Page 1
1
Prof. Dr. Sevim Tekeli ve Bilim Tarihine Katkıları
Doç. Dr. Yavuz Unat1
“Uygarlık yolunda yönümüzün doğru olarak
saptanması, adımlarımızın emin olarak atılabilmesinde
kültür ürünlerinin en etkileyici ve aynı zamanda
üst düzeyini oluşturan Bilim Tarihi ve
Felsefe Tarihi’nin çok iyi bilinmesi gerekmektedir”.2
Prof. Dr. Sevim Tekeli
Bilim Tarihi
Bilim tarihi, bilginin hangi aşamalardan geçerek, bugün bilim dediğimiz bilgi türünün
oluştuğunu, bilime ne gibi ve ne zamanlar katkılar yapıldığını, bu katkılar yapılıyorken bilim
adamlarının nasıl bir uğraş verdiklerini, kullandıkları yöntemleri, araç ve gereçleri konu edinen bir
disiplindir. Bilim tarihi alanının ortaya çıkışında iki önemli gelişme etki olmuştur.
1. On altıncı yüzyıldan sonra bilimsel bilgi birikimi artmış ve bunun bir sonucu olarak
bilimler büyük bir hızla gelişerek on sekizinci yüzyılın başlarından itibaren insanoğlunun
yaşantısını büyük bir ölçüde değiştirmeye başlamıştır. Bu değişimle birlikte, bilimsel etkinliğin
doğru bir biçimde anlaşılabilmesi, algılanabilmesi, uygulanabilmesi ve bilimsel süreçlerin daha
yakından tanınabilmesi için bilim tarihine olan gereksinim artmıştır.
2. Aydınlanma Çağı’nda akla büyük değer verilmiş ve tarih, insan aklının gelişim evrelerini
anlamaya çalışan bir etkinlik veya bir soruşturma olarak görülmüştü. Buna göre, bilim üreten akıl
en gelişmiş akıldır; aklın niteliklerinin kavranabilmesi için de bilim öncesi dönemle bilim sonrası
dönemi karşılaştıracak bir tarih alanına ve uygulamasına gereksinim vardır. Öyleyse bu alan bilim
tarihi olmalıdır.
Akademik olarak ilk defa bilim tarihini George Sarton (1884-1956) 1936 yılında Harvard
Üniversitesi'nde kurmuştur. Sarton’ın öncüleri, Auguste Comte (1798-1857), Paul Tannery (1843-
1904), Henri Poincaré (1854-1912) ve Pierre Duhem (1861-1916) gibi bilim tarihçileri ve bilim
felsefecileridir.
1 Ankara Üniversitesi, Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi, Felsefe Bölümü, Bilim Tarihi Anabilim Dalı,
[email protected] . 2 Türkiye I. Felsefe, Mantık, Bilim Tarihi Sempozyumu Açılış Konuşması’ndan, 19-21 Kasım 1986, Ankara.
Page 2
2
Türkiye’de Bilim Tarihi Araştırmaları
Türk bilim tarihi yazıcılığı, on dokuzuncu yüzyılın ikinci yarısı ile yirminci yüzyılın birinci
yarısı arasındaki yaklaşık yüz yıllık dönemde, Batı’dan aktarılan düşünsel etkinliklerden birisi
olarak gelişmiştir. Türkiye’deki bilim tarihi yazıcılığını dört döneme ayırmak mümkündür:
1. Türk bilim tarihinin temel kaynaklarının hazırlandığı dönem; bu dönemin temsilcileri
Taşköprülüzâde Ahmed Efendi'nin (1495-1561), Yahyâ Nev‘î Efendi'nin (1533-1599), Kâtib
Çelebi'nin (1609-1657) ve “Saçaklızâde” lâkabıyla tanınan, Muhammed ibn Ebî Bekr el-
Mar‘aşî’dir (1679-1732).
2. Savunma ve Batı’da yazılan bilim tarihi eserlerinin kullanılmaya başlandığı dönem;
temsilcileri arasında Gazeteci Mehmed Mansur, Ahmed Cevdet Paşa (1823-1895), Nâmık Kemâl
(1840 - 1888), Kırımlı Aziz Bey (1840-1878), Ebüzziyâ Mehmed Tevfik Bey (1849-1913),
Şemseddin Sâmî Bey (1850-1904), Ahmed Rızâ Bey (1858-1930), Subhi Edhem Bey (? - 1922?),
Bursalı Mehmed Tâhir Bey (1861-1925), Corcî Zeydân (1861-1914), Fatma Aliyye Hanım (1862-
1936) ve Mehmed Ali Aynî (1869-1945) yer almaktadır.
3. Türk bilim tarihi yazıcılığı dönemi; temsilcileri Sâlih Zeki Bey (1864-1921), Mehmed
Fatin Gökmen (1877-1955), Abdülhak Adnan Adıvar (1882-1955), Şemseddin Günaltay (1883-
1961), Osman Ergin (1883-1961), Franz Taeschner (1888-1967), Osman Şevki Bey (1889-1964)
ve Ahmet Süheyl Ünver’dir (1898-1986).
