Prof. Dr. Sevim Tekeli ve Bilim Tarihine Katkıları

1

Prof. Dr. Sevim Tekeli ve Bilim Tarihine Katkıları

Doç. Dr. Yavuz Unat1

“Uygarlık yolunda yönümüzün doğru olarak

saptanması, adımlarımızın emin olarak atılabilmesinde

kültür ürünlerinin en etkileyici ve aynı zamanda

üst düzeyini oluşturan Bilim Tarihi ve

Felsefe Tarihi’nin çok iyi bilinmesi gerekmektedir”.2

Prof. Dr. Sevim Tekeli

Bilim Tarihi

Bilim tarihi, bilginin hangi aşamalardan geçerek, bugün bilim dediğimiz bilgi türünün

oluştuğunu, bilime ne gibi ve ne zamanlar katkılar yapıldığını, bu katkılar yapılıyorken bilim

adamlarının nasıl bir uğraş verdiklerini, kullandıkları yöntemleri, araç ve gereçleri konu edinen bir

disiplindir. Bilim tarihi alanının ortaya çıkışında iki önemli gelişme etki olmuştur.

1. On altıncı yüzyıldan sonra bilimsel bilgi birikimi artmış ve bunun bir sonucu olarak

bilimler büyük bir hızla gelişerek on sekizinci yüzyılın başlarından itibaren insanoğlunun

yaşantısını büyük bir ölçüde değiştirmeye başlamıştır. Bu değişimle birlikte, bilimsel etkinliğin

doğru bir biçimde anlaşılabilmesi, algılanabilmesi, uygulanabilmesi ve bilimsel süreçlerin daha

yakından tanınabilmesi için bilim tarihine olan gereksinim artmıştır.

2. Aydınlanma Çağı’nda akla büyük değer verilmiş ve tarih, insan aklının gelişim evrelerini

anlamaya çalışan bir etkinlik veya bir soruşturma olarak görülmüştü. Buna göre, bilim üreten akıl

en gelişmiş akıldır; aklın niteliklerinin kavranabilmesi için de bilim öncesi dönemle bilim sonrası

dönemi karşılaştıracak bir tarih alanına ve uygulamasına gereksinim vardır. Öyleyse bu alan bilim

tarihi olmalıdır.

Akademik olarak ilk defa bilim tarihini George Sarton (1884-1956) 1936 yılında Harvard

Üniversitesi'nde kurmuştur. Sarton’ın öncüleri, Auguste Comte (1798-1857), Paul Tannery (1843-

1904), Henri Poincaré (1854-1912) ve Pierre Duhem (1861-1916) gibi bilim tarihçileri ve bilim

felsefecileridir.

1 Ankara Üniversitesi, Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi, Felsefe Bölümü, Bilim Tarihi Anabilim Dalı,

[email protected]. 2 Türkiye I. Felsefe, Mantık, Bilim Tarihi Sempozyumu Açılış Konuşması’ndan, 19-21 Kasım 1986, Ankara.

2

Türkiye’de Bilim Tarihi Araştırmaları

Türk bilim tarihi yazıcılığı, on dokuzuncu yüzyılın ikinci yarısı ile yirminci yüzyılın birinci

yarısı arasındaki yaklaşık yüz yıllık dönemde, Batı’dan aktarılan düşünsel etkinliklerden birisi

olarak gelişmiştir. Türkiye’deki bilim tarihi yazıcılığını dört döneme ayırmak mümkündür:

1. Türk bilim tarihinin temel kaynaklarının hazırlandığı dönem; bu dönemin temsilcileri

Taşköprülüzâde Ahmed Efendi'nin (1495-1561), Yahyâ Nev‘î Efendi'nin (1533-1599), Kâtib

Çelebi'nin (1609-1657) ve “Saçaklızâde” lâkabıyla tanınan, Muhammed ibn Ebî Bekr el-

Mar‘aşî’dir (1679-1732).

2. Savunma ve Batı’da yazılan bilim tarihi eserlerinin kullanılmaya başlandığı dönem;

temsilcileri arasında Gazeteci Mehmed Mansur, Ahmed Cevdet Paşa (1823-1895), Nâmık Kemâl

(1840 - 1888), Kırımlı Aziz Bey (1840-1878), Ebüzziyâ Mehmed Tevfik Bey (1849-1913),

Şemseddin Sâmî Bey (1850-1904), Ahmed Rızâ Bey (1858-1930), Subhi Edhem Bey (? - 1922?),

Bursalı Mehmed Tâhir Bey (1861-1925), Corcî Zeydân (1861-1914), Fatma Aliyye Hanım (1862-

1936) ve Mehmed Ali Aynî (1869-1945) yer almaktadır.

3. Türk bilim tarihi yazıcılığı dönemi; temsilcileri Sâlih Zeki Bey (1864-1921), Mehmed

Fatin Gökmen (1877-1955), Abdülhak Adnan Adıvar (1882-1955), Şemseddin Günaltay (1883-

1961), Osman Ergin (1883-1961), Franz Taeschner (1888-1967), Osman Şevki Bey (1889-1964)

ve Ahmet Süheyl Ünver’dir (1898-1986).

