-
PONTIFCIA UNIVERSIDADE CATLICA DE CAMPINAS
CENTRO DE CINCIAS EXATAS, AMBIENTAIS E DE TECNOLOGIAS
FACULDADE DE ENGENHARIA AMBIENTAL
LEVANTAMENTO DAS CONDIES AMBIENTAIS
DE TRECHO DO RIBEIRO ANHUMAS.
CAMPINAS/SP - ETAPA 2010
(COMUNIDADE PLANCTNICA)
PUC CAMPINAS
2010
-
EZEQUIEL CARLOS DE LIMA
FRANCINE SILVA DE OLIVEIRA
ISABELA RIBEIRO CORRA DOS SANTOS
LETCIA JACOBINI DE OLIVEIRA
TAYN DE SOUZA MARTINS
Relatrio apresentado na disciplina Biologia, Faculdade de
Engenharia Ambiental, Pontifcia Universidade Catlica de Campinas.
Professora: Maria Pilar Rojals Piqu
PUC CAMPINAS 2010
-
Sumrio
1. Introduo
1.1 Fundamentao
terica...................................................................................04
1.2
Objetivos..........................................................................................................06
2. Materiais e Mtodos
2.1 Materiais
utilizados...........................................................................................06
2.2
Metodologia......................................................................................................06
2.3 Descrio das reas de
estudo........................................................................07
3. Resultados
3.1 Resultados
obtidos...........................................................................................09
4. Discusses
4.1 Discusses do
grupo........................................................................................11
5. Concluses
5.1 Concluses do
grupo.......................................................................................12
6. Bibliografia
6.1 Citaes
bibliogrficas.....................................................................................13
6.2
Webgrafia.........................................................................................................14
6.3
Anexos.............................................................................................................15
-
1. Introduo
1.1 Fundamentao terica
Fitoplncton a comunidade de organismos microscpicos
fotossintetizantes que flutuam livremente nas diversas camadas
dos corpos
dgua e que constituda principalmente por algas: clorofceas,
diatomceas,
euglenofceas, crisofceas, dinofceas, xantofceas e tambm
cianobactrias
(CTSA, 2006).
Em geral, guas limpas e pobres em nutrientes apresentam uma
comunidade fitoplanctnica pouco abundante, com alta diversidade,
enquanto que
guas ricas em nutrientes apresentam grande nmero de
organismos,
pertencentes a poucas espcies. Alm da quantidade de nutrientes
da gua,
outros fatores influenciam a composio e distribuio espacial e
temporal da
comunidade fitoplanctnica, segundo Wetzel (1993), o
desenvolvimento sazonal e
espacial e a sucesso das populaes fitoplanctnicas sofrem
influncia de vrios
fatores ambientais como a luz, temperatura, regulao da impulso,
nutrientes
orgnicos e inorgnicos, competio e herbivoria, alm das
propriedades
fisiolgicas de cada espcie (MATSUZAKI M. et al MUCCI J. at al
ROCHA A.).
Os organismos fitoplanctnicos so seres fotossintetizantes, que
fornecem
oxignio no somente para os corpos dgua, como tambm para o
ar.
Funcionam como indicadores de qualidade de gua, considerados
indicadores
ambientais. Para ser feita a caracterizao desses seres necessrio
que se faa
um estudo do corpo dgua a ser analisado, com todas as suas
caractersticas
(IWATA & CMARA, 2007).
Esteves (1998) discorre sobre a importncia dos ecossistemas
aquticos,
tendo papel fundamental no que concerne aos critrios biolgicos,
qumicos e
fsicos necessrios ao controle de qualidade da gua.
Chama-se eutrofizao, o desenvolvimento intensivo do fitoplncton
devido
a um abastecimento excessivo de nutrimentos. As elevadas
concentraes de
nutrimentos derivados da poluio humana podem conduzir a
importantes
florescncias do fitoplncton. Este desenvolvimento intensivo tem
lugar em toda a
gua da superfcie e impede a luz de atingir a gua abaixo desta
superfcie. Isto
-
faz parar o desenvolvimento das plantas que se encontram em
profundidade e
reduz a diversidade biolgica.