4. Bilim tarihçiliğinin Türkiye’de kurumlaşması; Aydın Sayılı (1913-1993) ile başlamıştır.
Türkiye’de bilim tarihi araştırmalarının geçmişi on dokuzuncu yüzyılın sonu ile yirminci
yüzyılın başlarına kadar geri gitmekle birlikte, Sâlih Zeki Bey (1864-1921) ile Adnan Adıvar
(1882-1955) gibi bilginlerin yapmış oldukları çalışmalar sonucunda, yavaş yavaş tanınmaya ve
sevilmeye başlamıştır; üniversite içine girmesi ve öğretimin bir parçası olması içinse, Aydın
Sayılı’yı (1913-1993) beklemek gerekmiştir. Sayılı, ülkemize çağdaş bilim tarihi anlayışını
getirmekle kalmamış araştırmalarıyla bu alanın kurumlaşmasını da sağlamıştır. Sayılı, Harvard’da
George Sarton’ın denetiminde doktorasını tamamlamış ve Türkiye’ye dönerek 1955 yılında,
Ankara Üniversitesi, Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi’nde, Bilim Tarihi Kürsüsü'nü kurmuştur. Bu
tarihten 29 sene sonra ikinci kürsü 1984 yılında İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Felsefe
Bölümü bünyesinde Prof. Dr. Ekmeledddin İhsanoğlu tarafından kurulmuştur. 1989 yılında ise
Page 3
3
bölüm haline getirilmiş ancak 1999'da lisans programı durdurularak 2000'de yeniden Bilim Tarihi
Anabilim Dalı'na dönüştürülerek yeniden Felsefe Bölümü'ne bağlanmıştır.3
Ankara Üniversitesi, Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi, Felsefe Bölümü Bilim Tarihi
Anabilim Dalı
1936 yılında, Atatürk’ün de hazır bulunduğu bir devlet töreniyle resmen açılan Dil ve Tarih-
Coğrafya Fakültesi bünyesinde, 3 yıl sonra 1939 yılında Felsefe Zümresi kuruldu ve buraya Paris-
Sorbonne Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Felsefe Bölümü öğretim üyelerinden Profesör Dr.
Olivier Lacombe getirildi. Necati Akder, Niyazi Berkes, Muzaffer Şerif Başoğlu, Hamdi Ragıp
Atademir, Behice Boran ve Mediha Berkes’in kadroya dâhil olmalarıyla birlikte Felsefe
Zümresi’nin kuruluş çalışmaları tamamlandı ve 1940 yılında lisans eğitimine başlandı.
1942 yılında Lacombe’un Felsefe Zümresi’nde Bilim Tarihi disiplininin de yer alması
gerektiği fikri ilgi gördü ve 1955 yılında Sayılı tarafından Bilim Tarihi Kürsüsü kuruldu. 1952
yılında kürsüye asistan olarak Sevim Tekeli atandı. Tekeli 1956’da doktor, 1960 yılında doçent ve
1967 yılında da profesör oldu.
1964 yılında kürsüye Esin Kâhya alındı. Kâhya, Sayılı tarafından biyoloji tarihine
yönlendirildi ve 1971’de doktor, 1977’de doçent ve 1982’de profesör oldu.
1975 yılında Elektrik İşleri Etüd İdaresi Genel Direktörlüğü, Sivil Savunma Amirliği’nde
görev yapan Şahabettin Demirel, Bilim Tarihi Kürsüsü’ne doktora öğrencisi olarak atandı ve
1976’da Bilim Tarihi Kürsüsü asistanlığına getirildi. Ancak Demirel 1981 yılında buradan ayrıldı.
1982 yılında, üniversitelerde yapılan düzenlemelerle daha önce Bilim Tarihi, Felsefe Tarihi,
Sistematik Felsefe ve Mantık, Psikoloji, Pedagoji ve Sosyoloji olmak üzere altı kürsüden oluşan
Felsefe Bölümü’nde Pedagoji Kürsüsü Eğitim Fakültesi’ne gönderildi ve Sosyoloji ile Psikoloji
Kürsüleri ise bölüm haline getirildi. Yeni Felsefe Bölümü, geriye kalan üç kürsüyle teşkil edildi ve
adları da anabilim dalına çevrildi.
1983 yılında kürsünün kurucusu Sayılı, yaş haddinden emekli oldu. Sayılı emekli olunca,
Felsefe Bölümü başkanlığına ve Bilim Tarihi Anabilim Dalı başkanlığına Prof. Dr. Sevim Tekeli
getirildi; ancak Tekeli, aynı yıl içinde anabilim dalı başkanlığını Kâhya’ya bıraktı. 1993’te ise
3 Ayrıntılı bilgi için bkz: Remzi Demir, “Türkiye’de Bilim Tarihi Araştırmalarının Gelişimine Genel Bir Bakış”,
Türkiye’de Bilim Tarihi Araştırmalarının Dünü ve Bugünü, Ankara Üniversitesi, Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi,
Bilim Tarihi Anabilim Dalı’nda Yapılan Çalışmalar, Esin Kâhya, Melek Dosay Gökdoğan, Remzi Demir, Hüseyin
Gazi Topdemir ve Yavuz Unat, Ankara Üniversitesi, Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Yayınları: 975-482, Ankara
2003.