4. Bilim tarihçiliğinin Türkiye’de kurumlaşması; Aydın Sayılı (1913-1993) ile başlamıştır.

Türkiye’de bilim tarihi araştırmalarının geçmişi on dokuzuncu yüzyılın sonu ile yirminci

yüzyılın başlarına kadar geri gitmekle birlikte, Sâlih Zeki Bey (1864-1921) ile Adnan Adıvar

(1882-1955) gibi bilginlerin yapmış oldukları çalışmalar sonucunda, yavaş yavaş tanınmaya ve

sevilmeye başlamıştır; üniversite içine girmesi ve öğretimin bir parçası olması içinse, Aydın

Sayılı’yı (1913-1993) beklemek gerekmiştir. Sayılı, ülkemize çağdaş bilim tarihi anlayışını

getirmekle kalmamış araştırmalarıyla bu alanın kurumlaşmasını da sağlamıştır. Sayılı, Harvard’da

George Sarton’ın denetiminde doktorasını tamamlamış ve Türkiye’ye dönerek 1955 yılında,

Ankara Üniversitesi, Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi’nde, Bilim Tarihi Kürsüsü'nü kurmuştur. Bu

tarihten 29 sene sonra ikinci kürsü 1984 yılında İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Felsefe

Bölümü bünyesinde Prof. Dr. Ekmeledddin İhsanoğlu tarafından kurulmuştur. 1989 yılında ise

3

bölüm haline getirilmiş ancak 1999'da lisans programı durdurularak 2000'de yeniden Bilim Tarihi

Anabilim Dalı'na dönüştürülerek yeniden Felsefe Bölümü'ne bağlanmıştır.3

Ankara Üniversitesi, Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi, Felsefe Bölümü Bilim Tarihi

Anabilim Dalı

1936 yılında, Atatürk’ün de hazır bulunduğu bir devlet töreniyle resmen açılan Dil ve Tarih-

Coğrafya Fakültesi bünyesinde, 3 yıl sonra 1939 yılında Felsefe Zümresi kuruldu ve buraya Paris-

Sorbonne Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Felsefe Bölümü öğretim üyelerinden Profesör Dr.

Olivier Lacombe getirildi. Necati Akder, Niyazi Berkes, Muzaffer Şerif Başoğlu, Hamdi Ragıp

Atademir, Behice Boran ve Mediha Berkes’in kadroya dâhil olmalarıyla birlikte Felsefe

Zümresi’nin kuruluş çalışmaları tamamlandı ve 1940 yılında lisans eğitimine başlandı.

1942 yılında Lacombe’un Felsefe Zümresi’nde Bilim Tarihi disiplininin de yer alması

gerektiği fikri ilgi gördü ve 1955 yılında Sayılı tarafından Bilim Tarihi Kürsüsü kuruldu. 1952

yılında kürsüye asistan olarak Sevim Tekeli atandı. Tekeli 1956’da doktor, 1960 yılında doçent ve

1967 yılında da profesör oldu.

1964 yılında kürsüye Esin Kâhya alındı. Kâhya, Sayılı tarafından biyoloji tarihine

yönlendirildi ve 1971’de doktor, 1977’de doçent ve 1982’de profesör oldu.

1975 yılında Elektrik İşleri Etüd İdaresi Genel Direktörlüğü, Sivil Savunma Amirliği’nde

görev yapan Şahabettin Demirel, Bilim Tarihi Kürsüsü’ne doktora öğrencisi olarak atandı ve

1976’da Bilim Tarihi Kürsüsü asistanlığına getirildi. Ancak Demirel 1981 yılında buradan ayrıldı.

1982 yılında, üniversitelerde yapılan düzenlemelerle daha önce Bilim Tarihi, Felsefe Tarihi,

Sistematik Felsefe ve Mantık, Psikoloji, Pedagoji ve Sosyoloji olmak üzere altı kürsüden oluşan

Felsefe Bölümü’nde Pedagoji Kürsüsü Eğitim Fakültesi’ne gönderildi ve Sosyoloji ile Psikoloji

Kürsüleri ise bölüm haline getirildi. Yeni Felsefe Bölümü, geriye kalan üç kürsüyle teşkil edildi ve

adları da anabilim dalına çevrildi.

1983 yılında kürsünün kurucusu Sayılı, yaş haddinden emekli oldu. Sayılı emekli olunca,

Felsefe Bölümü başkanlığına ve Bilim Tarihi Anabilim Dalı başkanlığına Prof. Dr. Sevim Tekeli

getirildi; ancak Tekeli, aynı yıl içinde anabilim dalı başkanlığını Kâhya’ya bıraktı. 1993’te ise

3 Ayrıntılı bilgi için bkz: Remzi Demir, “Türkiye’de Bilim Tarihi Araştırmalarının Gelişimine Genel Bir Bakış”,

Türkiye’de Bilim Tarihi Araştırmalarının Dünü ve Bugünü, Ankara Üniversitesi, Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi,

Bilim Tarihi Anabilim Dalı’nda Yapılan Çalışmalar, Esin Kâhya, Melek Dosay Gökdoğan, Remzi Demir, Hüseyin

Gazi Topdemir ve Yavuz Unat, Ankara Üniversitesi, Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Yayınları: 975-482, Ankara

2003.

