny Eternity . Love you cannot help , and hate yo u canno t help , hu t contemp t i s — fo r yo u — th e sovereign idiocy , th e irreligiou s fancy "

„But how " — I though t — „abou t suc h as d o no t fee l i t ridiculous to despise; how abou t those whos e temperament s and religions show them all things so plainly that they kno w they are right and others wrong? They must be in a bad way !'r

— and for some second s I fel t sorr y fo r them, and was dis -couraged. But then I thought: „Not at all, obviously not! For if the y d o no t fin d i t ridiculou s t o fee l contempt , the y ar e perfectly righ t t o fee l contempt , i t bein g naturel to them ,

734

and you have no busines s to fee l sorr y for them, for that is , after all , only you r euphemism fo r contempt... "

Het ka n nog bi j lange na gee n inzicht , nie t mee r da n een voorgevoel, een intuïtie heeten — we zeiden het: Galsworthy is mee r een dichter me t neigin g naa r he t philosophisoh e e n vaag-religieuse da n dialecticus ; „Life force" , „Eternity" , „Continuity", zijn no g maa r zee r vag e e n troebel e begrip -pen voo r hem , hi j voel t we l ee n zeke r Aanzijn , ee n Struc -tuur, doc h hi j i s daaromtren t no g geenszin s to t ee n vas t begrip, ee n immanen t dogm a gekome n — maar al s begin , als dageraa d to t ee n nieu w momen t i n d e zelfontplooiin g van he t Absolute, is de uiting niettemin in de hoogste mat e verrassend e n karakteristiek . I n d e logisch e ontwikkelin g <der dingen moes t di t immer s onvermijdelij k komen : n a d e zelfmisleiding, di e aa n he t leve n meen t t e kunne n ontsnap -pen, doo r he t t e begrijpe n (Brotteaux) , n a d e gedeeltelijk e «elfaanvaarding va n Satan-Prometheu s — dit da n eindelij k een begi n va n d e volledig e zelfaanvaarding , _zonder zelfbe -goocheling, zonde r zelfbedrog . Daari n lig t d e wijsheid , e n daaruit komt de rust — uit he t overwinnen va n eiken waan, het prijsgeve n va n all e Geloo f e n all e Hoop , he t afzie n va n eenig ande r „resultaat" da n de eeuwige verwezenlijking va n het Eeuwig e Woord , de eeuwig e Daa d de r zelfbestendigin g in zelfontplooiing va n he t Absolute .

En zoo schijnt ons dan die zelfaanvaardling, die alles door-ziet en toch met alles vrede heeft, boven zichzelf ui t in altijd-durende zelfonderscheidlLng , zichzel f d e Dwaashei d e n d e Schuld der Erfzond e zie t o p zic h neme n e n i n redelijkhei d de eige n redelooshei d al s noodwendi g aanvaard t — zoo schijnt on s dan deze „smiling certainty" in eigen „contented pessimism" het laatst e woor d i n he t modern e Prometheus -probleem.

735

Maar wi e eerde r e n wi e oprechte r da n degene , di e juis t in d e aanschouwin g va n he t kome n e n gaan , he t bloeie n e n welken de r momenteele , de r individueel e waarhede n de n zuiversten lus t heef t leere n smaken , wi e eerde r da n di e za l het betrekkelijk e e n vergankelijk e va n eige n waarheid , va n eigen formul e me t ee n rusti g har t erkennen ? Oo k wi j zij n geen „vrij-denkers" , oo k on s begrijpe n reik t nie t verde r da n onze functi e to t he t Absolut e gaat .

Ook d e „Inn o f Tranquillity " i s maar ee n tijdelij k verblij f — en draag t haa r naa m me t recht . He t i s ee n „herberg " e n geen hui s — de „rust " i s e r d e rus t tussche n twe e storme n — kortstondige luwt e tussche n twe e bewoge n getijden . Me n toeft e r ee n oogenbli k al s o m o p ade m t e komen , maa r twe e dieuren, die ui t he t Verleden , e n die naa r d e Toekomst , staa n er a l tijddoor tege n elkaa r i n geopend : he t trek t e r fel i n „th e Inn o f Tranquillity" .