Page 4
4
Tekeli emekli oldu ve onun yerine Prof. Dr. Mübahat Türker Küyel Felsefe Bölümü başkanlığına
getirildi. Aynı yıl, Sayılı, vefat etti.
Sevim Tekeli
Hocamız Prof. Dr. Sevim Tekeli 22 Aralık 1924 tarihinde İzmir’de doğdu. Babası çeşitli
vilayetlerde valilik görevi yürüten Osman Nuri Tekeli, annesi Hamide Tekeli’dir.
İlköğretimini Türkiye’nin çeşitli kentlerinde tamamladıktan sonra ortaöğretimini İzmir Kız
Lisesi ve Üsküdar Amerikan
Koleji’nde tamamladı. 1948
yılında Ankara Üniversitesi, Dil
ve Tarih-Coğrafya Fakültesi,
Felsefe Bölümü’ne girdi ve 1951
yılında buradan mezun oldu.
1951 yılında Ord. Prof. Dr. Aydın
Sayılı’nın yanında doktora
çalışmasına başladı ve 1952
yılında da Bilim Tarihi
Kürsüsü’ne asistan olarak atandı.
Prof. Dr. Sevim Tekeli, 1959 yılında “Nasîrüddin, Takiyüddin ve Tycho Brahe’nin
Rasat Aletlerinin Mukayesesi” adlı tezle doktor oldu. Aynı yıl altı ay süre ile alanıyla ilgili
araştırmalar yapmak üzere İngiltere’ye gitti ve London College’de Bilim Tarihi Bölümü
derslerine devam etti.
1960 yılında “Takiyüddin’in Sidret ül-Müntehâ Adlı Zîci ve 16. yüzyılda Astronomi
Alanındaki Çalışmalar” adlı tez ile doçent oldu. 1964’te Paris’e altı ay süre ile araştırmalar
yapmak üzere gitti.
1967 yılında da “On Altıncı Asırda Osmanlılarda Saat ve Takîyüddîn’in “Mekanik Saat
Konstrüksüyonuna Dair En Parlak Yıldızlar” Adlı Eseri” ile profesör oldu.
1971 yılında RCD davetlisi olarak İran’a giden Tekeli’ye 1973 yılında UNESCO’nun
Nicolas Copernicus’un Doğumunun 500. yılı nedeniyle hazırladığı program çerçevesinde
Nikola Kopernik 1473-1973 adlı kitaba yapmış olduğu katkılar dolayısıyla Polonya hükümeti
tarafından bir plaket verildi.
1977 yılında İngiltere’ye giderek ve üç ay boyunca araştırmalar yapan Tekeli, 1983
yılında Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi, Felsefe Bölümü ve Bilim Tarihi Anabilim Dalı
Page 5
5
başkanlıklarına getirildi. Aynı yıl Bilim Tarihi Anabilim Dalı başkanlığını Esin Kâhya’ya
bıraktı. Tekeli, 1993 yılında yaş haddinden dolayı emekli oluncaya kadar Felsefe Bölümü
başkanlığı görevini sürdürdü.
Türk-Arap İlişkileri Vakfı, Türk Felsefe Derneği ve Türk Bilim Tarihi Kurumu’nun
kurucu üyesi de olan Tekeli, yedi yıl boyunca Atatürk Kültür Merkezi’nde asli üye, yürütme
kurulu üyeliği ve Bilim ve Felsefe Kolu başkanlığı görevlerini de yürüttü.
84 yaşında olan sayın hocamız Prof. Dr. Sevim Tekeli halen Ankara’da bulunmakta ve
araştırmalarını sürdürmektedir.
Prof. Dr. Sevim Tekeli ilk kadın bilim tarihçimiz ve muhtemelen dünyadaki ilk kadın
bilim tarihçisidir. Bilim tarihinin Türkiye’de kurumsallaşmasında Aydın Sayılı’dan sonra
öncülük etmiştir. Bilindiği gibi Türkiye’de bilim tarihi çalışmalarının Akademik olarak
oluşması 1955 yılında Aydın Sayılı’nın Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi’nde Bilim Tarihi
Kürsü’nü kurmasıyla başlamıştır. Tekeli bu kürsüye 1952 yılında asistan olarak girmiş ve
1991’de emekliye ayrılana kadar hizmet etmiştir.
Tekeli bilim tarihinin değişik alanlarında çalışmıştır. Genel bilim tarihi çalışmalarının
yanı sıra, matematik, astronomi, coğrafya ve teknoloji tarihi konusunda çalışmaları vardır.
Ancak onun asıl çalışma alanı astronomi tarihidir.