4

Tekeli emekli oldu ve onun yerine Prof. Dr. Mübahat Türker Küyel Felsefe Bölümü başkanlığına

getirildi. Aynı yıl, Sayılı, vefat etti.

Sevim Tekeli

Hocamız Prof. Dr. Sevim Tekeli 22 Aralık 1924 tarihinde İzmir’de doğdu. Babası çeşitli

vilayetlerde valilik görevi yürüten Osman Nuri Tekeli, annesi Hamide Tekeli’dir.

İlköğretimini Türkiye’nin çeşitli kentlerinde tamamladıktan sonra ortaöğretimini İzmir Kız

Lisesi ve Üsküdar Amerikan

Koleji’nde tamamladı. 1948

yılında Ankara Üniversitesi, Dil

ve Tarih-Coğrafya Fakültesi,

Felsefe Bölümü’ne girdi ve 1951

yılında buradan mezun oldu.

1951 yılında Ord. Prof. Dr. Aydın

Sayılı’nın yanında doktora

çalışmasına başladı ve 1952

yılında da Bilim Tarihi

Kürsüsü’ne asistan olarak atandı.

Prof. Dr. Sevim Tekeli, 1959 yılında “Nasîrüddin, Takiyüddin ve Tycho Brahe’nin

Rasat Aletlerinin Mukayesesi” adlı tezle doktor oldu. Aynı yıl altı ay süre ile alanıyla ilgili

araştırmalar yapmak üzere İngiltere’ye gitti ve London College’de Bilim Tarihi Bölümü

derslerine devam etti.

1960 yılında “Takiyüddin’in Sidret ül-Müntehâ Adlı Zîci ve 16. yüzyılda Astronomi

Alanındaki Çalışmalar” adlı tez ile doçent oldu. 1964’te Paris’e altı ay süre ile araştırmalar

yapmak üzere gitti.

1967 yılında da “On Altıncı Asırda Osmanlılarda Saat ve Takîyüddîn’in “Mekanik Saat

Konstrüksüyonuna Dair En Parlak Yıldızlar” Adlı Eseri” ile profesör oldu.

1971 yılında RCD davetlisi olarak İran’a giden Tekeli’ye 1973 yılında UNESCO’nun

Nicolas Copernicus’un Doğumunun 500. yılı nedeniyle hazırladığı program çerçevesinde

Nikola Kopernik 1473-1973 adlı kitaba yapmış olduğu katkılar dolayısıyla Polonya hükümeti

tarafından bir plaket verildi.

1977 yılında İngiltere’ye giderek ve üç ay boyunca araştırmalar yapan Tekeli, 1983

yılında Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi, Felsefe Bölümü ve Bilim Tarihi Anabilim Dalı

5

başkanlıklarına getirildi. Aynı yıl Bilim Tarihi Anabilim Dalı başkanlığını Esin Kâhya’ya

bıraktı. Tekeli, 1993 yılında yaş haddinden dolayı emekli oluncaya kadar Felsefe Bölümü

başkanlığı görevini sürdürdü.

Türk-Arap İlişkileri Vakfı, Türk Felsefe Derneği ve Türk Bilim Tarihi Kurumu’nun

kurucu üyesi de olan Tekeli, yedi yıl boyunca Atatürk Kültür Merkezi’nde asli üye, yürütme

kurulu üyeliği ve Bilim ve Felsefe Kolu başkanlığı görevlerini de yürüttü.

84 yaşında olan sayın hocamız Prof. Dr. Sevim Tekeli halen Ankara’da bulunmakta ve

araştırmalarını sürdürmektedir.

Prof. Dr. Sevim Tekeli ilk kadın bilim tarihçimiz ve muhtemelen dünyadaki ilk kadın

bilim tarihçisidir. Bilim tarihinin Türkiye’de kurumsallaşmasında Aydın Sayılı’dan sonra

öncülük etmiştir. Bilindiği gibi Türkiye’de bilim tarihi çalışmalarının Akademik olarak

oluşması 1955 yılında Aydın Sayılı’nın Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi’nde Bilim Tarihi

Kürsü’nü kurmasıyla başlamıştır. Tekeli bu kürsüye 1952 yılında asistan olarak girmiş ve

1991’de emekliye ayrılana kadar hizmet etmiştir.

Tekeli bilim tarihinin değişik alanlarında çalışmıştır. Genel bilim tarihi çalışmalarının

yanı sıra, matematik, astronomi, coğrafya ve teknoloji tarihi konusunda çalışmaları vardır.

Ancak onun asıl çalışma alanı astronomi tarihidir.