A eutrofizao produz mudanas na qualidade da gua incluindo a
reduo
de oxignio dissolvido, da biodiversidade aqutica, a perda das
qualidades
cnicas, a morte extensiva de peixes e o aumento da incidncia de
floraes de
alguns fitoplnctons. Essas floraes podem provocar o aumento no
custo do
tratamento da gua de abastecimento e consequncias relacionadas
sade
pblica. Isso, geralmente, se d com predomnio de poucas ou mesmo
de apenas
uma espcie de cianobactria cuja produo de toxinas
(cianotoxinas), ou de
outros metablitos, inibem a sua predao por microcrustceos,
larvas de peixes,
etc (FUNASA, 2001).
Em lagos rasos o intenso contato sedimento-gua proporciona
uma
dimenso extra no problema da eutrofizao (SCHEFFER, 1998), onde
as
respostas podem ser catastrficas (apud LAMPERT & SOMMER,
1997;
SCHEFFER et al., 2001; BICUDO et al., 2006). Como consequncias
indesejveis
da eutrofizao para ambientes rasos esto o contnuo
desenvolvimento de
floraes de cianobactrias e o intenso crescimento de macrfitas
aquticas.
Dentro de uma viso clssica da ecologia, o fitoplncton tido como
a
base do fluxo de carbono das cadeias trficas na regio limntica
de ambientes
aquticos (POMEROY, 1974; FENCHEL, 1988). No entanto, estudos
realizados
nas ltimas dcadas mostraram que isto nem sempre verdade. Os
detritos, as
bactrias e protozorios podem, em alguns casos, ser mais
importantes do que os
produtores primrios como fonte de carbono para os nveis trficos
superiores
(AZAM et al., 1983).
O carbono um dos constituintes essenciais da biomassa dos seres
vivos,
sendo responsvel por 40% a 60% do peso seco, na maioria dos
casos
(RAYMONT, 1983). Devido a esta importncia, ele usado como
unidade
universal em ecologia energtica, permitindo comparar a dinmica
de
ecossistemas muito diferentes entre si.
Com o desenvolvimento de novas tcnicas para o estudo da
ecologia
microbiana, tais como a citometria de fluxo, a microscopia de
epifluorescncia
(WEISSE, 1994), os microhetertrofos planctnicos foram
reconhecidos como
importantes componentes no fluxo de carbono em muitas cadeias
trficas
-
aquticas, atravs do que se convencionou chamar "microbial loop"
(apud
STOCKNER & PORTER, 1988; POMEROY & WIEBE, 1988; WEISSE,
1990).
A relevncia dos estudos ecolgicos e sanitrios do fitoplncton, em
sade
pblica, deve-se ao fato de que eles atestam a qualidade e
possibilitam o
monitoramento das guas utilizadas para diversos fins,
principalmente aqueles
ligados diretamente sade humana (MATSUZAKI M. et al MUCCI J. at
al
ROCHA A.).
1.2 Objetivos
Coletar, analisar e avaliar a comunidade planctnica de trecho do
ribeiro
Anhumas Campinas/SP.
2. Materiais e Mtodos
2.1 Materiais utilizados
- Rede de coleta de plnctons 60m e 154m
- Frascos com tampa
- Soluo de formol 4%
- Etiquetas de identificao
- Lminas e lamnulas
- Microscpio ptico
- Mquina fotogrfica
2.2 Metodologia
O levantamento da comunidade planctnica foi realizado aps a
coleta de
duas amostras do ribeiro Anhumas, uma com a rede de 60m e a
outra de
154m, que ficou armazenada em uma soluo de formol 4%, e em
seguida
analisada no laboratrio atravs do microscpio ptico com objetivas
de 4x e 10x.