Doktora tezinin konusu Nasîrüddin, Takiyüddin ve Tycho Brahe’nin Rasat Aletlerinin
Mukayesesi (1959) adlı çalışmadır. Bu çalışmasında 1575’te İstanbul’da kurulan İstanbul
Gözlemevi’nde kullanılan gözlem araçlarını Merâgâ Gözlemevi (1259) ve Urenienborg
Gözlemevi’nin (1576) araçlarıyla karşılaştırdı ve Türk astronomisine ilişkin önemli ipuçları
sundu.
1960 yılında Takiyüddin’in Sidret ül-Müntehâ Adlı Zîci ve 16. yüzyılda Astronomi
Alanındaki Çalışmalar adlı doçentlik tezi ve 1967 yılında On Altıncı Asırda Osmanlılarda
Saat ve Takîyüddîn’in “Mekanik Saat Konstrüksüyonuna Dair En Parlak Yıldızlar Adlı Eseri
adlı profesörlük teziyle Osmanlı astronomine ilişkin bilinenleri değiştirdi. Bu çalışmalar
sayesinde basit bir astrolog olarak tanınan Takiyüddin, 16. yüzyılın en önemli
astronomlarından bir olarak dünya astronomi tarihinde yerini aldı.
Page 6
6
İstanbul Rasathanesi’nin rasat araçlarını tanıtan
Takiyyüddin’in Âlât-ı Rasadiyye li-Zîc-i Şehinşâhiyye (Araştırma,
Cilt 1, 1963, s. 71-122) ve Merâgâ Gözlemevi’nin gözlem
araçlarını tanıtan Urdî’nin Risale fi Keyfiyet el-Ersâd (Araştırma,
Cilt 8, 1972, s. 1-171) adlı eleştirel metin yayınlarıyla da Ortaçağ
İslâm Dünyası’nda kurulmuş olan
iki önemli gözlemevinin dünyaca
tanınmasını sağladı.
Takiyüddin’in Güneş
parametrelerinin hesaplanmasına
yönelik astronomik hesaplarını inceledi ve 16. yüzyılda bu
alanda en önemli çalışmanın Takiyüddin tarafından
gerçekleştirildiğini kanıtladı. Kopernik ve Takiyüddin’in
trigonometri çalışmalarını karşılaştırdı.
Ayrıca Takiyüddin’in mühendislik alanındaki çalışmasını
da Türkçe ve İngilizce olarak hazırlayarak mekanik saat
tarihinde Takiyüddin’in müstesna bir yeri olduğunu gösterdi.
1975 yılında kaleme aldığı Modern Bilimin Doğuşunda Bizans’ın Etkisi adlı eserinde
Rönesans’ın İstanbul’un Fethi’nden sonra Batı’ya ve özellikle de İtalya’ya kaçan Rum bilim
adamlarının eseri olduğu tezini sorguladı ve sadece Batılı kaynakları kullanarak bu tezin
abartılı olduğunu ve Müslüman bilim adamlarının da bu konuda etkisi olduğunu ortaya koydu.
1993 yılında Tekeli’nin öncülüğünde liseler için ders kitabı olarak hazırlanan Bilim
Tarihi adlı kitap kaleme alındı. Bu kitap daha sonra Tekeli’nin öğrencileri tarafından
geliştirilerek 1993 yılında Bilim Tarihi adıyla basılacak, bunu 1997 ikinci baskısı, 1999’da
üçüncü baskısı (Bilim Tarihine Giriş adı ile) ve 2008’de de dördüncü baskısı izleyecektir.
Page 7
7
2002 yılında Tekeli iki öğrencisiyle birlikte (Melek Dosay Gökdoğan ve Yavuz Unat)
on üçüncü yüzyılın ünlü Türk mühendisi Cezerî’nin mühendislik alanındaki eserini Türkçeye
kazandırdı.
Tekeli, matematik tarihi, astronomi tarihi ve optik tarihi alanında çeşitli doktoralar
yaptırdı. Tekeli’nin gözetiminde Melek Dosay Gökdoğan matematik tarihi alanında
(Kerecî’nin “İlel Hisâb el-Cebr ve’l-Mukâbele” Adlı Eseri, 1988 [Atatürk Kültür Merkezi
Yayını, Ankara 2000]), Remzi Demir astronomi tarihi alanında (XVI. Yüzyılın Ünlü
Astronomu Takiyyüddin’in Desimal Sistemi Trigonometri ve Astronomiye Uygulaması, 1991
[Takiyüddîn’de Matematik, Atatürk Kültür Merkezi Yayını,
Ankara 1991]), Hüseyin Gazi Topdemir optik tarihi alanında
(Işığın Niteliği ve Görme Kuramı Adlı Bir Optik Eseri Üzerine
Araştırma, 1994 [Takîyüddîn’in Optik Kitabı, Kültür Bakanlığı,
Ankara 1999]) Yavuz Unat ise
astronomi tarihi alanında
(Fergânî’nin “Kitâb el-Fusûl” Adlı
Kitabı Üzerine Bir İnceleme, 1996
[The Elements of Astronomy,
Harvard 1998]) doktoralarını
tamamladılar ve yetiştiler.