Doktora tezinin konusu Nasîrüddin, Takiyüddin ve Tycho Brahe’nin Rasat Aletlerinin

Mukayesesi (1959) adlı çalışmadır. Bu çalışmasında 1575’te İstanbul’da kurulan İstanbul

Gözlemevi’nde kullanılan gözlem araçlarını Merâgâ Gözlemevi (1259) ve Urenienborg

Gözlemevi’nin (1576) araçlarıyla karşılaştırdı ve Türk astronomisine ilişkin önemli ipuçları

sundu.

1960 yılında Takiyüddin’in Sidret ül-Müntehâ Adlı Zîci ve 16. yüzyılda Astronomi

Alanındaki Çalışmalar adlı doçentlik tezi ve 1967 yılında On Altıncı Asırda Osmanlılarda

Saat ve Takîyüddîn’in “Mekanik Saat Konstrüksüyonuna Dair En Parlak Yıldızlar Adlı Eseri

adlı profesörlük teziyle Osmanlı astronomine ilişkin bilinenleri değiştirdi. Bu çalışmalar

sayesinde basit bir astrolog olarak tanınan Takiyüddin, 16. yüzyılın en önemli

astronomlarından bir olarak dünya astronomi tarihinde yerini aldı.

6

İstanbul Rasathanesi’nin rasat araçlarını tanıtan

Takiyyüddin’in Âlât-ı Rasadiyye li-Zîc-i Şehinşâhiyye (Araştırma,

Cilt 1, 1963, s. 71-122) ve Merâgâ Gözlemevi’nin gözlem

araçlarını tanıtan Urdî’nin Risale fi Keyfiyet el-Ersâd (Araştırma,

Cilt 8, 1972, s. 1-171) adlı eleştirel metin yayınlarıyla da Ortaçağ

İslâm Dünyası’nda kurulmuş olan

iki önemli gözlemevinin dünyaca

tanınmasını sağladı.

Takiyüddin’in Güneş

parametrelerinin hesaplanmasına

yönelik astronomik hesaplarını inceledi ve 16. yüzyılda bu

alanda en önemli çalışmanın Takiyüddin tarafından

gerçekleştirildiğini kanıtladı. Kopernik ve Takiyüddin’in

trigonometri çalışmalarını karşılaştırdı.

Ayrıca Takiyüddin’in mühendislik alanındaki çalışmasını

da Türkçe ve İngilizce olarak hazırlayarak mekanik saat

tarihinde Takiyüddin’in müstesna bir yeri olduğunu gösterdi.

1975 yılında kaleme aldığı Modern Bilimin Doğuşunda Bizans’ın Etkisi adlı eserinde

Rönesans’ın İstanbul’un Fethi’nden sonra Batı’ya ve özellikle de İtalya’ya kaçan Rum bilim

adamlarının eseri olduğu tezini sorguladı ve sadece Batılı kaynakları kullanarak bu tezin

abartılı olduğunu ve Müslüman bilim adamlarının da bu konuda etkisi olduğunu ortaya koydu.

1993 yılında Tekeli’nin öncülüğünde liseler için ders kitabı olarak hazırlanan Bilim

Tarihi adlı kitap kaleme alındı. Bu kitap daha sonra Tekeli’nin öğrencileri tarafından

geliştirilerek 1993 yılında Bilim Tarihi adıyla basılacak, bunu 1997 ikinci baskısı, 1999’da

üçüncü baskısı (Bilim Tarihine Giriş adı ile) ve 2008’de de dördüncü baskısı izleyecektir.

7

2002 yılında Tekeli iki öğrencisiyle birlikte (Melek Dosay Gökdoğan ve Yavuz Unat)

on üçüncü yüzyılın ünlü Türk mühendisi Cezerî’nin mühendislik alanındaki eserini Türkçeye

kazandırdı.

Tekeli, matematik tarihi, astronomi tarihi ve optik tarihi alanında çeşitli doktoralar

yaptırdı. Tekeli’nin gözetiminde Melek Dosay Gökdoğan matematik tarihi alanında

(Kerecî’nin “İlel Hisâb el-Cebr ve’l-Mukâbele” Adlı Eseri, 1988 [Atatürk Kültür Merkezi

Yayını, Ankara 2000]), Remzi Demir astronomi tarihi alanında (XVI. Yüzyılın Ünlü

Astronomu Takiyyüddin’in Desimal Sistemi Trigonometri ve Astronomiye Uygulaması, 1991

[Takiyüddîn’de Matematik, Atatürk Kültür Merkezi Yayını,

Ankara 1991]), Hüseyin Gazi Topdemir optik tarihi alanında

(Işığın Niteliği ve Görme Kuramı Adlı Bir Optik Eseri Üzerine

Araştırma, 1994 [Takîyüddîn’in Optik Kitabı, Kültür Bakanlığı,

Ankara 1999]) Yavuz Unat ise

astronomi tarihi alanında

(Fergânî’nin “Kitâb el-Fusûl” Adlı

Kitabı Üzerine Bir İnceleme, 1996

[The Elements of Astronomy,

Harvard 1998]) doktoralarını

tamamladılar ve yetiştiler.

