Prof. dr Vitomir Popović · TRGOVINSKO PRAVO statusni dio - privredna društva Dr Dragutin Mirović, redovni profesor Fakulteta spoljne trgovine u Bijeljini Dr Vitomir Popović,

Prof. dr Dragutin Mirović

Prof. dr Vitomir Popović

TRGOVINSKO PRAVO statusni dio - privredna društva

Bijeljina, april 2007.


Dr Dragutin Mirović, redovni profesor Fakulteta spoljne trgovine u Bijeljini

Dr Vitomir Popović, redovni profesor Pravnog fakulteta u Banja Luci

Recenzenti:

Prof. dr Marko Rajčević, redovni profesor Pravnog fakulteta u Banja Luci Prof. dr Radovan Vukadinović, redovni profesor Pravnog fakulteta u Kragujevcu

Izdavač:

Univerzitet u Istočnom Sarajevu - Fakultet spoljne trgovine u Bijeljini

Za izdavača:

Dr Dragutin Mirović, Dekan Fakulteta spoljne trgovine u Bijeljini

Štampa:

Grafopapir Banja Luka

Za štampariju:

Petar Vukelić, graf. Ing.

Tiraž:

300 primjeraka

Prof. dr Dragutin Mirović

Prof. dr Vitomir Popović


Bijeljina, april 2007.

Dragutin Mirović, Vitomir Popović

4

Ugovorna koncepcija polazi od ugovora, kao izraza slobodne volje ugovarača, u konstituciji trgovačkog društva. Kogentne norme regulišu neka pitanja funkcionisanja društva. Ugovorna koncepcija problematizuje pitanja obima ovlašćenja lica ovlašćenog za zastupanje i predstavljanje trgovačkog društva.

Institucionalna koncepcija smatra da je pravno lice samo institucija us-postavljena propisima i ima sopstvene organe koji izražavaju njenu volju po propisanom postupku. Prema ovom shvatanju odlučujuća je uloga zakono-davca koji uspostavlja određene oblike institucija predviđajući pravila po kojim takve institucije funkcionišu, njihov status, organe odlučivanja, zastu-panja i predstavljanja.

Funkcionalna koncepcija pomiruje ova dva stajališta i polazi od stava da su forme koje su predviđene imperativnim propisima od strane države samo okvir koji omogućuje opcije izbora, a na osnivačima je sloboda da izvrše izbor u granicama uređenih mogućnosti. Jedinstveno evropsko tržište, slo-boda trgovine, zahtijeva da se jedinstveno uredi statusni položaj pravnih lica, što je danas u nadležnosti država članica. U komunitarnom pravu Ev-ropske Unije došlo se do evropskog akcionarskog društva (evropske kom-panije).

U angloameričkom pravu građansko pravo je komercijalizovano pa je commercial (mercantile) law takva grana prava koja se odnosi na prava i obaveze što nastaju pri isporuci robe i usluga na trgovački način. Ovo pravo se naziva i pravo trgovačkih društava.

Trgovačko pravo obuhvata:

- statusno trgovačko pravo, koje proučava status trgovaca, preduzetnika, trgovačkih društava i drugih privrednih subjekata,

- ugovorno trgovačko pravo, koje proučava poslove prometa robe, novca i hartija od vrijednosti koji imaju privredno-pravni karakter,

- ”reglementarno pravo”, koje proučava odnose privrednih subjekata i države.

Privredno (trgovačko) pravo se grana u samostalne discipline:

- pravo industrijske svojine, - pravo osiguranja,


5

- međunarodno privredno (trgovačko) pravo, - saobraćajno pravo, - bankarsko pravo, - mjenično i čekovno pravo, - turističko pravo.

Privredno pravo je, s obzirom da privredni odnosi nastaju na temelju pravnih poslova i da su imovinskog karaktera, pretežno sastavni dio građan-skog prava.

Međutim, da se ipak radi o posebnoj grani prava govore sledeći razlozi:

- pragmatičnost privrednog (trgovačkog) prava veća je u odnosu na građansko pravo. Naime, privredno-pravni (trgovinski) poslovi se sklapaju mnogo brže i većinom su tipskog karaktera. Njihova sadržina je unaprijed određena, stranke pristaju na unaprijed određen ugovor- ugovori po pristanku. Dakle, na značaju dobija pravni formalizam u funkciji trgovine: ugovori po pristupu, berzanske operacije, hartije od vrijednosti i sl.,

- u trgovačkom pravu najznačajniji su kreditni poslovi, - privredno (trgovačko) pravo ima više obilježja međunarodnog prava

nego građansko pravo.

Privredno pravo komercijalizuje poslove građanskog prava.

2. Istorijski razvoj trgovačkog prava

Razvoj trgovačkog prava datira iz starog vijeka i vezan je za razvoj trgo-vine. Hamurabijev zakonik (oko 2000. godine prije Hrista) poznavao je pro-daju, poslove prevoza, posredovanje, zajam sa kamatom i kredit. Feničani kao pomorci razvili su prve institute pomorskog trgovačkog prava, rodoski zakon o bacanju robe u more koji je preteča savremenih pravila o zajed-ničkoj havariji. U Staroj Grčkoj su bila posebna pravila vezana za pomorsku trgovinu i bankarstvo. Rimsko pravo je poznavalo ustanove pomorskog za-jma i trgovinsko zastupanje. Potrebe trgovačkog prometa zadovoljavalo je razvijeno obligaciono pravo.


6

U srednjem vijeku razvoj trgovine su pospješili krstaški ratovi, sajmovi i vašari i odlučujući uticaj crkve na formiranje univerzalnog prava. Razvijaju se poslovi prometa novcem, banke, posluje se hartijama od vrijednosti, daju se krediti sa kamatom.

Srednji vijek je dao i ustanovu “commendu”, društvo, kao preteču ko-manditnog društva. Trgovačko pravo je imalo univerzalni karakter: veliki međunarodni sajmovi, jedinstveni međunarodni pomorski običaji, jedin-stvena hrišćanska religija i moral.

U novom vijeku trgovačko pravo se kodifikuje na nacionalnom nivou. Za vrijeme Napoleona 1807. godine donesen je u Francuskoj Trgovački zako-nik, koji je priznao slobodu ugovaranja i vlasništvo kao apsolutno stvarno pravo. Navedeni Zakonik je bio uzor za donošenje trgovinskih zakonika u mnogim zemljama, kao i u Srbiji i Turskoj.

Nakon inkorporisanja lex mercatoria u nacionalne kodifikacije ponovo je u modernom dobu na djelu integracija na regionalnim i univerzalnim osno-vama (Međunarodni institut za unifikaciju privatnog prava, Haška konferen-cija o međunarodnom privatnom pravu, konferencije UN za trgovinu i raz-voj, specijalizovane agencije UN, kao što je Međunarodna banka za obnovu i razvoj, a 01.01. 1995.godine stupio je na snagu i Sporazum o us-postavljanju Svjetske trgovinske organizacije).

3. Izvori trgovačkog prava

Izvori trgovačkog prava su:

- zajednički, - autonomni izvori.

3.a Zajednički izvori

Zajednički izvori trgovinskog i građanskog prava su: zakon, sudska (i ar-bitražna) praksa i pravna nauka.

Osim trgovinskih zakona i građanski zakoni se primjenjuju na sva pitanja za koja trgovinski zakoni nisu predvidjeli posebna rješenja. Zakonom o ob-ligacijama izvršeno je spajanje građanskog i trgovinskog prava.


7

Pod zakonom se podrazumjevaju i međunarodne konvencije koje propi-sanom ratifikacijom od parlamenta dobijaju snagu zakona i koje sudovi primjenjuju neposredno. Konvencije u materiji transporta, prodaje, mjenice, čeka.

U zakone u formalnom smislu se ubrajaju i podzakonski akti izvršne i upravne vlasti: uredbe, pravilnici, naredbe, zaključci, cirkulari. U trgovin-skom pravu prisutna je obnova formalizma.

Ugovorno trgovinsko pravo sadrži pretežno dispozitivne, a statusno trgo-vinsko pravo imperativne zakonske norme. Generalno, trgovinsko pravo afirmiše punu slobodu oblikovanja ugovora.

Sudska praksa je interpretativni izvor prava. Dakle, ona nije formalni iz-vor prava, niži sudovi se ne drže pravnih shvatanja izraženih u presudama viših sudova.

U anglosaksonskom pravu, za razliku od kontinentalnog, kao što je poznato, niži sudovi su vezani odlukama viših sudova. Odluka višeg suda obavezuje samo glavno stanovište koje postaje precedent za buduće sporove.

Pravna nauka ne stvara pravo, njena shvatanja ne obavezuju sudove. U Rimu je postojala ustanova jus respondendi, tj. pravo uglednih pravnika da daju responsa na pitanje stranaka i sudova. Opšta slaganja pravnika su obavezivala sudove. Međutim, iako pravna nauka nije formalni izvor prava, može indirektno da utiče na zakonodavnu i sudsku praksu (ekspertne grupe za izradu zakona, kritike sudske prakse).

3.b Autonomni izvori

Autonomni izvori trgovinskog prava, Lex mercatoria su:

- običaji, - uzanse, - opšti uslovi poslovanja, - trgovačke klauzule i - termini.


8

Pod trgovačkim običajem se podrazumijeva svaka praksa ili način poslovanja koji se redovno poštuju u nekom mjestu, struci ili poslovanju, te se može očekivati da će biti poštovani u datom poslu. Trgovački običaji se primjenjuju kad nisu u suprotnosti sa imperativnim normama, ili ako nji-hova upotreba nije isključena prećutno ili voljom stranaka.

Trgovinski običaji su značajan izvor prava, naročito kod: zaključivanja ugovora, transportnih klauzula, pomorskog saobraćaja, transportnog osigu-ranja, havarija, reklamacija na kvalitet robe, konkretizacije standarda “dobar privrednik” i “dobar stručnjak”.

Ukoliko su kodifikovani u uzansama, mogu se dokazivati kao pozitivni zakoni, zatim uvjerenjima komora, berzi, sudskih odluka, vlastitih saznanja o njihovom postojanju. Postoje običaji strana, zajednički svim stranama, međunarodni i nacionalni običaji, opšti, regionalni i mjesni običaji.

Uzanse (uzus-običaj) su kodifikovani poslovi, trgovački običaji, čiju je kodifikaciju izvršilo ovlašćeno tijelo. Postoje opšte i posebne uzanse. Opšte uzanse za promet robom donijela je u Jugoslaviji 1954. “Glavna državna arbitraža”. Opšte uzanse su običaji zajedničkim svim granama prometa robom, jedinstvene su i potpune. Posebne uzanse su uzanse u ugostiteljstvu, u prometu robe na malo, u građenju. Posebne uzanse za trgovinu žitaricama donose berze, privredne komore.

Opšti uslovi poslovanja (opšti uslovi prodaje, vršenje usluga, nabavke, tipski i athezioni ugovor) predstavljaju uslove pod kojima neko preduzeće posluje. Donose ih kapitalske, zakonske, ugovorne grupacije preduzeća ili transportne kompanije. To je formalno i formularno pravo.

Osnov primjene opštih uslova poslovanja može se zasnivati na:

- izričitom preuzimanju u ugovor pismena ili pozivanjem na njih u ugo-voru,

- ustaljenoj poslovnoj praksi zaključivanja ugovora među ugovaračima na osnovu opštih uslova,

- konkludentnom radnjom, i - uobičajeno.

Pošto opšte uslove poslovanja donosi po pravilu jedna ugovorna strana (monopolista), neophodno ih je kontrolisati. Vidovi te kontrole su:


9

- upravna kontrola, - sudska kontrola, - kontrola javnog mnjenja i - autonomna kontrola trgovačkih subjekata.