2004 yılında Tekeli’nin anısına çeşitli makaleleri ve
bildirilerinin yayımlandığı bir armağan kitabı yayımlandı (Prof. Dr.
Sevim Tekeli’ye Armağan, Makaleleri ve Bildirileri, Ankara 2004).
Bilim Tarihine Katkıları
Tekeli’nin, ansiklopedi yazıları hariç tutulursa, 52 çalışmasının 21’i astronomi tarihi
üzerinedir. Bu çalışmaların bir kısmı ise astronomi aletlerine ilişkindir. Bunlardan özellikle
Takiyüddîn’in kurduğu İstanbul Gözlemevi’ne ilişkin çalışmaları dünya astronomi tarihi
literatüründe önemli bir yer tutmaktadır.
Tekeli’nin 7 çalışması matematik tarihi üzerinedir. Bu çalışmalar Delos Problemi ve
trigonometri çalışmaları üzerine yoğunlaşmıştır. Özellikle trigonometri çalışmalarında Takiyüddîn
ve Kopernik karşılaştırması önemlidir. Bu çalışmasında Tekeli, Takiyüddîn’in trigonometrik
çalışmalarının Kopernik’ten üstün olduğunu göstermiştir.
Page 8
8
Coğrafya tarihi üzerine yapılan çalışmaların sayısı ise 6’dır. Bu çalışmalar da Pirî Reis ve
Kaşgarlı Mahmud üzerinedir.
Teknoloji tarihi üzerine ise 4 çalışması vardır. Bunlardan en önemlileri Takiyüddîn’in
mekanik saatler üzerine olan eseri ve Cezerî’nin otomatlara ilişkin çalışmasının çevirisidir. İlkinde
Takiyüddîn’in on altıncı yüzyılda Tycho Brahe ile birlikte saatleri astronomiye uyguladığını
göstermiştir. İkinci yayın ise on üçüncü yüzyılın ünlü mühendisi Cezerî’nin eserinin Arapçadan
açıklamalarıyla birlikte Türkçeye çevirisidir.
Tekeli’nin genel bilim tarihine ilişkin 12 yayını vardır. Bunlardan Modern Bilimin
Doğuşunda Bizans’ın Etkisi adlı kitabında, Rönesans’ın İstanbul’un Fethi’nden sonra Batı’ya ve
özellikle de İtalya’ya kaçan Rum bilim adamlarının eseri olduğu tezini sorgulamış ve sadece Batılı
kaynakları kullanarak bu tezin abartılı olduğunu ve Müslüman bilim adamlarının da bu konuda
etkisi olduğunu ortaya koymuştur. Genel bilim tarihine ilişkin ise Ankara Üniversitesi, Bilim
Tarihi Anabilim Dalı çalışanlarıyla birlikte Bilim Tarihine Giriş adlı eserin hazırlanmasında öncü
olmuştur. Kitap bu alanda yazılmış ilk eserdir ve pek çok üniversitede bilim tarihi derslerinde
kaynak kitap olarak kullanılmaktadır. 2008 yılında kitabın dördüncü baskısı yapılmıştır. Tekeli’nin
ayrıca Hoca İshak ve Salih Zeki üzerine çalışmaları da bu alanda önem taşımaktadır.
Tekeli ayrıca biri Felsefeye Giriş ve diğeri Bilim Tarihi olmak üzere lise ders kitaplarının
yazarları arasındadır. Bunlardan Bilim Tarihi adlı lise ders kitabı Bilim Tarihine Giriş adlı kitabın
temelini oluşturmaktadır.
Her şeyden önce Tekeli’nin, Sayılı’dan sonra Türkiye’de bilim tarihinin kurumsallaşmasında
tartışmasız önemli bir yeri vardır. Türkiye’de genelde bilim tarihin, özelde ise astronomi tarihinin
gelişmesinde önemli katkıları bulunmaktadır. Türkiye’de yetişen ilk bilim tarihçisi, ilk astronomi
tarihçisi ve en önemlisi bu alanda ilk bilim kadınıdır.
Bilim tarihi çalışmaları tarihsel yöntemi içerdiğinden eleştirel metin çalışmalarına
dayanmaktadır. Tekeli’nin birçok çalışması da eleştirel metinlere dayanmaktadır. Tekeli,
Türkiye’de bilim tarihi çalışmalarında eleştirel metin çalışmalarının da yerleşmesini sağlamıştır.
Tekeli’nin en önemli çalışmaları kuşkusuz Osmanlı bilimi ve özellikle Osmanlı astronomisi
üzerinedir. Özellikle Takiyüddîn üzerine yaptığı çalışmalarla Tekeli, on altıncı yüzyılda yaşamış
olan bu bilim adamımızın dünya bilim tarihi literatüründe tanınmasını sağlamıştır. Tekeli’nin
çalışmalarıyla basit bir astrolog olarak tanınan Takiyüddîn, astronomi tarihi literatürüne on altıcı
yüzyılın en önemli astronomu olarak geçmiştir.