2004 yılında Tekeli’nin anısına çeşitli makaleleri ve

bildirilerinin yayımlandığı bir armağan kitabı yayımlandı (Prof. Dr.

Sevim Tekeli’ye Armağan, Makaleleri ve Bildirileri, Ankara 2004).

Bilim Tarihine Katkıları

Tekeli’nin, ansiklopedi yazıları hariç tutulursa, 52 çalışmasının 21’i astronomi tarihi

üzerinedir. Bu çalışmaların bir kısmı ise astronomi aletlerine ilişkindir. Bunlardan özellikle

Takiyüddîn’in kurduğu İstanbul Gözlemevi’ne ilişkin çalışmaları dünya astronomi tarihi

literatüründe önemli bir yer tutmaktadır.

Tekeli’nin 7 çalışması matematik tarihi üzerinedir. Bu çalışmalar Delos Problemi ve

trigonometri çalışmaları üzerine yoğunlaşmıştır. Özellikle trigonometri çalışmalarında Takiyüddîn

ve Kopernik karşılaştırması önemlidir. Bu çalışmasında Tekeli, Takiyüddîn’in trigonometrik

çalışmalarının Kopernik’ten üstün olduğunu göstermiştir.

8

Coğrafya tarihi üzerine yapılan çalışmaların sayısı ise 6’dır. Bu çalışmalar da Pirî Reis ve

Kaşgarlı Mahmud üzerinedir.

Teknoloji tarihi üzerine ise 4 çalışması vardır. Bunlardan en önemlileri Takiyüddîn’in

mekanik saatler üzerine olan eseri ve Cezerî’nin otomatlara ilişkin çalışmasının çevirisidir. İlkinde

Takiyüddîn’in on altıncı yüzyılda Tycho Brahe ile birlikte saatleri astronomiye uyguladığını

göstermiştir. İkinci yayın ise on üçüncü yüzyılın ünlü mühendisi Cezerî’nin eserinin Arapçadan

açıklamalarıyla birlikte Türkçeye çevirisidir.

Tekeli’nin genel bilim tarihine ilişkin 12 yayını vardır. Bunlardan Modern Bilimin

Doğuşunda Bizans’ın Etkisi adlı kitabında, Rönesans’ın İstanbul’un Fethi’nden sonra Batı’ya ve

özellikle de İtalya’ya kaçan Rum bilim adamlarının eseri olduğu tezini sorgulamış ve sadece Batılı

kaynakları kullanarak bu tezin abartılı olduğunu ve Müslüman bilim adamlarının da bu konuda

etkisi olduğunu ortaya koymuştur. Genel bilim tarihine ilişkin ise Ankara Üniversitesi, Bilim

Tarihi Anabilim Dalı çalışanlarıyla birlikte Bilim Tarihine Giriş adlı eserin hazırlanmasında öncü

olmuştur. Kitap bu alanda yazılmış ilk eserdir ve pek çok üniversitede bilim tarihi derslerinde

kaynak kitap olarak kullanılmaktadır. 2008 yılında kitabın dördüncü baskısı yapılmıştır. Tekeli’nin

ayrıca Hoca İshak ve Salih Zeki üzerine çalışmaları da bu alanda önem taşımaktadır.

Tekeli ayrıca biri Felsefeye Giriş ve diğeri Bilim Tarihi olmak üzere lise ders kitaplarının

yazarları arasındadır. Bunlardan Bilim Tarihi adlı lise ders kitabı Bilim Tarihine Giriş adlı kitabın

temelini oluşturmaktadır.

Her şeyden önce Tekeli’nin, Sayılı’dan sonra Türkiye’de bilim tarihinin kurumsallaşmasında

tartışmasız önemli bir yeri vardır. Türkiye’de genelde bilim tarihin, özelde ise astronomi tarihinin

gelişmesinde önemli katkıları bulunmaktadır. Türkiye’de yetişen ilk bilim tarihçisi, ilk astronomi

tarihçisi ve en önemlisi bu alanda ilk bilim kadınıdır.

Bilim tarihi çalışmaları tarihsel yöntemi içerdiğinden eleştirel metin çalışmalarına

dayanmaktadır. Tekeli’nin birçok çalışması da eleştirel metinlere dayanmaktadır. Tekeli,

Türkiye’de bilim tarihi çalışmalarında eleştirel metin çalışmalarının da yerleşmesini sağlamıştır.

Tekeli’nin en önemli çalışmaları kuşkusuz Osmanlı bilimi ve özellikle Osmanlı astronomisi

üzerinedir. Özellikle Takiyüddîn üzerine yaptığı çalışmalarla Tekeli, on altıncı yüzyılda yaşamış

olan bu bilim adamımızın dünya bilim tarihi literatüründe tanınmasını sağlamıştır. Tekeli’nin

çalışmalarıyla basit bir astrolog olarak tanınan Takiyüddîn, astronomi tarihi literatürüne on altıcı

yüzyılın en önemli astronomu olarak geçmiştir.