Trgovačke klauzule i termine donose ovlašćene trgovačke asocijacije. Stranke ih uvrštavaju u ugovore i pozivaju se na njih.

Mogući izvori trgovinskog prava su: opšta pravna načela, strana zakono-davstva i trgovačka praksa. Opštepravna načela su: savjesnost i poštenje, bona fides, neosnovano obogaćenje, viša sila, zabrana zloupotrebe prava.

Izvori trgovinskog prava po pravnoj snazi su:

- imperativni zakonski propisi, - ugovor u skladu sa zakonom i moralom, - opšti uslovi poslovanja, - dispozitivni zakonski propisi, - posebne uzanse, - posebni trgovački običaji, - opšte uzanse, - opšti trgovački običaji, - sudska i arbitražna praksa, i - pravna nauka.


10

PP RR OO VV JJ EE RR AA ZZ NN AA NNJJ AA

1. Definicija trgovačkog prava.

2. Discipline trgovačkog prava.

3. Istorijski razvoj trgovačkog prava

4. Vrste izvora trgovačkog prava - objasniti.


12

preko zastupnika, (prokuriste, punomoćnika) neke od sljedećih poslova: pri-bavljanje i otuđenje pokretnih stvari i hartija od vrijednosti; prijem na obradu ili preradu pokretnih stvari preko obima manjeg zanata; osiguranje; bankarski, mjenjački ili berzanski poslovi; prevoz, komision špedicija i skladištenje; zastupanje i posredovanje; izdavački poslovi; štampanje preko obima manjeg zanata. Zakon razlikuje:

- trgovce prema poslovima, - trgovce prema načinu i obimu poslovanja, lica sa registrovanom fir-

mom kao i lica koja imaju preduzeće koje treba da je uređeno zbog načina i obima poslova kao i trgovačko preduzeće,

- ”omanje trgovce”, - ”trgovce po samom upisu u trgovački registar”.

Jednoobrazni trgovački zakonik SAD (1962) propisuje da je “trgovac lice koje radi sa određenom robom ili, inače, u svom poslu posjeduje znanje ili vještinu koja se očekuje u poslovanju ili robu koja je u vezi sa trgovačkim poslom, odnosno lice kome se može pripisati takvo znanje i vještina po os-novu toga što je zaposlen kao zastupnik, mešetar ili bilo kakav drugi pos-rednik koji u svojoj profesiji pokazuje da posjeduje takvo znanje ili vještinu”.

Dakle, pojam trgovca se određuje pretežno primjenom mješovitog siste-ma. Pod trgovinom se ne misli samo razmjena, kupovina ili prodaja robe, već i industrijske, transportne, bankarske i druge djelatnosti.

Trgovci su: individualni trgovci (fizička lica) i pravna lica. Trgovac je i proizvođač i trgovac, posrednik u prometu, bankar, osiguravač.

Individualni trgovci (u privrednopravnom smislu) imaju sledeća svojstva:

- bave se trgovinom u svoje ime, ali ne uvijek i za svoj račun, - bave se trgovinom u vidu zanimanja trajno, - bave se trgovinom radi sticanja dobiti, - bave se proizvodnjom i prometom pokretnih stvari (izuzetno ako se

bave parcelisanjem nepokretnosti).

Uslovi sticanja svojstva individualnog trgovca (preduzetnika):


13

- uslovi koji se tiču ličnosti: punoljetstvo, poslovna sposobnost, neo-suđivanost za određena krivična djela i privredne prestupe, neposto-janje inkopatibilnosti za vršenje određenih profesija,

- vršenje trgovačke djelatnosti u svoje ime i u vidu zanimanja, - dobijanje preduzetničke dozvole za upis u registar, - svojstvo trgovca je pretpostavka za obavljanje trgovačke djelatnosti; - individualni preduzetnik može objaviti bankrot s ciljem da se sudskim

putem provede likvidacija, - individualni trgovci moraju biti članovi trgovačkih komora, - po pravilu vode trgovačke knjige, - svoju firmu (bez obzira na svojstvo pravnog lica) upisuju u određeni

registar, - imaju privilegiju da budu vlasnici industrijske svojine (firma, znak

radnje, trgovački žig, ugled kod klijenata), - za individualne trgovce važi posebni fiskalni režim, - poseban pravni režim imovine bračnih drugova. Individualni trgovci

moraju objaviti bračni ugovor u djelu režima imovine između njih (što se upisuje u trgovački registar) da bi se znalo kojom se imovinom odgovara za obaveze.

2. Slobodna zanimanja

Trgovac može biti ne samo pojedinac koji se bavi privrednom djelat-nošću i trgovačko društvo nego i lica koja se bave slobodnim zanimanjima uređenim posebnim propisima. Kao slobodna zanimanja smatraju se advo-kati, ljekari, umjetnici raznih vrsta i sl. Ako se u propisima koji uređuju status ljekara utvrdi da se na ljekare koji obavljaju privatnu praksu primje-njuju odredbe zakona o preduzećima onda bi se i oni smatrali trgovcima u smislu toga zakona. No na određena lica primenjuju se odredbe trgovačkog prava i onda kada se nađu u pojedinačnoj situaciji u kojoj djeluju kao trgovci. Na primjer, u mjeničnim, čekovnim, stečajnim i sličnim stvarima. Ne mogu se dakle, ni u subjektivnom sistemu trgovačkog prava izbjeći određeni kriteriji objektivnog pojma trgovačkog posla.


14

3. Radnje

Fizička lica (građani) mogu osnovati samostalnu privatnu radnju: radio-nica, kancelarija, biro, servis, agencija, studio, pansion, apoteka, ordinacija, ustanova ili zajedničku radnju. Radnja se osniva radi obavljanja dozvoljene privredne i neprivredne djelatnosti kao i drugih poslova koji nisu navedeni propisima o klasifikaciji djelatnosti ili nomenkaluturom trgovinskih struka.

Pod radnjom se podrazumjeva i lokal i djelatnost radnje, a ako radnja ima svojstvo pravnog lica i sva imovina vezana za djelatnost radnje: stvari- pok-retne i nepokretne, novac, prava industrijske svojine, firma, robni ili uslužni žig, model, uzorak, klijentela.

Radnja može imati puni pravni subjektivitet, što podrazumijeva razdv-ajanje imovine od imovine osnivača. Radnja sa statusom pravnog lica odgovara za svoje obaveze svojom imovinom. Izuzetno, u slučaju samo-stalne radnje, osnivači za obaveze radnje odgovaraju cjelokupnom svojom imovinom, pod pretpostavkom primjene instituta tzv. “probijanja pravne ličnosti”.

Radnja koja nema svojstvo pravnog lica vodi posebnu evidenciju poslovanja kroz registar kasu i niz samostalnih računa. Osnivači za obaveze odgovaraju cjelokupnom svojom imovinom. Razlika imeđu radnje i pre-duzeća je u kvantitetu, broju radnika. Status pravnog lica imaju radnje sa većim brojem radnika i osnivača (10). Za registraciju radnje traži se uproš-ćeniji pristup i uprošćenije knjigovodstvo, lakši prestanak rada. Radnja ima firmu, sjedište, račune, zastupnike, upravljače a može obavljati jednu ili više djelatnosti. Radnja kao i preduzeće, ako ima svojstvo pravnog lica, prestaje putem stečaja ili likvidacije, statusnim promjenama i po posebnim pravilima kao društvo lica.

4. Zadruge

Zadruga je dobrovoljna organizacija zadrugara koji zajedničkim poslo-vanjem ostvaruju ekonomske interese.

Zadruga je:

- samostalna organizacija zadrugara (osnivača),


15

- otvorena organizacija za učlanivanje zadrugara, - obilježava je ravnopravnost zadrugara (svaki zadrugar bez obzira na

veličinu uloga ima 1 glas u skupštini), - uzajamnost i solidarnost zadrugara (altruizam), - zadružni način obavljanja djelatnosti i poslovanja isključivo sa

zadrugarima (“princip ekskluzivnosti”), - zadrugari su i klijenti i isporučioci.

Prema djelatnostima zadruge su: zemljoradičke, zanatske, stambene, štedno-kreditne, potrošačke, zadruge za pružanje intelektualnih usluga, om-ladinske i druge proizvodne ili uslužne (nabavno-prodajne).

Većina zadruga je profitnog tipa.

Zadruga se u načelu osniva sistemom prijave i registracijom kao uslovom pravnog subjektiviteta. Zadruge se osnivaju poput preduzeća u formi trgo-vačkih društava, udruživanjem uloga zadrugara (materijalni uslov), donoše-njem akta o osnivanju (ugovor) uz ispunjavanje minimuma osnivača (naj-manje 3 poslovno sposobna lica). Radi se o “društvu lica” (rad i sredstva) ili samo rada i sredstava. Kod osnivanja zadruga bitna je pismena forma.

Zadrugom upravljaju zadrugari po načelu ravnopravnosti. Obavezni organ zadruge je skupštinski poslovodni organ. Fakultativni organi zadruge su upravni i nadzorni odbor.

Radnici zaposleni u zadruzi ostvaruju svoja prava i obaveze u skladu sa kolektivnim ugovorom, statutom i ugovorom o međusobnim pravima i obavezama. Stručne poslove u zadruzi mogu obavljati i zadrugari, a mogu se povjeriti nekom preduzeću.

Zadruga koristi zadružnu svojinu, imovinu i sredstva zadrugara, a može koristiti i imovinu i sredstva drugih zainteresovanih pravnih i fizičkih, domaćih i stranih lica, te kupovati hartije od vrijednosti.

Zadružnu imovinu čine udjeli zadrugara (fond uloga, fond upisnina-članarina); sredstva ostvarena poslovanjem zadruge, sredstva iz ugovora o ulaganju domaćih i stranih pravnih i fizičkih lica, sredstva koja je zadruga stekla na drugi način.

Zadrugar zadržava pravo svojine na nepokretnostima koja je izričito prenio ugovorom u zadružnu svojinu (ili zajedničku svojinu zadrugara).


16

Subjekt zadružne svojine je zadruga. Dobit koju ostvari zadruga raspodje-ljuje se na dio koji pripada:

- zadrugarima; - fondovima i nosiocima prava iz ugovora o ulaganju. Zadruga, kao i

drugi privredni subjekti, ima rezervni fond (namjenski) i fond za pokriće rizika poslovanja.

Raspolaganje sredstvima na kojima je zadrugar zadržao pravo svojine ili ih unio u zajedničku svojinu zadrugara, a čiji subjekt nije zadruga, vršiće se od strane zadrugara u skladu sa osnivačkim ugovorom i strukturom zadruge.

Zadruga odgovara za svoje obaveze u pravnom prometu svom svojom imovinom. Za obaveze zadruge koje se ne mogu izmiriti, odgovaraju sup-sidijarno zadrugari-u skladu sa statutom. U pravilu odgovornost zadrugara za obavezu može biti: solidarna i ograničena po obimu do visine uloga, odnosno jemstva.

Prestankom članstva u zadruzi ne prestaje zadrugarova imovinska veza sa zadrugom (u roku od 1 godine).

Prema njemačkom pravnom shvatanju, zadruga je samostalno udruženje fizičkih ili pravnih lica, s pravnom ličnošću i pravnim oblikom po volji, koje ima za cilj unapređenje radinosti ili privrede svojih članova. Zadruge nisu društva kapitala, nisu preduzeća za gomilanje već za obrtanje imovine. Dakle, nisu preduzeća za zaradu već imaju cilj da unaprijede privređivanje samih članova putem zajedničkog poslovanja.

Zadruge se rijetko u početku finansiraju sopstvenim kapitalom. Vlastiti kapital čini upisani, odnosno uplaćeni ulozi. Upisani ulog označava samo najvišu granicu do koje zadrugar može da ima udjela u zadruzi. Ovaj iznos se utvrđuje pravilima zadruge, kao i uplate koje se imaju po tom udjelu vršiti (po iznosu i vremenu).