Page 9
9
Prof. Dr. Sevim Tekeli’nin Eserleri
Kitapları
On Altıncı Asırda Osmanlılarda Saat ve Takîyüddîn’in “Mekanik Saat Konstrüksüyonuna
Dair En Parlak Yıldızlar” Adlı Eseri, Ankara 1966 (İkinci Baskı, Kültür Bakanlığı, 2002).
Modern Bilimin Doğuşunda Bizans’ın Etkisi, Ankara 1975.
Adnan Adıvar’ın Osmanlı Türklerinde Bilim adlı kitabına son baskısında katkılar, 1982.
Felsefeye Giriş, (Liseler İçin Ders Kitabı), Mübahat Türker Küyel, Esin Kâhya, Kenan
Gürsoy, Alev Öner ve Nurten Baykurt ile birlikte, Ankara 1985.
Bilim Tarihi, (Liseler İçin Ders Kitabı), Esin Kâhya, Melek Dosay, Remzi Demir, Hüseyin
Gazi Topdemir ve Yavuz Unat ile birlikte, Ankara 1993.
Bilim Tarihi, Esin Kâhya, Melek Dosay, Remzi Demir, Hüseyin Gazi Topdemir ve Yavuz
Unat ile birlikte, Ankara 1997.
Bilim Tarihine Giriş, Esin Kâhya, Melek Dosay, Remzi Demir, Hüseyin Gazi Topdemir,
Yavuz Unat ve Ayten Koç Aydın ile birlikte, Geliştirilmiş İkinci Baskı, Ankara 1999 (Üçüncü
Baskı 2001, Dördüncü Baskı 2008).
Cezeri, el-Câmi Beyne’l-İlm ve’l-Amel en-Nâfi fî Sınaâti’l-Hiyel, Melek Dosay ve Yavuz
Unat ile birlikte, Türk Tarih Kurumu, 2002.
1300-1923 (1928) Yılları Arasında Osmanlılarda Bilimsel Yapıtlar Bibliyografyası
(Matematik, Astronomi, Teknoloji), (Basılmamış Proje Çalışması), Türkiye Bilimsel ve Teknik
Araştırma Kurumu, Bilim Adamı Yetiştirme Grubu, Proje No: Bayg-E-42, Prof. Dr. Esin Kâhya ile
birlikte.
Makaleleri
“Nasîrüddin, Takiyüddin ve Tycho Brahe’nin Rasat Aletlerinin Mukayesesi”, Ankara
Üniversitesi, Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, Cilt 16, Sayı 3-4, 1958, s. 301-393.
“İzzüddin b. Muhammed al-Vefâ’î’nin ‘Ekvator Halkası Adlı Makalesi’ ve Torquetum”,
Ankara Üniversitesi, Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, Cilt 18, Sayı 3-4, 1960, s. 224-259.
“Takiyüddin’in Sidret ül-Müntehâ’sında Aletler Bahsi”, Belleten, Cilt 25, 1961, s. 213-238.
“Birûnî’de Güneş Parametreleri Hesabı”, Belleten, Cilt 27, 1963, s. 25-33.
Page 10
10
“Meçhul Bir Yazarın İstanbul Rasathanesinin Âletlerinin Tasvirini Veren ‘Âlât-ı Rasadiye li
Zîc-i Şehinşâhiye Adlı Makalesi”, Araştırma, Cilt 1, 1963, s. 71-122.
“İslâm Dünyasında Güneş Parametrelerinin Hesabı”, Araştırma, Cilt 5 1967.
“Takîyüddîn’de Kiriş 2o ve Sin 1
o’nin Hesabı”, Araştırma, Cilt 3, 1967, s. 123-132.
“İslâm Dünyası’nda Delos Problemi Üzerindeki Çalışmalar”, “Taqıaldin’s Work on the
Dublication of the Cube”, Araştırma, Cilt 6, 1968, s. 87-105.
“Takîyüddîn’de Güneş Parametrelerinin Hesabı, Necati Lûgal Armağanı, 1969, s. 1-8.
“Takîyüddîn’in Delos Problemi Üzerindeki Çalışmaları”, Araştırma, Cilt 6, 1970, s. 1-8.
“Yahya ibn Muhammed Abi’l-Şükr al-Magribî al-Andalûsî’nin ‘Bir Daire İçindeki Sinüslerin
Elde Edilmesine Dair Makale’si”, Araştırma, Cilt 7, 1971, s. 1-72.
“La Culture Aux Epoques Seldjoukides et Ottomann”, Les Sciences Arts de Cappace Geneve,
Sayı 43, Suisse 1971.
“Al-Urdî’nin ‘Risaletün fî Keyfiyeti’l-Ersâd’ı”, Araştırma, Cilt 8, 1972, s. 1-171.
“Nicola Copernic”, Nikola Kopernik 1473-1973, (Nicolas Copernicus’un Doğumunun 500.
yılı münasebetiyle), Ankara 1973, UNESCO s. 135-180.
“İstanbul Rasathanesinin Gözlem Araçları,” Araştırma, Cilt 11, 1979, s. 29-44.