9

Prof. Dr. Sevim Tekeli’nin Eserleri

Kitapları

On Altıncı Asırda Osmanlılarda Saat ve Takîyüddîn’in “Mekanik Saat Konstrüksüyonuna

Dair En Parlak Yıldızlar” Adlı Eseri, Ankara 1966 (İkinci Baskı, Kültür Bakanlığı, 2002).

Modern Bilimin Doğuşunda Bizans’ın Etkisi, Ankara 1975.

Adnan Adıvar’ın Osmanlı Türklerinde Bilim adlı kitabına son baskısında katkılar, 1982.

Felsefeye Giriş, (Liseler İçin Ders Kitabı), Mübahat Türker Küyel, Esin Kâhya, Kenan

Gürsoy, Alev Öner ve Nurten Baykurt ile birlikte, Ankara 1985.

Bilim Tarihi, (Liseler İçin Ders Kitabı), Esin Kâhya, Melek Dosay, Remzi Demir, Hüseyin

Gazi Topdemir ve Yavuz Unat ile birlikte, Ankara 1993.

Bilim Tarihi, Esin Kâhya, Melek Dosay, Remzi Demir, Hüseyin Gazi Topdemir ve Yavuz

Unat ile birlikte, Ankara 1997.

Bilim Tarihine Giriş, Esin Kâhya, Melek Dosay, Remzi Demir, Hüseyin Gazi Topdemir,

Yavuz Unat ve Ayten Koç Aydın ile birlikte, Geliştirilmiş İkinci Baskı, Ankara 1999 (Üçüncü

Baskı 2001, Dördüncü Baskı 2008).

Cezeri, el-Câmi Beyne’l-İlm ve’l-Amel en-Nâfi fî Sınaâti’l-Hiyel, Melek Dosay ve Yavuz

Unat ile birlikte, Türk Tarih Kurumu, 2002.

1300-1923 (1928) Yılları Arasında Osmanlılarda Bilimsel Yapıtlar Bibliyografyası

(Matematik, Astronomi, Teknoloji), (Basılmamış Proje Çalışması), Türkiye Bilimsel ve Teknik

Araştırma Kurumu, Bilim Adamı Yetiştirme Grubu, Proje No: Bayg-E-42, Prof. Dr. Esin Kâhya ile

birlikte.

Makaleleri

“Nasîrüddin, Takiyüddin ve Tycho Brahe’nin Rasat Aletlerinin Mukayesesi”, Ankara

Üniversitesi, Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, Cilt 16, Sayı 3-4, 1958, s. 301-393.

“İzzüddin b. Muhammed al-Vefâ’î’nin ‘Ekvator Halkası Adlı Makalesi’ ve Torquetum”,

Ankara Üniversitesi, Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, Cilt 18, Sayı 3-4, 1960, s. 224-259.

“Takiyüddin’in Sidret ül-Müntehâ’sında Aletler Bahsi”, Belleten, Cilt 25, 1961, s. 213-238.

“Birûnî’de Güneş Parametreleri Hesabı”, Belleten, Cilt 27, 1963, s. 25-33.

10

“Meçhul Bir Yazarın İstanbul Rasathanesinin Âletlerinin Tasvirini Veren ‘Âlât-ı Rasadiye li

Zîc-i Şehinşâhiye Adlı Makalesi”, Araştırma, Cilt 1, 1963, s. 71-122.

“İslâm Dünyasında Güneş Parametrelerinin Hesabı”, Araştırma, Cilt 5 1967.

“Takîyüddîn’de Kiriş 2o ve Sin 1

o’nin Hesabı”, Araştırma, Cilt 3, 1967, s. 123-132.

“İslâm Dünyası’nda Delos Problemi Üzerindeki Çalışmalar”, “Taqıaldin’s Work on the

Dublication of the Cube”, Araştırma, Cilt 6, 1968, s. 87-105.

“Takîyüddîn’de Güneş Parametrelerinin Hesabı, Necati Lûgal Armağanı, 1969, s. 1-8.

“Takîyüddîn’in Delos Problemi Üzerindeki Çalışmaları”, Araştırma, Cilt 6, 1970, s. 1-8.

“Yahya ibn Muhammed Abi’l-Şükr al-Magribî al-Andalûsî’nin ‘Bir Daire İçindeki Sinüslerin

Elde Edilmesine Dair Makale’si”, Araştırma, Cilt 7, 1971, s. 1-72.

“La Culture Aux Epoques Seldjoukides et Ottomann”, Les Sciences Arts de Cappace Geneve,

Sayı 43, Suisse 1971.

“Al-Urdî’nin ‘Risaletün fî Keyfiyeti’l-Ersâd’ı”, Araştırma, Cilt 8, 1972, s. 1-171.

“Nicola Copernic”, Nikola Kopernik 1473-1973, (Nicolas Copernicus’un Doğumunun 500.

yılı münasebetiyle), Ankara 1973, UNESCO s. 135-180.

“İstanbul Rasathanesinin Gözlem Araçları,” Araştırma, Cilt 11, 1979, s. 29-44.