-
2.3 Descrio das reas de estudo
- A Bacia do Ribeiro das Anhumas
A bacia hidrogrfica do ribeiro das Anhumas (Figura 1) est
circunscrita
pelas coordenadas UTM, Zona 23, de 7.462.827 a 7.482.500 N e de
282.500 a
296.870 E, correspondendo a uma superfcie de 15.011,26ha,
aproximadamente
150 km2. Esta bacia est majoritariamente inserida no municpio de
Campinas
(SP), cortando-o no sentido sul-norte e constitui-se na maior
bacia do municpio
dentre as contribuintes do rio Atibaia. Em termos de
gerenciamento de recursos
hdricos, a rea localiza-se dentro da Unidade de Gerenciamento
(UGHI) 5,
composta das bacias hidrogrficas dos rios Piracicaba, Capivari e
Jundia. O
ribeiro Anhumas considerado o maior curso de gua integralmente
campineiro,
pois suas cabeceiras encontram-se na prpria rea urbana de
Campinas
(Christofoletti & Federici 1972).
As nascentes do ribeiro das Anhumas esto em reas altamente
urbanizadas, devido tendncia herdada do perodo colonial, em que
as
ocupaes e exploraes territoriais eram feitas margeando rios, o
que fez com
que os grandes centros urbanos brasileiros nascessem e se
expandissem ao
longo destes (Campinas 1995). Uma pequena parte da bacia
encontra-se no
municpio de Paulnia (SP), onde o ribeiro desemboca no rio
Atibaia.
Aproximadamente 46% da rea da bacia so considerados
urbanizados
(Briguenti 2005), havendo muita presso em toda sua extenso, que
compreende
desde o centro histrico de fundao da cidade, at trechos de reas
rurais e
reas de uso rural dentro do permetro urbano, passando por reas
de recente
urbanizao, como o distrito de Baro Geraldo.
A bacia do ribeiro das Anhumas situa-se em rea de transio entre
o
Planalto Atlntico e a Depresso Perifrica Paulista (Instituto
Geolgico 1993). A
norte e nordeste da bacia ocorre, predominantemente, o relevo de
colinas amplas,
com inclinao em direo ao rio Atibaia. A leste encontram-se
colinas mdias e
amplas; e a oeste colinas pequenas e morrotes; alm de colinas e
morrotes que
apresentam blocos rochosos esparsos por todo o terreno.
-
Mapa 1. O estado de So Paulo, a Regio Metropolitana de Campinas
(RMC) e o municpio de Campinas. Em destaque, a bacia hidrogrfica do
ribeiro das Anhumas.
-
3. Resultados
3.1 Resultados obtidos
Ao analisar as amostras de gua foram encontradas vrias
espcies
indicadoras da m qualidade da gua. Entre elas citamos Philodina
sp (figuras 1 e
2), cianobactrias (figuras 3 e 4), colnia de clorofceas (figura
5), Diatomcea
(figura 6), Chrysophyta sp (figura 7), Microcystis (figura 8) e
Vorticella sp (figuras 9
e 10) onde, entre estas apenas a Chrysophyta se desenvolve em
locais
oligotrficos, diferenciando-se das espcies demais.
Figura 1: Philodina sp Figura 2: Philodina sp
Figura 3: Cianobactrias
-
Figura 4: Populao de cianobactrias
Figura 5: Colnia de Clorofceas Figura 6: Diatomcea
Figura 7: Chrysophyta sp Figura 8: Microcystis
-
Figura 9: Vorticella sp Figura 10: Comunidade de Vorticella
sp
4. Discusses
4.1 Discusses do grupo
A poluio do ribeiro Anhumas faz com que se apresentem vrios
fatores
responsveis pela deteriorao da qualidade da gua, destacando-se
a
eutrofizao antrpica. Tal processo traz como principal
consequncia a florao
de cianobactrias, ou seja, a proliferao exagerada desses
organismos. As
cianobactrias foram observadas em praticamente todas as anlises.