“Copernicus’un Arapça Çevirisi”, Araştırma, Cilt 12, 1981, s. 35-36.
“İlk Japon Haritasını Çizen Türk, Kaşgarlı Mahmud”, Erdem, Cilt 1, Sayı 3, 1985, s. 645-
651.
“Map of Japan by a Türk, Mahmud of Kashgar”, Erdem, Cilt 1, Sayı 3, 1985, s. 665-671.
“Kristof Kolomb’un Haritasına Dayanarak En Eski Amerika Haritasını Çizen Türk Amirali
Pirî Reis”, Erdem, Cilt 1, Sayı 3, 1985, s. 653-663.
“The Map of America by Pirî Reis”, Erdem, Cilt 1, Sayı 3, 1985, s. 672-683.
“Map of America by Pirî Reis”, Tsukuba Expo’85, Ankara 1985.
“The Oldest Map of Japan by a Türk Mahmud of Kashgar”, Tsukuba Expo’85, Ankara 1985.
“16. Yüzyılda Osmanlılar’ın Astronomi Alanında Yapmış Oldukları Bazı Katkılar”, Ulusal
Astronomi Kongresi 1986, Ankara Üniversitesi Fen Fakültesi, 24-26 Eylül 1986.
Page 11
11
“Onaltıncı Yüzyıl Trigonometri Çalışmaları Üzerine Bir Araştırma, Copernicus ve
Takiyüddin”, Erdem, Cilt 2, Sayı 4, 1986, s. 219-272.
“Batılılaşmada Son Dönem, İshak Hoca”, Erdem, Cilt 4, Sayı 11, 1988, s. 437-465.
“Copernicus and Taqî al Din’s Views on the Inadequacy of teh Assumptions of the Ptolemaic
System”, Bilim ve Felsefe Metinleri, Cilt 1, Sayı 2, Ankara 1992, s. 19-24
“Amid (Diyarbakır) Sarayının Kapısı”, Erdem, Cilt 12, Sayı 34, 1999, s.277-284.
Bildiriler
Uluslararası
“Solar Parameters and Certain Observational Methods of Taqi al-Dîn and Tycho Brahe”,
Ithawa, 26, VIII-2, Hermann-Paris 1962, International Congress of History of Science, 1962.
“The Dublication of the Cube, Zail-i Tahrir al-Uqlidas, Majmua and Sidra al-Muntahâ”, XII.
Congres International D’Histoire des Science, Paris 1968.
“İstanbul Rasathanesinin Araçları”, Milletler Arası İslâmda Rasathaneler Sempozyumu, 19-
23 Eylül 1979.
“The Arabic Translation of Copernicus”, 15th
Congress of the History of Science, Edinburg
10-19 Ağustos 1981.
“The Works on Trigonometry in the De Revolutionibus Orbium Coelestium and Sidra al-
Muntahâ in 16th
Century”, IAU Colloquium 91, History of Oriental Astronomy, 13-16 November,
1985, New Delhi, India.
Ulusal
“Klasik Yunan Biliminin Batıya Geçişi”, Klasik Çağ Düşüncesi ve Çağdaş Kültür
Sempozyumu, 1977.
“Bilim Dillerinin Tarihsel Gelişimine Bir Bakış”, Bilim ve Kültür Dili Olarak Türkçe, 1978,
s. 206-232.
“The Observational Instruments of Istanbul Observatory”, İslâm’da Rasathaneler
Sempozyumu, 1970, İstanbul 1980, s. 33-44.
“Batılılaşma Üzerine”, VIII. Türk Tarih Kongresi, Cilt 3, 1983, s. 2109-2115.
Page 12
12
“Yaratıcı Kişiliğin Geliştirilmesinde Ortaöğretimin Rolü”, Bugünde Yarına Orta
Öğretimimiz, Türk Eğitim Derneği VIII. Eğitim Toplantısı, 15-16 Kasım 1985, s. 179-187.
“16. Yüzyılda Osmanlıların Astronomi Alanında Yapmış Oldukları Bazı Katkılar”, Ulusal
Astronomi Kongresi, Ankara Üniversitesi Fen Fakültesi, 24-26 Eylül 1986.
“Bir Bilim Adamımız: Salih Zeki”, I. Felsefe, Mantık ve Bilim Tarihi Sempozyumu
Bildirileri, 19-21 Kasım 1986, Ankara 1991, s. 284-293.
“Osmanlıların Astronomi Tarihindeki En Önemli Yüzyılı,” Fatih’ten Günümüze Astronomi,
Prof. Dr. Nüzhet Gökdoğan Sempozyumu, 7 Ekim 1993, İstanbul 1994, s. 69-85.
Kitap Tanıtmalar
“Aydın Sayılı’nın ‘The Observatory in Islam’ Adlı Eseri”, Araştırma, Cilt 3, 1967, s. 325-
337.
“W. Ling Needham ve D. Price’ın ‘Heavenly Clockwork’ Adlı Eseri”, Araştırma, Cilt 5, Sayı
5, 1967, 2. 290-293.