Zadrugari učestvuju samo sa po jednim poslovnim udjelom. Članovi zad-ruge sa ograničenim jemstvom smiju imati više poslovnih udjela, ako je to predviđeno u pravilima. Zadruga počinje sa sasvim malim ulozima kapitala.

Članovi zadruge preuzimaju veoma obimno jemstvo za obaveze zadruge i to cjelokupnom imovinom, ako postoji neograničena obaveza naknadnog


17

uplaćivanja, kako prema zadruzi, tako i neposredno prema njenim povje-riocima pri neograničenoj obavezi jemstva.

Kod zadruge sa ograničenom obavezom jemstva, zadrugari odgovaraju određenom sumom zadruzi i neposredno njenim povjeriocima. Uplaćeni udjeli, kao kapital pojedine firme ili javnog trgovačkog društva su stvarno uplaćeni vlastiti kapital zadruge. Ovi udjeli se mogu dobrovoljno povisiti, a mogu se i vratiti pri istupanju zadrugara iz zadruge, kao i po izvršenoj likvidaciji.

Sopsteni kapital zadruge povećava se postepeno i bitno zaostaje iza tuđeg kapitala, tako da je stvaranje rezervi vrlo sporo.

Osnova obaveza zadrugara je da izvrši uplatu. Na uplaćene udjele ne smiju se odobravati kamate. Snižavanje upisanog udjela moguće je samo u slučaju rasturanja zadruge.

Rezervni fond zadruge se stvara iz čistog dobitka, prilivom upisnine, kazni i dobrovoljnih priloga.

Zadruga može da ima tajne rezerve koje obezbjeđuje vanrednim otpisima od investicione imovine, kao i nižom procjenom zaliha robe. Vlastiti kapital zadruge, odnosno ukupnu čistu imovinu čini suma:

- uplaćenih udjela, - zakonskih rezervi, - eventualnih javnih rezervi, - dobitka, - tajnih rezervi.

Dakle, i zadruga podliježe trgovačkoj kalkulaciji.

Romansko, za razliku od germanskog i mađarskog zakonodavstva dopu-šta osnivanje zadruga u nekoj formi trgovačkog društva, ako imaju trgo-vački karakter. To je moguće, uz određene korekcije s ciljem da se sačuvaju načela zadrugarstva. Ta načela su: očuvanje principa jednakosti zadrugara i glasanje “po glavama”, izdavanje dionica na ime (kao i udjela) i njihov prenos samo uz saglasnost skupštine ili uprave društva, predviđanje limita-tivnog iznosa dividendi sa mogućnošću kumulativnog dejstva. Posebne naknade ne treba da budu zavisne od uloga, već treba da su proporcionalne, posebnim ugovorima zaključenim sa društvom ili pak izvršenom radu u


18

društvu; zavisno od tipa zadruge, eventualni ostatak dobiti treba da se raspo-redi u rezerve ili da se tim subvencionišu druge zadruge ili neke javne potrebe.

Pred državom, subjekte zadružnog sektora predstavljaju zadružni savezi. Članstvo u savezima je fakulativno. U njih se učlanjuju zadruge, zadružna preduzeća, zadružne banke, štedionice, štedno-kreditne organizacije i poljo-privredna gazdinstva. Zadružni savezi imaju svojstvo pravnog lica. Organi-zovani su na teritorijalnom, a mogu se organizovati i na granskom principu (poljoprivreda, pčelarstvo).

Zadružni savezi pružaju stručnu i drugu pomoć članicama, sarađuju sa državnim organima prilikom donošenja propisa od interesa za članice i pomažu u usklađivanju poslovnih interesa.


19

PPRROOVVJJEERRAA ZZNNAANNJJAA

1. Definišite trgovačko (privredno) pravo.

2. Identifikujte izvore trgovačkog prava.

3. Trgovac i trgovački posao.

4. Objasnite individualnog trgovca.

5. Kada lica slobodnih profesija stiču svojstvo trgovca?

6. Radnje.

7. Šta čin zadružnu imovinu?


22

(država). Svi oni izvode svoju legitimaciju iz raznih izvora, iz vlasništva kapitala, iz birokratske strukture, menadžeri iz sposobnosti i vještina vođe-nja korporacija. U modernoj pravnoj teoriji preteže stanovište da se preduzeće smatra pravnim objektom, koji neki nosilac mora imati i koji može raspolagati. U njemačkom pravu preduzećem se smatra ukupnost imovine kao što su pokretnosti, nepokretnosti, potraživanja, patenti i druga prava, “dobro ime”, koja nekom pripadaju. U pogledu preduzeća kao prav-nog subjekta mišljenja su podjeljena, pogotovu u Njemačkoj, gdje društva lica nisu pravna lica, pa se na njih primjenjuje jedan kriterij a drugi na društva kapitala.

Prema Zakonu o preduzećima Republike Srpske, preduzeće (trgovačko društvo) je pravno lice. Trgovačko društvo se nerado definiše u pravnoj književnosti iz razloga što postoje mnogi oblici udruživanja lica i kapitala i rada u najrazličitije svrhe: privredne, političke, vjerske, humanitarne i sl. Trgovačko društvo je pretežno pravno lice koje se osniva zakonom. Pravno lice je institut građanskog i trgovačkog prava i znači da određena društvena tvorevina stiče svojstvo subjekta na temelju zakona. U Zakonu o preduzećima Republike Srpske sva trgovačka društva su pravna lica. Trgo-vačko društo stiče svojstvo pravne ličnosti upisom u sudski registar, a gubi to svojstvo brisanjem iz trgovačkog registra. Stoga upis u našem pravu ima konstitutivno značenje. Svrha je sticanje pravne i poslovne sposobnosti društva u tome da ono može u pravnom prometu sticati prava i preuzimati obaveze, može biti vlasnik pokretnih i nepokretnih stvari, te može tužiti i biti tuženo pred državnim ili izbranim sudom. Trgovačko društvo je prema svom obliku trgovac, bez obzira da li obavlja privrednu ili neku drugu djelatnost.

U daljem tekstu ćemo elaborirati pravnu i ekonomsku prirodu preduzeća, prema Zakonu o preduzećima Republike Srpske.

Ekonomsku funkciju preduzeća određuje organizacija i ciljna funkcija preduzeća (dobit, profit).

Preduzeće ima imovinu (materijalni supstrat) i vlasnike, radnike i ruko-vodioce (personalni supstrat).

Prema koncepciji koja identifikuje preduzeće sa njegovom imovinom, favorizujući njegov imovinski u odnosu na personalni supstrat, preduzeće se


23

smatra objektom prava. Novija njemačka pravna teorija posmatra preduzeće kao organizaciju-instituciju.

Po drugoj teoriji preduzeće je subjekt prava (preduzeće je djelatnost pre-duzimanja).

Preduzeće, kao pravno-ekonomsko jedinstvo sadrži:

- imovinski i personalni supstrat, - organizaciju, - djelatnost, - sjedište, - firmu, - nacionalnost, - žiro-račun, - opšte akte, - poslovne knjige, - dobit, - samostalnost, i - pravni subjektivitet.

Nosilac je posebnog poreza.

Materijalni i personalni supstrat. Materijalni supstrat preduzeća čini imovina. Imovinu čini ukupnost imovinskih prava koja mu pripadaju kao pravnom licu (stvarna prava): pravo svojine, ovlašćenja na stvari u državnoj svojini, prava industrijske svojine, obligaciono pravo, pravo zakupa, pravo posluge i druga imovinska prava.

Predmeti ovih prava čine imovinsku masu, stvari i novac. Preduzeće imovinom obavlja djelatnost i odgovara za preuzete obaveze u pravnom prometu sa trećim licima. Sve što je unutar preduzeća pravno pripada tom preduzeću. Porijeklo sredstava određuje svojinski režim preduzeća.

Personalni supstrat preduzeća čine osnivači (vlasnici) i radnici, te ruko-vodici. Sve značajniju ulogu imaju i povjerioci.

Organizacija. Prirodu preduzeća određuje organizacija materijalnih i per-sonalnih elemenata. Preduzeće kao trajna organizacija sa određenom cil-jnom funkcijom, koristeći se tehnikom zastupanja, stupa u pravni promet.


24

Djelatnost. Preduzeće se osniva radi obavljanja neke privredne ili izuzet-no i društvene djelatnosti, za čije obavljanje ispunjava zakonom propisane uslove. U obavljanju, svoje djelatnosti, preduzeće je dužno da postupa po načelu dobrog privrednika i profesionalno po pravilima svoje struke.

Firma. To je ime pod kojim se preduzeće pojavljuje u pravnom prometu. Firma je dovoljno distinktivna da predstavlja najvažniji element individu-alizacije preduzeća u pravnom prometu. Ona je personalna ili predmetna, u zavisnosti od integrisanosti osnivača kao elementa personalne strukture pre-duzeća.

Sjedište je po pravilu vezano za mjesto obavljanja preduzetne i uprav-ljačke funkcije preduzeća.

Nacionalnost. Preduzeće je potčinjeno pravnom poretku određene zemlje. Nacionalni tretman preduzeća određuje se, po pravilu, prema mjestu sjedišta preduzeća. Izuzetno, ukoliko je sjedište preduzeća fiktivno, u određivanju nacionalnosti se polazi od nacionalnosti kontrolnog (dominantnog) društva.

Žiro-račun. Imovinska samostalnost preduzeća zahtijeva poseban žiro-račun (ili više njih) putem koga preduzeće obavlja svoje poslovno-pravne aktivnosti u pravnom prometu.

2. Imovina preduzeća

Imovinu preduzeća čini ukupnost imovinskih prava koja mu pripadaju kao pravnom licu. Imovina preduzeća je jedinstvena. Jedno preduzeće može imati samo jednu imovinu kojom odgovara za svoje obaveze u izvršnom, likvidacionom i stečajnom postupku.

Ista imovina pravno pripada samo jednom pravnom ili fizičkom licu. Time se omogućuje diferenciranje imovine preduzeća, koja je svojina pre-duzeća, i odvajanje njenog pravnog režima od režima svojine pravnog ili fizičkog lica na preduzeću.

Imovinu čine samo prava, obaveze su njeni tereti. Ako su obaveze (tereti) veći od imovine (prava), preduzeće je prezaduženo, što vodi njegovom ste-čaju. Ukoliko postoji neusklađenost ostvarivanja prava koja ulaze u imovinu i obaveza koje je terete, ali stvarno je imovina veća od obaveza, riječ je o


25

insolventnosti preduzeća, što ne mora voditi prezaduženosti preduzeća. Pre-duzeće postoji dok ima imovinu.

3. Vlasnici preduzeća

Sa ulaganjem stvari u preduzeće, ulagač prestaje biti vlasnik stvari koja ulazi u imovinu preduzeća i ona postaje vlasništvo preduzeća. Ulagač postaje vlasnik preduzeća u obimu svog uloga srazmjerno udjelima.

Dakle, bitno je razlikovati imovinu preduzeća i vlasništvo na dijelu (ili cjelini preduzeća) od strane vlasnika. Razgraničenje imovine preduzeća i vlasničkih prava bitno je zbog odgovornosti za obaveze vlasnika da odgovara svojom imovinom, pa i pravom udjela u drugom preduzeću i odgovornosti za obaveze osnovanog preduzeća koje odgovara svojom imovinom iz koje se izlučuju stvari na kojima je vlasnik zadržao pravo svo-jine i na osnovu čije cjelovite vrijednosti ne stiče udio u preduzeću, a na ko-jima preduzeće ima pravo zakupa, lizinga, posluge i sl.