Doch me n krijg t e r althan s nie t d e zoet e drankje s va n „optimisme" e n „idealisme " geschonken , di e he t gewete n van de n onnoozel e verdoove n e n afstompe n to t laff e zelf -behaaglijkheid — evenmin d e scherp e dronken , di e de n kort -zichtige opwinden to t ee n niets-onderscheidende razerni j va n zelfoverschatting — noch worde n e r d e onverteerbar e scho -tels opgedisch t va n „wetenschappelijk-vaststaand e feiten" , „onomstootelijke bewijzen " e n „incontestable truths" . E n wie er toeven wil , heeft zic h reisvaardi g te houde n om op de n eersten roe p we g e n verde r t e trekke n naa r verdere , onbe -kende, i n nevele n gehulde , nooi t betrede n streken .

Daar geld t he t woord : „The readines s is a l l . . . . "

E I N D E .

Laren, 1915—1919.

736

« Ainsi je prévois que s'ils me répondent, il&* chercheront si je me suis contredit en quelque lieu, si j'ai fait quelque remarque qui soit un faux raisonnement, si mes principes ont des consequences absurdes. S'ils ne font que cela, je leur declare de bonne heure que je ne me tiendrai pas pour refute, ni ma cause moins victorieuse dans Ie fond: car la victcire d'une cause ne se perd pas parce qu'il sera arrive d un avocat de ne raisonner pas toujours juste, d'avoir des pensees en une lieu qui ne sont pas tout a fait la suite de celles qu'il a cues en une autre, de pousser trop loin en certains endroiis sa pointe, de s'égarer quelquefois. Tout cela m'est arrive peut-être, mais comme nonobstant ces défauts je crois avoir dit des choses qui établissent incontestablement ce que j'ai voulu soutenir, il faut qu'ils répondent a ce que je dis de fort et de raisonnable, et qu'ils n'imitent pas cette methode des con-troversistes, qui fait qu'il n'y a point de livre si terrassant contre lequel on ne publie des réponses et qui consiste en ce qu'on cherche les endroits oü un auteur aura mal citê un passage, emploié une raison tantót d'une maniere tantót d'une autre, et que l'on peut rétorquer, et commis tels autres défauts presque inevitables.

Voila d'oü vient qu'on répond a tout, mais a proprement parier ce n'est pas réfuter un livre, c'est seulement faire l'Errata de son adversaire et pour mot si on ne fait autre chose contre ce livre, je me tiendrai pour Vainqueur

PIERRE BAYLE, (Commentaire Philosophique sur ces paroles de Jésus-Christ: „Contrain-les d'entrer").

I N H O U D .

BU. De heerschappi j va n he t Autoriteitsbeginsel .

De oppositie-figuu r i n de i7 e eeuwsche litteratuur 337 Het bankroe t va n he t Autoriteitsbeginsel .

De Maximes Morales van D e la Rochefoucauld . . 34 8 Zeveirtiende-eeuwsch Individualisme .

Thomas Hobbes ' „Leviathan" ; Spinoza's Staat-kundige Verhandelin g 36 1

Descartes e n zijn Twijfe l 382 De Kentering .

Pierre Bayl e e n zij n Twijfe l 39 7 Achttiende-eeuwsch Individualisme .

Opkomst. Algemee n Overzich t 41 3 De Dageraa d de r Protnetheus-verheerlijkin g . . . . 47 9

Prometheus Verheerlijkt 51 4

Laatste opbloe i va n he t Autoriteits-instinc t 557 Moderne Prometheus-opvattingen .

Het Groot e Keerpun t 58 9 Twijfel e n Vertwijfelin g 613 Een Brutus zonder illusies . („Lorenzaccio " va n

Alfred de Musset. ) 636 Prometheus de Dwaa s 644 „Mais Brotteau x étai t inconsequent ..." 69 4 The In n o f Tranquillit y 71 5

•» /M 7 20 8