Segundo
Torgan (1989), floraes algais so resultado da interao de fatores
fsicos,
qumicos e biticos, caracterizadas por um crescimento explosivo,
autolimitante e
de curta durao dos microorganismos de uma ou poucas espcies,
frequentemente produzindo coloraes visveis nos corpos de guas
naturais. As
cianobactrias podem produzir ainda hepatotoxinas, e um dos
gneros
responsvel pela mesma Microcystis, obtido atravs da anlise, a
toxina
produzida responsvel pela morte em decorrncia de hemorragia
intra-heptica
e choque hipovolmico. Tambm coletadas e analisadas foram as
diatomceas,
que geralmente compreendem grande parte da biomassa do
fitoplncton,
evidenciando seu papel na teia trfica pelgica e nos fluxos de
carbono na regio
de estudo.
As espcies analisadas (Philodina sp, Vorticella sp, Chrysophyta
sp,
Microcystis e cianobactrias) so tpicas de gua doce com exceo
da
cianobactrias que podem ser marinhas. Philodina so animais
pertencentes ao
filo Rotifera, cuja dieta consiste principalmente em matria em
decomposio,
-
assim como de algas unicelulares e outros tipos de fitoplncton.
Vorticella so
ciliados pedunculados geralmente encontrados no lodo. Sua
presena
comumente associada a sistemas de baixa eficincia. Chrysophyta
so algas (na
maioria unicelulares) que incluem alguns dos componentes
principais do
fitoplncton. Segundo Esteves (1998), os organismos da diviso
Chrysophyta, em
grande maioria, so particularmente encontrados em corpos dgua
oligotrficos
(pobres em nutrientes), devido a suas exigncias morfolgicas,
bioqumicas e
fototrpicas, sendo ento, uma das nicas espcies fitoplanctnicas
que
apresentam caractersticas distintas das demais espcies adaptadas
a um
ambiente eutrofizado.
5. Concluses
5.1 Concluses do grupo
Conclui-se ao trmino do Levantamento das Condies Ambientais
de
trecho do ribeiro Anhumas; Campinas/SP etapa 2010
(Comunidade
Planctnica) que, aps a anlise da comunidade planctnica do
ribeiro, as
caractersticas das espcies encontradas em grande quantidade
indicam que a
concentrao de matria orgnica presente no ribeiro extremamente
alta,
indicando a poluio do meio, sendo ento, imprpria para qualquer
tipo de
utilizao.
-
6. Bibliografia
6.1 Citaes Bibliogrficas
AZAM, F., FENCHEL, T., FIELD, J. G., GRAY, J. S., MEYER-REIL, L.
A. &
THINGSTAD, F., The ecological role of Water-column microbes in
the sea. Mar.
Ecol. Prog. Ser., 10: 257-263, 1983.
BICUDO, D.C., FONSECA B.M., BICUDO C.E.M., BINI L.M. &
ARAJO-JESUS
T. Remoo de Eichhornia crassipes em um reservatrio tropical raso
e suas
implicaes na classificao trfica do sistema: estudo de longa
durao no Lago
das Garas, So Paulo, Brasil. In: Tundisi, J.G.,
Matsumura-Tundisi, T. & Sidagis
Galli, C.V. (eds.). Eutrofizao na Amrica do Sul: causas,
consequncias e
tecnologias para gerenciamento e controle. So Carlos: Instituto
Internacional de
Ecologia. p. 413-438, 2006.
BICUDO, D.C., FONSECA, B.M., BINI, L.M., CROSSETTI, L.O.,
BICUDO, C.E.M.
& ARAJO-JESUS, T. Undesirable side-effects of water hyacinth
control in a
shallow tropical reservoir. Freshwater Biology, 2006.