Postojanje imovine preduzeća i imovine vlasnika preduzeća vodi odvo-jenoj odgovornosti vlasnika i preduzeća za obaveze koje preuzima u prav-nom prometu. Svaki subjekt odgovara onim što ulazi u njegovu imovinu.

Izuzetno postoji i uzajamna odgovornost vlasnika i preduzeća, kod osni-vanja društva sa neograničenom solidarnom odgovornošću, kao i kad je komplementar u komanditnom društvu. U svim slučajevima postojanja ino-kosnog vlasnika, vlasnik odgovara neograničeno i solidarno i svojom imovinom za obaveze preduzeća. Preduzeće ne odgovara za obaveze svog vlasnika, izuzev u konkretnom pravnom poslu.

Institucionalizacijom imovine preduzeća riješeno je pitanje vlasništva na preduzeću. Upravljanje nevlasničkim tipom preduzeća izvodi se iz prava rada društvenim sredstvima.

Prvu značajniju kritiku državne (društvene) svojine izrekao je Aristotel. On je zamjerio Platonu što u njegovoj idealnoj državi nema “onog što volim i što je moje” - porodice i privatne svojine.


26

Superiornost privatne svojine nad drugim svojinskim oblicima očituje se kao:

- reproduktivna sposobnost, motiviše na proširenu reprodukciju i uvaćavanje imovine,

- odbrambena sposobnost, pravno svojinski se najpotpunije štiti.

Vlasnički koncept preduzeća i svojina na preduzeću omogućuje vlasniku da:

- raspolaže preduzećem, prenos dionica, udjela, prodaja privatnog pre-duzeća,

- vlasnik može zaključiti i ugovor o zakupu preduzeća, ugovor o me-nadžmentu sa pravnim i fizičkim licima, kao i druge pravne poslove,

- vlasništvo na preduzeću ulazi u imovinu vlasnika i to u obimu njego-vog vlasništva (dionice),

- vlasništvo na preduzeću može biti predmet izvršenja u izvršnom, ste-čajnom i likvidacionom postupku koji se vode prema vlasniku (iz-vršenje nad pravom),

- na temelju kolektivnog ugovora uspostavlja se ugovorni karakter rad-nog odnosa (između poslodavca i posloprimca).

4. Osnivanje preduzeća

4.1. Sistemi osnivanja preduzeća

Zakonski sistem. Preduzeća se mogu osnivati zakonom ili upravnim (administrativnim) aktom donijetim na osnovu zakona. Ovaj vid osnivanja je prisutan u domenu javnog sektora, u osnivanju preduzeća u državnoj svojini, tzv. javnih službi od strane države.

Normativni sistem. Dominantni sistem osnivanja preduzeća u svijetu i kod nas i omogućuje svakom osnivaču (pravnom i fizičkom licu) osnivanje preduzeća ukoliko ispuni zakonske uslove i poštuje propisani postupak. Registarski sud ne ocjenjuje cjelishodnost osnivanja preduzeća, već ispituje ispunjenost zakonskih uslova.


27

Sistem dozvole (odobrenje, saglasnost). Osnivanje nekih kategorija preduzeća i drugih privrednih subjekata uslovljeno je odobrenjem nadležnog državnog organa koji može da ima diskreciono pravo da cijeni opravdanost osnivanja, da izda

ili uskrati dozvolu. Za osnivanje poslovnih banaka na primjer potrebna je dozvola Centralne banke.

Sistem koncesije. U nekim specifičnim slučajevima osnivanja preduzeća, odnosno obavljanja privredne djelatnosti (eksploatacija prirodnih bogatstava i dobara od opšteg interesa) može biti uslovljeno davanjem koncesije posebnim zakonom koji donosi Skupština Republike Srpske.

Sistem prijave. Preduzeća u mješovitoj svojini koje osniva i strano lice (pravno ili fizičko) kao i ugovori o stranom ulaganju u domaća preduzeća, osnivaju se, odnosno zaključuju, po sistemu prijave državnom organu upra-ve nadležnom za ekonomske odnose sa inostranstvom.

5. Uslovi za osnivanje preduzeća

Uslovi za osnivanje preduzeća su:

- opšti, - posebni, i - formalni uslovi.

Opšti (materijalni) uslovi se odnose na obezbjeđenje sredstava za osni-vanje i početak rada.

Posebni uslovi se traže u zavisnosti od karaktera djelatnosti preduzeća. To su: tehnički uslovi, zaštita životne sredine, sanitarni, prostorni, kadrovski uslovi (spoljna trgovina, instituti). Ovi uslovi nisu u funkciji registracije i konstituisanja preduzeća, već obavljanja njegove privredne djelatnosti. Dak-le, sankcija nije građansko pravna (ništavost ili rušljivost posla), već admin-istrativna (odgovornost za privredni prestup).

Formalni uslovi se tiču donošenje akata o osnivanju (odluka, ugovor). Osnivački akt donose osnivači (organi upravljanja, skupština) ili fizička lica. Osnivač imenuje direktora ovlašćenog za zastupanje koji podnosi prijavu za


28

upis u sudski registar preduzeća. Uz prijavu se podnosi i akt o osnivanju, dokaz o obezbjeđenim sredstvima uz ovjereni potpis ovlašćenog lica za zas-tupanje. Ukoliko se preduzeće osniva sistemom saglasnosti, za registraciju se mora priložiti data saglasnost.

Upisom u sudski registar preduzeće stiče pravni subjektivitet sa punom pravnom sposobnošću u pravnom prometu.

6. Osnivački akti

Jednočlano društvo se osniva odlukom o osnivanju. Ostala preduzeća se osnivaju ugovorom. Ugovor mora biti sačinjen u pismenoj formi (forma ad solemnitatem) i potpisan od svih članova društva. Statut društva, kao i nje-gove izmjene i dopune, sačinjava se u pismenoj formi, sa potpisom osni-vača.

Statut je osnovni opšti akt sa kojim moraju biti usaglašeni svi drugi akti.

Sadržaj ugovora o osnivanju društva (u granicama Zakona o preduzećima i drugih propisa), članovi određuju slobodno. Ugovor o osnivanju društvu obavezno sadrži označenje:

- firme i sjedišta društva, - imena (firme) članova i adrese (sjedišta), - djelatnost društva, - vrijednost imovine - osnovne glavnice društva, kao i način i vrijeme

njenog stavljanja na raspolaganje društvu, - podatke koje Zakon o preduzećima za pojedine forme društva

obavezno propiše.

Važni podaci su i :

- prava i obaveze osnivača, - organi društva i predstavljenost osnivača u njemu, - uslovi i način utvrđivanja i raspoređivanja dobiti, - trajanje društva, - eventualna obaveza otkupa udjela, odnosno dionica od strane do-

maćeg osnivača,


29

- označenje banke preko koje se emituju dionice (kod dioničkog društva),

- rješavanje sporova, ako i druga važna pitanja za rad privrednih društava.

7. Pravni status preduzeđa u Republici Srpskoj

7.1. Preduzetnik 7.1.a Pojam i pravni položaj preduzetnika

Preduzetnik je fizčko like koje obavlja djelatnost radi sticanja dobiti. Preduzetnik je u stvari "individualni privrednik" pa bi više odgovarao taj naziv za ovu vrstu privrednog subjekta1.

Ovaj relativno stari institut nastao je još u antičkom periodu u kome je pravo bavljenja trgovinom bila privilegija rezervisana samo za pripadnike tzv. trgovačkog staleža. Preduzetnik može biti individualni ili kolektivni, ali niti jedan od ovih oblika ne može imati svojstvo pravnog lica. U slučaju da žele da njihova organizacija ima svojstvo pravnog lica moraju se or-ganizovati u formi privrednog društva.

Kolektivni preduzetnik je ortačka radnja, na kojoj se primjenjuju pravila građanskog prava o ortakluku. Ortačka radnja, kao kolektivni preduzetnik, razlikuje se od ortačkog društva, jer nema svojstva pravnog lica, dok ortačko društvo ima to svojstvo ipso iure. Ortačko društvo je oblik pre-duzeća koje može da obavlja one privredne djelatnosti koje mogu da obavljaju samo preduzeća, a ne i radnje.2

Pravni položaj i status preduzetnika u uporednom pravu riješen je na razne načine. U nekim od razvijenih zapadno-evropskih zemalja ne postoje posebni propisi koji regulišu ovu oblast, nego je ona regulisana kroz prim-jenu tzv. opštih pravila trgovačkih zakona kojima se definiše status trgovca. Za razliku od ovakvog načina regulisanja postoje i neki pravni sistemi koji oblast preduzetnika regulišu posebnim zakonima.

1 Mihajlo Velimirovi}, Privredno pravo, Podgorica 1998. godine, str. 111. 2 Mihajlo Velimirovi}, navedeno djelo, str. 111.


30

Zakon o preduzećima Republike Srpske3 definiše preduzetnika kao fi-zičko lice koje obavlja djelatnost radi sticanja dobiti. Preduzetnikom se sma-tra i fizičko lice koje obavlja djelatnost slobodne profesije. Pod djelatnošću podrazumijeva se proizvodnja i promet robe i vršenje usluga na tržištu.

Osnovna karakteristika preduzetnika je da se on privrednom djelatnošću bavi trajno, u vidu zanimanja radi sticanja dobiti.

Da bi neko fizičko lice moglo steći svojstvo preduzetnika neophodno je da ispunjava uslove propisane zakonom, tj. da se radi o punoljetnom, poslovno sposobnom licu, da nije osuđivano za određena krivična djela, da nije obavezano klauzulom konkurencije. Pored ovih uslova, drugi uslov se odnosi na obavljanje djelatnosti, koje se isključivo odnose na proizvodnju, probmet robe i vršenje usluga na tržištu. Treći uslov je da u skladu sa važećim zakonskin propisima, zavisno od djelatnosti kojom se želi baviti, ispuni i druge tehničke uslove i dobije odgovarajuću dozvolu nadležnog or-gana za bavljenje preduzetničkom djelatnošću, jer bez dozvole preduzetnik neće moći biti upisan u odgovarajuće registre koji se vode pred nadležnim organima uprave, najčešće opštinskim organom za poslove privrede u opštini u kojoj preduzetnik ima poslovno sjedište.

Preduzetnik koji ostvaruje godišnji prihod veći od 200.000,00 KM (dvije stotine hiljada i 00/100 KM) prijavljuje se za upis u sudski registar koji vodi nadležni registarski sud.

Ako preduzetnik koji je upisan u sudski registar ne ostvari u nekoj godini prihod veći od 200.000,00 KM (dvije stotine hiljada i 00/100 KM) može ostati upisan u tom registru.

7.1.b Prestanak obavljanja djelatnosti preduzetnika

Prestanak djelatnosti preduzetnika može biti:

- pismenom odjavom, - ako prestanu da postoje prirodni i drugi uslovi za obavljanje djeltat-

nosti;

3 Zakon o preduzećima Republike Srpske, “Službeni glasnik Republike Srpske” br. 24/98., 62/02, 66/02, 38/03, 97/04 i 34/06.


31

- istekom vremena, - gubitkom poslovne sposobnosti, - smrću, - ako ne obavlja djelatnost duže od 2 godine neprekidno, - zabranom obavljanja djelatnosti, - poništenjem rješenja o upisu u sudski registar.

Preduzetnik gubi svojstvo preduzetnika brisanjem iz registra.

7.2. Radnja

Radnja je organizaciona forma za vršenje djelatnosti preduzetnika. Osni-va se kako bi preduzetnik mogao obavljati svoje preduzetničke djelatnosti, osim onih za koje propisano da za njihovo obavljanje nije potreban poslovni prostor.4

Odgovarajućim zakonskim propisima koji regulišu oblast preduzetnika propisani su uslovi koje osnivač mora da ispuni da bi ostvario pravo za osnivanje radnje, kao i načini i procedure podnošenja odgovarajućih prijava nadležnim opštinskim organima uprave za poslove privrede.