“Copernicus’un Arapça Çevirisi”, Araştırma, Cilt 12, 1981, s. 35-36.

“İlk Japon Haritasını Çizen Türk, Kaşgarlı Mahmud”, Erdem, Cilt 1, Sayı 3, 1985, s. 645-

651.

“Map of Japan by a Türk, Mahmud of Kashgar”, Erdem, Cilt 1, Sayı 3, 1985, s. 665-671.

“Kristof Kolomb’un Haritasına Dayanarak En Eski Amerika Haritasını Çizen Türk Amirali

Pirî Reis”, Erdem, Cilt 1, Sayı 3, 1985, s. 653-663.

“The Map of America by Pirî Reis”, Erdem, Cilt 1, Sayı 3, 1985, s. 672-683.

“Map of America by Pirî Reis”, Tsukuba Expo’85, Ankara 1985.

“The Oldest Map of Japan by a Türk Mahmud of Kashgar”, Tsukuba Expo’85, Ankara 1985.

“16. Yüzyılda Osmanlılar’ın Astronomi Alanında Yapmış Oldukları Bazı Katkılar”, Ulusal

Astronomi Kongresi 1986, Ankara Üniversitesi Fen Fakültesi, 24-26 Eylül 1986.

11

“Onaltıncı Yüzyıl Trigonometri Çalışmaları Üzerine Bir Araştırma, Copernicus ve

Takiyüddin”, Erdem, Cilt 2, Sayı 4, 1986, s. 219-272.

“Batılılaşmada Son Dönem, İshak Hoca”, Erdem, Cilt 4, Sayı 11, 1988, s. 437-465.

“Copernicus and Taqî al Din’s Views on the Inadequacy of teh Assumptions of the Ptolemaic

System”, Bilim ve Felsefe Metinleri, Cilt 1, Sayı 2, Ankara 1992, s. 19-24

“Amid (Diyarbakır) Sarayının Kapısı”, Erdem, Cilt 12, Sayı 34, 1999, s.277-284.

Bildiriler

Uluslararası

“Solar Parameters and Certain Observational Methods of Taqi al-Dîn and Tycho Brahe”,

Ithawa, 26, VIII-2, Hermann-Paris 1962, International Congress of History of Science, 1962.

“The Dublication of the Cube, Zail-i Tahrir al-Uqlidas, Majmua and Sidra al-Muntahâ”, XII.

Congres International D’Histoire des Science, Paris 1968.

“İstanbul Rasathanesinin Araçları”, Milletler Arası İslâmda Rasathaneler Sempozyumu, 19-

23 Eylül 1979.

“The Arabic Translation of Copernicus”, 15th

Congress of the History of Science, Edinburg

10-19 Ağustos 1981.

“The Works on Trigonometry in the De Revolutionibus Orbium Coelestium and Sidra al-

Muntahâ in 16th

Century”, IAU Colloquium 91, History of Oriental Astronomy, 13-16 November,

1985, New Delhi, India.

Ulusal

“Klasik Yunan Biliminin Batıya Geçişi”, Klasik Çağ Düşüncesi ve Çağdaş Kültür

Sempozyumu, 1977.

“Bilim Dillerinin Tarihsel Gelişimine Bir Bakış”, Bilim ve Kültür Dili Olarak Türkçe, 1978,

s. 206-232.

“The Observational Instruments of Istanbul Observatory”, İslâm’da Rasathaneler

Sempozyumu, 1970, İstanbul 1980, s. 33-44.

“Batılılaşma Üzerine”, VIII. Türk Tarih Kongresi, Cilt 3, 1983, s. 2109-2115.

12

“Yaratıcı Kişiliğin Geliştirilmesinde Ortaöğretimin Rolü”, Bugünde Yarına Orta

Öğretimimiz, Türk Eğitim Derneği VIII. Eğitim Toplantısı, 15-16 Kasım 1985, s. 179-187.

“16. Yüzyılda Osmanlıların Astronomi Alanında Yapmış Oldukları Bazı Katkılar”, Ulusal

Astronomi Kongresi, Ankara Üniversitesi Fen Fakültesi, 24-26 Eylül 1986.

“Bir Bilim Adamımız: Salih Zeki”, I. Felsefe, Mantık ve Bilim Tarihi Sempozyumu

Bildirileri, 19-21 Kasım 1986, Ankara 1991, s. 284-293.

“Osmanlıların Astronomi Tarihindeki En Önemli Yüzyılı,” Fatih’ten Günümüze Astronomi,

Prof. Dr. Nüzhet Gökdoğan Sempozyumu, 7 Ekim 1993, İstanbul 1994, s. 69-85.

Kitap Tanıtmalar

“Aydın Sayılı’nın ‘The Observatory in Islam’ Adlı Eseri”, Araştırma, Cilt 3, 1967, s. 325-

337.

“W. Ling Needham ve D. Price’ın ‘Heavenly Clockwork’ Adlı Eseri”, Araştırma, Cilt 5, Sayı

5, 1967, 2. 290-293.