BRUNA DE FREITAS IWATA; FLR DE MARIA MENDES CMARA.
Caracterizao ecolgica da comunidade fitoplanctnica do rio Poti
na cidade de
Teresina/PB. In: Congresso de Pesquisa e Inovao da Rede Norte
Nordeste de
Educao Tecnolgica, II, 2006, Joo Pessoa/PB, 2007.
CHRISTOFOLETTI, A. & FEDERICI, H. A terra campineira.
Campinas: Indstrias
Grficas Mousinho. 100p. 1972.
ESTEVES, F.A. Fundamentos de Limnologia. 2.ed. Rio de
Janeiro:
Intercincia,1998.
FENCHEL, T., Marine plankton food chains. Ann. Rev. Ecol. Syst.,
19: 19-38p,
1988.
FUNASA. Fundao Nacional de Sade. Cianobactrias Txicas: Impactos
na
sade pblica e processo de remoo em gua para consumo humano.
Braslia,
out. 2001.
LAMPERT, W. & SOMMER, U. Limoecology: The ecology of lakes
and streams.
New York: Oxford University Press. 382p, 1997.
-
MAYLA MATSUZAKI et al JOS LUIZ NEGRO MUCCI et al ARISTIDES
ALMEIDA ROCHA. Comunidade fitoplanctnica de um pesqueiro na
cidade de
So Paulo. Revista Sade Pblica, So Paulo, vol.38, n.5, 2004.
POMEROY, L. R., The oceans food web, a changing paradigm.
BioScience, 24:
499-504, 1974.
POMEROY, L. R., WIEBE, W. J., Energetics of microbial food
webs.
Hydrobiologia, 159: 7-18, 1988.
RAYMONT, J. E. G., Plankton and productivity in the oceans -
Zooplankton. 2o vol,
2a ed., Pergamon Press, New York, 1983.
SCHEFFER, M. Ecology of shallow lakes. Londres: Chapman &
Hall, 357p., 1998.
SCHEFFER, M., CARPENTER, S., FOLEY, J.A., FOLKE, C. &
WALKER, B.
Catastrophic shifts in ecosystems. Nature 413: 591-596.,
2001.
STOCKNER, J. G. & PORTER, K. G., Microbial food webs in
freshwater
planktonic ecosystems. In: S. R. Carpenter (ed.), Complex
interactions in lake
communities, Springer, 69-83p., 1988.
TORGAN, L. C., Florao de algas: composio, causas e
consequncias.
Florianpolis, nsula (19): 15-34., 1989.
WEISSE, T., Structure of microbial food webs in relation to the
trophic status of
lakes and fish grazing pressure: a key role of cyanobacteria?
In: R. M., PINTO-
COELHO, A. GIANI & E. VON SPERLING, Ecology and human impact
on lakes
and reservoirs in Minas Gerais with special reference to future
development and
management strategies (eds.), Belo Horizonte, 55-70p., 1994.
WEISSE, T., Trophic interactions among heterotrophic
microplankton,
nanoplankton, and bacteria in lake Constance. Hydrobiologia,
191: 111-122p.,
1990.
Wetzel RG. Limnologia. 2nd ed. Lisboa: Fundao Calouste
Gulbenkian; 1993.
6.2 Webgrafia CTSA - COMPANHIA DE TECNOLOGIA DE SANEAMENTO
AMBIENTAL,
Fitoplncton de gua Doce. Mtodos Qualitativo e Quantitativo.
Disponvel em:
http://www.bmn.com.br/plan-leg/ma/est-sp/decis/cetesb42-06.pdf
Acesso em: 12/06/2010 s 09:43h
-
6.3 Anexos
Mapa 1; disponvel em:
http://www.iac.sp.gov.br/projetoanhumas/pdf/riscos_ambientais_bacia_ribeirao_an
humas.pdf Acesso em: 12/06/2010 s 10:58h