Radnja nema svojstvo pravnog lica, ima firmu koja je personalna, jer sadrži ime preduzetnika, oznaku njegovog prebivališta i djelatnost kojom se ona bavi.

Knjigovodstvo koju radnja mora da vodi je dosta uprošćenije i jedno-stavnije u odnosu na knjigovodstvo preduzeća, a postupak za njen prestanak je isto tako tako jednostavniji i brži nego što je to slučaj sa preduzećima.

Radnja može da prestane sa radom privremeno i trajno. U slučaju privremenog zatvaranja radnje preduzetnik je dužan obavijestiti nadležni organ opštinske uprave. Radnja prestaje sa radom trajno odjavom ili po sili zakona.

4 Pobli`e vidjeti ~lan 14 Zakona o zanatsko-preduzetni~koj djelatnosti, Slu`beni glasnik RS, 16/02, 39/03, 97/04.


32

7.3. Privredni značaj preduzetnika

Preduzetništvo u opštem smislu riječi ima veliki značaj u svim zemljama. Njime se na relativno jednostavan način omogućuje velikom broju fizičkih lica bavljenje privrednim aktivnostima čime oni, ne samo rješavaju sop-stveni problem nezaposlenosti, nego je i obavljanje njihove djelatnosti od velikog značaja za upotpunjavanje tržišta raznim vrstama roba, ali i plaćanja poreskih i drugih obaveza kojima se dopunjuje finansiranje budžeta, naro-čito jedinica lokalne samouprave.

7.4. Preduzeće

7.4.a Pojam i osnovne karakteristike

Prema Zakonu o preduzećima Republike Srpske, preduzeće je pravno lice koje obavlja djelatnost radi sticanja dobiti.5

U pojmovnom smislu "preduzeće" je ekonomska i pravna kategorija tako da ono ima svoju i ekonomsku i pravu definiciju, a što se vidi iz ove definicije propisane u Zakonu o preduzećima RS. Ovaj termin u praksi ima i šire značenje, jer često označava sve organizacione oblike privređivanja, pa se upotrebljava kao sinonim i za druge oblike privrednog organizovanja. U tom smislu se odredbe i opšta pravila o Zakona o preduzećima shodno primjenjuju i na druge oblike privrednih organizacija.

U svom širem značenju za sve subjekte privređivanja upotrebljava se ter-min "privredna organizacija", koju obuhvata i preduzeća, banke, osigura-vajuće organizacije, zadruge i dr.

Sa gledišta nauke privrednog prava za sve te oblike organizacionog privređivanja upotrebljava se i termin "subjetki privređivanja" ili "subjetki privrednog prava"6.

5 ^lan 1. Zakona o preduze}ima RS. 6 Mihajlo Velimirovi}, navedeno djelo, str. 43.


33

7.4.b Karakteristike preduzeća

Kao subjekt privrednog prava preduzeće ima nekoliko opštih karakte-ristika:

- preduzeće je privredna organizacija; - preduzeće je pravno lice; - preduzeće ima imovinu; - preduzeće se bavi trajnim vršenjem određene privredne djelatnosti.

7.4.c Oblici preduzeća

Zakon o preduzećima Republike Srpske pod oblicima preduzeća podra-zumijeva privredno društvo i javno preduzeće.

Društvo lica se osniva kao:

- ortačko društvo, i - komanditno društvo.

Društvo kapitala osniva se kao:

- akcionarsko društvo, i - društvo sa ograničenom odgovornošću.

Zakon predviđa povezivanje preduzeća putem kapitala ili ugovora. Preduzeća imaju isti položaj, prava, obaveze i odgovornosti na tržištu.

Preduzeće stiče svojstvo pravnog lica upisom u sudski registar. Po Za-konu o preduzećima sva preduzeća imaju puni pravni subjektivitet.

Zakon dopušta da društvo lica, odnosno društvo kapitala može svojim osnivačkim aktom utvrditi da dio preduzeća ima određena ovlašćenja u pravnom prometu, poseban obračun rezultata poslovanja i poseban podra-čun, ali taj dio preduzeća nema svojstvo pravnog lica.

7.4.d Osnivanje

Preduzeća mogu osnovati fizička i pravna lica. Strana pravna i fizička lica mogu pod uslovima uzajamnsti osnivati preduzeće u skladu sa Zako-nom i zakonom kojim se uređuju strana ulaganja.


34

Fizička lica mogu osnovati: ortačko društvo, komanditno društvo, akcio-narsko društvo i društvo s ograničenom odgovornošću.

Pravna lica mogu osnovati: akcionarsko društvo, društvo s ograničenom odgovornošću i komanditno društvo u svojstvu komanditora.

Država, odnosno jedinica lokalne samouprave, može osnovati javno pre-duzeće.

7.4.e Članstvo i ograničenje članstva

Osnivači i lica koja naknadno stupe u društvo su članovi društva. Fizičko lice može biti član s neograničenom solidarnom odgovornošću samo u jed-nom preduzeću. Preduzetnik ne može biti član ortačkog društva ni komple-mentar u komanditnom društvu.

Ortačko društvo ne može biti član drugog ortačkog društva ni koman-ditnog društva u svojstvu komplementara. Komanditno društvo ne može biti član ortačkog društva ni komanditnog društva u svojstvu komplementara.

7.4.f Forma osnivačkog akta

Osnivački akt preduzeća je ugovor o osnivanju.

Osnivački akt jednopersonalnog društva, odnosno preduzeća koga osniva jedan osnivač je odluka o osnivanju.

Osnivački akt preduzeća koga osniva država je akt nadležnog organa. Osnivački akt se sačinjava u pismenoj formi, a potpisi osnivača preduzeća ovjeravaju se kod nadležnog suda.

7.4.g Sadržina osnivačkog akta

Osnivački akt preduzeća sadrži odredbe o:

- firmi i sjedištu i obliku preduzeća, - firmi osnivača i adrese, odnosno sjedištu a kad je osnivač fizičko lice-

o imenu, adresi i matičnom broju tog fizičkog lica, - djelatnosti preduzeća,


35

- osnivačkom ulogu i osnovnom kapitalu, - pravima obavezama i odgovornostima osnivača prema preduzeću i

preduzeća prema osnivaču, - uslovima i načinu utvrđivanja i raspoređivanja dobiti i snošenju rizika, - zastupanje preduzeća, - zaštiti životne sredine, - trajanju preduzeća, osim ako je trajanje neograničeno, i - drugim pitanjima koja su propisana ovim zakonom.

7.4.h Vrijeme osnivanja

Preduzeće se osniva na određeno ili neodređeno vrijeme. Pravna prezum-cija je, ako osnivačkim aktom nije drukčije određeno, preduzeće je osno-vano na neodređeno vrijeme.

7.4.i Odgovornost osnivača

- osnivači odgovaraju solidarno preduzeću zbog neunošenja ili ne-blagovremenog unošenja uloga u stvarima i pravima, zbog neuplate ili neblagovremene uplate novčanih uloga ili zbog nanošenja štete pre-duzeću,

- ako osnivač uloži pravo svojine na stvar, u pogledu odgovornosti za materijalne nedostatke i evikciju primjenjuju se pravila ugovora o prodaji,

- ako osnivač uloži pravo na upotebu stvari, odgovoran je za materijalne nedostatke i evikciju prema pravilima ugovora o zakupu, odnosno posluzi,

- ako osnivač uloži potraživanja, odgovoran je za postojanje i napla-tivost potraživanja (veritet i bonitet).

Osnivači preduzeća odgovaraju za štetu članovima, akcionarima i trećim licima po pravilima o naknadi štete.

7.4.j Djelatnost

Potrebno je diferencirati predmet poslovanja i djelatnost. Predmet poslo-vanja su sve one djelatnosti kojima se preduzeće (trgovac) bavi. Predmet poslovanja je zbir svih poslovnih aktivnosti obuhvaćenih u jednoj ili više


36

djelatnosti. U tom smislu je predmet poslovanja širi pojam od djelatnosti, jer je predmet poslovanja ukupnost djelovanja određenog preduzeća, a djelat-nost je samo naziv za određenu vrstu posla. Predmet poslovanja trgovačkog društva (preduzeća) može biti obavljanje svake dopuštene djelatnosti. Dje-latnost je dopuštena ako nije zakonom zabranjena ili nije suprotno moralu društva.

Preduzeće može obavljati jednu djelatnost ili više djelatnosti ako ispu-njava propisane uslove za obavljanje svake od tih djelatnosti. Preduzeće u principu može obavljati sve poslove osim ukoliko je to zakonom zabran-jeno.

Djelatnosti određene zakonom mogu se obavljati samo uz dozvolu nadležnog organa. Djelatnost od opšteg interesa određuje se Zakonom. Određene djelatnosti, ako je to propisano zakonom mogu obavljati samo pojedini oblici preduzeća. Ovlašćenje države, odnosno jedinice lokalne samouprave u obavljanju djelatnosti od opšteg interesa uređuje se Zakonom, odnosno odlukom na osnovu zakona ili ugovorom o koncesiji.

Uslovi za obavljanje djelatnosti tiču se tehničke opremljenosti zaštite na radu, zaštite i unapređivanja životne sredine i drugi propisani uslovi.

Nadležni organ donosi rješenje o ispunjenju uslova za obavljanje djelat-nosti. Na preduzeću je da osnivačkim aktom reguliše pitanje promjene dje-latnosti. Preduzeće u pravilu može da zaključuje i obavlja poslove prometa robe i usluga samo u okviru djelatnosti upisanih u registar. Međutim, moguće je da obavlja i druge djelatnosti koje se uobičajeno obavljaju uz osnovnu djelatnost u manjem obimu ili privremeno.

7.4.k Sjedište preduzeća

Sjedište preduzeća (trgovačkog društva) je ili mjesto u kojem je uprava društva i odakle se upravlja poslovima društva ili mjesto u kom društvo obavlja svoju djelatnost.

Dakle, sjedište preduzeća je mjesto u kome preduzeće obavlja djelatnost, a ako se djelatnost obavlja u više mjesta, sjedištem preduzeća smatra se mjesto u kome je sjedište uprave. Sjediše se upisuje u sudski registar.


37

U registar se upisuje i dio preduzeća koji ima određena ovlašćenja u pravnom prometu. Preduzeće može promjeniti sjedište odlukom organa, a osnivačkim aktom se može predvidjeti da se sjedište može promjeniti samo uz saglasnost osnivača. Sjedište trgovačkog društva (preduzeća) je pravno relevantno sa aspekta zaštite trećih vezano za mjesnu mjerodavnost sudova, primjenu lokalnih trgovačkih običaja, troškova nastalih povjeriocu, nadoknade štete i sl. Mjesna mjerodavnost trgovačkog suda za sporove određena je mjestom sjedišta trgovačkog društva upisanog u sudski registar. Prema mjestu sjedišta trgovca određuje se i stvarna mjerodavnost trgovačkog suda za sporove između članova društva, međusobno, članova i društva, upravljanja društvom, vođenjem poslova društva, radnih odnosa (parnični postupak).

7.4.l Firma

Firma je ime pod kojim preduzeće posluje i pod kojim učestvuje u pravnom prometu.

Firma je oznaka društva, trgovačko ime, kojim se trgovac, trgovačko društvo, preduzeće, služi u obavljanju svoje privredne djelatnosti trećima. U tom smislu preduzeće se u poslovnom prometu identifikuje s firmom. Ono se njome mora služiti potpisujući ugovore, priznanice, hartije od vrijednosti. Preduzeće pod firmom može tužiti i biti tuženo. To vrijedi za sve vrste pos-tupaka sudskih i vansudskih. Za jedno trgovačko društvo (preduzeće) trgovac može imati samo jednu firmu. Trgovac može imati više trgovačkih društava (preduzeća) ali svako od njih mora imati svoju firmu.