“Nasir el-Dîn el-Tûsi’nin ‘Muhtasar fi' `ilm el-Tencim ve-Ma'rifet el-Takvim (Risale-i si
fasl)’ın Ahmed-i Dai Tarafından Türkçe Çevirisi (Sadeleştirip yayınlayan, T.N.Gencan, M.
Dizer, Boğaziçi Kandilli Rasathanesi Yayını, İstanbul 1984, 4-57 sayfa), Erdem, Cilt 1, Sayı
3, 1985, s. 828-829.
Ansiklopedi ve Sözlük Maddeleri
“Habash al-Hâsib”, Dictionary of Scientific Biography.
“Al-Hucandî”, Dictionary of Scientific Biography.
“Pirî Reis”, Dictionary of Scientific Biography.
“Taqial Dîn”, Dictionary of Scientific Biography.
“Takiyüddin”, Türk Ansiklopedisi.
“Thales”, Türk Ansiklopedisi.
“Uluğ Bey”, Türk Ansiklopedisi.
Page 13
13
Kaynakça
Bilim Tarihi, Sevim Tekeli, Esin Kâhya, Melek Dosay, Remzi Demir, Hüseyin Gazi
Topdemir ve Yavuz Unat, Birinci Baskı, Birinci Baskı, Doruk, Ankara 1997.
Bilim Tarihine Giriş, Sevim Tekeli, Esin Kâhya, Melek Dosay, Remzi Demir, Hüseyin
Gazi Topdemir, Yavuz Unat ve Ayten Koç Aydın, Dördüncü Baskı, Nobel, Ankara 2008.
Demir, Remzi, “Sevim Tekeli”, Kadın ve Bilim Çalıştayı, Eskişehir Anadolu
Üniversitesi, 18-19 Kasım 2007.
Durukal, Zeynep, “Kuruluşundan Bugüne Kadar IRCICA’nın Bilim, Teknoloji ve Tıp
Tarihi Çalışmaları”, Türkiye’de Bilim, Teknoloji ve Tıp Tarihi Çalışmaları (1973-1998),
Editör: Feza Günergun, Ankara 2000, s. 107-121.
Erginöz, Şahinbaş, “Kuruluşunun 10. Yılına Yaklaşırken Türk Bilim Tarihi Kurumu”,
Türkiye’de Bilim, Teknoloji ve Tıp Tarihi Çalışmaları (1973-1998), Editör: Feza Günergun,
Ankara 2000, s. 89-121.
Günergun, Feza, “İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Bilim Tarihi Bölümü’nün
Kuruluşu ve 1984-94 Yılları Arasındaki Faaliyeti”, Osmanlı Bilimi Araştırmaları, Editör:
Feza Günergun, İ.Ü. Edebiyat Fakültesi Yayınları, İstanbul 1995, s. 1-18.
“Hocamız Prof. Dr. Sevim Tekeli”, Bilim ve Felsefe Metinleri, Cilt 1, Sayı 1, Ankara
1992, s. 5-8.
Kaçar, Mustafa, “Cumhuriyet’in 75. Kuruluş Yıldönümünde İstanbul Üniversitesi
Edebiyat Fakültesi Bilim Tarihi Bölümü”, Türkiye’de Bilim, Teknoloji ve Tıp Tarihi
Çalışmaları (1973-1998), Editör: Feza Günergun, Ankara 2000, s. 43-79.
Kâhya, Esin, Melek Dosay Gökdoğan, Remzi Demir, Hüseyin Gazi Topdemir ve Yavuz
Unat, Türkiye’de Bilim Tarihi Araştırmalarının Dünü ve Bugünü, Ankara Üniversitesi, Dil ve
Tarih-Coğrafya Fakültesi, Bilim Tarihi Anabilim Dalı’nda Yapılan Çalışmalar, Ankara
Üniversitesi, Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Yayınları, Ankara 2003.
Kazancıgil, Aykut, “Bilim Tarihçilerimiz: Sevim Tekeli”, Bilim Tarihi, Cilt 2, Sayı 19,
Mayıs 1993, s. 21-24.
Kazancıgil, Aykut, “Türkiye’de Bilim Tarihi ve Prof. Dr. Ekmeleddin İhsanoğlu”, Tıp
Tarihi Araştırmaları, 12, İstanbul 2004, s. 77-125.
Lacombe, “Ankara Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi’nde Felsefe Öğretimi”, Ankara
Üniversitesi, Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi Dergisi, Türkçeye Çeviren: Necati Akder, Cilt
1, Sayı 1, Ankara 1942, s. 7-12.
Prof. Dr. Sevim Tekeli’ye Armağan, Makaleleri ve Bildirileri, Ankara 2004.
Süslü, Azmi, Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi’nin 50 Yıllık Tarihi, Ankara 1986.
Page 14
14
Unat, Yavuz, “A.Ü.D.T.C.F. Bilim Tarihi Anabilim Dalı”, Türkiye Araştırmaları
Literatür Dergisi, Cilt 2, Sayı 4, Bilim ve Sanat Vakfı, İstanbul 2004, s. 439–521.