“Nasir el-Dîn el-Tûsi’nin ‘Muhtasar fi' `ilm el-Tencim ve-Ma'rifet el-Takvim (Risale-i si

fasl)’ın Ahmed-i Dai Tarafından Türkçe Çevirisi (Sadeleştirip yayınlayan, T.N.Gencan, M.

Dizer, Boğaziçi Kandilli Rasathanesi Yayını, İstanbul 1984, 4-57 sayfa), Erdem, Cilt 1, Sayı

3, 1985, s. 828-829.

Ansiklopedi ve Sözlük Maddeleri

“Habash al-Hâsib”, Dictionary of Scientific Biography.

“Al-Hucandî”, Dictionary of Scientific Biography.

“Pirî Reis”, Dictionary of Scientific Biography.

“Taqial Dîn”, Dictionary of Scientific Biography.

“Takiyüddin”, Türk Ansiklopedisi.

“Thales”, Türk Ansiklopedisi.

“Uluğ Bey”, Türk Ansiklopedisi.

13

Kaynakça

Bilim Tarihi, Sevim Tekeli, Esin Kâhya, Melek Dosay, Remzi Demir, Hüseyin Gazi

Topdemir ve Yavuz Unat, Birinci Baskı, Birinci Baskı, Doruk, Ankara 1997.

Bilim Tarihine Giriş, Sevim Tekeli, Esin Kâhya, Melek Dosay, Remzi Demir, Hüseyin

Gazi Topdemir, Yavuz Unat ve Ayten Koç Aydın, Dördüncü Baskı, Nobel, Ankara 2008.

Demir, Remzi, “Sevim Tekeli”, Kadın ve Bilim Çalıştayı, Eskişehir Anadolu

Üniversitesi, 18-19 Kasım 2007.

Durukal, Zeynep, “Kuruluşundan Bugüne Kadar IRCICA’nın Bilim, Teknoloji ve Tıp

Tarihi Çalışmaları”, Türkiye’de Bilim, Teknoloji ve Tıp Tarihi Çalışmaları (1973-1998),

Editör: Feza Günergun, Ankara 2000, s. 107-121.

Erginöz, Şahinbaş, “Kuruluşunun 10. Yılına Yaklaşırken Türk Bilim Tarihi Kurumu”,

Türkiye’de Bilim, Teknoloji ve Tıp Tarihi Çalışmaları (1973-1998), Editör: Feza Günergun,

Ankara 2000, s. 89-121.

Günergun, Feza, “İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Bilim Tarihi Bölümü’nün

Kuruluşu ve 1984-94 Yılları Arasındaki Faaliyeti”, Osmanlı Bilimi Araştırmaları, Editör:

Feza Günergun, İ.Ü. Edebiyat Fakültesi Yayınları, İstanbul 1995, s. 1-18.

“Hocamız Prof. Dr. Sevim Tekeli”, Bilim ve Felsefe Metinleri, Cilt 1, Sayı 1, Ankara

1992, s. 5-8.

Kaçar, Mustafa, “Cumhuriyet’in 75. Kuruluş Yıldönümünde İstanbul Üniversitesi

Edebiyat Fakültesi Bilim Tarihi Bölümü”, Türkiye’de Bilim, Teknoloji ve Tıp Tarihi

Çalışmaları (1973-1998), Editör: Feza Günergun, Ankara 2000, s. 43-79.

Kâhya, Esin, Melek Dosay Gökdoğan, Remzi Demir, Hüseyin Gazi Topdemir ve Yavuz

Unat, Türkiye’de Bilim Tarihi Araştırmalarının Dünü ve Bugünü, Ankara Üniversitesi, Dil ve

Tarih-Coğrafya Fakültesi, Bilim Tarihi Anabilim Dalı’nda Yapılan Çalışmalar, Ankara

Üniversitesi, Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Yayınları, Ankara 2003.

Kazancıgil, Aykut, “Bilim Tarihçilerimiz: Sevim Tekeli”, Bilim Tarihi, Cilt 2, Sayı 19,

Mayıs 1993, s. 21-24.

Kazancıgil, Aykut, “Türkiye’de Bilim Tarihi ve Prof. Dr. Ekmeleddin İhsanoğlu”, Tıp

Tarihi Araştırmaları, 12, İstanbul 2004, s. 77-125.

Lacombe, “Ankara Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi’nde Felsefe Öğretimi”, Ankara

Üniversitesi, Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi Dergisi, Türkçeye Çeviren: Necati Akder, Cilt

1, Sayı 1, Ankara 1942, s. 7-12.

Prof. Dr. Sevim Tekeli’ye Armağan, Makaleleri ve Bildirileri, Ankara 2004.

Süslü, Azmi, Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi’nin 50 Yıllık Tarihi, Ankara 1986.

14

Unat, Yavuz, “A.Ü.D.T.C.F. Bilim Tarihi Anabilim Dalı”, Türkiye Araştırmaları

Literatür Dergisi, Cilt 2, Sayı 4, Bilim ve Sanat Vakfı, İstanbul 2004, s. 439–521.