- Firma ortačkog društva sadrži lično ime najmanje jednog člana, uz navođenje da ima više članova, i oznaku “o.d.”.

- Firma komanditnog društva sadrži lično ime najmanje jednog kom-plementara i oznaku “k.d.”. U firmi komanditnog društva ne mogu biti imena komanditora.

- Firma akcionarskog društva i društva sa ograničenom odgovornošću sadrži oznaku akcionarskog (“a.d.”) i društva sa ograničenom odgo-vornošću (“d.o.o.”)

- Firma javnog jednog preduzeća sadrži oznaku “j.p.”. - Firma preduzetnika sadrži njegovo lično ime. - Firma sadrži oznaku djelatnosti i sjedište preduzeća.


38

- Firma može da sadrži i elemente koji preduzeće detaljnije označavaju. - Firma matičnih preduzeća može sadržati oznaku holding, koncern,

korporacija, gurpacija preduzeća, poslovni sistem i matično pre-duzeće.

- Firma ne može da sadrži naziv strane države, kao ni njen grb, zastavu i druge državne ambleme, niti oznake koje ih podržavaju.

- Firma ne može da sadrži naziv međunarodne organizacije ni njene ambleme.

- Firma ne može da sadrži znakove za kontrolu i garanciju kvaliteta proizvoda i usluga.

Preduzeće može imati i skraćenu oznaku firme koja sadrži skraćeni na-ziv, oblik i sjedište preduzeća. Skraćena oznaka firme upisuje se u registar.

Pod istom ili sličnom firmom ne mogu biti upisana kod istog registarskog suda dva ili više preduzeća, koji obavljaju istu ili srodnu djelatnost.

Zakon dopušta i zaštitu firme od drugog preduzeća s istom ili sličnom firmom, ili srodne djelatnosti docnije prijavljene za registraciju kod istog ili drugog suda koji vodi registar. Pravo na zaštitu ima preduzeće s opravdanim poslovnim interesom.

Tužbu za zaštitu firme može podnijeti i preduzeće koje je oštećeno zbog toga što drugo preduzeće nepravilno koristi svoju firmu.

Firma se može prenijeti na drugo lice samo zajedno s preduzećem koje pod tom firmom posluje.

Firmu i skraćenu firmu trgovačko društvo (preduzeće) je dužno koristiti u obliku i sadržaju u kom je upisano u trgovačkom registru. Firma ili skraćena firma mora se istaknuti na poslovnim prostorijama trgovačkog društva. Poslovni papiri, pisma, ponude, računi, narudžbe sadrže firmu ili skraćenu firmu otisnutu na njima. Trgovačko društvo, preduzeće mora na svojim poslovnim papirima utisnuti firmu, sjedište i sud kod kog je upisano u sudski registar i broj pod kojim je to učinjeno, firmu i sjedište institucije kod koje drži račun i broj tog računa. Društvo kapitala (u uporednom pravu) na svom papiru uz navedene podatke navodi:

- iznos osnovnog kapitala društva s naznakom je li u cjelini uplaćen, odnosno koji dio tog kapitala nije uplaćen,


39

- ukupan broj emitovanih akcija i njihovi nominalni iznosi (a.d. društvo),

- prezime i najmanje početno slovo imena članova uprave društva i sl.

Prenos firme (trgovačkog društva) s jednog lica na drugo moguć je samo uz istodobni prenos preduzeća za koje se ona vodi ili barem njegovog bitnog ili pretežnog dijela. Kad neko želi kupiti na tržištu “dobro uvedenu firmu” taj mora preuzeti i bitne dijelove preduzeća, odnose prema vani, prilike u unutrašnjim odnosima i sl.

Preduzeće ima i matični broj, pod kojim se vodi kod nadležnog organa za statistiku.

7.4.m Zastupanje i punomoć

Zastupanje je manifestacija poslovne sposobnosti društva. U trgovačkom pravu razlikujemo pojam trgovačkog zastupanja - kao pravnog posla u kome ovlaštena ličnost koja se profesionalno bavi zastupanjem u sklopu svoje privredne djelatnosti u ime i za račun druge ličnosti obavlja pravne poslove utvrđene ugovorom- od pojma zastupanja što ga obavljaju određeni organi, odnosno zaposleni u trgovačkom društvu, kojim se manifestuje njegova poslovna sposobnost. Trgovačka društva osim pravne sposobnosti imaju i poslovnu sposobnost koja se može ostvariti samo preko fizičkih lica. Pravne radnje ovlašćenih fizičkih lica smatraju se radnjama samog društva. Zastu-panje društva može se očitovati u obavljanju radnji u pravnom prometu, to jest sklapanjem ugovora, preduzimanjem radnji u ime i za račun društva u poslovnim odnosima s trećima, ali i zastupanjem u postupku pred sudom, odnosno drugim tijelima (priznanje duga na sudu).

Temelji ovlaštenja za zastupanje su:

- zakon (članovi uprave društva kapitala, komplementari, likvidatori), - akt ovlaštenog organa (najčešće sud)- ako je mogućnost donošenja

takvog akta predviđena zakonom (stečajni upravitelj), - punomoć- oblik zastupanja u kome davalac ovlašćenja daje opunomo-

ćeniku ovlaštenja za zastupanje pravnim poslom, - zastupnik može ovlastiti opunomoćenika samo u okviru svojih ov-

laštenja.


40

Pravne radnje koje preduzima opunomoćenik jednako obavezuju društvo kao i svaki drugi oblik zastupanja.

U pravu su poznate četiri vrste punomoći:

- prokura, - trgovačka punomoć, - punomoć trgovačkom putniku, - punomoć prema zaposlenju.

Preduzeće zastupa direktor. Osnivačkim aktom, odnosno statutom može se odrediti da preduzeće zastupaju i druga lica. Osnivačkim aktom može se ograničiti ovlašćenje zastupnika na zaključivanje određenih pravnih poslova odnosno da ih vrši uz saglasnost organa upravljanja. I ovlašćenja i ograni-čenja ovlašćenja zastupnika preduzeća, kao i prestanak prava zastupanja upisuju se u registar.

Zastupnici preduzeća mogu u okviru svojih ovlašćenja dati drugom licu pismeno punomoćje za zastupanje preduzeća. Punomoćje se može dati uz saglasnost organa upravljanja ukoliko se to osnivačkim aktom propiše.

Punomoćnik može biti ovlašćen na obavljanje određene vrste poslova ili na određene poslove, s tim da ograničenja imaju dejstva prema trećem licu samo kao je ono za njih znalo ili je moralo znati.

Direktor preduzeća, uz saglasnost organa upravljanja može određenom licu dati prokuru, koja se upisuje u registar. Prokura je posebna trgovačka punomoć sa zakonski utvrđenim sadržajem i obimom ovlašćenja. To je trgovačka punomoć svoje vrste. Prokura se može uspostaviti samo u trgovačkom prometu, a ne u drugim pravnim odnosima (građansko pravnim, porodičnim, bračnim). Prokura sadrži ovlašćenja za zaključivanje ugovora i vršenje pravnih poslova u vezi s djelatnošću preduzeća. Prokurista nema pravo na zaključivanje ugovora koji se odnose na otuđenje i opterećenje nepokretnosti. Ovlašćenja iz prokure se ne mogu ograničiti. Prokura se ne može dati za određeno vrijeme, niti se može vezati za određene uslove. Prokura je važan institut, te se njeno davanje, način davanja i ostali potrebni sastojci moraju predvidjeti izjavom o osnivanju društva, ugovorom o osnivanju društva, odnosno statutom društva. Prokurist je ličnost kojoj je dodijeljena najšira trgovačka punomoć, kojoj je obim ovlašćenja u interesu pravne sigurnosti prema trećima utvrđen zakonom. Prokurist nije stranka, u


41

postupcima ne može položiti stranačku zakletvu, ne može dati punomoć za sklapanje poslova. Prokurist može biti svaka punoljetna i potpuno poslovno sposobno fizičko lice. To može biti neko izvan društva, ali i svaki dužnosnik i zaposleni u društvu.

Prokura može biti pojedinačna i kolektivna. Pojedinačna prokura se može dati jednom licu ili većem broju lica s tim da svaki prokurista ima sva ov-lašćenja koja sadrži prokura. Kolektivna prokura se može dati dvoma ili ve-ćem broju lica zajedno. U slučaju kolektivne prokure pravni poslovi su punovažni ako postoji saglasna izjava volje svih prokurista. Izjave volje i saopštenja trećih lica učinjenih jednom od prokurista smatraju se učinjenim svim prokuristima. Prokurist ne može prenijeti prokuru na drugo lice. Pro-kura se može opozvati u svako doba.

Preduzeće se potpisuje tako što zastupnik preduzeća uz firmu preduzeća dodaje svoj potpis. Zastupnik i prokurista su obavezni da svoje ovjerene potpise dostave sudu koji vodi registar. Lica ovlašćena na raspolaganje novčanim sredstvima obavezna su da svoje ovjerene potpise dostave organi-zaciji ovlašćenoj za platni promet.

7.4.n Trgovačka punomoć

Trgovačka punomoć je od prokure različita punomoć kojom se opuno-mućenik ovlašćuje da vodi preduzeće ili za preduzimanje pravnih radnji koje su u prometu uobičajene, kao i za preduzimanje pojedinih pravnih poslova. Trgovački opunomoćenik je ličnost koju trgovac ovlasti da vodi cijelo njegovo preduzeće ili dio preduzeća. Trgovačku punomoć daju trgovačko društvo ili trgovac pojedinac. Trgovački opunomoćenik može biti zaposleni u trgovačkom društvu, ličnost koja obnaša neku funkciju u društvu ili ličnost fizička ili pravna koju trgovac za to ovlasti. I trgovačka punomoć kao i prokura može biti pojedinačna, zbirna i mješovita. Ovlašćena iz trgovačke punomoći su:

- opšta (generalna) punomoć, - posebna (specijalna) punomoć.

Opšta punomoć je ovlaštenje koje omogućuje trgovačkom opunomo-ćeniku da sklapa sve ugovore i preduzima sve pravne radnje koje su uobiča-jene u prometu pri vođenju preduzeća ili koje su za to vođenje potrebne.


42

Opšta trgovačka punomoć proteže se na vođenje preduzeća u cjelini ili na dio preduzeća.

Opšta trgovačka punomoć ne obuhvata:

- opterećivanje ili prodaju nekretnina, - mjenično i čekovno obvezivanje, - preuzimanje obaveza iz jemstva, - uzimanje zajma, - vođenje sporova.

Posebna punomoć daje se za poslove koji ne ulaze u uobičajeno poslo-vanje pri vođenju preduzeća. Ona se daje, na primjer, za sledeće poslove:

- otuđivanje ili opterećenje nekretnine vlastodavca, - mjenično i čekovno obvezivanje vlastodavca, - preuzimanje obaveza iz jemstva, - uzimanje zajma, - nagodbu, - vođenje spora.

Svaka punomoć pa i trgovačka može se ograničiti u pogledu dejstva prema trećima. Za prekoračenja ovlašćenja može se od trgovačkog opuno-moćenika zahtijevati naknada štete, a može mu se i oduzeti punomoć. Prema trećima se ne mogu graničiti ovlašćenja koja su uobičajena u poslovnom prometu, ali kad je u pitanju posebna punomoć, moguće je ograničiti, od-nosno, za određene poslove ona je neophodna.

7.4.o Punomoć trgovačkom putniku

Trgovački putnik je ličnost koja u ime i za račun trgovca, kao njegov trgovački opunomoćenik sklapa ugovore o prodaji robe i preduzima druge radnje u okviru ovlašćenja i izvan poslovnih prostorija trgovca. Punomoć trgovačkom putniku daje trgovac. Punomoć se može dati zaposlenom i osobi koja nije zaposlena kod trgovca. I taj oblik punomoći zahtijeva pis-menu formu. Trgovački putnik je ovlašten da u ime i za račun trgovca:

- sklapa ugovore o prodaji robe trgovca (ne i kupovine), - isporučuje robu, - naplaćuje cijenu iz tih ugovora,


43

- prima izjave kupaca u pogledu robe, koju je prodao za svog vlasto-davca.

On preduzima i druge pravne radnje u cilju očuvanja prava trgovca. Da-vati izjave znači pristanak da kontrolna organizacija obavi pregled robe na koju je stavljen prigovor, skladištenje robe i sl.

7.4.p Imovina preduzeća

Imovinu preduzeća čine pravo svojine na pokretnim i nepokretnim stvarima, novčana sredstva i hartije od vrijednosti i druga imovinska prava. Početnu imovinu preduzeća čine ulozi osnivača (osnovni kapital). Ne-novčani ulozi se procjenjuju i izražavaju novčano.

7.4.r Obavezna rezerva

Društvo kapitala ima obaveznu rezervu u koju se svake godine od dobiti unosi najmanje 5% dok rezerva ne dostigne statutom utvrđenu srazmjeru prema osnovnom kapitalu, a najmanje 10% osnovnog kapitala. Statutom preduzeća može se predvidjeti izdvajanje iz dobiti i za posebne rezerve.

7.4.s Odgovornost za obaveze

Preduzeće odgovara za svoje obaveze cjelokupnom svojom imovinom. Osnivači, članovi i akcionari preduzeća odgovaraju za obaveze preduzeća u slučajevima i pod uslovima propisanim Zakonom o preduzećima. Preduzet-nik odgovara za svoje obaveze cjelokupnom svojom imovinom.

7.4.t Odgovornost personalnom imovinom u slučaju zloupotrebe

Osnivači, članovi i akcionari, članovi uprave i odbora izvršnih direktora odgovaraju za obaveze preduzeća cjelokupnom svojom imovinom u sle-dećim slučajevima:

- ako su preduzeća zloupotrebili da bi postigli cilj koji je za njih zabran-jen,

- ako su preduzeća zloupotrebili da bi oštetili svoje povjerioce,


44

- ako su suprotno propisima, postupali sa imovinom preduzeća kao da je u pitanju njihova imovima, i

- ako su smanjili imovinu preduzeća u svoju korist ili korist drugog lica, a znali su ili su morali znati da preduzeće neće biti u stanju da izmiri svoje obaveze prema trećim licima.

7.4.u Udjeli i akcije

Osnivači, članovi i akcionari srazmjerno svom ulogu u imovini predu-zeća stiču udio u preduzeću, odnosno akcije preduzeća. Oni srazmjerno svo-jim udjelima, odnosno akcijama učestvuju u upravljanju preduzećem, u diobi dobiti i snošenju rizika poslovanja. Zaposleni u preduzeću učestvuju u diobi dobiti u skladu s osnivačkim aktom, odnosno statutom i odlukom skupštine.

Dividende, posebne naknade i nagrade ne mogu se isplaćivati na teret os-novnog kapitala.

Preduzeće vodi poslovne knjige i sastavlja, podnosi i objavljuje računo-vodstvene iskaze i poslovne izvještaje u skladu sa zakonom.

7.4.v Upravljanje preduzećem

Preduzećem upravljaju vlasnici, odnosno predstavnici vlasnika, srazmjer-no udjelima i akcijama, osim u slučaju posjedovanja akcija ili udjela bez prava upravljanja.

Određene funkcije upravljanja preduzećem mogu imati i povjerioci pre-duzeća.

7.4.z Organi preduzeća

Organe preduzeća čine:

- skupština, kao organ vlasnika, - upravni odbor, kao organ upravljanja, - direktor, kao organ poslovođenja, i - nadzorni odbor, kao organ nadzora.


45

Upravu preduzeća čine upravni odbor i direktor. Direktor preduzeća ne može biti član upravnog odbora. Statutom se može propisati i odbor izvršnih direktora.

Skupština

Skupština donosi:

- statut, - utvrđuje poslovnu politiku, - usvaja godišnji obračun i izvještaj o poslovanju, - odlučuje o raspodjeli godišnje dobiti i pokriću gubitaka, - povećanju i smanjenju osnovnog kapitala, - statusnim promjenama, promjeni oblika i prestanku preduzeća, - bira i opoziva članove upravnog odbora, presjednika i članove nad-

zornog odbora, revizora, likvidatora i određuje im primanja, odnosno naknadu,

- odlučuje o osnivanju novih preduzeća, - donosi poslovnik o radu, - odlučuje o drugim pitanjima utvrđenim Zakonom, osnivačkim aktom i

Statutom.

Upravni odbor

- Priprema prijedloge odluka za Skupštinu i izvršava njene odluke, - donosi opšte akte koje ne donosi Skupština, - stara se o pripremi godišnjeg obračuna i usvaja periodični obračun, - priprema godišnje računovodstvene iskaze, izvještaje o poslovanju i

sprovođenju poslovne politike, - predlaže raspodjelu dobiti, - bira predsjednika upravnog odbora iz svojih redova, - postavlja i razrešava direktora, - daje smjernice direktoru za ostvarivanje poslovne politike, - odlučuje o trajnoj poslovnoj saradnji i povezivanju sa drugim pre-

duzećima, - donosi investicione odluke ako statutom nije drukčije određeno, - odlučuje o raspolaganju akcijama i udjelima u preduzeću, - odlučuje o osnivanju novih preduzeća.


46

Direktor

- Organizuje i vodi poslovanje preduzeća, - zastupa preduzeće, - stara se o zakonitosti rada preduzeća i odgovara za zakonitost rada

preduzeća, - obavlja i druge poslove utvrđene zakonom, osnivačkim aktom i statu-

tom.

Nadzorni odbor

- Vrši nadzor nad zakonitosti rada uprave preduzeća i odbora izvršnih direktora;

- pregleda periodične i godišnje obračune i utrvđuje da li su sačinjeni u skladu sa propisima,

- utvrđuje da li se poslovne knjige i druga dokumenta preduzeća vode uredno i u skladu sa propisima a može ih dati na vještačenje,

- izvještava o računovodstvenim godišnjim iskazima i izvještajima o poslovanju preduzeća koji se podnose skupštini,

- daje mišljenje o predlozima za raspodjelu dobiti, - razmatra izvještaje revizora, - Nadzorni odbor podnosi Skupštini zvještaj o rezultatima nadzora.

U društvu kapitala koje ima više od 100 zaposlenih biraju se Upravni i Nadzorni odbor. Za članove Nadzornog odbora ne mogu biti birani članovi uprave i prokuristi.

7.4a1 Nespojivost funkcija

U povezanim preduzećima direktor matičnog preduzeća ne može biti di-rektor zavisnog preduzeća i obrnuto. U povezanim preduzećima direktor matičnog preduzeća ne može biti predsjednik upravnog odbora zavisnog preduzeća, a direktor zavisnog preduzeća predsjednik upravnog odbora matičnog preduzeća.

Nespojivo je da predstavnik državnog kapitala u skupštini preduzeća bude direktor preduzeća, direktor povezanih preduzeća, član odbora izvršnih direktora i član nadzornog upravnog odbora.


47

Postoji i određeno ograničenje izbora. Naime, isto lice može istovremeno biti član upravnog odbora u više preduzeća, kao član nadzornog odbora u više preduzeća. međutim, članstvo u upravnim i nadzornim odborima povezanih preduzeća smatra se članstvom u jednom odboru.

7.4a2 Odgovornost članova uprave

Članovi uprave odgovaraju soldarno za štetu koju svojom odlukom prouzrokuju preduzeću, povjeriocima i vlasnicima ako je ta odluka donesena grubom nepažnjom ili s namjerom da se šteta prouzrokuje.

Tužbu za naknadu štete društvu protiv odgovornog lica, mogu podići skupština društva kapitala, upravni i nadzorni odbor, kao i članovi i akcion-ari koji predstvljaju najmanje desetinu osnovnog kapitala ili statutom odre-đen manji dio, kao i povjerioci preduzeća čija potraživanja iznose najmanje desetinu osnovnog kapitala. I članovi nadozornog odbora odgovaraju pre-duzeću za štetu koju u vršenju ovlašćenja prouzrokuju namjerno ili grubom nepažnjom.

7.4a3 Odgovornost organa preduzeća za nezakonite odluke

Direktor preduzeća je dužan da obustavi od izvršenja opšti akt preduzeća za koji smatra da je suprotan zakonu ili drugom propisu i da o tome bez od-laganja obavijesti organ koji je donio taj akt. Ako je organ koji je donio opšti akt ne uskladi taj akt sa zakonom u roku od 30 dana od dana kad je primio ovlašćenje direktora preduzeća da je taj akt obustavio od izvršenja, direktor će po isteku tog roka, u daljem roku od 8 dana pokrenuti postupak za ocjenu njegove zakonitosti. Do donošenja odluke nadležnog oragana akt se ne primjenjuje.

Članovi i manjinski akcionari imaju pravo uvida u računovodstvene iska-ze, investicione odluke, odnosno da na tim poslovima angažuju vještaka.

7.4a3 Obavještenje članova i akcionara

Članovi i akcionari obavještavaju se o radu preduzeća i organa predu-zeća, o računovodstvenim iskazima, o izvještajima uprave o poslovanju, nadzornog odbora i revizora.


48

Član i akcionar imaju pravo uvida u poslovne knjige i dokumenta, da pismeno postave pitanja i dobiju odgovore vezano za upravljanje predu-zećem. Način ostvarivanja i javnost rada organa preduzeća određuje se statutom. Na odgovarajući način obavještavaju se zaposleni kao i treća lica.

7.4a4 Klauzula konkurencije

Zakon o preduzećima izričito propisuje, da član ortačkog društva, kom-plemetar, član društva sa ograničenom odgovornošću, član uprave, nadzor-nog odbora i odbora izvršnih direktora, društava kapitala i javnog preduzeća ne mogu imati to svojstvo, niti biti zaposleni, odnosno prokuristi u bilo kom drugom preduzeću, drugom pravnom licu, iste ili srodne djelatnosti ili dje-latnosti koja bi mogla biti konkurentna, niti mogu biti preduzetnici koji obavljaju takvu djelatnost.

Osnivačkim aktom mogu se utvrditi ista ograničenja i za komanditore u komanditnom društvu ili akcionare u akcionarskom društvu bez javnog upisa akcija. Ako navedena lica prekrše klauzulu konkurencije preduzeće im može:

- izreći prestanak radnog ili drugog ugovornog odnosa, - isključiti člana iz društva, - tražiti brisanje kokurentske djelatnosti iz registra, - tražiti naknadu štete.

Umjesto naknade štete preduzeće može od ovih lica tražiti:

- prepuštanje poslova učinjenih za svoj račun kao poslova učinjenih za račun preduzeća,

- prenošenje preduzeću koristi iz poslova zaključenih za tuđ račun, kao i poslova učinjenih za račun preduzeća,

- ustupanje preduzeću prava iz poslova zaključenih za tuđ račun kao poslova učinjenih za račun preduzeća.

7.4a5 Klauzula konfliktnosti interesa

Zakon o preduzećima dopušta da član ortačkog društva, komplementar komanditnog društva, član društva s ograničenom odgovornošću i član uprave nadzornog odbora i odbora izvršnih direktora društva kapitala i jav-


49

nog preduzeća i prokurista mogu zaključiti s preduzećem u kome imaju to svojstvo obligacione ugovore (ugovor o kreditu, kauciji, garanciji, avalu i jemstvu) i druge pravne poslove utvrđene osnivačkim aktom po odobrenju ostalih članova društva, odnosno upravnog i nadzornog odbora. Međutim, zainteresovano lice ne može glasati u upravnom ili nadzornom odboru prilikom odlučivanja o odobrenju za neki pravni posao. O odobrenju i prav-nom poslu obavještavaju se članovi društva i akcionari na prvoj skupštini.

Osnivačkim aktom se može predvidjeti da davanje odobrenja nije pot-rebno za zaključenje poslova pod uobičajenim uslovima. Fizičko lice kao osnivač, akcionar i član jednopersonalnog društva ne može sa svojim društ-vom zaključiti ugovor o kreditu, kauciji, garanciji, avalu i jemstvu.

7.4a6 Opšti akti preduzeća

U opšte akte preduzeća spadaju:

- statut, - pravilnik, - poslovnik, i - odluka kojom se na opšti način uređuju određena pitanja.

Statut je osnovni opšti akt preduzeća i kao takav podrazumijeva da svi ostali opšti akti moraju da budu u skladu sa njim, a pojedinačni akti koje donose nadležni organi ili ovlašteni pojedinci u preduzeću moraju biti u skladu sa opštim aktom.

7.4a7 Prestanak preduzeća

Preduzeće prestaje:

- ako mu je izrečena mjera zabrane obavljanja djelatnosti, - ako prestanu da postoje prirodni i drugi uslovi za obavljanje djelat-

nosti, - odlukom skupštine, odnosno članova, - istekom vremena za koje je osnovano, - ako se broj njegovih članova svede na jedan (osim akcionarskog

društva bez javnog upisa akcija i društva sa ograničenom odgovornošću,


50

- ako se pravosnažnom odlukom suda utvrdi ništavost upisa u registar, - ako nije organizovano u skladu sa zakonom, - ako ne obavlja djelatnost duže od dvije godine neprekidno, - stečajem, - ako se osnovna glavnica smanji ispod minimalnog iznosa, - spajanjem sa drugim preduzećima i podjelom.

Preduzeće prestaje brisanjem iz registra.

7.5 Stečaj kao način prestanka preduzeća

Stečajni postupak u Republici Srpskoj regulisan je Zakonom o stečajnom postupku7. Identični propisi postoje u Federaciji BiH i Brčko distriktu.

Stečajni postupak se vodi radi grupnog namirenja povjerilaca stečajnog dužnika, unovčenje njegove imovine i podjelom prikupljenih sredstava povjeriocima.

7.5a Ortani stečajnog postupka

Ortani stečajnog postupka su:

- stečajni sudija, - privmreni stečajni upravnik, - stečjani upravnik, - skupština povjerilaca, - privremeni odbor povjerilaca, i - odbor povjerilaca.

7.5b Razlozi za otvaranje stečaja

Jedan od osnovnih razloga za otvaranje stečajnog postupka je platežna nesposobnost stečajnog dužnika.

Stečajni dužnik je platežno nesposoban ukoliko nije u stanju izvršavati svoje dospjele i potraživane obaveze plaćanja. Okolnost da je stečajni duž-

7 Zakon o ste~ajnom postupku, Slu`beni glasnik RS, br. 67/02, 77/02, 38/03 i 96/03.


51

nik podmirio ili da može podmiriti u cijelosti ili djelimično potraživanja nekih povjerilaca samo po sebi ne znači da je platežno sposoban.

U pravilu se smatra da je stečajni dužnik platežno nesposoban ako 60 dana neprekidno ne izmiruje svoje dospjele novčane obaveze.

Stečajni postupak se može otvoriti i zbog prijeteće platežne nespo-sobnosti. Ona postoji ako stečajni dužnik prema predviđanjima u vremenu dospjelosti neće biti u stanju da ispuni postojeće obaveze plaćanja. Zbog prijeteće platežne nesposobnosti samo stečajni dužnik može podnijeti pri-jedlog za otvaranje stečajnog postupka.

Stečajni postupak se vodi po pravilima parničnog postupka i spada u hitne postupke.

Odluka se donosi u formi rješenja i upisuje se u odgovarajuće javne reg-istre.

Stečajni postupak se sastoji iz prethodnog i stečajnog postupka. U pre-thodnom postupku stečajni sudija je dužan, bez odlaganja, utvrditi da li postoji razlog za otvaranje stečajnog postupka i da li je predlog osnovan. On može u tu svrhu imenovati privremenog stečajnog upravnika, ili odgova-rajućeg vještaka, koji je dužan obezbijediti imovinu stečajnog dužnika i sta-rati se o njoj.

Privremeni stečajni upravnik je dužan u roku od 30 dana od dana imeno-vanja ispitati da li će imovina stečajnog dužnika pokriti troškove postupka i da li postoji razlog za otvaranje stečajnog postupka, te o tome sačiniti i pod-nijeti poseban izvještaj sudu. U slučaju da procjeni da poslovanje stečajnog dužnika, u cijelini ili pojedinim dijelovima, može prouzkrovaiti štetu za ste-čajnog duznika ili štetnu masu, on mora podnijeti prijedlog stečajnom sudiji za privremenu obustavu poslovanja.8

Kada stečajni sudija utvrdi da su ispunjeni uslovi za otvaranje stečajnog postupka, nakon što zaprimi izvještaj privremenog stečajnog upravnika, za-kazaće ročište vezano za uslove za otvaranje stečajnog postupka i u roku od 3 dana donijeće odluku bilo o otvaranju stečajnog postupka ili o odbijanju prijedloga za otvaranje. U slučaju da donese odluku o otvaranju stečajnog

8 Pobli`e vidjeti ~lan 16. - 21. Zakona o ste~janom postupku RS.


52

postupka, stečajni sudija imenuje stečajnog upravnika i donosi rješenje o otvaranju stečajnog postupka. Ovim rješenjem poziva povjerioce da prijave kod stečajnog suda svoja potraživanja u roku od 30 dana, a rješenje se ob-javljuje na oglasnoj tabli suda i u Službenom glasniku Republike Srpske.

U rješenju za otvaranje stečajnog postupka sudija određuje ročišta za:

- Skupštinu povjerilaca, na kojoj se na osnovu izvještaja stečajnog upravnika odlučuje o daljem toku stečajnog postupka (izvještajno ro-čište). Skupština povjerilaca koja je sazvana da bi saslušala izvještaj stečajnog upravnika (izvještajno ročište) ne smije se održati prije ro-čišta za ispitivanje potraživanja, a ni kasnije od 15 dana od ročišta za ispitivanje podnesenih potraživanja,

- Skupštinu povjerilaca na kojoj se isputuju prijavljena potraživanja (ro-čište za ispitivanje). Period između isteka roka za prijave i ročišta za ispitivanje treba da iznosi najmanje 8 dana, a najviše 30 dana.

Ročišta se mogu održati istovremeno.

Nakon otvaranja stečajnog postupka stečajni upravnik je dužan ući u pos-jed cjelokupne imovine koja ulazi u stečajnu masu i njome upravljati, te sastaviti popis predmeta stečajne mase, odnosno preduzeti druge radnje predviđene Zakonom.

Pored navedenog dužan je da pribavi saglasnost odbora povjerilaca za pravne radnje koje su od posebne važnosti za stečajni postupak. Ako odbor povjerilaca nije osnovan, saglasnost daje skupština povjerilaca. Gore nave-dena saglasnost potrebna je naročito:

- ako se namjerava otuđiti preduzeće ili neki pogon, robno skladište u cjelini, nekretnina, brodovi, avioni, udio stečajnog dužnika u nekom drugom preduzeću koje treba služiti uspostavljanju trajne veze sa tim preduzećem, ili pravo na povremena primanja,

- ako se namjerava uzeti zajam, kojim bi stečajna masa bila znato op-terećena,

- ako se namjerava pokrenuti ili preuzeti parnica znatne vrijednosti predmeta spora, - ako se preuzimanje takve parnice namjerava odbiti ili se radi rješavanja ili izbjegavanja takve parnice namjerava sklopiti nagodba ili ugovor o izbranom sudu.


53

Nakon završetka stečajnog postupka vrši se namirenje povjerilaca iz ste-čajne mase i to slijedećim redoslijedom:

- troškovi stečajnog postupka, - dugovi stečajne mase koji su zasnovani nakon prijave nedovoljnosti

stečajne mase, a koji ne ulaze u troškove stečajnog postupka, - ostali dugovi stečajne mase.

Dugovima stečajne mase u smislu gore navedenog smatraju se i obaveze:

- iz dvostranoobavezujućeg ugovora, čije je ispunjenje izabrao stečajni upravnik, nakon što je podnio prijavu o nedovoljnosti stečajne mase,

- iz trajnog obligacionog odnosa za vrijeme nakon prvog termina u ko-jem je stečajni upravnik nakon prijave nedovoljnosti mase mogao ot-kazati taj odnos,

- iz trajnog obligacionog odnosa, ako je stečajni upravnik nakon prijave nedovoljnosti mase zahtijevao protučinidbu za stečajnu masu.9

7.5c Likvidacioni postupak

Za razliku od stečjanog postupka koji se provodi radi insolventnosti i nemogućnosti izvršavanja obaveza od strane preduzeća likvidacioni postu-pak sprovodi se u slijedećim slučajevima:

- ako je pravnom licu izrečena mjera zabrane obavljanja djelatnosti zbog neispunjavanja uslova za obavljanje djelatnosti, a u roku određe-nom u izrečenoj mjeri ne ispuni te uslove, odnosno ne promijeni dje-latnost,

- ako su prestali postojati prirodni i drugi uslovi za obavljanje djelat-nosti,

- ako je istekao rok za koji je pravno lice osnovano, - ako se pravosnažnom odlukom suda utvrdi ništavost upisa u registar, - odlukom skupštine, odnosno članova, - ako pravno lice nije organizovano u skladu sa zakonom, - u drugim slučajevima utvrđenim zakonom.10

9 Pobli`e vidjeti ~lan 134. Zakona o ste~ajnom postupku RS. 10 Pobli`e vidjeti ~lan 3. Zakona o likvidacionom postupku RS, Sl. glasnik RS, br. 64/02.


54

Prijedlog za pokretenje likvidacionog postupka mogu podnijeti:

- organ ovlašten za zastupanje, - osnivač odnosno ovlašteni član pravnog lica, - sud koji vodi registar, - drugi subjekti određeni zakonom.

Uz obrazložen prijedlog predlagač je dužan dostaviti potrebnu doku-mentaciju.11

Organi likvidacionog postupka su likvidacioni sudija i likvidacioni upravnik (likvidator).

Likvidacioni upravnik je dužan prvo izmiriti troškove likvidacionog postupka, a nakon toga izmiruje potraživanja povjeriocima.

Ukoliko su potraživanja povjerilaca za koje ne postoji izvršni naslov sporna, likvidacioni upravnik tog povjerioca upućuje da pokrene parnicu u roku od 15 dana radi dokazivanja osnovanosti potraživanja.

Ako povjerilac u ostavljenom roku pokrene parnicu, likvidacioni uprav-nik obezbjeđuje sredstva radi eventualne isplate te obaveze.

Ukoliko povjerilac u ostavljenom roku ne pokrene parnicu kako je navedeno Zakonom, njegovo se potraživanje prilikom diobe neće uzeti u obzir.

Nakon što izvrši potpunu diobu imovine sud zaključuje likvidacioni postupak, a likvidacionog upravnika razrješava dužnosti. Po pravosnažnosti rješenja o zaključenju likvidacionog postupka, sud određuje brisanje prav-nog lica iz Registra suda.

11 Pobli`e vidjeti ~lan 4. Zakona o l

Prof. dr Vitomir Popović · TRGOVINSKO PRAVO statusni dio - privredna društva Dr Dragutin Mirović, redovni profesor Fakulteta spoljne trgovine u Bijeljini Dr Vitomir Popović,

Documents